İslamiyet - dünyayı değiştiren olaylar dizisi

8/6/2019 slamiyet - Dnyay Deitiren Olaylar Dizisi

1/16


2/16


3/16


4/16

iinyada bir mi.1yardan fazla inseam bagl1 oldugu islamdini Arabistun'da Hz. Muhammed tarafindan kutuldu;onceOrtsdogu'da yaygl1!la~tl,sonra Asya ve Airika'tunbircok yerinde yaYlldl. Islam cemaati on dort yiiZYlldan

beri belirl! bir ya~am bicimi, ahlaki bir diizen ve dini bir kiiltiir

siirdiirmekle birlikte kendine ozgii bir devlet, siysset ve adalet siste-mi anlayisuu da yesatmayo fal1~maktadlr.

Mtstr'deki Turkkokenli TolunogluAhmet tarafmdanin~a edilenTolunoglu Camii.islamiyette dua venamaz yeri alancamiler, evtuzamanda ahlakitesvik ve egitimmekenlendtr. ~

i SLAMIN DOGU~U VE YAYILMASI

-4-

Islamdan once Arap toplumu genellikle put-perestti. Bunun yamnda, az sayida HtristiyanArap ve Musevi Arap da vardi, Mekkelilerbir Allah inanci tasimakla birlikte, Allah ka-tmda sefaatci olduguna inandiklan ve dahabaska olaganustu gucler yukledikleri putlanda bir tiir tann kabulederlerdi. Donemin ha-yat anlayismm, inane; ve dusuncesinin bellibash dili olan siirde dine ve dinsel konulara,mesela k adm, a sk , sa ra pgibi hafif konulardandaha az ve belirsiz bir yer verilirdi. Ibra-hirn'in kurdugu tann evi sayilan Kabe'ninkutsalhgmi tamr, ziyaret ederlerdi. Bununlabirlikte, bu ziyaretin, her yil bir panayir kurul-masma yol acmasi dismda, dinsel ve manevifazlaca bir onemi yoktu. Mekke, < ; 0 1kosulla-

n olcusunde yorenin en gelismis sehriydi.islam kaynaklarmda Araplarm islam' dan on-ceki donemlerine Cahiliye devri denir. Butanrrnlama, buyuk olctide cahillik kavrarrn-nm eski Arap edebiyatmda gurur, kibir, gozii

peklik, saldrrganhk gibi anlamlanyla 0 docnemde erdem sayilmasmdan ileri geliyordu.Cahiliye doneminde dunyamn .zevk ve sefa-

. smdan olabildigince cok yararlanma hayannbiricik amaci saythrdi. Kadm, ask, sarap, soy-

luluk vekabile savaslan, siir ve edebiyatmbashca temalanydr.v Donemin ahlaksal er-demlerinin temelinde bireyin veya kabileninovtmc (fahr), onur (meed), ofke (hamiyet) gi-bi duygusal egilimlerini doyurma; soyluluk,comertlik ve yigitlikle tin salma, saygi gorme;boylece, insanlarda hem korku hem de hay-ranhk duygusunu uyandrrma istegi yaratmak-taydi. C ;61Arabi, yasam kosullanrnn geregiolarak, otoritenin hemen her tiirltistine bas-kaldunusn. Bireyselozgurlugune duskun 0 1 -

makla birlikte, toplumsal ozgurlukten haber-sizdi. Ozgtidtigun suun, bireyin ve onun\

mensubu bulundugu kabilenin simrlanm a-mazdi. Genellikle, soylulann olusturduguhurler sirufi, her turlii haklan ve olanakla-


5/16

n tekellerinde tutar ve bunlardan gucleri ora-runda yararlamrdi, Azath kole ve cariyeler-den olusan mevali snufi, snurh da olsa ba-Zl haklara sahipti. Toplumsal yapmm en alttabakasma giren koleler ve cariyeler simfi,hak ve ozgurltik gibi yuksek degerlerden tii-miiyle yoksun bulunurdu ve gelenek, bununboyle olmasi gerektigine onlan da inandir-

rmsti. Efendilerinin mallari veya esyalan ko- .numunda olan bu ziimrenin, efendilerinin-kinden farkli bir inane; tasimalan da olanak-. sizdi. Cahiliye toplumunda, ozellikle, hiirlersirufmdan olan kadmlar oldukca iyi bir konu-rna sahiptiler. Ancak, ardi arkasi kesihneyenkabile savaslan, en basta kadmlar icin ciddibir sorundu; cunktl esir dusen kadmlar birerganimet mah olarak paylasilmaktaydi. Budurum karsismda, kiz cocuklannm ileride fa-hiselige zorlanabileceginden kaygi duyansoylu kisiler, yeni bir kiz cocugunun dunya-ya gelisini utanc verici bulur ve kimileri, onuileride fahise ohnaktan kurtarmak icin diridiri topraga gomerdi. Kuran, Araplardan her-hangi birine bir kiz cocugunun dogdugumujdelendiginde, yiiziiniin simsiyah kesildi-gini, utancmdan kimseye gorunmek isteme-digini, asagtlanmaya katlanmak pahasmaonu yanmda tutmakla topraga gommek ara-smda bocaladigmi bildirir (Nahl 16/58-859)ve bir gun (ahirette) bu kizlann hangi gunah-Ian sebebiyle oldurulduklerinin sorulacagim

belirtir (Burfic 81/8-9).PEYGAMBER. . Hz. Muhammed, 570'te,Ban Arabistan' daki ticaretin kavsak noktasiolan Mekke' de dogdu. Oksuzlukle gecen co-cukluk doneminden sonra bir siire ticaretleugrasti, Yasarm boyunca hie; ilgi gostermedi-gi putperestlik inancnun, genel olarak dinsel,ahlaksal ve toplumsal durumun insan onu-ruyla bagdastmlamayacak yanlishklar ve ko-tiiliiklerle dolu oldugunu gordu. Otuz yasla-nnda, Hira Dagi'nda bir magaraya cekilerektoplumunun dinsel ve ahlaksal sorunlan uze-

rinde dusunmeye yoneldi. On yil kadar siirenboyle bir murakabe, dustlnrne ve maneviannma donemi yasadiktan sonra, 610 yilmadogru aym yerde murakabe halinde bulundu-gu bir strada kendisine peygamber olarak se-

cildigi bildirildi ve Kuran'm ilk ayetleri vah-yedildi. Islam'in ilk mesajlan olan bu ayet-lerde soyle deniliyordu: Y aratan Rabbininadiyla oku. Insarn yaratn bir koyu kandan.Oku! ins am kalemle ogreten, bilmediginibildiren, kerim olan Rabbinin adirn. Oyle de-gil, insan kendini zengin gorunce azar. Do-necegin Tann'yadir. (Alak 96/1-5). Hz.

