İslam felsefesİ sanat.docx

7/30/2019 SLAM FELSEFES sanat.docx

1/11

SLAM FELSEFES,TRK KLTR VE SANATINA ETKLER

Trk kltr ve sanatnn geliim evrelerini incelemek iin Orta Asya'danAnadolu'ya uzanan bir zaman ve yol balants zerinde ilerlemek gerekir.

Bu durum zellikle Asya'nn yazl olmayan ger tarihi ile onu izleyenslam dnemi tarihinde ak bir etnik panoramay bizlere sunmaktadr. Bukozmopolit etnik yap ile birlikte bin yllara dayanan tarihi sre Trksanatnn dominant deiim zelliine yol aan slam olgusunudeerlendirebilmek de, slam ncesiTrk sanat, slam felsefesi ve estetiiile slamiyet sonras Trk sanat estetini doru anlama, kavrama ve analizetmenin gerekliliini nmze koymaktadr. Bu analizde bir ok faktrn

bir arada sentezlendii,'' faktrlerin kiminin yine ereveli ve kademeli

gelitii, kiminin daha dar ereveli ve anlk, kimi esasen entelektel vekltrel faktrlerden kimi ncelikle toplumsal siyasal ve ekonomik '' (Shner 200 s:38) etmenlerin bir korelasyonu biimini tadnn bilincindearatrma ve analizler yapmamz gerektirmektedir.

Trk kltr ve sanatn slam ncesi zelliklerini irdelemeye gemedennce maddi kltr ve sanat verilerinin belli blgelerde grlebilen

srekliliinin olduu ve eserleri etnik yaplara mal etmeye uramaktandaha ok dnemin kltr yapsndaki elastikiyet ve bu esnemeye yol aan

etmenleri irdelemek yararl olacaktr. Bu nedenle u an incelemeyealacamz konu Orta Asya Kltr ve Sanat ierisinde yer alan TrkKltrnn slamiyet'ten nce beliren ana zellikleri ile slamiyet'inynetimsel ve yaamsal zelliklerine uyum salama srecinde yaadklardeiiklikler ile bu deiimde takip edilebilen izlerdir.

Bu dnemde ilk inanlar gerlerin yeniden dirilie inanmalarnda kaynaklolarak ilk sanatsal verileri mezar yaplarnda grlmektedir. Mezarlar birukur ine yerletirilen eyalar ve zerindeki tmsekler ile yaplmaktayd.

Mezarlara mumyalanan kar-koca ile at, koum eyalar v.b. dirilitekullanlacak eyalar bulunmaktadr. aman inancnn nemli esi olan atsembolik bir anlam tamaktadr. Yine mezarlarda hal, kilim, ok, yay, ayna,giyim eyalar, anak, mlek v.b. eyalarda yerletirilmitir. Bu dnemmimarisinin adr olduu, adr ilerinin dokumalarla kapland,arabalarn zerine ahap strktrl, kee yada aa kabuu kaplamaltanabilen kulbeler yapld bilinmektedir. Altay blgesi gerlerin M.

4.yy.da demiri ileyebildikleri mezar buluntularnda yer alan dkm

kalplarndan anlalmaktadr. Pazirik dnemi gebelerinin kaliteli


2/11

bronzdan eyalar yaptklar, altn ve kalay iledikleri ve bu malzemeler ilesilahlar, at koum sslemeleri, kadn ss ve ziynet eyalar yaptklar, ahapgibi malzemeleri altn ile kapladklar bilinmektedir. Yaplan eyalardaaatan kabartmalar, ronde-bosse bezemeli eyalar, keser, kk balta

yardmyla yaptklar, deri, kilim gibi malzemeler ile k ve gelimidokumalar yapld bilinmektedir. Pazrk blgesinde 12 tr deri ilemeteknii sayesinde anak, ayakkab, orap, torba, sepet v.b. eyalarretmilerdir. ( Kuban, s:46).

