Iruzkin kritikoa

EgituraLaburpena

IzenburuaIritzia

EgituraLaburpena

IzenburuaIritzia

TESTU IRUZKINA

64

HELBURUAK

1. Informazio testu bati buruzko iritzia emateko teknika izango dugu helburu atal honetan.

2. Iritzian hiru arlo bereiziko ditugu:

A Testuaren kokapena.B Testuaren edukia eta formari buruzko iruzkina.C Testuari buruzko iritzi kritikoa eta balioa.

3. Kokapenean testuingurua eta testu mota finkatuko ditugu.

4. Edukia eta formaren analisiaren bidez testuan azaldutako ideiak eta moldea aztertuko ditugu,agerian jarriko ditugu mezuak eta horiek emateko moldeak.

5. Iritzi kritikoa eta balioa lantzean testuak komunikatzen digun mezuaz kritika egiten eta duenbalioaz jabetzen ikasiko dugu. Eta, aldi berean, gure ideiak eta iritziak modu landuan eta helduta-sunez ematen.

URRATS METODOLOGIKOAK

A Informazio testu bat izango dugu abiapuntu. (Informazio testuak ez dira literatur testuak.)

B Testuaren ulermena ziurtatuko dugu lehen-lehenik:

Ulermena

Sinonimoak edo azalpen laburrak

Informazio guneak

Testuaren gaia

C Ondoren, iritzi aurreko iruzkina egingo dugu, aurretiaz ikasi ditugun teknikak aplikatuz: eskema, laburpena eta izenburua.

D Hurrengo ariketa iritzia ematea izango da, hiru urrats beteaz: kokatu, edukia eta forma aztertueta, azkenik, iritzi orokorra eman.

LAN PROZEDURA

Iritzia, osotasunean harturik, lau atal nagusik osatzen dutenez gero, lanketa ere atalka bideratukodugu. Atal bakoitzari dagozkion azalpen eta galdera ariketen ondoren, saio praktikoak egingo ditugutestu ba tzuekin. Saio batetik bestera, eta atal edo testu bakoitzaren berezitasunen arabera, xehetasunedo ikuspuntu berriak gehituko dira.

❍ Iritziaren nondik-norakoak

❍ KOKAPENA- Testuingurua- Testua nolakoa den

Generoa, azpigeneroa, espresaerak, testu mota

❍ EDUKIA- Edukiaren egituraketa

❍ FORMA

❍ IRITZI KRITIKOA ETA BALIOA

Iritziaren nondik-norakoak . . . 65Lehen saioa . . . . . . . . . . . . . . . . 68

EgutegiakBigarren saioa . . . . . . . . . . . . . . 72

EtsaiaHirugarren saioa . . . . . . . . . . . . 86

Emakumeen emantzipazioaAriketa testuak . . . . . . . . . . . . . 90

Denboraren fabrikazioaJaiotza tasaIrribarrearen zientziaHizkuntza zertarako denHitz emateaZurrungariak

TESTU IRUZKINA

65

•• Iritziaren nondik-norakoak

Iritzia osatzen duten lau atalei buruzko azalpena duzu ezker aldeko laukietan; eskuin aldean, gidoi gisa,azalpenetatik ondorioztatzen diren puntu nagusiak dituzu.

Irakurri eta osa ezazu gidoi laburrago bat, zeure erara.

Nork? Zein obratan?Noiz? Non?Zein genero eta azpigenerotan?Nolako testua? Espresaera?

Zein informazio?

Nolako egituraketa?

Planteamendua

Baliabideak

Tankera edo estiloa

Adostasuna? Ezadostasuna?

Balioak. Ekarpenak.

Testuingurua eta testua nolakoa den.- Testuingurua. Informazio garrantzitsuak: nork idatzi duen testua,

zein girotan, zein garaitan, zein obratan argitaratu den... - Nolakoa den: generozko sailkapena, azpigeneroa, zelako testu

mota den, darabiltzan espresaera moldeak...

K

Testuaren informazioari buruzko iruzkina:- Zer komunikatzen den; zer planteatzen den; zer proposatzen den;

zer zentzu ematen dion idazleak, zein ikuspuntu agertzen duen;zelako ondorioetara iristen den...

- Mezua komunikatzeko erabili duen egituraketa: nondik nora era-man duen azalpena.

E

Testuaren moldeari buruzko iruzkina:- Planteamendua: nori zuzendua (irakurle mota)?, zein jarrera?

- Baliabideak: lexikoa, aditzak, egiturak, esamoldeak...

- Testuaren tankera: arina edo motela, argia edo iluna, ulerterraza edo ulergaitza, akademikoa edo literarioa, ironikoa edo kritikoa, landua edo arrunta...

F

Testuaren tesia edo mezuari buruzko iruzkina:- Zeure ideiak testukoekin erkatu: adostasuna edo ezadostasuna?

Ikuspuntu berriak gaineratu, testuan azaltzen dena osatu...

Testuaren balioaz gogoeta: - Interesgarria? Jakingarria? Planteamenduan baliorik?

Autorearen jarreran meriturik? Baliabideetan aberastasunik? Gaiaren tratamendua aproposa? Azalpena kalitatezkoa?Gaurkotasunik? ...

I

Kokapena ...................................................................................................................

Edukia ...................................................................................................................

Forma ...................................................................................................................

Iritzia ...................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

66

1. Testu bati buruzko iritzia emateko nahikoa da gaia soilik kontuan hartzea. . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Testuingurua kokapenaren alderdi bat da: testuari buruzko datu jakingarri batzuk. . . . . ❍ ❍3. Testuingurua kontuan hartu ezean iritzia desbideratua gerta daiteke. . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍4. Edukiaren iruzkina: funtsean, testuak zer komunikatzen duen aztertzea da. . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Formaren azterketa: testuaren moldea aztertzea da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Kokapenak bi alderdi nagusi biltzen ditu: testuingurua eta testua nolakoa den. . . . . . . . ❍ ❍7. Iritzi pertsonala gai bati buruzkoa izan ohi da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍8. Testu bati buruzko iritzi kritikoa ematea, funtsean, testuak komunikatzen duenari

buruz geure iritzia ematea da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍9. Testuaren balioa epaitzea, funtsean, dituen merezimenduak aitortzea da. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Iritzi kritikoa ezadostasunezkoa izan arren, testuak balio aipagarriak izan ditzake. . . ❍ ❍

Bai Ez

Testuen sailkapena egiteko ardatz desberdinak erabiltzen dira. Sailkapen nahiko klasiko baten arabera tes-tuak, nagusiki, hiru motatakoak izan daitezke: literarioak, informaziozkoak edo harreman mailakoak.

Testu literarioak hiru generotan kokatzen dira: narratiban, lirikan edo dramatikan.

Informaziozko testuak lau generotan: kazetaritzan, didaktikan, historian edo oratorian.

Gertaeren narrazioa.• Eleberria, ipuina, kondaira,narrazioa, erromantzea, bertsoa...

Narratiba edo Epika

Barne sentimenduen adierazpena.• Poemak, erromantze lirikoak,kantua, himnoa...

Lirika

Antzezteko diren obrak.• Tragedia, komedia, maskarada,pastorala...

Dramatika

Gaurkotasuna duten gaien edogertaeren azalpena.• Artikulua, kronika, erreportaia...

KazetaritzaEskutitza, telegrama, postala, gon-bidapena, laburpena, txostena,eskabidea...

Pertsonartekoa

Akta, jakinarazpena, instantzia,abisua, oharra, iragarki ofiziala,argiketa...

Instituzioekikoak

LITERARIOAK INFORMAZIOZKOAK HARREMANETAKOAK

Helburu pedagogikoa dutenak.• Saioa, artikulua, tesia, tratatua,ikerketa, monografia...

Didaktika

Iraganeko gertaeren azalpena.• Kronika, biografia, narrazioa,memoria, autobiografia...

Historia

Jatorriz ahozkoak. Gero testu.• Sermoia, diskurtsoa, hitzaldia,homilia, arenga...

Oratoria

Markatu hurrengo adierazpenak zuzenak diren ala ez.

1. Espresaeraren aldetik, apaiz baten sermoia argumentaziozkoa izango litzateke. . . . . ❍ ❍

2. Istripu bati buruzko informe teknikoa esposiziozkoa izango litzateke. . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Narrazioa, deskribapena eta elkarrizketa literatur alorreko espresaerak dira. . . . . . . . ❍ ❍

4. Tresna baten funtzionamendua azaltzeko liburuxka argumentatiboa izango litzateke. ❍ ❍

5. Platonen testu filosofiko bat espositiboa izango litzateke. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Informazio testu gehienak Oratoria generoan kokatzen dira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Gaurkotasuna da testu bat Kazetaritza generoan kokatzeko ezaugarri nagusia. . . . . ❍ ❍

8. Iragana da testu bat Historia generoan kokatzeko ezaugarri nagusia. . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

9. Zerbait irakasteko helburua duten testuak Didaktika generoan kokatzen dira. . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

A Lantzen ari garen testuak informazio testuak direla kontuan izanik, markatu hurrengoak zein generotan kokatzen diren:

B Horietako bakoitza zein azpigenerotan kokatzen den zehaztea ere ez zaizu zaila gertatuko. Bilatu aurrekoorrialdeko generoen laukitxoetan dauden azpigeneroen zerrendetan eta idatzi goiko marretan.

Azalpen objektiboa, iritzirikeman gabe.

Funtsean, datuak soilik.

EsposizioaAzalpen subjektiboa, iritziakemanez.Argudioak, gogoetak... aur - kezten dira, gai bati buruz.

Argumentazioa

Kokapenean azaltzeko beste informazio bat testuaren espresaera edo espresio moldea da. Ondoren dituzu-netatik, batzuk literatur testuetan erabiltzen dira gehienbat eta beste batzuk, ostera, informazio testuetangehien.

Ekintzak eta gertaerakkontatzea. Ezaugarria: dinamikotasuna.

NarrazioaIzakiak, lekuak, gauzak...nolakoak diren azaltzea.Ezaugarria: estatikotasuna.

DeskribapenaPertsonaien adierazpenak.Ezaugarria: komatxoak edomarra luzeak.

Elkarrizketa

Kazetaritzan

Didaktikan

Historian

1. Bonsaigintzari buruzko testua (7. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

2. Coubertin eta Olinpiadei buruzko testua (13. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

3. Egutegiei buruzko testua (17. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

4. Liburuaren garapenari buruzko testua (22. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

5. Gizakuntzari buruzko testua (24. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

6. Euskal kantagintza berriari buruzko testua (33. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

7. Polizi eleberriei buruzko testua (39. or.) ............................ ❍ ❍ ❍

TESTU IRUZKINA

67

TESTU IRUZKINA

68

17. orrialdean osorik duzun testu horren kokapena egingo dugu, eredu gisa.