Muhammed uzunca bir siire sonra yine aymyerdeyken bir dizi buyruk yanmda, kendisin-den, insanlara tannsal gercekleri anlatmasiistendi. Bundan sonra art arda gelen ayetlerllgmda; Allah'm varhgr, birligi, yalrnz O'nakulluk edilmesi gerektigi, insanlarm kardes-ligi, ebedi kurtulusun islam' a baglanmaklakazamlabilecegi ve bu ogretinin tum insanh-gl bagladigr yolundaki cagnsmi israrla sur-durdu, Bu ogreti icinde, ozellikle, tek tanninanci ve insanlann esitligi ilkeleri, hemseh-rilerini ayaga kaldirdi. On lie;ytl boyunca cokagrr baski, zuliim ve saldmlar karsismda,Mekke'de pek a z taraftar kazanabilen Hz.Muhammed, Medinelilerle yaptigi birkacgizli gorusmeninardmdan, daha sonra Mus-liimanlarca takvim baslangicr sayilacak olan622 yilmda, oteki inananlarla birlikte Medi-ne 'ye (Y esrib) goe; (hicret) etmek zorundakaldi. Hz. Muhammed, Medine'de hem pey-gamber hem de siyasal onder olarak faaliyetgosterdi, Oncelikle, Medine' de anayasal birdiizenleme yaparak burada kendisinden once

yasanan toplumsal kansikliklan ortadan kal-dirdi. Medine' de gecirdigi on yil icinde Arapkabilelerinin biiyiik cogunlugunun islam di-nine girmelerini sagladi. Mekke'yi musrik-lerin yonetiminden kurtararak Kabe'yi put-lardan temizledi ve burayi Islam'm kutsalmerkezi yapti. Hicretinin onuncu yilmda,Mekke 'ye yaptigi hac ziyareti sirasmda, yiizkirk bin Muslumana, Islam'm evrensel ilke-lerini anlatan ve Veda Hutbesi diye amlanbir konusma yapma mutlulugunu yasadi.Donusten kisa bir siire sonra, geride ta-

mamlanmis bir din (Kuran, Maide 5/3) vehayira caguan, iyiligi buyuran, kotiiliigekarst cikan , hayirh bir ummet (Kuran,Ali Imran, 3/104, 110) birakmarun huzuruicinde yasarm son buldu (632).

i SLAM

Hz. Muhammed, dtlstincesinin temelini va-hiy yoluyla tannsal kaynaktan alan yeni birsiyasal toplum kurmustu, Bu toplum, cok ki-sa bir siirede ummet kimligi icinde uluslara-rasi boyutlar kazandi, ilk islam devletini hie-ret olayt iizerine, Medine' de Hz. Muhammed

kurmustu. Onun olumunden hemen sonrakaympederi, cok saygm ve kaynastmci birkisilige sahip olan Ebubekir (632-634), birtemsil heyeti tarafmdan devlet baskanhgmagetirildi. Ebubekir, Peygamber'in olurnunundogal bir sonucu olarak bas gosteren bazi ka-

islamm be~sertmdenbiri olan namaz.Arepcede "Selat"

o/arak ad/andm/annamaz inanan/ar

taraftndan camininhuzur verici

ortamtnda kiltndlglgibi zorun/u/ukdurum/annda

dogede da giindebe; defa lalmtr.

- 5-


6/16

Kshire sokajjmdaramazan sonu.Yuksekce bir yerekoltug oturan hatip(dini bilgisi ve ifa.debicimivle toplumdasevg! uvendtten birki?i) kalabaflkla soh betederken.

- 6 -

nsikhklan kisa siirede onledi. Gerek ilk hali-fe, gerekse sonraki iki halife I. Orner (halife-ligi 634-644) ve Osman (halifeligi 644-656)donemlerinde fetih hareketleri yogun bir se-kilde surduruldu. Cikan ic siyasal kargasalarsonucu Osman olduruldugunde, islam devle-tinin hakimiyeti butiin Arabistan Yanmadasi,Filistin; Suriye, Misir, Libya ve Mezopotam-ya'run yarn sira, Ermenistan ve Irak'm buyukbolumune yayilmisn, Ancak, yine bu donem-de, Mekke ve Medine'de ayncahkhailelerinbtiytik olcude zenginlesmesi uzerine, kis-kanchk ve hosnutsuzluklar da Muslumanlanbolmeye basladi, Bu arada, yapilan bilimselcahsmalarla Kuran metninde birligin saglan-masi ve hazirlanan mushaflarm belli bash

merkezlere gonderilmesi, Osman donemininen onemli gelismelerinden biri oldu.Osman'rn oldurulmesiilk buyuk fitne di-

ye amhr ve bu olay, sonraki ic kansikhkla-rrn hatta, i< ; savaslann ortaya cikmasmm te-mel nedeni veya baslangici sayihr. 656' da,Peygamber'in amcasrnrn oglu ve damadiolan Hz. Ali 'nin halifelige getirilmesi, kan-sikhklan onlemek soyle dursun, daha da ar-trrdi. Ali, Peygamber ailesinin iki kolundanbiri olan Hasimilerdendi ve Osman'rn dabagh oldugu Umeyye adh oteki aile, onun

halifeligini tarnmadi. Bu iki aile arasrndaki ,~ortintite dinsel ve hukuksal; gercekteyseIslam oncesinde de var olan siyasal anlas-mazhklar, Miisliiman cemaatini, bugun deSii-Sunni seklinde varhgnn surduren iki kola(mezhebe) boldii. Ali'nin sehit edilmesindensonra, Ali taraftarlan (Siiler), iktidara gelenve Emevi soyundan olan Suriye valisi Mu-aviye'nin iktidanm tammadilar. Buna karsm,Muaviye, baskent olarak sectigi Sam'da,doksan yil (661-750) siirecek olan Emevisaltananm kurmayi basardi. Icte kansikhklarsurerken, dista da parlak fetihler yaptldi. Tu-nus'un 670'te fethedilmesinden sonra, Mus-ltimanlar, 71O'da, Kuzey Afrika'mn Akdenizkiyisma ulasrms oldular ve ertesi yil, Cebeli- ..

tank Bogazr'ru gecerek Ispanya'yi luzla elegecirdiler, Fransa'da, 732~de, geri cekilmeyezorlanacaklan Poitiers 'yekadar ilerdiler. Oteyandan, Asya'da indus 'un dogusuna ulasma-dan once, Konstantinopolis'i (istanbul) bir-cok kez kusattilar, Artik, islam imparatorlu-gu, Pencap'taki birkac koloniyle Cin ve Hin-distan smmna kadar uzamyordu. Rakip ha-

nedanlar ve sehirler Emevi halifelerinin 90yil kadar stiren yonetimlerinde benimsedik-leri siyasal gorusler ve uygulamalar, genisbir alana yayilnns bulunan islam toplumuicinde cesitli hosnutsuzluklann dogmasmave sonunda Emevi Hanedam'mn yikrlmasmayol acti. Hz. Muhammed'in arncasi Abbas'msoyundan geldikleri icin Abbasiler diye ani-Ian hanedanm ileri gelenleri, hilafeti ele ge-cirmek icin, Emevi yonetimine karst duyu-Ian hosnutsuzluklan ve olumsuz kosullankendi lehlerine ustaca kullanmasuu bildiler.