Bu eyalarn zerinde ise geometrik motifli bezemeler grlmektedir. Sanattarihilerinin bir ounun birletii dm teknii (Trk dm) ile halretimi ve hallarda geometrik bezemelerin kullanld ve bu bezeme

biiminin Trkler eli ile slam'a getii yaygn bir kandr. Bununla birliktebezeme alannda younlaan sanatsal ifade, ger Trk mitolojisininhayvanlar zerinde simgeleen efsaneleri, ruhlarn hayvanlar aracl iletemsili ve aman inancnda, ruhlarla iliki kurmann getirdii hayvanlarlakurulan iletiim, gerlerin her tr malzemede hayvan bezemelerine yervermelerine neden olmutur. Oyma, kakma, appligue, dikme, yaptrmav.b. bir ok teknikle konturlar belirli hayvan figrnn yapld, eyalarnyzlerinin bunlarla sslendii bilinmektedir.

Gerlerde hayvan motiflerinin genelde tanrsal nitelikleri bulunmamaktave doa tasviri amacda bulunmaktadr. Yaplan kaplanlar, kurtlar, aylar,geyikler, kular, balklar v.b. hayvanlar kendilerini temsil etmezler. Buhayvanlar daha ok aman inancnda yer bulan srl, gizemli ruhlar,yaratklar temsil ederler. Altay mitlerinde yer alan hayvanlar fantastikyaratklar temsil etmektedirler. amanlarn yardma ardklar ruhlargenelde hayvan klnda olmakta, koruyucu, yol gsterici olarak simgeseldeer tamaktadr. Atl gerlerin srekli sava halinde olmalar dahayvan kompozisyonlarnda sklkla yer verilen hayvan kavgalarsahnelerinde canlandrlmaktadr.

Yapl biimleri ile de ele alndnda mitolojik bir ierii tadklarsezilmektedir. Yaplan hayvan figrlerinde grlen simetri vazgeilmeyen

bir e olmu, hareket duygusu ise yzeyde ters ynl eriler, dalgalizgiler ve kvrml ritmik dzenlerle verilmeye allmtr.

Atl ger kltrde grnen bu zelliklerin etkileri ile birlikte inevresinde yaayan Trklerin bezeme biimlerinde in bulutu ile

karlalmaktadr. Yine Trk inanlarnda Uygur dnemlerinde Budizmetkileri grlmektedir. Ta-pa Trklerinin Budist olduu ve ipek yolu


3/11

zerinden bu inancn bat ve dou Trkleri arasnda yaylmaya baladbilinmektedir. Bununla birlikte Trk sanatna ilikin en net ve kalc verileriGktrklerde bulmak mmkndr. Gktrklerden kalma Orhun yaztlar,antsal heykelcikler, sunaklar, mezar yaplar bunlara rnektir. Kurganlarda

eyer takmlar zerine hayvan motifleri ve av sahneleri olan ss eyalartoprak ve madeni kaplar bulunmaktadr. Uygur mimarisi bindirme ahap,tavan teknii ile yaplm ve duvar resimlerinde Hint- in Budist etkisigrlmektedir. Bu resimlerdeki insan fizyonomisi inli Trk karm birtip olarak sonradan Seluklular kanal ile slam ran minyatrnetanmtr. ( Kuban , s:77) Bu resimlerde ki portrelerin klieden uzak kiiselnitelikler tad bilinmektedir.

Trklerin Zerdtlk, Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve amanlk gibibir ok inancn var olduu bir dnemde, tarma dayal kk kentleraristokrasinin yaand bir srete yerleik hayata getikleridnlmektedir. Bu dnem sanatsal faaliyetlerini ve Pant dnemineuzanan kent ve mimari kalntlarn genel zelliklerini slam dneminde degrmekteyiz. Mimari yaplar tula kaplamal surlarla evrili ve saraykompleksli yaplm ve bu mimari bileim slam dnemi ribatlarn ( snrkalelerini) artrmaktadr. Bu dnem kentleri sonradan slam dnemindede karakteristik olan 4 eden olumaktayd. Kale, saray, 19 hektarlk