Lehensaioa

Informazio testu hau nork idatzi duen ez zaigu adierazi, ezta non argitaratua den ere.Aldizkari edo egunkari batean argitaratua izan daitekeenez, egilea kazetari bat izan delasuposa dezakegu. Bere laburrean, testu osoa dela esan genezake eta bai modernoa dela ere,oraintsukoa, aipa tzen duen azken urtea 1980 denez gero.

Generoari dagokionez, testu hau didaktikan kokatzen da, erreferen tzia historikoakdituen arren, zentzu pedagogikoa nabaria baita. Saio edo artikulu labur bat dela esandezakegu.

Azalpen testu bat da eta espresaeraz espositiboa da, batez ere datu eta informazioobjektiboak eskaintzen ditu-eta. Hala ere, baditu argumen taziozko pasarte ba tzuk: hasieran(bistan dagoenak engainatu egin dezakeela dioenean) eta bukaeran (eraberritze batenondo rioez haus nar keta egite n duenean).

Edozelan ere, gizarte bizitzan produzitzen diren testu mota guztiak ezin dira sailkatu genero eta espresae-ra klasikoen arabera. Horregatik, ezaugarri orokorragoak kontuan harturik, testuen sailkapen berriago bat ereerabiltzen da. Ikuspegi horren arabera, literarioak, informaziozkoak edo harreman mailakoak diren kontuan hartugabe, testuak honela ere bereiz daitezke:

Zeozer zelakoa den deskriba -tzen duen testua: fisikoa, norta-sunezkoa edo prozesu batendeskribapena.

Deskribapen testua

Denboran kokatzen diren ekin -tzak azaltzen dituen testua.

Narrazio testua

Gertaera edo gai baten azal-pena egiten duen testua.

Azalpen testua

Iritziak, usteak, jarrerak azal -tzen dituen testua, aldeko edoaurkako arrazoiak aurkeztuaz.

Iritzi testuaJakinarazteko edo zeozertarabultzatzeko aginduak, arauak,debekuak... ematen dituena.

Instrukzio testuaElkarrizketa bidezko gertaerakomunikatiboak jasotzen dituentestua.

Elkarrizketa testua

EE saera da bistan dagoenak ez duela ispi-lu beharrik eta guretzat bistan dago urtea

urtarrilaren lehenengoan hasten dela. Badirudi,ordea, ez dugula denok “bista” berbera. Hainzuzen ere, musulmanentzat urriaren 18an has-ten da urtea, irailaren 17an israeldarrentzat,martxoan vietnamiarrentzat eta Mexikokoindioentzat. Eta ez da hasiera kontua soilik.Konpa razio baterako, gure 1980. urtea 1410.aizan zen musulmanentzat eta 5740.a israelda-rrentzat. “Bis tan”, beraz, egutegien arteko alde-ak daude, hango eta hemengo kulturen arabera,

nahiz eta jatorriz denak ere Eguzki-Ilargien ibi-leren periodikotasuna kontuan hartuta eratuakizan.

Antzinako herri gehienak, ilargialdien erre-gulartasunaz berehala oharturik, ilargi egutegie-kin baliatu ziren. Israeldarrek eta musulmanek,gaur egun oraindik ere, horrelako bati jarraitzendiote; beste gehienak eguzki urteari lotzen zaiz-kio.

(...)

TESTU IRUZKINA

69

Eskaini dugun kokapen horretan zein informazio txertatu dugun zehaztu behar duzu.

Egilea?Non?

Garaia?Testu osoa?

Obra?

Generoa?Azpigeneroa?Testu mota?Espresaera?

Markatu hurrengo adierazpenak zuzenak diren ala ez.

1. Kokapena iritzia bideratzeko atarikoa bezalakoa da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Kokapena ez litzateke luzea izan behar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Autoreari buruzko datuak ezagutuz gero (nor den, zer idatzi duen...), kokapena oso zabal egitea komenigarria izan daiteke. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Kokapenean jartzen ditugun informazioak apur bat arrazoitu edo azaldu daitezke. ❍ ❍

5. Kokapeneko informazioei buruz arrazoiketa luzeak egin behar dira. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Egilea ezagutuz gero eta zein obratakoa den testua, horretaz azalpen batzuk ematea interesgarria izan liteke (kultur mailaren ezaugarri). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Kokapenean itzulinguruka aritzea eta azalpen asko ematea positiboa da. . . . . . . . ❍ ❍

8. Kokapena, funtsean, testuinguruaren eta testuaren ezaugarrien azalpen labur bat ematea da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

Informazio testu hau nork idatzi duenez zaigu adierazi, ezta non argitaratua denere. Aldizkari edo egunkari batean argitara-tua izan daitekeenez, egilea kazetari bat izandela suposa dezakegu. Bere laburrean, testuosoa dela esan genezake eta bai modernoadela ere, oraintsukoa, aipa tzen duen azkenurtea 1980 denez gero.

Generoari dagokionez, testu hauDidaktikan kokatzen da, erreferen tzia histo-rikoak dituen arren, zentzu pedagogikoanabaria baita. Saio edo artikulu labur batdela esan dezakegu.

Azalpen testu bat da eta espresaerazespositiboa da, batez ere datu eta informa-zio objetikboak eskaintzen ditu-eta. Halaere, baditu argumen taziozko pasarte ba tzuk:hasieran (bistan dagoenak engainatu egindezakeela dioenean) eta bukaeran (eraberri -tze baten ondo rioez haus nar keta egite n due-nean).

Testuingurua

Ezaugarriak

TESTU IRUZKINA

70

Testu baten kokapena egindakoan, Edukia atalari ekingo zaio eta horretan bi motatako informazioak txer-tatuko ditugu: testuari buruzko azalpen laburra eta egituraketa

Irakurri hurrengo azalpen laukitxoa eta egin ariketa.

• Zein testuri dagozkio edukiaren azalpen horiek?

Testuaren izenburua:

....................................................................................

Testuaren izenburua:

....................................................................................

• Zein izen dute hurrengo egituraketa motek?

1)

..............................................................

...........................................Tesia

..............................................................

Tesia.........................................

..............................................................

Tesia...................................................Tesia

..............................................................Gaia? ................Gaia? ................

..............................................................

Tesia...................Antitesia..............

2)

Autoreak testuan:

• Zein gai plazaratzen du?

• Zein arazo planteatzen du?

• Zein tesi edo ideia defendi tzen du?

• Zein alderditan sakontzen du?

• Zelako ondorioak ateratzen ditu?

• Zein mezu zuzentzen dio irakur-leari?

Azalpen laburra

Dedukzio bidezkoaIdeia nagusia edo tesia testua-ren hasieran.

Indukzio bidezkoaIdeia nagusia edo tesia testua-ren amaieran.

Egituraketa zirkularraIdeia nagusia edo tesia testua-ren hasieran eta amaieran.

OposaketazkoaIdeia bat aurkakoaren bidez frogatzen da.

Galdera bidezkoaGalderak planteatu eta erantzu-nak eskaini.

ErrepikapenezkoaIdeia berberaren garapen des-berdinak.

Egituraketa

X. Amuritzak bertsolaritzak duen ezaugarri nagusiene-tako bati buruz testu labur eta interesgarria eskaini dioirakurleari. Testuko gaia bat-batekotasuna delarik, al der dihori zer den eta zelako garrantzia duen azaldu du, adibi-deekin ere horniturik argi eta garbi uler dadin.

Autoreak bonsaigintzari buruzko informaziogarrantzi tsuenak eskaini dizkio irakurleari testu honetan:bonsaigintza zertan den, non sortu den, dauden estiloak,teknikak, behar diren baldintzak...; eta, batik bat, artehonen zentzua eta zergatia.

TESTU IRUZKINA

71

• Hona G. Garateren testuaren (39. or.) kokapena, edukiaren azalpena eta egituraketa:

Kokapena:

Edukiaren azalpena:

Markatu hurrengo adierazpenak zuzenak diren ala ez.

1. Testu baten kokapena egiteko beharrezkoa da aurretiaz eskema, laburpena edo izenburuaren lanketa egitea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Testu baten edukiaren azalpena egiteko onuragarria da eskema edo laburpena aldez aurretik eginak izatea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Edukiaren azalpenean, laburpenean ez bezala, “Egileak dio...” moduko esaldiak erabil daitezke. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Egituraketa azaltzea testuko ideiak zein eratara antolatuta dauden azaltzea da. . . . . ❍ ❍

5. Edukiaren azalpenean eta egituraketaren bidez honakoa zehazten da: testuak zer komunikatzen duen eta nola antolaturik dagoen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Testu baten ideia nagusienari edo mezu garrantzitsuenari tesia deitzen diogu. . . . . . ❍ ❍

7. Tesia amaieran duten testuek dedukziozko egitura dutela diogu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

8. Indukzio bidezkoak esan nahi du ideia desberdinek tesira bideratzen gaituztela. . . . ❍ ❍

9. Dedukzio bidezkoak esan nahi du ideia nagusitik abiatzen dela testua. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Galdera bidezkoa oso pedagogikoa eta ulerterraza gertatzen da; esaterako, katekesian edo erlijioen irakaskuntzan erabilia da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

Gotzon Garate idazlearena dugu testu hau. Elizgizon hau oso ezagunadugu idatzi dituen obren bidez: polizi eleberriak (Esku leuna, Goizuetakoezkongaiak, Elizondoko eskutitzak, Izurri berria...), narrazioak, ikerlanak(Euskal atsotitzak...), saioak (Marxen marxismoa...).

Artikulu edo saio labur hau 1979koa dugu; urte horretan bere eleberrisaritu baten sarreran idatzi zuenaren atal bat dugu, Izurri berria eleberriarensarrerakoa.

Iritzi testu bat dela esan dezakegu eta generoari dagokionez, Didaktikankokatzen dela, duen helburu pedagogikoa kontuan harturik. Espre saera renaldetik argumentaziozkoa da, testuaren hasieratik amaieraraino egileareniritziak azaltzen baitira.

Testu honetan G. Garatek polizi eleberrien ezaugarri nagusiak azaldudizkio irakurleari, hain zuzen ere polizi eleberrien arrakasta azaltzen dutenezaugarriak. Hori du tesia testuan zehar, arrakasta, eta arrakasta edo erakar-garritasun horren arrazoiak azaldu dizkio irakurleari; beste era bateraesanik, zeintzuk diren polizi eleberrien merituak eta, bide batez, hasieranpolizi eleberrien historia pixka bat ere egin du.

Egituraketa: Esan bezala, polizi eleberrien arrakasta da tesi edo ideia nagusia eta hauhasieran bertan kokatu du G. Garatek. Bada, horrela, egitura deduktiboaduela esan dezakegu: tesia aurkeztu eta, ondoren, horren garapena egin du.