Genis bir siyasal hazirhk ve miicadele done-minden soma, 750 yilmda, Emeviler'in bas-kenti Sam'i ele geciren Abbasiler, baskentiBagdat'a tasidilar. ihtilal cok acimasiz vekanh olmakla birlikte, siikttnetin saglanma-smdan sonra, islam tarihine daha cok bilim-sel ve dusunsel gelismeleriyle darngasnu vu-ran yeni bir donem basladi.X. yy'da, Abbasi hilafeti onemli Ol


7/16

murge vesayetinden kurtulmayi ve bagimsizdevletler kurmayi amaclayan bir Muslumandtinyanm verecegi uzun mticadelenin bas-Iangrcuu belirler. Yabanci egemenligine kar-l direnis ve bunun yam sira, Miisluman ce-maati modem dtinyada bekledigi yere getir-me cabasi, Cemaleddin el-Afgani tarafmdanyonetilen Panislamci akimlar kadar, xx.yy'm milliyetci hareketlerinin de ozelliginiolusturur, Mtisltimanlarm cogunlukta oldugubircok tilkedeki siyasal, toplumsal ve ekono-mik gelisme, onemli farkhhklar gostermek-tedir. Ttirkiye ve bircok Arap tilkesi laikcumhuriyetler haline gelmistir; Suudi Ara-bistan ise, seriat adma yonetilen bir mutlak

monarsi durumundadir. iran, 1925-1979 ara-smda, tilkenin laiklesmesini ve Banlilasma-S1llltesvik edici bir siyaset izleyen Pehlevihukumdarlan tarafmdan yonetilmistir, Bu-yiik cogunlugunu Siilerin olusturdugu Miis-

ltiman cemaatin giderek artan direnisi, sahmtilkeden kacmak zorunda kalmasma ve Aye-tullah Humeyni onderliginde bir islam cum-huriyetinin kurulmasma yol acrmstir.1979'dan bu yana, Pakistan da bir islamcumhuriyeti durumuna gelmistir; PakistanAnayasasi, devletin seriati uygulamasuu on-gormektedir. 1990'larm ortasma dogru Af-ganistan'da da koyu seriata dayali bir islamdevleti kurulmustur.

~

i SLAMi DO~ONCE VE iNAN (:LARHz. Muhammed'in, kendisiyle Cebrail

arasmda gectigini belirttigi konusmayi ak-taran bir hadiseye dayamlarak islam dini-nin alb temel inane ilkesinin bulundugu ka-bul edilir. Geleneksel Amentu formtiltin-de toplanan bu ilkeler sunlardir.Allah'tnbirligine, Kutsal Kitaplar' a, peygamberle-re, ahirete ve kadere inanmak.Allah. Allah, turn varhklann ve olgulann

yaraticisi, ilk nedeni ve yoneticisinin islamdinindeki aS11adidir. Aynca, Kuran'da buyaraticnun baska guzel adlan-run (es-may-i husna) bulundugu belirtilir. Ku-ran'da en 90k kullamlan sozcuk olan Allahadi, Yuce Yaratico-run oteki adlan ve ni-teliklerini de kapsayacak genislikte bir an-lam tasir. Kuran'm ogretilerine dayananMtisltimanlar icin Allah vardir, birdir. Zan,nitelikleri ve eylemleriyle ezeli ve ebedidir.Yaraulrmslannhicbirine benzemez. Baskahicbir varhktan gti9 ve destek almaksizmkendiliginden vardir; buna karsihk, her ey

O'na muhtactir. Cansiz ve bilincsiz bir var-hk degildir. Bilgisi her seyi kusatrnisur; herseyi duyar ve gorur; harf, sozcuk ve sesleregereksinme duymaksizm, bizim bilmedigi-miz bir sekilde konusur, En guzel adlar venitelikler O'nundur; butun kusurlardan dauzaktir. Rahmeti ve sefkati her seyi kusat-nusnr; bununla birlikte, azabi da 90k cetin-dir. Hicbir kimseye hicbir bicimde zulmet-mez. O'nun Kuran'da bildirdigi peygam-berler, kitaplar ve bunlar araciligiyla insan-Iiga duyurmus oldugu turn bilgiler haktir,dogrudur; iyi dedikleri iyi, kotu dediklerikotudur; ancak insanlar bilgi olanaklannm90k kit olmasi nedeniyle gercekten iyi vekotii olam ozunde kavrayamazlar; bu ne-

denle, tam gercegi ve tam iyiyi yakalamadada O'na muhtactirlar. O'nunla kullan arasi-na hicbir varhk, kisi veya kurum giremez.Miislumanlar, tumuyle Kuran'rn ortayakoydugu bu inanclanyla, yalmzca her turluinkarci dustlncelerden aynlmakla kalmaz,aym zamanda, Allah'm zat ve sifatlannmkustalhgim, essizligini ve surekliligini ze-deleyen biitiin dinsel ve felsefi sistemler-den de uzaklasmis olurlar.MeJeJder. islam inancma gore, Allah, fizi-

kotesi ve gorulmez oldugundan, tannsaliradenin bilinmesi ve buna uyulabilmesiicin, O'nunla insan arasmda bazi iliski va-srtalanmn bulunmasi zorunludur. Bu iliski-nin turlu yollan dusunulebilir. Bunlardanbiri tecesstid (Tanrr'mn insan biciminineburunmesi) olabilir. Ancak, islam bunureddetmistir. Uyku durumunda gorulen ru-ya da iliski araci olarak dusunelebilir vepeygamberler bu yolla bazr Tann mesajla-nru alrrnslardir. Bununla birlikte, rtiya ge-

nis olcude fizyolojik bir olay oldugundan,kesin gerceklere ulasmada gtivenilir bir yoldegildir. insanla Yaradan'i arasmdaki ilis-kinin en yuksek derecesine Hz. Muham-med tarafmdan vahiy denilmistir, Vahiysiradan bir ilham degidir; Tann'mn insanasundugu gercek bir kesif ve tannsal bir teb-ligdir; bu tebligi, peygamber (nebi, re-suI) denilen bazi seckin insanlara salt ruh-sal bir varhk olan ve islam'da Cebrail ad!verilen bir melek getirmistir. Hz. Muham-med, boyle bir melegin varhgmi kesin ola-rak bildigini (bazi rivayetlere gore, onu birsekilde gordugunu) belirtmistir. Peygam-ber'in arkadaslan, ona vahiy melegi geldi-ginde, bunu, 0 anda gecirdigi son derece

islamda rini senett.Bu sanat tiiri) tiim islam

diinvestnde gelismeg6sterdi. XII: yuzytla aitiran duvar bezemesi ileXV. viizvtle ait ispanyolvazosu bu gelismenin

6rneklerindendir.

- 7-


8/16

Rebat'ta bir yeptdek!mozaik.

islamda iki mozaiksanatJgelenegi verdu:bunlardan biriBizans'tandevrelmmtstir, diger!Mogol ve Timurlusmtlennde goriiliir.

- 8-

carpici fizyolojik degisikliklerden kolay-hkla anladiklanru pek cok actklamalanylaifade etmislerdir. Kuran da bircok kez boy-le bir ruhsal varhklar dunyasuun bulundu-gunu acikca bildirmistir. Bu ylizden, Ku-ran'in oteki kesin bildirimleri gibi, melek-lerin varhgina inanmak da iman etmis sa-yilmamn temel kosullanndandir. Kuran'da

vahiy melegi Cebrail'in adi Cibril olarakgecer; aynca, Mikail adli bir melekten sozedilir. Islami literatlirde nziklan Allah adi-na bolusturmekle gorevli bu melek Mikail,Kuran'da oltim melegi seklinde tarumla-nan melek de Azrail diye amhr. Dort bii-yuk melek olarak bilinenlerin sonuncusu-nun adiysa Israfil'dir. Aynca, insanlannamellerini yazmakla gorevli kiramenkatibin melekleriyle kabirde ruhlan sor-gulamakla gorevli olduguna inamlanmiinker ve nekir melekleri de vardir.