ehristan ( asl kent) rabad ( n kent) ve mezarlk alanlarndan oluankentin ana bulgular M.S.5-6 y.y.'a dayanmaktadr. Kentleri oluturantonozlu rtl, uzunluuna gelimi duvarlar slam dneminde silindirikyada gensel duvar payandalar biiminde, antsal kmbetlerde veAnadolu minarelerinde grlmektedir. Yine slam mimarisinin enkarakteristik yap trlerinden biri olan byk kubbeli mezar biimi Budiststupalar ile ilikilidir.( Kuban s:98,99)

slam dneminden nce Trk resmi ve Trk-slam resminin orta adakiortak gelimesi ve zellikle konusal ierii asndan Trk-slamkltrnn deerlendirilmesi ve yorumunda slam ncesi resim sanatnnsaray resmi gelenei ierisinde ziyafet, av sava ve lm konular zerindeyounlar. Dini resimler Budist ieriklidir ve resimlerdeki genel tema OrtaAsya efsaneleridir. slam kltrnde ise bu tr resimlerin yaamas olanak

bulamam ve resim minyatr ve iniye snmtr.

Trklerin 8.yy. ortalarnda ve 9.y.y. da Trk-slam askeri aristokrasisi ile

balam ve ilk Mslman Trkler (Ouzlarn dousunda yaayan)Karahanl, Karluk ve Tiyansanlar'dr. Ouz Trklerinin 10.y.y. ve ncesinde


4/11

aman olduklar, gnee, aya, yldzlara, gkkuana, aaca, rzgara vehayvanlara taptklar, mezarlara bol bol (tahta heykelcik) koyduklar

bilinmektedir. Trklerin bu dnemde yar ger zellikleri, askeri ynlerive ticaret ile olan ilikileri Mslman blgelere aknlar iki kltrn

yaklamasn salamaktadr.

slam Felsefesi, Sanat ve Estetii

M..7. yzyln balarnda dou lkelerinde yeni bir dnce sistemiolarak slamiyet Hz.Muhammed'in nderliinde (peygamberliinde) (570-632) kurulmaya balanlmaktadr. Bu din Musevilikle balayan veHristiyanlk ve yunan felsefesi ile iliki kuran tek tanrc din anlaynnsonuncusudur. 7. yzyln ilk yarsnda yaylmaya balayan slamiyet,

Araplarn ilkel komn sisteminden snfl topluma getikleri ve komnalilikilerin feodal ilikilere dnt bir ada ve toplumsal dnmnbir yansmas olarak olumutur.( Hanerliolu 1993.s.148).

zel ve dar anlamda slam felsefesi, Mslman uluslarn kltr iindeyetimi filozoflarnn tanr, insan, toplum-evren hakknda ortayakoyduklar tutarl, evrensel, sistemli bilgi ve dnceleri ifadeeder.(ahin,2000 s:50).

Bu dinin felsefesi (felsefe-i islamiye) eitli uluslardan dnrlerin

Mslmanlk disiplini erevesinde dncelerini kapsamaktadr. Budnce felsefesini oluturan Farabi, bn-i Sina, mer Hayyam, Gazali, bn-i Bacce, bn-i Rd, bn-i Cebiral, bn-i Memnun Shneverdi, bn-i Tufeyl,Salamanl Absal, bn-i Haldun, gibi bir ok dnr yetimitir. Budnrlerin birok alanda slam felsefesini uyarladklar bilinmektedir.

slam felsefecilerinin slam estetiini de kapsayan almalar derlendiindeslam sanatnn genel karakteristik unsurlar da ortaya kmaktadr. Bunlar:

Realizmden ka; slam sanatnn eserleri incelendiinde, doay olduugibi taklit eden realizmden iddetle kanlmas, nesneleri soyutlatrarakifade etmesi gze arpmaktadr. Emeviler'de ilk devir sslemelerinderealizm grlsede giderek bundan uzaklalmtr. M:S.9. yzylnortalarndan itibaren ise soyut bir nitelik kazanmtr. Abbasi ve Seluklulardevri minyatrlerinde de benzer bir durum grlmekte ve 13. yzylagelindiinde daha soyut bir karakter kazand grlmektedir. slam sanatnesne yada figrleri aynen resmetmek yerine onlar yorumlayp,

sluplatrarak, figrleri, bitki yada izgilerin arasna saklayarak slam(sanatnn) sslemesinin temelini oluturmutur. Bu yn ile de slam


5/11

sanat; derinlikten yzeye, gerekten stilizasyona ynelirken, (Yetkin:1953s.33). bat sanat; Giotto ile yzeyde derinlie, tecritten geree doru tersi

bir yol ile ilerlemitir. ( Ghomrch.1998 s:175)

Tefekkr ve Hendese;slam sanatnn en belirgin motifleri; yldz veokgendir. Bu motiflerden hareketle slam sanat kendi estetiinin biimini

bulmu ve Avrupallarn Arabesk adn verdikleri bir adlakompozisyonlarn oluturmutur. Bu kompozisyonlarn balama ve bitmenoktalar belirgin olmayp, izgiler belirli dzenler ierisinde zig-zaklarizerek devam eder hale gelmitir.

Doa ile Metafizik Aras liki;Doadan tamamen kopuunun mmknolmamas ile birlikte slam sanat sluplaarak biim deitirme yada

deformasyonlar ile ilahi birlie hizmet etmeyi hedeflemitir. rnein direktolarak bir bitki izimi yerine gl,rozet, lale, hatai, sluplatrlarak birkompozisyon iinde kullanlmtr. Ayrca slam dininde aziz v.b lerininresimlerinin olmamas ikonografinin bulunmamasna yol amtr.(am,1994 s:81-99).

Her sanat iinde doduu doa ve corafi evrenin izlerini tar. Yine hersanat eserinin byle sosyolojik, psikolojik ve felsefi bir zemini vardr. Yanisanat eserleri de sanats da iinde geliti artlardan bamsz

dnlemez.(Arvasi, 1982 s:119). Bu nedenle slam dininin getirdiikoullar ve slam yaam biimi sanatlar iinde iiri ve mzii en ba keyekoyarak, hitabet, mimarlk, hattatlk, nakkalk v.b sanatlar beraberindegetirmitir. Ayrca slam sanat ve estetii resim sanatn ve sanatsnhattatlk nakkalk alanlarnda istihdam ettirmitir. (Arvasi, 1982 s:158).Resim gibi heykel sanat da hadisler gereke gsterilerek yasaklanm ve buyasak zaman ierisinde etkisini gstererek Mslman sanatlarndorudan doruya nonfigratife ynelmelerini salamtr. Bu ynelimin

alt yapsn ise tasvir yasann putperestlie kar verilen amanszmcadelesinin oluturduu sylenebilir. (Ayvazolu 1992 s:15).budurumda islami soyutlamay dourmutur. Bu soyutlama da slamestetiinin ana biim vericisi olan arabeski dourmutur. slam'da Arabeskncesizlik ve sonraszlk duygularn alamak amacn

gtmtr.(ubuku, 1987 s:46). Arabeskin ilk rnekleri Avrupaya

gen Sakalar ve Sarmatlarda grlmektedir. Bu slupta doadan

alnana motifler znden koparlarak simetriye ynelmelmi ve ritim

olgusunu dorua karmtr. slam sanatnn teke bire ynelmesi ve


6/11

slam estetiinin btnl domas kaynaa dayanmaktadr; arap dilive edebiyatnn gelimesinin zorlad yorumlar, slam kltr ve sanatnnilk ana verilen nem, slam sanatnn bir bezeme sanat olaraktanmlanmasdr.