ZZ er gertatuko ote litzateke bat-batean etsai guztiak desagertuko balira munduhonetan? Milioika pertsonaren bizitzak zentzua galduko lukeela eta berria

aurkitu beharrean gertatuko liratekeela.

Khomeinik “USA Satanasa” behar du, Gadhafik “sionistak eta berauen lagun -tzaile inperialistak”, Israelek “palestinar terroristak”, amerikarrek “sandinistamoskuzaleak”, Pinochet-ek “subertsibo ezkertiarrak”.

Eta letania beretsua osatuko genuke geure etxetik irten gabe inarrosten ditugunetsaiekin ere. Eta goi politikatik jaitsita ere, punkia, “navajeroa”, polizia, droga-diktoa, langabea..., hitz batez bestea, gu bezalakoa ez dena, etsai edo etsaigai bezalaagertzen zaigu.

Zer dela eta beti zerbaiten kontra bizi behar hau? Ezezaguna, arrotza, estrainioadenaren aurrean sentitzen dugun ia instintuzko beldur edo larridura fantasmatikoanaurkitu behar dela oinarria ematen du. Bestelakotasuna mehatxu bezala hautematendugu eta sarritan geure beldur, ezintasun, bekaitz edo amorruen turkoburu edo okerordaintzaile bihurtu beharra sentitzen dugu. Azken aldi honetan Europako zenbaitherrialdetan goraka doan arrazismoak hamaika adibide ematen ditu honetaz.Lotsagarria bezain tamalgarria XX. mendeko gizarte kosmopolitizatuentzat, bainaoraindik lehengo lepotik dugula burua aitortu behar.

Eta gauza da etsaiaren aurrean bizi dugun tirandurak itsutzera, obsesionatzeraeta berarekiko ustezko autodefentsa dialektika estu batean bizitza planteatzeraeramaten gaituela etsai fantasma honek. Azken finean, ingurune distortsionatu bathautematera eta errealitatea sub specie inimicitiae baizik ikusten ez direlarik. Denaetsaigo horren funtziotan ikusten, ulertzen eta baloratzen da. Nire ustez, hau daetsaiak sartzen duen golik handiena, egiten duen kalterik makurrena.

Jarrera honen aurrean beharrezko zaigu haurra txikitatik arrotzarekikotolerantzian eta interesean heztea –antzinako herrien abegikortasun eta ospitalita-tearen ildotik– eta inoren ekintza bitxi edo ohiezak ulertzeko ahalegina egiten treba-raztea, natura ikertzen irakasten den bezalaxe, sympa theia grekozko hitzarenzentzurik minenean.

Azken finean, ikusi nahi ez duena baita itsurik sendagaitzena. Gainera, hainurrun ote daude elkarrengandik “etsaia”k sortzen duen ikara, laborria, izudura etaexotismoak eta misterioak sortzen dituzten lilura eta jakinmina? Horretan ere baliodu esateak halako hura, maitasunetik gorrotora, eta alderantziz, pauso bat besterikez dagoela.

(X. Mendiguren)

TESTU IRUZKINA

72

Bigarrensaioa

gertatu: aurkitu

letania: zerrendainarrosten: astintzen

ematen du: dirudihautematen: sentitzenbekaitz: inbidiaturkoburu: besterenerruak ordaintzendituenahamaika: asko

tamalgarria: penaga-rriakosmopolitizatua:unibertsal bilakatuatirandura: tentsioadialektika: eztabaida

ildotik: bidetikohiezak: ohiz kanpo-koak

sympatheia: sinpatiaminenean: osoeneanlaborria: erabatekoizua

Khomeini: Iran-en izan zen buruzagi erlijioso fundamentalistaGadhafi: Libiako presidente iraultzaileaSandinistak: Nikaraguako iraultzaileakPinochet: Chileko diktadore ohiaSub specie inimicitiae: etsai motaren araberakoa

5

10

15

20

25

30

Testuko hurrengo hitzetan non jarri behar dugu azentua edo intonazio indarra?Azpimarratu indarra hartzen duen silaba eta irakurri ozenki intonazioa zain-duaz.

desagertuko - balira - laguntzaile - palestinar - ezkertiarrak - ezezaguna -larridura - ingurune - distortsionatu - kosmopolitizatuentzat - tolerantzian -ospitalitatearen - irakasten - sendagaitzena - maitasunetik

Irakurri hurrengo adierazpenak eta markatu erantzuna: egia / faltsua.

1. Pertsona askorentzat etsaiak beharrezko gertatzen dira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Maila politikoan soilik daude etsaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Bestelakotasunak eragiten digun beldurragatik “etsaiak” ikusten ditugu. . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍4. Europan azaldu den arrazismoa gauza berria da, XX. mendekoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Kosmopolita izanagatik Europan badira arrazismo joerak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Asmaturiko etsaiak pertsona askoren bizitzaren ardatz bilakatzen dira. . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍7. “Etsaiak” eragiten digun distortsioa gainditzeko biderik onena sinpatia da. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍8. Heziketa izan daiteke “etsaiaren” arazoa gainditzeko giltza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

EE FF

Kokatu informazio hauek eta mugatu bakoitza nondik nora azaltzen den testuan, kako edo giltzen bidez.

ZZ er gertatuko ote litzateke bat-batean etsai guztiak desagertuko balira mundu honetan? Milioika pertsonaren bizitzak zentzua galduko lukeela eta berria

aurkitu beharrean gertatuko liratekeela.

Khomeinik “USA Satanasa” behar du, Gadhafik “sionistak eta berauen lagun -tzaile inperialistak”, Israelek “palestinar terroristak”, amerikarrek “sandinistamoskuzaleak”, Pinochet-ek “subertsibo ezkertiarrak”.

Eta letania beretsua osatuko genuke geure etxetik irten gabe inarrosten ditugunetsaiekin ere. Eta goi politikatik jaitsita ere, punkia, “navajero”a, polizia, droga-diktoa, langabea..., hitz batez bestea, gu bezalakoa ez dena, etsai edo etsaigai bezalaagertzen zaigu.

Zer dela eta beti zerbaiten kontra bizi behar hau? Ezezaguna, arrotza, estrainioadenaren aurrean sentitzen dugun ia instintuzko beldur edo larridura fantasmatikoanaurkitu behar dela oinarria ematen du. Bestelakotasuna mehatxu bezala hautematendugu eta sarritan geure beldur, ezintasun, bekaitz edo amorruen turkoburu edo okerordaintzaile bihurtu beharra sentitzen dugu. Azken aldi honetan Europako zenbaitherrialdetan goraka doan arrazismoak hamaika adibide ematen ditu honetaz.Lotsagarria bezain tamalgarria XX. mendeko gizarte kosmopolitizatuentzat, bainaoraindik lehengo lepotik dugula burua aitortu behar.

Eta gauza da etsaiaren aurrean bizi dugun tirandurak itsutzera, obsesionatzeraeta berarekiko ustezko autodefentsa dialektika estu batean bizitza planteatzeraeramaten gaituela etsai fantasma honek. Azken finean, ingurune distortsionatu bathautematera eta errealitatea sub specie inimicitiae baizik ikusten ez direlarik. Denaetsaigo horren funtziotan ikusten, ulertzen eta baloratzen da. Nire ustez, hau daetsaiak sartzen duen golik handiena, egiten duen kalterik makurrena.

Jarrera honen aurrean beharrezko zaigu haurra txikitatik arrotzarekikotolerantzian eta interesean heztea –antzinako herrien abegikortasun eta ospitalita-tearen ildotik– eta inoren ekintza bitxi edo ohiezak ulertzeko ahalegina egiten treba-raztea, natura ikertzen irakasten den bezalaxe, sympa theia grekozko hitzarenzentzurik minenean.

Azken finean, ikusi nahi ez duena baita itsurik sendagaitzena. Gainera, hainurrun ote daude elkarrengandik “etsaia”k sortzen duen ikara, laborria, izudura etaexotismoak eta misterioak sortzen dituzten lilura eta jakinmina? Horretan ere baliodu esateak harako hura, maitasunetik gorrotora, eta alderantziz, pausu bat besterikez dagoela.

b) Irtenbidea edokonponbidea

c) Arazoaren aurkezpena d) Ondorioaka) Arazoaren zergatiak

11

22

33

44

TESTU IRUZKINA

73

TESTU IRUZKINA

74

Iritziaren atalean abiatu baino lehen komenigarria da aurre iruzkin bat egitea. Horrela, ba, testu horren lanketa hasieratik egingo dugu, hots, urrats guztiak beteaz.

Hasteko, eta informazio guneak zehazturik dituzunez, finkatu gaia, hitz batean edo bitan.

Zein da testu honen gaia?

1. .....................................................................................................................................

1.1. ............................................................................................................................

2. .....................................................................................................................................

2.1. ............................................................................................................................

3. .....................................................................................................................................

3.1. ............................................................................................................................

4. .....................................................................................................................................

4.1. ............................................................................................................................

4.1. ............................................................................................................................

Hona lantzen ari garen testuari dagokion ideia multzo bat, desordenaturik.

1. ❍ Goi politikan zein gure bizitza arruntean “etsaiak” non-nahi

2. ❍ Etsaiak ikuspegia distortsionatu

3. ❍ Etsaiak munduko pertsona askoren bizitzaren arrazoi nagusia

4. ❍ Haurrekin arrotzak onartu eta balioztatzeko hezkuntza beharrezkoa

5. ❍ Heziketa etsaiaren arazoa gainditzeko giltza

6. ❍ Aspaldion Europan agertutako arrazismoa adibide garbia

7. ❍ Bestelakotasunak eragindako beldurrak sortarazten dizkigu etsaiak

8. ❍ Etsaiarekiko tentsio egoerak gure bizitza baldintzatu

9. ❍ Etsaiak eragindako beldurretik ezezagunak eragindako lilurara tarte txikia

• Testuan markaturiko informazio guneak gidari dituzula, aukeratu lau ideia garrantzitsuenak eta idatzi zenbaki bakarreko puntuetan. Ondoren, idatzi bakoitzari dagozkion ideia osagarriak.

Baldintzak

Testuaren gaiare-kin lotura zuzena

izan behar du.

1

Adierazpen osoaizan behar du:

ideia.

2

Testuaren zen -tzuarekin bat etorri

behar du.

3

Egizu testuaren laburpena beste orri batean; erantzun beheko galderei eta laburpena egokitu ondoren idatzezazu hurrengo lerroetan. Testuak 309 hitz ditu.