Kutsal I dtapla r. Hz. Muhammed'in ilanettigi iman dusuncesi, tek bir kitaptan de-gil, kitaplar-dan bahseder, Kuran'da ki-taplara iman etmek 'gerektigine iliskin pekcok ayet vardir. Bunlardan Tevrat, Zeburve Incil'in adlan ozellikle amhr. Aynca,Adem, idris, Ibrahim gibi daha baska pey-gamberlere sahifeler (suhuf) gonderildi-ginden de soz edilir. Bircok peygamber dekendisinden' onceki veya kendi cagmdakibir peygambere gonderilmis bulunan kitap-"la amel etmistir. islam peygamberi, Bu-da'mn ve Zerdttst'un adlanndan soz etme-digi gibi, Hint Brahmanizmine de herhangibir isarette bulunmamisnr. Bununla birlik-te, bir Mtlslumanm, Vedalann aslmda tan-nsal aciklamalar olmasi olasrhgmi veyaMusa'run Tevratr'nm basma gelenlerinbenzerlerinin Vedalar icin de gecerli olabi-lecegini dusunmesinde bir sakmca yoktur.Aym olasihklar, Kuran'da amlmayan bas-ka kutsal kitaplar icinde de gecerlidir.Peygamberler. Allah'rn haberlerini, buy-

ruk ve yasaklanm, bir melek, insanlar icin-den yine Allah tarafindan secilmis bulunanbir kisiye getirir ve bu kisi, onlan bellibirulusa veya tiim insanhga bildirmekle go-revlendirilir. Kuran terminolojisinde bu e-kilde, bildirimle gorevli bu kisiye nebi (ha-berci) veya resul (elci) denir. Her iki terimde, Turkcede Farsca asilh peygamber soz-cuguyle karsilamr. Adem, idris, Nuh, Hud,Salih, Eyyub, Yunus, Lut, Suayb, Ibrahim,Ismail, ishak, Yakup, Yusuf, Uzeyir, Mu-sa, Harun, Zekeriya, Yahya, Davud, Suley-

man, isa ve Muhammed Kuran' da adlangecen peygamberlerdir. Zulkifl, Lokman,Elyesa, llyas adlan da Kuran'da ovguylegecmekle birlikte, bunlann peygamber 01-

duklanna iliskin kesin bilgi yoktur.Ahiret. Muslumanlikta ahiret ve kiyamet

gtinune inanmak Kuran'in kesin buyrukla-nndandir. Ahiret kavrarru, Kuran'in bircoksuresi (mesela Vakia, Necm, Bakara, Kiya-me sureleri) ve ayetlerinde gecer. islaminancma gore, Allah, dunyayi ve dunyada-ki biitiin canhlan gecici (fani) olarak yarat-

rmstir. Gtinti geldiginde (kiyamet) dunyave uzerindeki butun canhlar yok olacaktir.Kiyametin hemen ardmdan ahiret hayatibaslayacaktir. Israfil adh melek sura (ki-yamet gununde calmacak boru) ufledigin-de, olulerin berzah aleminde bekleyenruh-Ian, yeni bastan yaratilan bedenleriyle bu-lusturulup diriltilecektir. Dirilenlermah-serx yerinde bir araya geleceklerdir. Buasamadan sonra, insanlann dunya hayatm-daki gunah ve sevaplan olculecek (mizan),cennetlik ve cehennemlikler belirlenecek-

tir. Sevaplan agir olanlar sirat koprti-stinden gecerek cennete ulasacak, gunah-lan aglr basanlarsa cehenneme dusecekler-dir. Cennet ve cehennemdeki hayat sonsu-za kadar bir mutluluk veya mutsuzluk yeridegil, kisilerin dunyadaki hayatlanndakendi elleriyle hazirladiklan kacmilmaz birgelecektir.Kader. Kuran sik sik, hem Allah'in mut-

lak ve sarsilmaz iradesinden, hem de insa-mn ozgtirliigti ve bunun dogal sonucu olansorumlulugundan soz eder. ilk bakista


9/16

dinsel bir tarikat olan Kadirilik'in kaderleilgili dusuncelerine gore, Kuran'm insan-Ian incitmeyen ilahi adalet mesaji (Ku-ran, Allah asla insanlan incitmez; fakatonlar kendi kendilerini incitirler der, Yu-nus 10/44), insanlan, gercekten sorumluolmadiklan giinahlar ve inancsizhk nede-niyle cezalandiran bir Allah kavrammi dis-

lar. Bu gorusttn muhalifieriyse, tam tersi-ne, Allah'rn bagimsiz ozgiirliigii ogretisinisavunmuslardir, Buna gore, ilahi ozgurlukhicbir smirlamaya gelmez ve Mutezile'niniddiasmm tersine, O'nun yarattiklan icinen iyi olam yapma gibi bir ytiktlmlulugtlyoktur; cunku mantiki olarak yiikiimlii-luk kavrami tann kavramiyla celisir;yiikiimlii olan tann olamaz; ctinkii Tan-n'nm iisttinde, O'nu yiikiimlii kilacak bas-ka bir otorite yoktur. Tann elbette insanlaricin en iyi olam yaranr; ancak bu, O'nunbir odevi degil, yalmzca liituf ve ihsarudir.X. yy'da, iki iinlu ilahiyatci, el-Esari ve el-

Maturidi, Sunni yaklasmu etkileyecek ce-vaplar onerirler, insanlann hareketlerini Al-lah ister ve yaratir; ama insanm bunlan ken-di hareketleri yapmak icin kendine mal, et-mesi gerekir. Tek ve benzersiz Yaradan ola-rak Allah anlayisr, bundan boyle, insan so-rumlulugunun olumlanmasryla at basi gide-cektir. Bir baska tartisma, Tann'mri birligikavrammm cevresinde, Allah'm ozii veozel nitelikleri konusunda dogar, Tartisma,Kuran'm, yani, Tann'mn kelarmnm yarati-hp yaranlmadigi sorusu iizerinedir. Birinci .gorusun savunuculan, Kuran yaranlmarms-sa, ikinci bir ezeli ve ebedi hakikat ilkesivarsaymak gerektigini belirtmektedirler;oysa, sadece Allah ezeli ve ebedidir ve ebe-diyet Allah dismda kavranamaz. Bu gorusekarsi cikanlara gore, Kuran'm yaratilrrus 01-dugunu savunmak, kutsal kitabm ilahi nite-ligine halel getirmekle aym yere vanr. Sun-niler'e gore, Kuran sozcukler, sesler, yazive iki kapak arasmdaki kitap olarak yaratil-

rmsnr; ama 0, her tiirlii sozlu veya yazih ifa-deden once gelen, ebedi ilahi ic konus-mamn tezahuru olarak ezeli ve ebedidir.Icinde dogduklan toplumsal-siyasal bagla-ma derinden bagh olan ilahiyat tartismala-n, baslangicrndan itibaren Islam'r boler. Si-iler, sadece aile uyeleri-nin (Ehlibeyt; Ha-similer veya daha snnrh bir anlamda pey-

gamberin kIZI Fatma ve damadi Ali'denolan torunlan) halifelik iizerinde hak iddiaedebilecegini savunurlar. Bir baska grupolan Hariciler (tam cevirisi aynhk yaratan-lar, yasal otoriteye baskaldirarak islam ce-maatinin disina cikanlar), Ali'den (Harici-lik mezhebinin bir iiyesi tarafmdan oldurul-mustu) ve Emevilerden aynhrlar. Onlannogretisine gore, dinin kabulii veya iman, ki-siyi tek basma mumin yapmaz; buyuk birgunah isleyen herkes inancsiz sayilmahdir.Boyleleri de, Tann'ya inanmayanlar gibicehenneme mahkum olmus inancsizlardir.Hariciler, buyuk giinahlar islemis olan hali-felerin, inananlardan sadakat bekleyemeye-ceklerini ileri siirerek, bu uslamlamayi ce-maatin liderlerine bile uygularlar, Miislii-manlann cogunlugu, imanla hareket arasm-da bir uygunluk olmasi gerektigini kabuleder; ancak bir insanm inanan biri miyoksainanmayan biri mi oldugunu sadece AI-lah'm karar verebilecegi konusunda israrederek, bu olumlu diinyada saf bir inananlarcemaati olusturrnayi amaclayan Harici ide-ailini reddeder. Miisliimanlar, kiyameti bek-lerken baskalanm yargilarnaktan vazgec-mek gerektigi ilkesinden hareketle, dininbes sartism (yukanda sayilan alti sarttan ilkbesi; cunku altmcisi olan kader tartismah-dir) kabul etmek kosuluyla, herkesi inanan-lar cemaatinin iiyesi olarak -kabul ederler.Baskalanm yargilamaktan vazgecmek, aymzamanda, iktidan elinde tutanlar da mah-kum edilebilir uygulamalarda bulunsalar bi-le, Musluman siyasi iktidara saygr goster-mek anlamma gelir.