slam'n oluum koullarnn en byk etkisi mimaride grlmektedir. Yeniyaylmaya balayan slamiyet kendisini var ettii her yerde yeni Mslmantoplumlarn ihtiyalarnn karlamak iin camiler, okullar, hamamlar,imaretler, darifalar yaptryorlard. Bu ihtiyalar karlayabilmek isegenelde farkl lkelerden gelen sanatlar tarafndan getirilen yeni fikirlerstnde kuvvetli birer etki yapan mahalli gelenekler birbirinden tamamylafarkl bir takm tipler yaratmt. Bu atmosfer islamn kabulnden sonrakidevirlerde Trk sanatn da milli karakterini korumakla beraber bu

deiikliin etkisi altnda kalmtr. (Arsevens:21-22). Trklerin yannda

slam sanat geni bir corafya ve birok etnik kkeni de etkilemitir. Bunoktada yakn douda Avrupa kltrn oluturan Greko-Romen veHristiyan geleneklerine ek olarak yakn dounun daha eski kltr

tabakalarnn uzak dounun ve gebe Asyann deiik geleneklerinin

slam kltrnn gelimesini etkiledii aktr. (Kuban.1982 s:2).

Ortaa Trklerinin figratif karakterli eserlerinin slamiyet ierisinde

stilizasyona uramas slam dininin putperestlie kar figr yasaklamasile olmutur kans olduka yaygndr. Yakn tarihimizde yaplan

aratrmalar ve 1980li yllarda oryantalistler tarafndan Kuseyr Amrada

bulunan duvar resimlerinin bulunmasyla bu gr farkllamayabalamtr.slami yaam ierisinde figrn ho grlmemesi her ne kadar

gerek bir olgu ise de bu Kuran Kerimden daha ok hadislere

dayanmaktadr. (Grabar, 1988 s:58). slam tarihinde figr yapm ile ilgili

bir ok eser gnmzde bilinmektedir. rnein;Hrbet-el Mefcer sarayndaki mozaikler, Hrbet-el Mefcer sarayndaki ku

heykelleri, Hrbet-el Mefcer sarayndaki rakkase heykelleri, Kasrul

hayrilin d cephesindeki heykeller, Samarra evsakuhakaninin

duvarndaki figrl resimler, Cevsakul Hakaninin kubbeli holn

dekorasyonlar,

12.-13. yy. Seluklu seramik tabaklar, Tolunolu devrinden kalma keten

zerine hipopatam figr,


7/11

12. yy.da Fatmiler devrinde figrlerle dolu fildii panolar, Fatmilerden

kalma hayvan figrl dokumalar, Tunustaki Fatmi dnemi figr

kabartma heykelleri, Fatmilerdeki figrl srahi, Fatmilerdeki hayvan

heykelleri, Divrii Ulu Camiinin bat cephesindeki takap sslemeleri,Irakta Seluklulardan kalma insan figrl

kabartmalar.(Yetkin,1984.s:180-188

slam estetiinin genel erevesini belirledikten sonra aman kkenli OrtaAsya Trklerinin slam ncesi sanatlarnn slam estetii ile kaynamasnnTrk kltr ve sanatna etkilerini irdelemeye geebiliriz. Bu noktadaTrklerin ticaret, sava gibi nedenlerle slamiyet ile iliki kurmalarnn yan

sra Trklerin islamiyeti kabullenmesinde nemli etkenlerden birisi de;islamiyetin yaylmasnda ilkelerini mistik duygularla besleyen diniekollerin de etkisi oktur. Trklerin amanolduklar dnemde dini nder

saylan Kamlar toplumda etkiliydi. Kam; iir syleyen, bilgece szler

bilen, kt ruhlar kovan, doa tesi olay ve varlklarla temas kuran, dinitrenleri yneten ve gerektiinde toplum ierisinde raks eden kimseydi.

Trkler slamlatktan sonra Kamlar artk Baba yada Ata adn ald.

slamiyet adna dini nderlik yapmaya balad. (ubuku, 1987 s:12-13).