1. Egin duzun laburpenak 80-100 berba inguru ditu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Testuaren gai nagusia gidari izan duzu laburpena egiteko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Jarri duzu “Egileak dio...” edo antzeko esaldirik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Eskeman finkatu dituzun ideia nagusi guztiak jaso dituzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Testuko esaldi batzuk hartuta osatu duzu laburpena? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Paragrafo edo parrafo bat baino gehiagotan antolatu duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Ideia nagusi baten garapena bukatutakoan beste paragrafo bat hasi duzu? . . . . . . . . ❍ ❍

8. Ideien arteko loturak egiteko, alegia testuari kohesioa emateko, lotura hitzik erabili duzu? (Hain zuzen ere, horregatik, hala ere, baina, ondorioz...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

9. Zure iritzirik sartu duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Laburpenak ez du nahitaez testuko ideien ordenamendua izan behar; zuk ordena berean egin duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

11. Mendigurenen testua ezagutu gabe, irakurle batek zure laburpena ongi ulertuko lukeela uste duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

12. Beste laburpen saio bat egitea komeni zaizula uste duzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

75

TESTU IRUZKINA

76

Hurrengoetatik, zein aukeratuko zenuke testuaren izenburutzat?

1. ❍ Etsaiaren problematika

2. ❍ Gure bizitza “etsaien” menpe

3. ❍ Zer egingo genuke “etsairik” ez bagenu?

4. ❍ Etsaiak goi politikan eta gure bizitza arruntean?

5. ❍ Gure bizitza baldintzatzen duen “etsaia” gainditzeko, heziketa

6. ❍ Gure gizarte modernoko arazoak

7. ❍ Asmatzen ditugun etsaiak

8. ❍ Arrazismoa, gorrotoa eta beste arazo batzuk

Erantzun hurrengo galderei.

1. Testuak komunikatzen digun mezu nagusia (tesia) biltzen al du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Luzera aldetik egokia al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Zertaz galderari erantzuten dio eta, ondorioz, zehaztugabea al da? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Eskemako ideia nagusiak aintzat harturik osatua al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Baieztapena al da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Testua ezagutu gabe, irakurle batek aukeratu duzun izenburuarekin testuaren mezua jasoko al luke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

7. Gai edo kontzeptu nagusia jasota al du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

•• Iritziari hasiera emateko hona laguntzatxo bat.

DEIA.

Euskal Herrikoegun karia (Bilbao,1977) EAJren inguru-koa. Euskal Herriosoan banatzen da.Gaztela niaz idatzitadago, baina artikulubatzuk euskaraz tarte-katzen ditu.

(Elhuyar)

MENDIGUREN BEREZIAR-TU, Xabier.

Euskal idazle eta itzultzaile

gipuzkoarra (Ezkio, 1945). Itzul -pen teoriazko ezagupenak (1983)

eta Itzul pen gin tza: Histo ria etaTeoria (1992) testu liburuak argi-taratu ditu. Euskal HerrikoItzultzaileen Elkar teko etaEspainiako Itzultzai leen Elkar te -ko kide da. Ikastoletako plangint-

za didaktiko-pedagogikoetan eta testu liburuen itzulpenetanparte hartu du. Euskaltzain urgazle da.

(Elhuyar, Hiztegi Entziklopedikoa)

Egitzazu hurrengo atalak: kokapena, edukiaren azalpena eta egituraketa.

Egizu lehen zirriborroa beste orri batean eta, prest duzuenan, idatzi ondorengo laukietan.

Kokapena:

Edukiaren azalpena:

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

Egituraketa:

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

Testuingurua

TESTU IRUZKINA

77

Ezaugarriak

TESTU IRUZKINA

78

«Zer gertatuko ote litzateke ...mundu honetan?»«Zer dela eta ... behar hau?»«Gainera, hain urrun ote daude... jakinmina?»

«osatuko genuke» «inarrosten ditugun»«hautematen dugu»«bizi dugun» ...

«gertatuko litzateke»

«galduko lukeela»

«Nire ustez»

Testuko adibideak Zer da / dira? Zergatik / Zertarako?

PLANTEAMENDUA

Formaren iruzkinerako izenburuko hiru alderdi horiek izango ditugu ardatz.

Osatu zutabeak bakoitzaren beheko aldean eskaintzen zaizkizun azalpenekin.

Zeozer frogatzeko-edo adi -bide gisa jartzen dituzuntestuetako atalak zelanidatzi?:

• komatxo artean • azpimarraturik

(Testu inprimatuetan horiekletra etzanez edo kurtsibozegoten dira.)

Aipamenak

• Galderakdira.

• Autoreak, galderak eginez irakurlearen arreta bilatzen du. Gainera, galderen bidezgaia errazago planteatzea lortzen du,didaktikoagoa gertatzen da.

❍ GALDERA

❍ GALDERA

ERRETORIKOA

❍ AHALEZKO

ADIZKIA, HIPOTETIKOA

(-ke)

❍ LEHEN PERTSONA

PLURALEKO ADIZ-KIA (Gu)

❍ NI IZENORDAINA

❍ ZU / ZUEK

IZENORDAINAK

❍ BIGARREN PER -TSONAKO IZE-NORDAINAK

❍ ...

❍ Autoreak, galderakeginez, irakurlearenarreta bila tzen du.

❍ Galderen bidez gaiaerrazago plantea tzealortzen du; didakti-koagoa gertatzen da.

❍ Galdera erretorikoekez dute erantzunikbehar, baina ideia batbideratzeko baliodute.

❍ 1. pertsonako

adizkiekin (Ni, gu)autorea bera etairakurlea partaidebihur tzen dira.

❍ Adierazpen subjek-tiboa, pertsonala delamarkatzeko.

❍ Adizki hauen bidezhipotesiak adieraztendira.

❍ Irakurleari aurrezaurre balego bezalazuzentzen zaio.

❍ 1.pertsonakoadizkiekin hurbil-tasuna lor tzen du.

❍ ...

❍ ESAMOLDEA

❍ SINONIMOAK

❍ HITZ KONNOTATIBOA

❍ HITZ MARKATUA

(ZENTZU BEREZIKOA)

❍ HITZ LANDUA

❍ HITZ ADIERAZ-

KORRA

❍ HITZ TEKNIKOA,

ESPEZIALDUA

❍ BALIABIDE ESTILIS-TIKOA

❍ EUSKALKI EZAU-GARRIA

❍ AZALPEN ZEHAZTUA

❍ ...

❍ Komatxo arteko hi -tzek zentzu bereziaizaten dute, konnota-tiboak izaten dira

❍ Hizkuntza klasikoe -tako hitzak eta esal -diak erabilita tan ke ralandua izaten dutestuak.

❍ Kontzeptu zehatzakedo bereziak azaltzeko.

❍ Hizkuntzazko abe ras -tasunaren froga.

❍ Autorearen maila lan - dua era kusten dute.

❍ Testuaren ulermenaerrazteko helburuadute; irakurlearen tzatlagungarri dira.

❍ Ideia bat edo kon -tzeptu bat zehazteko,esanahi juxtua adi e -razteko balio dute.

❍ Elementu berezi as ko -ren pilaketak zailagobihurtzen du irakur -keta eta ulermena.

❍ Egilearen hizkuntzjoera edo jatorria sala -tzen du.

❍ Ideia bat, kontzeptubat argi eta garbiadierazteko helburuzerabiltzen dituantzeko hitzak edoaditzak (Ez dirasinonimoak).

❍ ...

«”USA Satanasa”»«”Sionistak eta berauen lagun -tzaile inperialistak”»«”Palestinar terroristak”»

«Ezezaguna, arrotza, estrainioa...»,«beldur edo larridura», «turkoburu edo oker ordaintzaile», «abegikortasun eta ospitalitatea»,«ikara, laborria eta izudura»,«lilura eta jakinmina»

«Sub specie inimicitiae»,

«Sympatheia»

«punkia»,

«”navajero”a»

«letania», «dialektika», «kosmopoli-tizatua», «distortsionatua»

«fantasma», «fantasmatikoa»,«golik handiena»

«itsutzera, obsesionatzera», «tolerantzia eta interesa», «ikusten, ulertzen eta baloratzen»

Testuko adibideak Zer da / dira? Zergatik / Zertarako?

BALIABIDEAK

Testu batzuk baliabideetanoso aberatsak izan daitez-ke eta horien analisiak luzejo dezake. Alabaina, ezda ahaztu behar formarenanalisi hau Iritzia atal oso-aren parte bat dela. Horre -gatik, orekaz joka tzeakomeni da, eta nabarme-nenak edo garrantzi tsu -enak soilik aztertu eta betiere zeozer frogatzekobalio duten neurrian.

Oreka

TESTU IRUZKINA

79

• •

TESTU IRUZKINA

80

❍ Esaldi oso luzeak eta korapi-lotsuak

❍ Figura literarioak (konpa -razioak, pertsonifikazioak,metaforak...)

❍ Sentimenduen adierazpena

❍ Jakintza arlo bateko kon- tzeptu tekniko ugari

❍ Baliabideetan aberastasuna

❍ Esaldi laburrak eta zeha tzak

❍ Arazoari buruzko ikuspegiaberatsa

❍ Alderdi garrantzitsu ba tzukaipatu gabe

❍ Gaia ironiaz tratatua

❍ Arazoa txantxatan trata tua

❍ Gaia seriotasunez trata tua

❍ ...

Ezaugarriak Tankera Azalpena

TANKERA

❍ LITERARIOA

❍ TEKNIKOA

❍ LANDUA

❍ ARRUNTA

❍ ARGIA

❍ ILUNA

❍ ARINA

❍ MOTELA

❍ TRAKETSA

❍ OREKATUA

❍ DESOREKATUA

❍ KRITIKOA

❍ IRONIKOA

❍ ZORROTZA

❍ LIRIKOA

❍ IREKIA

❍ ZUZENA

❍ ...

❍ Erabilitako baliabide-ek tankera literarioaematen diote testuari.

❍ Azalpenak ulertzekoez dago zailtasunik.

❍ Irakurle espezialdubati zuzendua dago.

❍ Irakurketa atseginagertatzen da, interes-garria.

❍ Arazoaren muinaazaltzen da, itzulingu-rurik gabe.

❍ Argi eta garbi erakus-ten du autoreak bereikuspuntua.

❍ Ideiak, bata besteare-kin, trebeki loturikdaude.

❍ Azaltzeko teknikan ezdago meritu aipagarri-rik.

❍ Argi eta garbi erakus-ten du bere ikuspun-tua.

❍ Gaia sentimenduz tratatua dago.

❍ Autorea bera ere in -plikatzen da arazoan.

❍ Ez du trebetasunikera kusten arazoa azal t zean.

❍ ...

Iritzia atal orokorraren barnean, formaren iruzkina egiteko moduan zaude. Balia zaitez hiru alderdietan(planteamendua, baliabideak eta tankera) bildu duzun informazioekin.