TASAVVUF

Rabat'taki HssenCamii'nin minaresi.Bu camiinin yepum

hi(:bir zamantetnemlenememis

onun yerine pembeteslerden bir minare

ins edilmistir.

Bir baktma daima arkaszndan kosulan Tanrz'ya kavusma umudunun urunu olan tasavvuf, islam cercevesiicinde gizemci bir din anlayistdir. Bu anlayts, tarikatlarda cisimlerin ve islami yalnzz dz~ kurallara, ftkha vesozlerin zahiri anlamzna indirgeyen egilimlere karst ziiht yoluyla kendi kendini egiterek ruhsal olgunluk sag-lamaya ve maddilikten arznmaya dayanzr. Tasavvufa bagli olarak ortaya cikan yiizlerce tarikat ve onlarabagli binlerce t~kke islam anlaytstniderin bir bicimde etkilemistir.Tasavvufun Arapca yiin anlamzna gelen sliftan geldigi genellikle kabul edilir. Bunun disinda, Peygam-

ber doneminde sedirde oturanlarsdan (ehli suffe), namazda olusturulan ilk stradan (saffi evvel), bir Bedevikabilesi olan Beni Suffe'den, yahut Yunanca sofostan (bilge) geldigi de ileri siiriilmiistur. Sufi kelimesineilk

olarak VIII.yy'da rastlanzr. Bu yiayilda bu adi, Sii Simyacz Cabir bin Hayvan el-Kufi distnda gercek birmutasavvzf olan Kufeli Ebu Hasim kullannustir. Bir topluluk adt olarak sufiye kelimesiyse, ilk defaMelamilerin olusturdugu Horasan mutasavvuJlarzna karst Kufe'ye yerlesmis bir Sii sufi toplulugu icin kul-lanilmtsur.

-9 -


10/16

Ali Camii.Afganistan'ln Mezan

Serit sebrindeki bucami mimari ve islam

. senetin g6rkeminivensittr.

iS lAM i iBA DET

Hz. Muhammed ile Cebrail arasmdaki birkonusmayi aktaran hadisteki konulardanbiri de islam kavrammm hangi ibadetle-ri kapsadigi sorusu ve bunun yamti olmus-tur. Islam'm bes sarti diye bilinen ve herMuslumanm temel geleneksel odevlerini

olusturan bu ibadetler, islam dininde, inan-em ve hareketlerin birbirine ne kadar bagholdugunu ortaya koyar.Kelimei abadet. Allah'a ve Muham-

med'in O'nun peygamberi olduguna inan-em aciklanmasr anlamma gelen bu deyim,Eshedu en H iilahe illallah ve.eshedu enneMuhammeden abduhu ve resuluh (Tamk-hk ederim ki Allah'tan baska tann yoktur;yine taruklik ederim ki Muhammed AI-lah'm kulu ve elcisidir) seklinde formulles-tirilmis olan ifadeyi kapsar. Bu ifadeyi di-

liyle soyleyip anlarmru ictenlikle kabuleden kisi, Muslumanligi kabul etmis;Islam'da en temel kulluk gorevi olan inan-ma gorevini yerine getirmis olur.Namaz. Gunde bes defa Mekke'ye done-

rek yerine getirilen ozel ibadet icin kulla-mhr. Kuran, namazdan (


11/16

ve Rabbena atina.; dualanm okuduktansonra Esselamu aleykiim ve rahmetullahdiyerek saga ve sola selam verir. Hastahk,sakathk gibi bir mazereti olanlann, namaz-lanm kilarken, belirtilen kurallara uymala-n gerekmez; kolaylanna geldigi sekildekilmalan yeterlidir. Kuran, Muslumanlannnamaz kilarken, onun dis kosullan ve ku-rallan yamnda, ruhsal olarak da Allah'mhuzurunda bulunmamn manevi hazirhgi,bilinci ve duyarhhgi icinde olmalannaonem verir. Bu duyarhliktan yoksun bulu-nanlan elestirir: Vay haline 0 namaz ki-lanlann! Ki, onlar kildiklan namazdan(onun ciddiyet ve oneminden) habersizdir-ler. Onlar gosteris yaparlar. .. (Maun.107/4-6). Buna karsilik, yine Kuran'da ku-sursuz .kihnan namazm insanlan her turliiedepsizlik ve erdemsizlikten anndiracagibildirilir (Ankebut 29/45).Oruf . Oruc, bir Miisltimanm ramazan ayi-

mn her gunu, ekvator bolgesi ve steak bol-gelerde, tan yerinin agarmasmdan gunesbatimma kadar (arzm 45 enlem derecesin-den uzak bolgelerinde 45 enlem dairesinde-kilerin tuttuklan zamana denk gelen vakit-te), yemek, icrnek ve cinsel iliskide bulun-maktan uzak durmasrdir. Orne tutmak,akilh ve eriskin olan tum Miisliimanlarafarzdir. Kadmlar, kanama ve lohusahk do-nemlerinde orne tutamazlar; ancak namaz-dan farkh olarak, mazeretlerinin bitimin-den sonra uygun gordukleri zamanlarda tu-tamadiklan giinler kadar kaza orucu tutar-lar. Hasta olanlar veya uzaktaki bir yeregitmek uzere yolculuga cikanlar ve gittikle-ri yerde 15 giinden az kalacak olanlar ister-lerse, daha sonra kaza etmek kosuluyla, ra-mazan orucunu tutmayabilirler. Oruc, AI-lah'm bir buyrugu ve O'na karst bir kullukgorevi olmasi yarnnda, turn islam bilginle-rineve ozellikle, mutasavviflara gore, yuk-sek bir nefis terbiyesi, ahlaksal bir ann-rna ve vicdani duyarhhgi gelistirme yolu-dur. Nitekim, Hz. Muhammed de ramazanayrrn sabrr ayi, orucu sabnn yansi,sabn da imanm yansi diye nitelemistir.Bu aciklamalara gore, orne insana, nefsinidizginleme, gerektiginde tutkulanna karstdirenme ve boylece bir tur ahlaksal ozgur-luk kazanma olanagi saglayan cok verimlive yararh bir ibadettir.Zekat. Miisliimanlann, mallanndan be-

lirlenmis oranlarda yoksullara bagista bu-lunmalan seklindeki mali bir ibadettir.Giiniimiizde, zekat venne varlikh Muslu-manlann istegine birakilnussa da, hemKuran ve hadislerde hem de islam'm ilkdonemindeki uygulamada zekat, islam