Mslmanl toplu olarak kabul eden ilk Trk topluluuKarahanllardr ve bu Trk kavmi slamiyet sonrasnda da kendi

egemenlik alanlarnda ayn kent ve mimarlk imgelerini yaatmtr.Karahanl mimarisi; kerpi ve tula kark olarak kullanlmtr. slamiyetile Karahanl kemerleri deimi tula, rglerin sadelii kemerlerinhafiflii ile plan ve mimarisinin deiiklii ile ilk deiiklik grlmtr.(Aslanapa, 1984. s:27-29). Yine kerpi ve tula taycs duvar tonoz vekubbe rts tromp gibi geit eleri, pimi toprak mozaik cephe

bezemesi, ahap dz yada bindirme rt, al bezeme byk duvar resmive mimari dzen eleri olarak avlulu yap, eyvan, ok ayakl salon,poliganol, silindirik yksek kubbeli yap, revak tmyle temelde slamncesi geleneklerin uzantsdr.

Orta Asya'nn komusu olan blgelerdeki in, Hint, ran gibi byk kltrevrelerinin etkileriyle zenginlemi; onlar da etkileyerek evrenselseviyesini gstermi olan Trk mimari faaliyeti, Gazneliler, ve Byk

Seluklu devirlerinde de gittike teknik ve estetik kalitesini de artrarak


8/11

islamn da azmsanmayacak etkisi ile gelimeye devam etmitir.(Ark, 1990s:139)

Seluklular dneminde ran tipi cami denilen camiler ortaya kmtr.12.

yy.da nemli kentlerde ayakl camilerin yeni planlarla (slamiyetlebirlikte) ina edildii bilinmektedir. Bunun yannda 11. yy.dan

gnmze cami mimarisine Trklerin Orta Asyadan getirdii en belirgin

e silindirik, poliganol yada yldz biimindeki minarelerdir. Yine kkenolarak Orta Asya (slamiyet ncesi) geleneklere bal kule yaplar da slammimarisine Trklerce tanmtr. Mimari bezemeler asndan tulaminare, tayc gvdeye kaplanan, mozaik pimi tulann olanak verdii

geometrik desenlerle sslenmektedir. Yatay kufi yaz eritleri 11. yy.da

(slamiyetle) ortaya kmtr. Mihraplarn mozaik ile bezenmesi de

Seluklu dneminde gerekletirilmitir. Medreselerin ve zaviyelerin ilkrnekleri de eyvanl ev rneklerine dayand dnldnde islamieitim kurumlarnn , slamiyet ncesi Trk mimarisine dayandgrlmekte, mimari tarznnda Budist manastr geleneine dayand

bilinmektedir.

lk Mslman Trk topluluklarnda grlen ibadethaneler (cami, ribat,

zaviye, mescit, klliye, medrese) gibi kurumlarn tamamnn inasndaslam kltrnn etkisi bulunmakta iken bu yaplarn tamamnn ilkmimari projeleri Orta Asya kkenlidir.

9. yy.a kadar slami kltr belirgin bir mezar yaps ve kltr

oluturamamken, gelien mezar kltr byk ihtimalle Orta Asyakkenlidir. Temelde kbik strktr zerine kubbeli rt (kare-kubbe) ile

silindirik yada poliganol strktrn konik at ile rtlmesi biiminde iki

tip mezar biimi grlmekte, kare planl kubbeli mezarlarnda Horasan

azg olduu bilinmektedir.

Mimari bezeme tekniklerine de slamiyetle gelen mozaik, ini ve ini

levha dnda kalan tm teknikler Orta Asya kkenlerini srdrebilmisede al teknii giderek azalan, ta oyma ve ini teknikleri ise giderek artanteknikler olmutur.