Egizu lehen zirriborroa beste orri batean eta, prest duzunean, idatzi ondoko lerroetan.

Formaren azalpena:

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

81

TESTU IRUZKINA

82

1. Egin duzun iruzkinean informazio asko sartzea izan duzu helburu? . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

2. Alderdi asko tratatu beharrean, gutxi batzuei eutsi diezu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

3. Azalpen korapilotsua atera zaizu, edonork ulertzeko zaila? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

4. Azalpena testuko adibideekin hornitu duzu, baiesten duzuna frogatzeko? . . . . . . . . . . ❍ ❍

5. Alderdi baten azalpena bukatutakoan beste paragrafo bat hasi duzu? . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

6. Testuko adibideak jarri badituzu, komatxo artean edo azpimarraturik idatzi dituzu? . ❍ ❍

7. “Iruditzen zait”, “Uste dut” edo antzekorik erabili duzu azalpenean? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

8. Azalpena egiteko hirugarren pertsonako adizkiak (“antzematen da”, “ikusten da”, esaten da”, “adierazten da”...) erabili dituzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

Eredu bat

Egin duzun Forma atalaren azalpena hurrengo honekin erkatu dezakezu. Ziur asko zure azalpenean izangodira honetan falta diren komentarioak, eta honetan zurean ez direnak. Ez du axola; besteen iruzkinak ere iraku-rriaz ikasi egiten delako eskaintzen dizugu.

Egunkari baterako artikulu bat dela kontuanharturik planteatu du egileak testua, irakurleaskorentzat; alegia, ez du idatzi irakurle motajakin batentzat. Eta helburu hori lortzeko, hots,ahalik eta irakurlerik gehienengana iristekohalako teknika batzuk erabili ditu: hasteko,galdera orokor eta zuzen baten bidez, sarreranbertan planteatu du gaia edo arazoaren muina,eta irakurlearekin harremanetan jarraitzearren etahurbiltasuna mantentzearren bigarren galderabat ere plazaratu du lehenengoa eran tzunondoren, eta, amai tzeko, beste bat, modu erreto-rikoan, gogoeta gisa, erantzun labur batez. Beraz,irakurlearen interesa piztea eta harengandikhurbil mantentzeko erabili du galderen teknika.Horrez gainera, irakurlea inplikaturik sentidadin –bera ohartu gabe–, 1. pertsona pluralaerabili du: «osatuko genuke», «inarrostenditugun», «ager tzen zaigu», «sentitzen dugun»,«hautematen dugu», eta beste batzuk.

Bestalde, azalpena garatzeko aukeratu dituenbaliabide batzuk aipatzekoak dira. Alde batetik,hitz konnotatiboak edo markatuak, testuankomatxo artean idatzirik azaltzen direnak, alegia:«”USA Satanasa”», «”palestinar terroristak”»,«”punkia”» eta hauen antzeko beste batzuk,autoreak adierazi nahi baitu tankera horretakosinplifikazioak erabiltzen direla etsaiakasmatzeko. Beste alde batetik, edozein irakurlektestua ulertzeko zailtasunik izan ez dezanhizkuntza argia darabilen arren, badira ukitulandua nabarmentzen duten zer tzelada batzuk:sub specie inimicitiae latinezko esaera etasympatheia hitz grekoa; eta hauen ondoan beste

zenbait ere aipagarriak dira: «letania, dialektika,kosmopolitizatua, distortsionatua»... Esan bezala,horiekin testuak maila landua, ikasia, hartzen du,baina kontrajarpen gisa, joera hori orekatzekobezala, hitz arruntagoak baina oso esanguratsuakdiren beste batzuk jarri ditu: «fantasma» edo«fantasmatikoa», «golik handiena»; hitz adieraz-korrak dira horiek eta edozein irakurlek errazulertzen dituenak. Beste baliabide aipagarri batsinonimoen pilaketak dira: «Ezezaguna, arrotza,estrainioa...», «instintuzko beldur edo larridurafantasmatikoa», «turkoburu edo oker ordain -tzaile», «abegikortasun eta ospitalitatea», «ikara,laborria eta izudura», «lilura eta jakinmina»;horiekin idazleak errazago bihurtzen dutestuaren irakurketa eta ulermena, hitz batenesanahia jakin ez arren irakurlea ez baita ulertugabe gera tzen. Baina sinonimoez gain, zehatzaere izateko, xehetu egin ditu azalpenak, ideia batedo kontzeptu bat zehaztasunez azaltzekoantzeko hitzak jarriaz: «geure beldur, ezintasun,bekaitz edo amorruen turkoburu», «lotsagarriabezain tamalgarria», «itsutzera, obsesiona tzera...autodefentsa dialektika planteatzera», «ikusten,ulertzen eta baloratzen da», «tolerantzia etainteresa».

Guztiarekin, Mendigurenek artikulu atse -gina lortu du: azalpena argia da, irakurketa arinagertatzen da, ez baitago esaldi luzerik etaulertzeko zaila denik; eta gorago aipatu ditugunbaliabideengatik nahiko orekatua gertatzen da:landua da baina ez irakurle espezialduentzat.Esan liteke, egunkari-aldizkarietako irakurlegehienentzat azalpen gustagarria lortu duela.

AUTOREAK DIOENARI

ZER DERITZOZU?

❍ Egokia?

❍ Partziala?

❍ Orekatua?

❍ Ados, zertan?

❍ Ezados, zertan?

ZURE IKUSPUNTUA

❍ Zer gehituko zenuke?

❍ Zer ikuspuntu duzu gaiari buruz?

❍ Zuk zeuk nola tratatuko zenuke?

• •

Kritika Balioespena

IRITZIA

TESTUARI, ORO HAR, ZER DERITZOZU?

❍ Irakurlearekiko arreta?

❍ Arazoa aurkezteko modua?

❍ Arazoari buruzko ikuspegia?

❍ Gaiaren tratamendua?

❍ Azalpenaren kalitatea?

❍ Gaurkotasuna?

❍ Planteamendua?

❍ Originaltasuna?

❍ Tonua?

❍ Interesgarria?

❍ ...

Iritzia emateko bi alderdi izan behar ditugu ardatz: alde batetik, gaia kontuan harturik, autoreak azalduduena, komunikatu digunari buruzko iritzi kritikoa eta zeure ikuspuntua; bestetik, testua osotasunean harturik,dituen balioak edo merezimenduak aipatu beharra dago eta honetarako oso baligarria izango zaigu formareniruzkinean ateratako ezaugarriak. Bil itzazu apunteak ondoko laukian.

Iritzia ematean bestebatek dioena kritikatubehar duzu: alde posi-tiboak eta negatiboak.Eta, gainera, gaiariburuz zeure iritzia pla-zaratu behar duzu. Zeure heldutasuna era-kusteko proba apropo-sa da.

Heldutasuna

TESTU IRUZKINA

83

TESTU IRUZKINA

84

Iritzia atal orokorraren barnean, iritzi kritikoa eman eta testuaren balioa epaitzeko moduan zaude.

Egizu lehen zirriborroa beste orri batean eta, prest duzunean, idatzi ondoko lerroetan.

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

85

Aldizkarietan eta egunkarietan gai arruntagoeiburuzko testuak aurkitzen ohituak gaude, alegia, gureeguneroko bizimodutik hurbilago dauden gertakizunedo arazoei buruzkoak: nonbait gertatu dena, norbaitekesan duena, eta abar. Eta zentzu horretan, Mendigurenekaurkeztu diguna apur bat filosofikoa dela esan dezakegu:etsaia, baina ez etsai konkretu bat, guk sortzen ditugunakbaizik, gure joera basatiak nolabait justifikatzeko balioduten etsai asmatuak. Eta arazo hau aurkezteko erabiliduen bidea burutsua dela esan beharrean gara:lehenengo goi politikako adibideak jarri ditu, ziur askodenok onartzeko modukoak direlako; baina, segituan,gugandik hurbilago dagoen egoera jarri digu aurrezaurre, geuk ere berdin jokatzen dugula erakusteko, ezdela besteen arazoa soilik; geurea ere bada, denok gaudeinplikaturik. Eta onartu beharra dago funtsean arrazoiaduela, geure senak-edo bultzaturik horrela jokatzendugula. Primitibis moaren teoriak, Rousseau-renakgizakia sor tzez ona dela erakutsi zigun, eta gizartea dela“gaizto” bihur tzen gaituena. Ez dakigu geure senaizango den ala gizartearen eragina, baina egia da gubezalakoa ez dena, gu lakoa ez denarekin ez dugulamaitasunez jokatzen: “Badaezpada ere, kontuz”.

Baina txarrena ez da “bekatu” hori egiten dugulaaitortu beharra izatea. Autorea are urrunago doa etaondorioak erakusten dizkigu, joera horren menpe bizigarela esanez. Eta honetan ere arrazoia eman beharkodiogu, nahiz eta exageratu egin duen. Izan ere, ez duguuste “dena etsaigo horren funtziotan ikusten, ulertzeneta baloratzen da” baieztapena orekatua denik. Ez duguuste denok horrelako obsesioan erortzen garenik.Pentsatzekoa da autorearen helburua gu ohartarazteaizan dela, jokabide horren arrisku larriak erakustea eta,batez ere, iradokitzen duen konponbidera heltzea. Besteera batera esanik, problematika horretaz jabe tu ezean ezdugu erremediorik bilatuko eta, beraz, ez dugu arazoagaindituko. Horrela, asmoa ain tzat hartuta onargarriagoagertatzen da dioena.

Eta konponbidea? Bada, iradokitzen duen konpon-bidea, hau da, heziketa, baliagarria izan daitekeelakoangaude, baina arazoari orokorki begiraturik nahikoutopikoa dela esan daiteke. Hezkuntzak jarrera positibo-agoak izaten lagundu dezake, egia da. Baina gizakiarenberezko sena ere badela onar tzen badugu –animaliaadimendunak gara, baina animaliak, azken finean–, betiizango ditugu hurkoarekiko mesfidantza, beldurra edoeta gorrotoa, beste animaliek bezala. Egia da idazleak ezduela hezkuntza jarri arazoaren erabateko soluzio tzateta, horregatik, haurrak bide horretan abiaraztea,bederen, ontzat joko dugu. Bide faltsurik ez du eskain -tzen baina ez da erabateko konponbidea. Gainera, bestehainbat arlotan ere, filmetan, kiroletan... bortizkeriabarra-barra erakusten zaigu, non-nahi daude “onak etagaiztoak”, “adiskideak eta etsaiak”. Horregatik,hezkuntzak lagundu dezake bai, baina arazoa askozsakonagoa da eta konponbidea zaila. Erlijioa ere jokolukete askok arazoaren konponbidetzat, erlijioekmaitasuna predikatzen dutenez gero. Eta erlijioakhezkuntzak adina indar edo ge hiago izanik ere, ez dugizakia on bihurtu. Urrun eraman gaitzake arazo honeneztabaidak edo gogoetak. Baina egilearen asmoa ez dahori izan, artikulu labur batean ezin baita saio sakon batplazaratu. Eta, zentzu horretan, testua aproposa delaesango genuke: huskeria batez aritu beharrean, gai serioaplazaratu du, gure eguneroko bizitzan ere garran tziaduena. Eta arazoak soluzioa izan dezakeen mezua utzidigu, baduela irtenbiderik, geure esku dagoela. Eta honigehitzen badiogu azalpenari eman dion tratamendutxukuna, baliabideetan oparoa, bizia, teknikoki ona,artikulua merituzkoa dela onartu beharrean gaude.