devleti tarafmdan, yoksul vatandaslaraharcanmak uzere, Musluman tebadan ah-nan bir tur vergi demektir. Tanmsal iirun-ler, madenler, ticari maddeler, biiyiik vekucukbas hayvanlar, nakit, altm ve gumusgibi mallardan baslangicta, devlet tarafm-dan zekat vergisi almmaktaydi. Ancak,dorduncu Halife Osman zamanmda, Mils-liimanlann, paramn zekatmi, devlet araci-hgl olmadan, Kuran'da yazih (Tevbe9/60) hak sahiplerine dogrudan dogruyaverebilecekleri kararlastmldi. Kuran, ze-kauri verilecegi bu hak sahiplerini soylesiralar: Vergiler (zekatlar) yalmzca fakir-lere, caresizlere, devletin vergi gorevlisiolarak cahsanlara, kalpleri (Islam'a) kaza-mlacak olanlara, kolelikten azat edilecekolanlara, agir bore altmda bulunanlara.:Allah yolunda harcamaya (asker donatma-ya) ve yolculara mahsustur. Kuran, ser-Yeti, insan geciminin temel aracr ve daya-nagi olarak gosterir (Nisa 4/5). Bu neden-le ilk donemlerde zekat, bir sadaka olmak-tan cok, zorunlu bir yardun, vermemektedirenenlere karst yaptmm kullarularakzorla ahnan devlet vergisi olarak dtisuniil-mus ve uygulanrmstir. Bu odemenin one-mini daha iyi kavratabilmek icin, islam,bunun dinsel bir odev; Allah'm birligineiman, namaz, oruc, hac gibi tannsal birbuyruk oldugunu ilan etti. Iman, ruhanibir odev, namaz ve hac, bedensel bir odevoldugu gibi zekat da, mali bir odevdir, Bunedenle, fikih bilgin1eri, onu servet ara-ciligryla Allaha kulluk diye tammlarlar.Hac. Hac, akilli ve erg in olan her Muslu-

SultanahmetCemii.

Mavi Camiidiye de biIinen ve

lstenbul'unincilerinden birisialan SultanahmetCamii bir ramazan

evinde Osmanlt

taplumundagelenek halinegelen mehvest

ile bir!ikte.

- 11 -


12/16

Hac gore vi.lsiemin be? sertindenbirisi alan veMekke'deki Kabe'ninziyareti ilegerceklesen hacziyareti ve bu ziyaretigercekles ti r en"healer".

manm, olanak bulmasi durumunda om-riinde en az bir kez, belirli bir zamandaMekke'ye giderek Arafat denilen yerdebir siire durmasi ve Kabe.'yi tavaf et-mesiyle yerine getirilen bir ibadettir. Ku-ran'da; Kabenin alemlere bereket ve hi-dayet kaynagi olarak, insanlar icin kurulanilk ev oldugu.iorada apacik ayetlerin ve

Ibrahim makamixnm bulundugu, oraya gi-renlerin giivence icinde oldugu ve giiciiyetenlerin orayi ziyaret etmelerinin, Al-lah'm insanlar iizerindeki bir hakki oldu-gu belirtilir (Ali Imran 3/96-97). Kuran'mMiisliimanlar ancak kardestir seklinde-ki ilkesi, en carpici bicimde hac uygula-malannda goze carpar. inananlar, Irk, dil,ulke ve simf farki olmaksizm, oraya git-mek ve orada bir kardeslik ve esitlik ruhuicin birbirleriyle kaynasmak zorunlulugu-nu duyarlar. Colde birlikte kamp kurar,Tann :Svi'nin (Beytullah) cevresinde tumdiinya Muslurnanlannm temsi1cileri bir-likte namaz kilar, dua eder, Kabe.'yi dalgadalga birlikte tavaf ederler. Aynca, Ku-ran'da, Hac sirasmda kotu soz soylemek,hakaret ve kavga etmek yoktur (Bakara2/197) denilerek, zaten haram olan bu tu-tumlann hacla ilgili olarak, ozellikle, ya-saklanmasi bu ibadetin ahlaki boyutunu,ruhani derinligini daha bir pekistirmekte-dir. Islamm sartlan denilen yukandaki

bes ibadet cesidi icinde, kelimei sehadetleAllah'a olan inancm aciklanmasi, yoksul-lara gosterilen ve oruc gibi uygulamalarlaortaya konan ilgiyle aym diizeyde yer ahr.

Bizzat sehadet ciimlesinde cok acik bir bi-cimde ifade edilen (c'Tanrkhk ederim kiAllah'tan baska tann yoktur ve Muham-med onun elcisidir) inanamn kisisel va-adi, namaz ve hac ziyaretiyle aktanlan,iman birliginin ve biitun 'inananlann ce-maatinin temsil ettigi giiciin derin bilin-ciyle pekisir: Ibadet, namaz tarafmdan be-

lirlenen kelimelere ve hareketlere indir-genmez; cok sayida kisisel duada, Muslu-manlann cuma giinleri merkez camide biraraya gelmelerinde iki buyuk bayramin(ramazanda tutulan orucun sonunu belirle-yen Fitrr veya Ramazan) Bayrami, (id el-fitr) ve oglunu kurban etrneyi kabul edenIbrahimin amsma, hac aymm onuncu gu-nunde hacilar ve diger Miisliimanlar tara-fmdan kutlanan Kurban Bayrann (id-el-edha) kutlamasmda da somutlasir. Cihat(kelime karsihgi, Tann 'ya yaklasmak icincaba harcama) da, oncelikle kisinin kendikendisiyle hesaplasmasi, nefsini iyilestir-me ve kotii huylardan anndirma cabasi;ardmdan da, henuz Muslumanlik dininekazamlmanus topraklarda bansci yollarlaIslami yayma, dogru inanci ve guzel ya-ayll tiim diinyaya tamtma iradesidir,Miisliiman olmayanlar tarafmdan engelcikartlmasi veya Miisluman iilkesinin teh-ditle karst karsiya kalmasi durumunda,inananlar, akla uygun olarak bunlan yenil-

giye ugratmayi umduklannda, Islam"i ko-rumaya cagnlan yetiskin yastaki biitiin er-kekler 'icin bir zorunluluk olmak iizere, si-laha basvurma da cihadm bir tiiriidiir.

ARAL

GOLU

.~

H arzlm .-~

.abil .

ezne

Kayruvan .AKDENiz

Trablusgarp

1600

Ye i f

$iraz

UMMAN

DEN l z l


13/16

BAGDA~TIRMACI BiR DiNislam, hie kuskusuz bagdasurmaci bir din-

dir. Tann'mn peygarnberlerini btittin halkla-ra yolladigun ve kutsal kitaplan ve pey-gamberlik niteligini Ibrahim' e ve onun so-yundan gelenlere verdigini kabul eder. Bun-dan, Muslumanlann hepsi Tanrr'nm yollan

demek olan islam, Yahudilik ve Hmstiyan-hk dinlerinin baghlan arasmda 90k SID birbag oldugunun bilincinde olduklan sonucucikar. Tarih boyunca, bazi inananlar, ilahihakikati ayirt etmis ve sadece ona teslim 01-muslardir: Muhammed'den onceki bu ina-nanlar arasmda, Kuran, ozellikle Ibrahimve ogullanru, Stileyman ve Saba melikesini,Isa'mn izleyicilerini sayar. Bu bagdastirma-cihk, Mtisliimanlann, ilk kutsal kitaplan, ya-ni Musa'ya indirilen Tevrat, Davud'a indiri-len Zebur ve Isa'ya indirilen incil tammla-malannda da kendini ifade eder. Hz. Mu-hammed dismdaki diger peygamberlerin veKuran dismdaki diger kutsal kitaplann ta-

rnnmasma, Tann kelarmmn vahyedilmesi-nin, Peygamber Muhammed'in yollanmasi-run ve Islam'in dogusunun ilahi iyiligin ger-ceklesmesi oldugu yolundaki kesin bir kana-at eslik eder. Dolayisiyla, Kuran'm mesajimnihai olarak kabul edenler, gercek inanan-lar; reddedenlerse, kendilerine verdikleri adne olursa olsun inanmayanlardir.