Orta Asyadan gelen hal sanat Seluklular dneminde slami kltrlerde

yaylmaya balamtr. slam estetii ise hal sanatnda uygulanan desenbiimlerini etkilemitir. Trk hallarnn keskin izgili motifleri, yerlerini


9/11

yumuayan ve dalgal izgilere ve biimlere brakmaya baladrneklerden izlenebilmektedir. lk dnemlerde hayvan motifleri grnse dezamanla arlk slam bezemesinin arabesk biimleri palmetler ve dolamadal kompozisyonlarna ayrca yer yer kufi yaz bantlarna yerini

brakmtr.

Lsterli (yaldzl) ini teknii slam kltrnn seramik yaratmdr, ve okyksek bir soyutlama iradesi ve soyut desenle karmza kmtr. Trktarihinin mlekiliinde nemli bir yeri olan Semerkant mleklerinde dehi insan figr grlmemektedir. Tannabilen hayvanlar(kular) da okazdr. Yine vahi yaam izleri tayan seramik bezemeleri noktal dolamaeritleri ve palmetin vahi trleri desenlere egemen olur. 12.-13. yy.seramikleri (Mool istilas ncesi) Seluklu mlek sanatnn zirvednemidir ve bitkisel motifler slam geleneini yanstrken zengin,yumuak, erisel hareketli bir karakterdedir. Kullanlan yazlar keskinkeli kufiden, iekli kufiye ilerde de nesih kullanmna kayacaktr. nsanve hayvan bezemeleri dier elerde olduu gibi karakter yapsnkaybederek, kk boyutlu bezeme elerine dnr; yzey arabeskdevamllnda ve hi bolu kalmayacak biimde sslenilir. II. DnemSeluklu seramiinde ise arabesk desenlerinin gl rneklerini tayan

byk kavanozlar nesihle yazlm bordr panolar ile minyatre en yakn

teknik olan minai teknii ile yaplan seramikler slam etkisi tamaktadr.

Maden ileme sanatlarnda gelimi olan Trkler slamiyetten sonra da

bu teknii kullanm ve gelitirmilerdir. Frsat bulduka hayvan heykelleriyapsalar da maden sanatlarnda figrn giderek azald grlr. slam da

byk bir yeri olan ibrik de Trk sanatna geen bir baka maden sanatesidir.

Ahap oyma sanatlarnda slami etki ilk olarak bezemelerdeki ieriin daha

ok geometrik desene bitkisel arabeske ynelmesinde grlmektedir.zellikle bozkr gerlerinin slam ncesi sanatlarnda karakteristik olan bireik kesim tekniinin belirdii soyut bir aa oyma teknii gelitirilmitir.Bezemelerin kesien daire ve poligon modllerine oturan geometrikdesenler ve bitkisel arabesk soyut bezemenin temelini oluturur. Figr

bezemesi giderek azalmakla birlikte dini yaplarn dnda kullanldrneklerle tespit edilmitir. Yaz (hat) zel bir yere sahip olur ve mimaridenen kk eyaya kadar bezemesel bir tutumla ele alnr.


10/11

Trk resim ve heykel sanatnda grlen slami etki ise daha net vekeskindir. Byk Seluklularn Rey saraynda ve Isfahan gibi merkezlerdealdan ve boyal insan heykelleri yaptklar duvarlar svari kabartmalarile ssledikleri bilinmektedir. Ayrca Konya ehir surlarnda kabartmalar;

Diyarbakr ehir surlar ve Kayseri i kale duvarlarnda kabartma veheykeller, Karatay han, Erzurum ifte minareli medrese, Divrii ulu camive ifahanesi gibi yaplarn duvarlarnda ve ta-kaplarnda kabartmalar

bulunmaktadr. Ancak 14.yy.'dan itibaren bu rnekler azalm, 15.yy.

sonlarnda ise artk hi kullanlmamtr.(Ark, 1990 s:139). Asyadan

orta Anadoluya gelen Trk kltr ierisinde resim sanat ran Seluklu

dneminde, (duvar resmi) neredeyse bakla kesilmi gibi yok olur.