Eredu bat

Erantzun hurrengo galderei.

1. Iritzi kritikoa emateko gaia eta testua, biak izan dituzu erreferentzia? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Testuan esaten dena alde batera utzirik, gaiari soil-soilik eutsi diozu? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Azalpen argia atera zaizu, testua ezagutzen ez duen edonork ulertzeko modukoa? ❍ ❍4. Testuaren merituak aitortzeko baliatu zara aurreko atalean eginiko iruzkinaz? . . . . . . ❍ ❍5. Testuaren merezimenduak edo balioak aitortzeko oso ariketa ona izaten da

egilearen lekuan jartzea. Saiatu zara ahalegin hori ulertzen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Testuko gaia eman balizute idazlantxo bat egiteko, antzeko zerbait lortuko zenuen? . ❍ ❍7. Testuko adibideak jarri badituzu, komatxo artean edo azpimarraturik idatzi dituzu? . . ❍ ❍8. “Nik ez dakit”, “Uste dut” edo antzekorik erabili duzu azalpenean? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍9. Azalpena egiteko hirugarren pertsonako adizkiak (“antzematen da”, “ikusten da”,

esaten daiteke”, “pentsa daiteke”...) erabili dituzu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍10. Iritzia atal orokorraren barruan iruzkina (analisia) eta iritzia (kritika eta balioespena)

orekatu dituzu luzeraren aldetik? Bata eta bestea luzera beretsukoak dira? . . . . . . . . . . ❍ ❍

Bai Ez

TESTU IRUZKINA

86

EE makumearen gizarte errealitatea dugu egunotan aztergai Euskal MunduBiltzarraren barruan. Emakumeaz hitz egitea modan jarri da azken bolada

honetan. Horra non, mundu guztiak ekin dion emakumearen eragin politikoa,emantzipazio ekonomikoa, gizarte funtzioa, sexu jarrera eta barne afektibitateazbarra-barra hitz egiteari.

Arazoa ez da –hainbat gizonek besterik uste badu ere– emakumea gizonarenpareko jartzea. Emakumeak ez du inolako berdintasunik eskatzen. Emakumeakemakume izaten jarraitu nahi du, eta ez dator bat emakume izateari gizonak atxe-kitzen dion estereotipoarekin. Emakumeak orain arte uka tu izan zaion protagonis-moa aldarrikatzen du. Ez gehiago eta ez gutxiago.

Nire iritziz, emakumeak irabazia du, dagoeneko, gizartean planteatua duenborroka. Ez dut esaten, gaur eta hemen, lortu beharrekoa lortu duenik, honezkeroaldatsik zailena gainditu eta mendiaren atzealdean zer dagoen ikusteko gauza delabaizik. Emakumea maldan gora doa eta gizona, gorago egon arren, maldan beheradator. Gizonarenak egin du.

Gizona, arra, nortasun krisia jasaten ari da gaur egun. Orain arte indarrean eza-gutu dituen kodeak aldatzen ari zaizkio eta ez da ordezko sistemarik asmatzekogauza. Goranzko prozesuan emakume guztiek ez dute, beharbada, norabide garbi-rik ikusten, baina gutxienez batzuek gidatzen eta lidera tzen dute beraien abiada.Gizonen beheranzko prozesua, ordea, ez da kolektiboa, indibiduala baizik, eta ez dainon liderrik somatzen. Nor bere kasa, noraezean ari da.

Hainbat urte eta mendetan besterik uste izan arren, gero eta garbiago azaltzenari da zein koldarra den gizona, arra. Gizonak sekulako beldurra dio emakumearenemantzipazioari, gero eta gehiago konturatzen ari baita benetan zail izango zaiolaemakumearekin aurrez aurre konpetitzea. Milaka urtetan jauntxo peana gainean biziizan da eta orain hasi da konturatzen bluf-a besterik ez dela.

Maila profesionalean, gauza nabarmena da edozein oposizio, azterketa, etsami-na edota aukera bereko galbahetan, emakumea gizonaren aurretik ateratzen ari dela.Nabari-nabaria, baita, teknologia berriak emakumearen onetan jokatzen ari direla.

Profesionaltasunak askatasun ekonomikoa ekarriko dio emakumeari eta gizo-nak zartagina kirtenetik izateari utziko dio, betozko ilunez baldin bada ere. Izan ere,garbi dago emakumearen gizonarekiko menpekotasun kronikoak sustrai ekonomi-koak izan dituela, besteak beste.

Gizarte harreman mailan emakumeak «emakume gaiez» hitz egiteari utzi dio etabai bere gizarte egoera berriaren isladaz, bai komunikabideen eraginez, emakumeakedozein gizonek bezainbat informazio du eta, gainera, solaskide oparo, aberats etaatseginagoa da.

Arlo afektiboan, berriz, emakumeak betidanik izan du joera emankorragoa.

Orain, lotsak eta gainerako inhibizioak gainditu eta ekimenari heldu dion unean,arraren tarzankeriak bat-batean zapuztu dira eta ustekabeko konplexu, pudore etainpotentziak agertu.

Esan bezala, denbora, giroa eta teknologia berriak emakumearen mesedetan aridira. Gizonaren oilarkeriak bereak egin du eta bere gainera etorri datozkion garaiberrietan burua egokitzen asmatzen ez badu, ondorioak guztiz traumatikoak izandaitezke.

(Amatiño. EGUNA)

Hirugarren

Euskal MunduBiltzarra: EuskalHerrian 1987anantolaturiko jardu-naldiak

emantzipazioa: men-pekotasunetik libratuatxeki: lotu

gizonarenak egin du:gizona galduta dago

liderrik: buruzagiriknor bere kasa:bakoitza bere aldetik

peana: objektubaten azpian jartzenden oinarria

bluf: hutsa, ezer ezgalbahe: iragaztekotresna

zartagina: sukaldekotresnabetozko ilunez:purrustaka

zapuztu: atsekabezamaitu

oilarkeria: nagusiizatearen plantak

6

10

15

20

25

30

35

40

45

saioa

TESTU IRUZKINA

87

Bildu testuan (giltzekin mugatuz edo azpimarratuz) lehen hiru ariketa hauek egiteko informazioak. Egizulehen zirriborroa beste orri batean eta, birraztertu ondoren, idatzi hurrengo laukietan.

Baina, hasteko, testua ongi ulertu baduzu, finkatu gaia, hitz batean edo bitan.

Zein da testu honen gaia?

Eskema

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

Laburpena

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

88

Aurreko orrialdeetako ereduen laguntzaz, bildu beste orri batean Iritzia egiteko apunteak. Egizu lehen zirri-borroa beste orri batean; birraztertu eta idatzi lauki honetan, baina atal desberdinak (kokapena, edukia,forma) tituluz bereizi gabe.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

89

Ereduen laguntzaz, bildu beste orri batean Iritziaren atal garrantzitsu hauek egiteko apunteak. Egizu lehenzirriborroa beste orri batean; birraztertu eta idatzi lauki honetan, baina atal desberdinak (kritika, balioa)tituluz bereizi gabe.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

TESTU IRUZKINA

90

beduinoa: arabiarnomadalaboraria: nekazaria

oharkabean: ohartugabeeguratsa: atmosferaaroa: garaia

ezkila: kanpaia arras: oso

heinean: neurrian

geroztik: harrezkero,ordutik hona

hausnartzeko: gogoetatzeko

astia: denbora librea

baitango: barneko

II majina ezazu zer den denbora Saharako desertuan zehar bere gameluarekindoan beduinoarentzat, edo makailoaren arrantzan itsaso zabalean ari den euskal

marinelarentzat, edo bere mahastia zaintzen duen laborari grekoarentzat edo,zergatik ez, xoriño baten kantua liluraturik aditzen oharkabean berrehun urtez egonzen leiendako sainduarentzat. Denbora, euren tzat, eguratsaren aldaketen erritmonaturala da. Udaberria, gaua, ilargiaren aldaketak, hostoen erorketa, negua, hegosor-taldeko haizea; beraz, milaka ezaugarri ditu denborak, eta ez da exaktuki neur tzen,baizik eta ezaugarri natural, sozial eta pertsonal ugariren bidez. Denborari buruzsingularrez mintzo gara, baina ugari eta desberdinak dira, izan, denborak, bakoi -tzaren denbora berea baita.

Zibilizazioak sortu zirenean hasi zen denbora neurtzen: hare erlojuak, urerlojuak, eguzki erlojuak, olio erlojuak. Ez ziren exaktuak guk exaktutzat hartzendugunaren arabera, baina ez zen gehiagoren beharrik, mekanika mundura iritsiorduko aro haietan.

Lehenengo erloju mekanikoa XI. mendean asmatu omen zen, monastegi batekoezkila jotzeko ordua abisatzeko, orduko fraideek bizimodu arras arautua baitzera-maten. XIV. mendean Alemaniako etxe handietako hornidura ziren jadanikerlojuak; etxe aberats eta nagusietan, bederen, ez ziren falta, baina ez ziren oraindikexaktuak. Orduko erlojuak orratz bakarrekoak ziren, orduen orratza besterik ezbaitzuten. XVII. mendean pendulua asmatu eta orduantxe gehitu zitzaion erlojuariminutuen orratza. Segundoen orratza, berriz, XVIII. mendera arte ez zen sartu,iraultza industrialaren eta kapitalismoaren lehen urratsen aroan, hain zuzen.

Eta orduan, industriaren aroko makinarik funtsezkoena bihurtu zen erlojua,sirena eta gainerako tresna eta arauez, denbora laneko eta gizarteko balio nagusibilakatu zen heinean. Denboraren neurri zehatza agertu zenez geroztik, zehazkikontaturiko ordu eta segundoak eros eta sal zitezkeen gau za bihurtu ziren. Denboramerkantzia bihurtu zen, alegia. Denbora urrea da, hauxe da ideologia kapitalistarenfun tsezko ideietarik bat, bizitza abantaila ekonomikoen zerbitzuan ipintzen duenzibilizazioaren erretratu den esaera. Denbora galtzea, berriz, zibilizazio horretakobekatu sozial nagusienetakotzat hartzen da. Eta orain, zibilizazio industrialarenburuko XX. mendearen azken aldian, aldean eraman behar du nork bere erlojua,hura gabe galdu egingo litzatekeelako, bai eskolara, bai lantegira, bai elizara, baitrenera, bai zinemara joateko, puntual iristeko.