Mevlevilik vemev/eviler.

Mevlevilik Onliisufi MevlanaCelaleddin

Rumi'nin ogretisiile oglu Sultan

Veled taraftndankurulmustur.

TARiKAT

Arapcada yol anlamma gelen tarikat keli-mesi, baslangicta sufinin Tann'ya ulasmakicin izledigi mistik yolu ifade ediyordu.

XLyy'dan baslayarak, bir tasavvuf.buyugu-nun adi etrafmda orgutlenmis zumreler or-taya cikmaya basladi. Baslangicta sufininistegine bagh olan gonullu ibadet, evrad vezikirler belirli kurallara baglandi ve tasav-vufta seyh, mursid, rehber gibi adlarla am-Ian manevi makamlar ortaya cikn. Baslan-

greta kendi yollanm kendileri secen sufilerbir tarikata girmek ve bir murside baglan-mak zorunda kaldilar. Zamanla her tarikatm

adab-erkan, denilen kendi ic kurallanolustu ve aralanndaki farkhhklar belirgin-lesti. Kaynaklarda, Cuneydiye, Kassariye,Muhasibiye, Sehliye, Hallaciye gibi Hie-ret'in ilk ti9 yuzyilmda yasarms buyuk sufi-lerin adlanna izafe edilen tasavvufi yollar-dan soz edilir. Ancak bu adlandirmalar ku-

~i i L i K YES U N N iL i KSiilerve Siinniler arasindaki, bugiin temel olarak: goriilen boliinme, islamzn ilk genisleme doneminde, esas

olarak peygamberin yerine kimin geeeceg! sorunu cevresinde patlak veren poiitik qatzmalardankaYnaklamr.

Siiler Hz. Ali'ye cok degerli bir ermislik atfederek, ona ve dogrudan onun soyundan gelenlere cemaatin ruha-niyonetiminde mutlak bir hak tanirlar. Siil~rin r;ogu Imamiye mezhebindendir, r;iinkii.On iki Imam' in (H~;Alive on bir ardili) otoritesini, Hz. Alinin. soyundan g'ezenlerlehine indirilmis tanrtsal kokenli bir buyruktan esin- .lenen gercek rehberlerin otoritesi olarak kabul ederler. On ikinci imam olmemis, IX.-X. yy'lardagoriin,mezkllznmltzh>. Giiriinmez bir dunyadayasayanegizli imamJMehdi) 'adaleti egemen kilmak i?;inbirgiin yeryii-ziine geri donecektir. Yanltsbir bicimde Ortodoks Miisliimanlar olarak anilan Siinniler bu anlayisa karst,hemen hemen deneysel bicimde olusan halife olma kurallari (ornegin Kureys kabilesi icinden ser;.l,lerekFara-stnda yer alan tek peygamber gelenegini cikanrlar. Siinniler Hz. Ali'yi digerleri gibi bir halife olarak kabulederlerye imamlara namazi yonetmek disinda birislev tanzmazl~r. lslamdaaztnltkta kala,: Sii irnam/zk .allla-yzznda,iirzam biitiin ruhani ve diinyevi otoritenin tek kaynagi olarak goriilen bir tur rahip-IHal gibidir. Buba-kis aqlsl,ozellikle, muhtemelen daha eski geleneklere tekabid euig] ve XN. yy'da Safevi Hanedani'run kurul-mczstylaiiligindevletdini haline geldigi iriln'da kendinikabul ettirmistir. iranllayetullahla,rzn gereek bit dinadamlart suufi olusturmalari, Islamda kuraldisi bir olaydlr. Seriat bilginleri tarafindan yonetilen bu dinad~mlan suufi, biiyiikbir politik ve ekonomik ozerklikledonanmltlr. Siileringoziinqe, oluturulan,yonetiminhif;birmerulugu yoktur; r;iinkiiyonetim sadeee, donuunu bekledikleri ve hakikati zafere ulasttra- ".cak olangizli imama teslim edilebilir. -.13.-t

>; 4


14/16

Kadiri tekkeslnderikir ayini (XIX.yy).

Adtm kurucusuoldugu AbdulkadirCeylani'den alanKadirilik islamdiinvestrnn enyaygmtarikatlanndanbirisidir.

rumlasrnis bir yapryi gostermiyordu. Bugi.intarikat denince akla gelenBektasilik, Kadi-

rilik, Mevlevilik, Naksibendilik gibi tarikat-lann kumculan, XII.yy'dan sonra yasamis-. Iardtr. Ancak bu kisiler saghklannda bir ta-rikat olusturma cabasi icinde olmarmslardir.Bunlann adlan verilerek kurulan tarikatlaricinde orgutlenmis tasavvufi zi.imrelerin or-taya cikmasr daha sonraki donemlerde ger-ceklesmis bir olgudur. BaZI mutasavviflarbagh olduklan tarikatlara bir takim yenilik-ler ve degisiklikler getirmisler, boylece,yeni tarikatlar ve kollar dogmustur. En 90kkol ve tali kola sahip olan tarikatlar Hal-

vetiliktir. Bir suuflandirmaya gore anatarikatlann sayisi on ikidir, digerleri bun-lann kollandir. Kollar da ayn birer tarikatolarak degerlendirildiginde, islam di.in-yasmdaki tarikatlann sayrsi 400 dolaymaulasmaktadir, Her tarikat her toplumda veher bolgede yayginhk kazanamanusnr.Naksibendilik ve Kadirilik gibi tarikatlara

SQZlUK

Dervis: bir tarikata intisap ede rek onun kura lla rtn i

benimseyen kisi..F akr: yalnizca A llah ' a ihtiya c; d uym a ve0' ndanfja~kaslndan bi r ~ey beklememe.Fena: Tann'da yo k a lm a,Tanrt'da erime.Hakikat: tarikai yol uy la u la sila n. manevi g er c; ek lik .H alvet: m iiridin seyhinin denetim in de bir hiicreye < ;ek~

i l~ rek,g enellik le k zr k gunibadet etmesi,in ab e: b ir kisin in -ta rik tu a ka bu l e dilm ek icin m iirsitte n

izinalmasi; kabu l edi ld ig indeyaptlan ozel tijren.Marijet:Tanrz' run adlan ve nitelikleri hakktnda

ed in ilen b ilg i, Tan n b ilg isi,Murit.' binmiir~idebag.lanaraktasavvufyoluna giren

kii. T

Murg lt:m iirid e man evi yo lc .u lu gu nd fJ yo l g ostere nmutasawTteyh, posinisin.f!ir:}ir ta rika un ku ru cu eyh i.