Gazne dneminde Maniheist ve Budist kltrden alnan byk boyutluduvar resmi geleneiile mezar talarndan insan figrne aina Trksanatnn erken Emevi ve Abbasi dnemlerinde figratif ve byk boyutlu

resim sanatn terk ettii ve Anadoluya getirmedikleri kesin olarak

bilinmektedir. Resim sanat kitap sslemecilii ve tbbi kitaplarda srse debunlar minyatr niteliinde sayca az ve sahibinin ad gemeyecek yadadaha nadir geecek tarzda yaplmtr.( sanat analizi ve estetik alg dersnotlar). slam sanat ierisinde minyatrde; k-glge, derinlik ve hacim

yoktur.

Genel erevede verilen bilgileri derlediimizde Asyadan Anadoluya

uzanan Trk kltr tarihinde slam felsefesi ve estetiinin Trk kltr vesanatna byk etkileri olduunu gryoruz. Bu etkilerle birlikte Trksanatnn tamamen z ve biiminden kopuundan bahsetmek mmkndeilse de slami kltrle sentezlendii ve/veya islami kltr sentezlediigayet aktr. Cami Trk kltr ve mimari sanatna slam ile girmi,

eyvanl, avlulu camiler Trk mimari kltrne uygun hale gelmitir.Medrese, ribat, zaviye, kervansaraylar slamla Trk mimarisine giriyorsada Orta Asya mimari projeler paralelinde ina ediliyordu. Yine saray, kuleve konut mimarileri de geleneklere bal bezemelerdeki geometrik biimlerdeforme olsa da sryor, yaz (hat) sanat ise slami karakter ile bezemeunsuruna dnyor. Ayrca Trklerin edebi dili ve alfabesi olmasnakarn Kuran dili olduu iin Arapa ve halkn ounluunun dili olanFarsa'nn Trk diline etkisi oluyor, (Kafesolu, 1999 s:400). Gnlk eyalar

geleneklere bal olsa da (mezarlar dnda) byk oranda islami niteliklere


11/11

brnyor, sk karlalan hayvan bezemeleri giderek azalyor, gizleniyorve stilize ediliyordu.

slami etkiyi en ok resim ve heykel sanatlar yayor. Duvar resmi ve figr

hzla yok olurken, hayvan heykelleri giderek azalyor, nceleri dini yaplarafigrsel heykeller konulurken figr zamanla giderek yok oluyor yada slamarabeskinin zellikleri ve teknikleri ierisinde karakteristik zelliklerini

yitiriyor. (Kuban, s: 11188).

Orta Asyadan hareket eden Trklerin sanatnn Orta Asyadaki atl

gerler aracl ile birok kltr ve sanatla olan etkileimi yar gerve/veya yar yerleik tarmsal toplum yapsnda islami gelenek, kltr veestetii ile mozaiklenmesinin sonucunda genel karakterinin zn

koruyan,biimsel deiimlerin grld bir sonula deiiminitamamlyor. Trklerin askeri liderlii ve ksa zamanda slam kltrnn

bayran tar hale gelmeleri , geleneklerini korumada nemli bir etkenolsa da, islami cihat dncesi ile Trk askeri alkanlklarnn rtmesi ve

ger geleneklerin izleri byk olaslkla Trkleri Anadoluya tam,

Anadoluda da yeni bir kltrel sentezlenmenin alt yapsn

oluturmutur. Nedeni olan her eyin bir zorunluluk olduu ilkesi ile Trk

sanat tarihine baktmzda; Trk kltrnn Orta Asya

danAnadoluya binlerce yl, yzlerce etnik kltrel yap ve onlarca inanla

yorulduu, belirli zamanlarda nicel sramalar ve srekli nitel bir evrimierisinde deierek, dnerek ve gelierek, ayn zamanda da deierek ,dntrerek ve gelitirerek biim kazandn, gnmzdeki varln da

bu farkllklarn zenginliinin bir sonucu olarak getirdiini grmekteyiz.

İslam felsefesİ sanat.docx

Documents