Eta puntual iristen gara edo ez, baina geroztik erlojuen orratzetan eskegirikditugu bihotzak. Gure erlojuek ez dute denbora neurtzen soilik, fabrikatu ere egitendute denbora, erritmo naturalaren eta gizabanakoaren barru erritmoaren ordezerlojuen «tik-tak» monotono eta amaigabeen erregularitate artifiziala ezarriaz.Erlojuetako denboraren arabera moldatzen dira egun gure bizitzak, eta gure aldetikerlojuen esklabutza hori onartzen da, denbora bera zer den eta geure bizitzarenzentzua ere zein den hausnartzeko astirik geratzen ez delarik.

Poesiaren denbora, hain zuzen, beste denbora hura da, astiarena eta geurebaitango erritmoena.

I

• Egitzazu hurrengo testuen iruzkin osoak.

5

10

15

20

25

30

35

40

TESTU IRUZKINA

91

kunditu (janariekinerabilitako kontzep-tua): ugari bihurtzendena, oparoa

Lekutan: oso urrun

pauta: jokabide

ernagarria: pilpiraga-rria, emoziozkoa

bilakaera: hazkundea

HH ainbat gauzatan lehenengoetakoak izatearen ustea, zuzena edo okerra, askierrotua dago gure artean: futbol zelaietan, atezainik hoberenak gureak;

arraunean eta pilotan, harri-jasotzen eta soka-tiran, zer esanik ez; ziklismo kontuhorretan, berriz, Marino zela edo Indurain dela, galdetzea bera ere...! Herri txikiagara, baina asko kunditzen duena. Ez dakit zenbat milioi lagunek ikusten dutenTourra, Europatik kanpora, Frantziako telebistaren transmisioz: Kanadan edoPerun, Australian edo Korean, milioika lagun horiek mendi etapen bide bazte-rretako ikurrinak gureak direla balekite atlasera joko lukete berandu baino lehen:“Non arraio zagok, ba, Euskal Herri hori? Europako lehenengoetakoa izan behardik, gero, jende kopuruz”.

Lekutan legoke gizarajoa! Ez handiak gara ez, batez ere, handitzeko bidean goaz.Justu kontrakoan baizik: gutxi izateaz gain haur gutxi egiten dugu. Oso gutxi:Europan azkenak-edo omen gara, aspalditxo honetan, haurrak mundura ekartzen.1970eko hamarkadan, 1978ra arte, berrogei mila haur inguru jaio tzen zen urteroEuskal Autonomi Elkartean; orain ez gara hamazazpi milara hel tzen.

“Behar bezala funtzionatzen, ez dago errex fabrika: lau urte pasa alkarrekin-ta ezdegu izan haurrikan”. Frantses-euskaldunaren larriak eta haserreak, Txirritakbertsotan emanak, ez ziren inondik ere egungo euskal bikote gazteen antzekoak.Gaur haurrik jaiotzen ez bada ez da nahi eta ezinaren ondorioz, justu kontrakoarrazoiengatik baizik: “Ahalaginaren faltan ez daukat kontzien tzian zorrikan” ezinesan orain, orduan bezala. Arrazoi asko eta aski desberdinak dira, bistan denez,egungo jaiotza urritze honetara ekarri gaituztenak. Ekonomi egoera eta lan faltaizan ohi dira normalean, eta ez arrazoirik gabe, berehala mahaigaineratzen direnak.Horiek bakarrik ezin esplika dezakete, ordea, urrundik ere, guztia. Horien araberaezin esplika liteke, hasteko, Europan 1964 inguruan, antisorgailua asmatu etazabaldu ahala, gertaturiko jaiotza jaitsiera: justu orduantxe bizi ginen, han etahemen, ekonomi igoeraren uhin berrian.

Inoiz gutxitan aitortzen badugu ere, gazteon (45 bat urteko beherako “gazteon”)soziokulturazko pauta berriek ekonomi egoerak bezainbateko eragina izan dutejaiotza urritze honetan; aitona-amonarik eta izeba-osaba solterorik gabeko familianuklearrak sortzera jo nahi izaten dugu, senar-emazte biak etxetik kanpo lan eginez;herritik kanpora bidaiatu nahi dugu, bakazio eta zubi-jaietan; ikasketa luzeak etaatzerri hizkuntzak eskuratu nahi dizkiegu umeei, badaezpada ere; lagunarte bizitzaernagarria nahi dugu, sukalde zulotik atereaz... Seme-alaba asko izanaz, nekez eginliteke horrelakorik.

Onartu egin beharko dugu, ordea, haurrik ez duen gizarteak etorkizun ilunaduela, ekonomi alorrean, zein pauta soziokulturaletan. Kultur ezaugarriez eta herrinortasunaz hitz egitea inozoa da jarraipen biologikorik gabe. Kulturaren ikuspegitikere garrantzitsua da, beraz, demografiazko bilakaera.

II

5

10

15

20

25

30

35

TESTU IRUZKINA

92

darrai: jarraitzen dugizabanakoa: gutakobakoitza, gizakia

muina: hezur barneko ehuna

korrelazioa: lotura

nonbait: antza

GG ure munduan ez dago zientziak ikertuko ez duen gauzarik. Medi kun tzak guregorputzaren zati guztiak aztertu ditu eta horretan darrai. Soziologiak gure

arteko harremanak ditu aztergai, psikologoak gure barneko arazoak eta kezkak.Baina zientziak, gaixotasunez eta giza arazoez ardura tzeaz gain, guretzat inolakogarrantzirik gabeko diren eguneroko gauza txikiak ere aspaldi sartu ditu berezerrendan. Horrelako bat, irribarre egiteko modua da. Orain dela gutxi aldizkaribateko artikulua irakurri ondoren, nire iritzia aldatu behar izan nuen. Izan ere, lehengarrantzirik ematen ez banion ere, orain badakit, irribarrea gauzarik garrantzitsue-netariko bat dela, gizabanakoen portaeran baduelako eraginik. Gainera, irriba-rrearen azterketa ez da lanik gabe gelditzeko zorian zegoen zientzialari ero batibururatutako lelokeria izan, ikerketa horrek tradizio luzea baitu.

Irribarrearen inguruko lehen teoria Israel Weinbaum sendagile frantsesak osatuzuen orain dela 90 urte. Berak aurkitu zuenez, irribarrea, gure arimaren ispilu izateazgain, gure osasunerako ere oso onuragarria da. Zergatik? Weinbaum sendagileakemandako erantzuna oso erraza da: irribarre egiten dugunean, aurpegiaren giharraklanean jartzen ditugu. Horren ondorioz, odol gehiago iristen da burura, gorpu -tzaren tenperatura igo egiten da eta hobeto sentitzen gara. Aurkikuntza hauabiapuntu harturik, beste zenbait ikerlari irribarrearen inguruko misterioak argitzenahalegindu da.

Lehendabizi irribarrea zer den eta zein giharrek eragiten duen zehaztu beharrazegoen. Joan zen mendeko Duchenne izeneko frantses neurologoari esker, orainbadakigu gure aurpegian ehun gihar baino gehiago zain egoten direla laneanhasteko, hots, irribarre egiteko. Hori gertatzen den bakoitzean, Paul Ekman izenekoKaliforniako psikologoaren esanetan, gure muinaren zenbait osagai garrantzitsuaktibatu egiten da, guregan sentimendu atseginak sortuz.

Antza denez, zoriontsu izateko ezinbesteko baldintza da irribarre egitea.Horretarako ahalmena jaiotzez daukagu gizabanako guztiok, baita jaio aurretik ere.Ekografien bidez frogatu izan da, jaio gabeko umeek amaren sabelean ere egitendutela irribarre. Halere, jaio ondoren hilabeteak behar izaten ditu umeak irribarreaingurutik jasotako estimuluekin, esate baterako amaren irribarrearekin, lotzeko.

Jaio gabeko umeek zergatik egiten duten irribarre oraindik ez badakigu ere,zerbitzarien arrazoiak dagoeneko ezagunak dira Houston Unibertsita tean egindakoikerlan garrantzitsu bati esker. Orain zerbitzarien irribarrea eta bezeroek utzitakopropinaren arteko korrelazio zuzena zientifikoki frogatuta dago. Zerbitzari batek,zenbat eta irribarretsuago egon, orduan eta propina gehiago jasoko du.

Bukatzeko, azken oharra gizonezkoentzat. Irribarre eginez gero denetik lortukoduzuela pen tsatzen baduzue, hau da, zoriona, propina eta emakumeak, okerzaudete. Neska bat konkistatu nahi duzuenean, hobe duzue neska horren aurreanahalik eta irribarre gutxien egitea. Estatu Batuetako Rochester Unibertsitateanaurkitu duten bezala, irribarre egiten dugun gizonok jai dugu maitasun merkatuan,irribarrea nonbait portaera femeninoa delako eta horrek emeak erakartzen ezdituelako. Sentitzen dut, maiteok, baina horrelako txorakeria irakurri eta gero barrezlehertu beharrean senti tzen naiz.

III5

10

15

20

25

30

35

40

TESTU IRUZKINA

93

eitez: moldez, formazjoan-etorri: garrantziauzia: gaia, asuntoa

eurrez: ugarihondoan: sakoneanIdioma heráldico:sinbolikoa, zerbaitenikur gisa erabilia

bakan: solte, bakar

egin baleza: egingobalu

kontu guti eginik:kasurik egin gabe ia

HH izkuntza bere eitez zer den, nola bizi den eta irauten duen jakiteak gurekonturako asko balio baldin badu, ez da joan-etorri ttipiagokoa zertarako den

jakitea. Badirudi hau denok dakigula eta ez dagoela horretzaz zer esanik. Hala ere,maiz ahantzi da hori, praktikan behintzat, euskarari buruzko auzian.

Esan dugunez, hizkuntzak zeinu sistemak dira, gizonek elkarri beren buruta-penak adierazteko erabiltzen dituztenak. Beraz, beren eitez eta izatez, tresna batzukdira. Honelako tresnak eurrez daude munduan. Euskara horietako bat da, ezgehiago eta ez gutiago. Zer esan nahi ote dugu horrekin? Euskararen tresna-tasuna –nolabait esan– oso kontuan hartu behar dela auzi honetan.