islam di.inyasmm her tarafmda rastlamakmi.imki.inken,bazi tarikatlar belli bolgelerde

yayginhk kazanrmstir. Ki.ibrevilik, Suh-reverdilik, Cestilik tarikatlan Orta Asya,iran, Afganistan, Hinditari'da yaygmdir .Bedevilik, Desukilik, Sazelilik tarikatlandaha 90k Kuzey Afrika'da yayilma ortamibulrnustur. Osmanh Imparatorlugu icindeAnadolu ve Rumeli'de yayilan Bayramilik,Bektasilik, Mevlevilik, Celvetilik gibitarikatlar, diger islam i.ilkelerinde yaygmhkkazanamamrstir. Tarikatlann seyri.i siiluk -denilen taavvufi etkinlikleri tevbe (tovbe),sabrr, zi.ihd, tevekki.il , zikir, ibadet konu-lannda bicimsel farklar olmakla birlikte,hepsinin ortak amaci, insam Tanri'ya yak-Iastirmak, dini ve ahlakierdemlerlebezemektir. Her tarikatmpir denilen birkurucu seyhi vardir. Kurucu seyhin mezangenellikle tarikatm merkez tekkesinin icin-de veya avlusundadrr ve tarikatm diger tek-keleri buradan yonetilir. Tarikatta ikinci

R iy aze t: a z y eme, a z u yuma g ib i yo nte rn .lerl~ "n~jj

egitme cabasi. . . .. .c? . .....,..Salik: seyrii suhik adlt Yplct{lu~ar;ll}an~i~i.'.k';"Seyriisiduk: Tann' ya u la f m d k .i


15/16

derecede hizmet veren sufiye pin sani(ikinci pir) denir. Dualarda pirin ve pirisaninin isimlerinin zikredilmesi gelenekten-dir. Her tarikat kendine ozgu bir adab ve er-kana sahiptir. Seyhin uymasi gerekli kural-lara adabi seyh, muridin uymasi gereklikurallara adabi murid denir.Tarikat hayatmm cesitli donemlerinde

yapilan torenler de adabm bir parcasidir.Tarikata girerken, seyhin huzuruna cikar-ken, halvete girerken ve halvetten cikarken,zikrederken, yemek yerken, yatarken uyul-masI gereken kurallar vardir. Tarikatlaradab ve erkfim bakmundan oldugu gibi,seyh ve miiritlerinin kiyafetleri bakirmndanda degisiklik gosterir. Dervis kryafeti genelolarak basa giyilen bir tacla tiste giyilendugmesiz yakasiz uzun hirka dan olusur,Basma giydigi taca bakarak dervisin hangitarikata mensup oldugunu anlamak mum-kundiir. Bektasiler On ik i Imam'i sim-geleyen on iki dilimli bir tac ~iyerler.Tasavvufi terbiyenin baslangrciyla bitisiarasmdaki manevi yolculuga seyru siilukadi verilir. Bu terbiyede iki onemli oge var-dir: terbiye eden mursit yani seyh ve terbiyeedilen rnurit. Murit, seyhini secme hakkmasahiptir. Ancak, bir seyhe baglanmaya kararverdikten sonra iradesini seyhinin iradesineteslim etmek zorundadir. Onun kat edecegiyolu daha once kat etmis bulunan ve 0

yolun butiin gucluklerini, aldauci ve ayar-tier yanlanm bilen mursidin her istegineeyvallah demelidir. Sufilere gore boylebir teslimiyetin olmadigi yerde feyz ahverisi mttmkun degildir. Miirit, tarikatamursidin onayryla girer. Buna inabe,tarikattan el almak, tarikata inti sap denir.Inabe ile birlikte murit tevbe ederek hata vegunahlanm terk eder, hakka ve hakikatayonelir. Muridin ilk ciddi smavi halvettir.Halvethane veya cilehane denilen hiicredegecirilen halvet c;ogu tarikatlarda kirk gun

stirer. Bu sure icinde murit, maddi var-hgirun isteklerinden olabildigince uzak-Iasarak zamamm ibadet, zikir ve tefekkurlegecirir. Yapacagi ibadet, izleyecegi yol,seyhinin tavsiyeleri dogrultusunda olacak-tir. Bu donemde nefsin istekleriyle basedebilmesi icin muride tiC; ey tavsiyeedilir: az konus, az uyu, az yeoAnmak, hatirlamak anlamma gelen

zikir, tarikat hayatmm etrafmda dondugu

kavramlardan biridir. Zikir, muridin sesliveya sessiz, tek basma veya toplu halde .kelimei tevhidi (La ilahe illallah, Muham-me dur-Resulullah), Allah'm isimlerini an-masidir. Zikri olmayan tarikat yoktur. Tek-kelerde belli kural ve usullere gore seyhinyonetim ve, denetiminde yapilan toplu zikirtarikatlara gore bazi farkhhklar goterirse detemelde ayrudir, ilahi, ritm ve musiki ile,birlikte icra edilen sesli zikir (deveran,ayin) tarikat hayatmm aynlmaz bir par-casidir. Mevleviligin sema adi verilenzikri, musiki esliginde sesli olarak yapihr.Kadiri, Rifai, Halveti gibi tarikatlarm dazikirleri sesli olup, oturarak veya ayaktatopluca icra edilir.. Yalmzca Naksiben-diligin hatrm hacegan adi verilen meclis-te icra edilen zikri sessizdir. Topluca icraedilen bu zikirlerden baska, muridin tekbasma okudugu virt denilen zikirler vardir.Seyru stilukunu tamamlayan muridehilafetname, icazetname denilen birbelge verilir. Boyle bir belgeye hak kazanansufi, seyhinin halifesi olarak baska yerlerdebagh oldugu tarikatm tekkesini acabilir.Tekke, tarikatlarda seyh ve muritlerin icin-

de yasadiklan, ibadet ettikleri, tarikata ili-kin torenleri yerine getirdikleri yerdir.Tarikat pirinin ttirbesinin bulundugu tek-keye pir evi, oteki tarikat ululanmn mezarveya tiirbelerinin bulundugu tekkelere

asitane, digerlerine tekke, dergah, hankahgibi isimler verilir. BaZI tekkeler Mev-levihane orneginde oldugu gibi tarikatmadiyla amlrrnsnr. Tekke mimarisi zamanicinde ihtiyaclara gore gelismis, Osmanlilardoneminde en yetkin bicimini alnustir. Birtekke genel olarak toplu zikirlerin yapildigrtevhidhane (Mevlevilerde semahane), sey-hin ozel konutu olan harem ve selamhk, der-vis odalan, cilehane, mutfak, yemek odasi,konuk odalan, kiittiphane ve tarikat mensup-Iannm turbe ve mezarlanmn bulundugu bir

avludan meydana gelirdi. Dervislerin birkismi surekli tekkede kahr ve gerekli hiz-metleri gonlr, bir kisrm gunun veya haftamnbelirli zamanlarmda giderlerdi. Tekkeleringiderleri genelde vakif gelirlerinden kar-silarurdi. Tekkeler, dini ve tasavvufi islev-lerinin yam sira, birer egitim, ogretim vesanat kurumu niteligine de sahipti. Tek-kelerde yuksek duzeyde tasavvufi bir ede-biyat ve musiki gelismisti,

Cern toreni.Anadalu'da yaygm alanBektssilik, Hect Bektes

Veli'yi pir kabul eder.

iS lAM IN RE SM i D iN O lDUGU O lK E lE R

Ajganistan, Bahreyn, Banglades, Birlesik Arap Emirlikleri, Brunei, Cezayir, Fas, ftak, iran, Katar,Komorlar, Kuveyt, Libya, Malezya, Maldivler, Misir, Moritanya, Pakistan, Somali, Sudan,Suudi Arabistan, Tunus, Umman, Urdiin, Yemen. - 15 _


16/16

İslamiyet - dünyayı değiştiren olaylar dizisi

Documents