Baina gure artean bada tentazio bat nabari-nabaria, hots, euskara helburu bihur -tzekoa. Bide dena, helburu eta xede egitekoa, alegia. Hori modu askotara gertatzenda. Adibidez, toki sakratu bat han bihotz hondoan euskararentzat gordez, bainamintzabide, tresna eta adierazgailu gisa erdara hartuz. Edo euskara itxurarakobakarrik erabiliz, erakustokian jartzeko, alegia. “Idioma heráldico” esan zuen inoiz irrizKrutwig jaunak. Paparrean eramateko erabiltzen den domina. Pertsona izenak etaherrien izenak erabat autoktonoak eta garbiak izan daitezela; ageri dena, ofizialdena, jende aurrekoa dena, hori ere, pitintxo bat bederen, euskaraz egin kanpotarraklilurarazteko, baina erreminta arrunt eta egiazkotzat erdara erabili. Bide txarra dahori.

Tresna baten alde lan egiten da noiz eta tresna hura erabiltzen baita, baina ezgertakari bakan eta ospetsu batzuetan bakarrik. Asko hitz egin ohi da euskarariburuz, ikerketen objektu bezala hartu ere bai, eta ongi da, baina tresnari esker onaemateko modua berau erabiltzea da, gizonak dituen esanbeharrekoak adieraztekoerremintatzat hartzea.

«Baina hizkuntza ez ote da, gero, tresna huts soila baino besterik?», galdetuko duzenbaitek. «Ez ote ditu gizonak hizkuntzan beste balio batzuk ere aurkitzen? Ez oteda gure identitatearen ezaugarri nagusia, gure arimaren odola, etab.?». Bai, nahibaduzu. Bere eitez eta izanez, ordea, hori da, tresna. Eta beste balio horiek erantsiakdira, gainetiko bat bezala dira, hots, gehigarri ematen zaizkionak, baina hizkun -tzaren beraren zertarakoak huts egin baleza, beste horiek neurri handi bateangalduak lirateke.

Badakigu giza komunitate batek hizkuntzan bere nortasunaren ispilu edo irudiaikusi ohi duela eta herri kontzientzia pizteko alderdi eraginkorrenetakoa delamintzaira. Hori horrela da. Eta hori ere ez dut esaten baztertu behar denik. Bainaalderdi hau berezian eta bakarrik bilatzen denean, hizkuntzak bere eitez duenxedeaz kontu guti eginik, ez goaz bide onetik. Azkenean esku hutsik gelditzekobidea hartzen dugu. Iturriaga alegilariak aspaldi esana datorkit gogora, belearigertatua gerta dakigukeela, alegia, azkenean harroputz eta gazta gabe gelditzea.

(A. Luis VILLASANTE, Euskararen auziaz)

IV

5

10

15

20

25

30

35

TESTU IRUZKINA

94

gizatasuna: gizaki izateaeskainia zor dela:eskaintzen dena beteegin behar delalekukotasunik: testigantzarik

alegoria: metaforagisako adierazpenkonplexuaburubidea: ideia

haltza: erreka ondoe-tako zuhaitza, zurbiguna duenabihotzik: muinik,barnerik (zuhaitzahula da)ez nian uste: ez nuenusteerraiten ziela: esatenzutelaaitunen semek:nobleek

daukake: ukan dezake

HH istoria gabeko herria ere bagara, ez kontakizun aipagarririk ez dugulako, ida -tzi ezagatik baizik. Ahoz ahozko hizkuntza dugu, beraz, gure biziko gertaeren

lekuko bakarra. Horregatik, beharbada, idazkietan dugun nolabaiteko hutsunehorregatik, geure harremanen indarra elkarri emandako hitzean edo fedean finkatuizan dugu euskaldunok. Gizatasuna, neurri handi batean, hitzarekin emandako fedehorretan datza; bere jokabidearen araua da. Eus kaldunengan horrela izan delakoezaugarriak badaude.

“Hitza ematea”k legegizonen aurrean egindako agiriaren indarra zeukan norberarentzat, eskainia zor dela adierazten duen esanaren arabera. Alde ran tziz,norbaitez “hitz gabeko gizona” esatea bazterturik eta haren izen ona gaizki uzteabezalakoa zen. Jokabide honen ondorioa dela esan dezakegu Amerika aldean euskal-dunek irabazia zuten izen ona. Nor beraren hitza beste lekukotasunik gabe dirulagun tza lortzen zutela entzun dut. Euskal dunaren hitza idaztagiria dela aitortzendute han.

Herri olerkietan nabari da, nolabait, hitzaren behartze edo gogo lotura hau.Kopla zaharrek helburu nagusi edo susmo antzeko aipamen batekin hasten dutebertsoa. Ez zen alegoria antzeko irudi baten zehaztapen zabala, egileak gogoanzuen burubidea hitz gutxitan girotzea baizik, zirta edo gaiaren aurrerapen gisa.Negarra dariola poetak azpijokoz egindako heriotza adierazteko, adibidez, gaizki-learen zatarkeria gehiago azpimarratuko du hilo tzaren odol hustua baino.Elkarrekin lotura gabeko kontraesan bat ekarriko du lehenik, hiltzailearen maltzur-keria ulergaitza gogorarazteko. Berete rretxeren kantuan, esate baterako, haltzarenbihotza eta gaztanberaren hezurra ditu gogoan, aitonen seme bat gezurti eta zitalatera dela harriturik egiaztatzeko:

Haltzak ez du bihotzik ez gaztanberak hezurrik, ez nian uste erraiten zielaaitunen semek gezurrik.

Salatzen den joko txarra edo kontraesana hizkuntzari berari dagokio,hizkuntzak –hitza, alegia– euskaldunarentzat zuen egiaztapena eta bete beharrahausten zuelako.

Nahiz gutako askorentzat, gaur ere, hitza hitz izan, aurrekoengandik ikasia dugunbezala, ez da beti Euskal Herri guztiari dagokion garai bateko jatortasunarenezaugarri berezia. Haurtzaroan daukake azken sustrairen bat. Baserri bateko etxeko-andreak ohar hau egin zidan: «Haurrei zerbait hitz ematea, eskaintzea, kontratuzerrana da».

V

Bereterretxeren kantoriaZuberoako erromantze honetan 1431ko gertaera bat azaltzen da: Ahaide Nagusien arte-ko guda giroan, Beaumont konteak Bereterretxe hil zuen; baina ez borroka garbian, azpi-keriaz baizik, hitzez engainaturik. Jokabide hori da erromantze atal horretan berezikisalatzen dena.

5

10

15

20

25

30

35

TESTU IRUZKINA

95

zurrungaria: lo gera -tzean zurrunga egitenduena

gingila: eztarriko“kanpaitxoa”orobat: baita ere

jaramon: kasu, arta

trakeotomia: trakeanirekiune bat egitea

ekiditeko: saihesteko

ohaidea: ohe laguna

NN orbaitek besterik iritziko badio ere, ez da batere txantxatakoa zurrungenarazo hau.

Bataz beste, gizonezkoak zurrungariagoak dira emakumeak baino. Eta gizenakargalak baino areago. Gizadi osoan, ehuneko bederatziren batek du disfuntzio hau.Baina gizakiak ez ezik animaliak ere zurrungariak ditugu: basapiztia gehienak, etaetxeko zenbait, katua eta txakurra, esaterako.

Zer dela eta egiten da zurrunga? Erru guztia ahosabaitik zintzilik dugun muskulutxiki horrek du, gangailak, alegia. Eta okerrena, ez dela ondoriorik gabe errotikmoztu litekeen zerbait, ezinbestekoa baitugu mastikatu eta irensteko eta, zer esanikez, mintzatzeko. Muskulu hori laxatu eta indarge tzen denean, beheratu egiten da,jaitsi. Ahotik hartzen dugun aireak dardarazi egiten du orduan, aipatzen ari garensoinu berezi horiek sortuz. Eta laxatu eta indargetu, lotarakoan egiten da, batik bat.

Harritzekoa da, bestalde, zergatik batzuek bai eta beste batzuek ez dutenzurrunga hotsik ateratzen. Gingil luzeegiarena izaten da gehienetan errua.Sudurmintza okertua egoteak, laringe handituek, polipoek edo eztarriko katarroekere izan lezakete zerikusirik. Orobat birika edo bronkioetako zenbait gaitzek, bainahorrelakoetan gaitzarekin batera ezkutatzen dira zurrungak ere. Medikuntzak ez diegaixotasun hauei jaramon handiegirik egiten. Zurrungari kronikoa kezkatu egitenda, eta albokoari loa galarazteagatik baino gehiago bere osasunari egiten dion kalte-agatik kezkatu ere. Zurrungariak oxigeno gutxiago bereganatzen du, biriketakoarterien ten tsioa eta, ondorioz, gorputz osoarena areagotuz eta bihotza gehiegibehartuz. Kardiologo askoren iritzia da zurrungari kroniko gehienei bihotzekoasor tzen zaiela azkenerako, gauero bihotza gehiegi behartzen dutelako, hain zuzen.Nolanahi ere, mediku gehienak bat datoz honetan: gauetako arnasots horiekluzarora mesede baino kalte gehiago egiten diotela edonoren osasunari.

Bestalde, zurrungen kontu honetan, lotarako jarrerak ez du eragin nabarmenik,nahiz eta askok bestela pentsatu. Edonola ere, badirudi gora begirakoa dela arazohau dutenei gutxien komeni zaien etzakera. Burukorik gabe lo egitea ere lagungarriaizan daiteke: ahuspez etzanda, kokotsa eta beheko masailezurra beren ohizko eranmantentzen dira eta, ahoak itxita jarraitzen badu, bake santua izango da gauhorretan. Gizenegi daudenek, berriz, argal tzean izan dezakete sendabide egokia.Ipar Amerikako sendagileek, ordea, trakeotomia aholkatzen dute: egunez zuloaitxita eduki behar da hitz egiteko; gauez airea erraz sartzeko moduan “leihoa” irekieta lotara lasai. Historian zehar ere hainbat makina eta tramankulu asmatu izan dazurrungen amesgaizto hau uxatzeko, baina ez da inoiz ezer askorik aurreratu. Bainabada arnas arazo honi alde onik ezagutu dionik ere: Ernest Lombay britainiarrak,esaterako, zurrungak ekiditeko ezer ez egiteko eskatzen du, beraren ustez zurrungakarimaren ispilu baitira, lotan dagoenaren nortasunaren erakusgarri.

Edozein modutan, gauak joan eta gauak etorri, bere ohaidearen musika trebe-tasuna miresten edo nortasun ezaugarriak asmatzen jarduteko pazien tziarik ezduenak badaki zer egin: logelaz edo adiskidea aldatu.

VI

5

10

15

20

25

30

35

40