Мiroslav КrleŽa 120. obljetnica od rođenja 100 godina od prvog dolaska u makedoniju

1

Македонска академија на науките и уметноститеФондација Трифун Костовски

МИРОСЛАВ КРЛЕЖА120 години од раѓањето

100 години од првото доаѓање во Македонија

Makedonska akademija znanosti i umjetnostiFondacija Trifun Kostovski

МIROSLAV КRLEŽA120. obljetnica od rođenja

100 godina od prvog dolaska u Makedoniju

Macedonian Academy of Sciences and ArtsTrifun Kostovski Foundation

МIROSLAV КRLEŽA120 years since his birth

100 Years of His First Coming to Macedonia

2 3




МИРОСЛАВ КРЛЕЖА120 години од раѓањето100 години од првото доаѓање во Македонија

МIROSLAV КRLEŽA120 godina od rođenja100 godina od prvog dolaska u Makedoniju

МIROSLAV КRLEŽA120 Years since his Birth ????100 Years of his First Coming to Macedonia ????

Главен уредник и координатор на проктот / Glavni urednik i coordinator projekta / Editor-in-Chief and the Project Coordinator Томе Серафимовски / Tome Serafimovski

Автори на текстовите / Autori tekstova / Texts Written by Катица Ќулавкова / Katica Ćulavkova Горан Калоѓера / Goran Kalogjerа Божо Рудеж / Božo Rudež Гане Тодоровски / Gane Todorovski

Превод / Prijevod / Translation Билјана Јовановска / Biljana Jovanovska Зоран Анчевски / Zoran Anchevski

Скопје 2013 Skopje


МИРОСЛАВ КРЛЕЖА120 години од раѓањето

100 години од првото доаѓање во Македонија


МIROSLAV КRLEŽA120. obljetnica od rođenja

100 godina od prvog dolaska u Makedoniju


МIROSLAV КRLEŽA120 years since his birth

100 Years of His First Coming to Macedonia

Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, мермерTome Serafimovski: portret Miroslava Krleže, mramorTome Serafimovski: portrait of Miroslav Krleža, marble

6 7

Катица Ќулавкова

ВРАЌАЊЕТО НА МИРОСЛАВ КРЛЕЖА

Сто години од првото доаѓање во Македонија

Личностите кои го надминале своето време им припаѓаат на повеќе времиња и на повеќе култури. Личностите кои задолжиле една култура никогаш не престануваат да бидат дел од таа култура, па макар да се отсутни, ставени во сенка на јавноста и зад главниот сценски простор. Културната мисија може да се преобрази, но не и да исчезне. Таква личност е Мирослав Крлежа (Загреб, 7 јули 1893 – 29 декември 1981). Тој веќе 32 години не е меѓу живите, а саатот на историјата одброја 120 години од неговото раѓање. Мирослав Крлежа ја има задолжено не само хрватската култура туку и јужнословенските, во таа смисла и македонската култура, книжевност и нација. Денес тој ў припаѓа на европската култура, а со тоа и на светската. Затоа и не е битно дали неговиот опус е обележан првенствено хрватски, југословенски, балкански, централноевропски, па и австроунгарски. Неговата книжевна и културна мисија доживеа да биде (привремено) потисната на маргините на општеството, од десно ориентираните претставници на хрватскиот национален дискурс, токму во независна Хрватска иако, да биде иронијата поголема, без Крлежа тешко можат да се замислат континуитетот, полнотата и вредноста на хрватската култура, лексикографија и книжевност на 20 век.

8 9

иако не секогаш за пофалба, европски цивилизациски констелации. Организирана е репрезентативна изложба на делата на Крлежа во Националната и универзитетска библиотека во Загреб, под наслов Европ–скиот Крлежа, потем вториот фестивал посветен на Крлежа (1–7 јули, Загреб), како и бројни свечености ширум Европа.

Post nubila Phoebus. По еуфоричните, трауматичните и транзициските заблуди, конфликти и парадокси, на јужнословенските простори се артикулираше еден порационален, приемчив и дијалогичен логос. Кул турната меморија не мора повеќе да се опструира. Слободното сеќа вање е увод во едно современо препрочитување на наследените книжевни и културни вредности, па – во тој контекст – и за повторно толкување на опусот Крлежијана. Некако ў станува потопло на душата. Се отвори и домот на Мирослав и на Бела Крлежа за нови дијалози за битието на хрватските, централноевропските, јужнословенските и европските перспективи и истории. Се фрли нова светлина врз култни те места каде што минатото и иднината се вкрстуваат, точките каде што историјата се повторува или иднината се навестува, визионерски. На таквите места е видно присуството на Мирослав Крлежа, една исклучителна споделена фигура на југословенските народи и култури. Ни помалку Хрват ни повеќе Југословен. По малку Македонец. Симболично то културно значење не е помалку важно од историографското. Културната историја и меморија ја трансцендираат историјата и генерираат универзални вредности.

Мирослав Крлежа, со ова издание, повторно се враќа и во Македонија. Тој и неа ў припаѓа. И неа ја има задолжено. Тој се има впишано во македонската понова културна историја со неговата емпатична љубов спрема македонскиот народ. Со неговиот восхит пред македонската средновековна уметност. Со неговата почит спрема македонската писменост. Со свеста дека глаголичната писменост и култура ги има конституирано словенските идентитети, посебно на потегот меѓу

Ако постои личност која втиснала длабок печат врз современиот хрватски јазик и книжевност, како и врз културните стратегии и политики на некогашна Југославија, тогаш тоа е, без сомнение, Мирослав Крлежа. Поет, романсиер, раскажувач, драмски писател, енциклопедист, публицист, политички коментатор, полемичар, патописец, мемоарист, интелектуален толкувач на овој поливалентен век, Мирослав Крлежа е личност која неуморно создавала богата и водечка книжевност, која креирала доминантни ставови и ги поттикнувала развојните процеси во Хрватска и на просторите на некогашна Југославија. Неговата книжевноисториска улога, по важноста, неслучајно е споредувана со онаа на Стриндберг, меѓу нордиските драматургии, или со онаа на Томас Ман, на подрачјето на германските книжевности. Мирос лав Крлежа ги проширува границите на поетската реч, ги востановува најрепрезентативните облици на југословенскиот егзистенцијализам во романот и во драмата, го генерира хрватскиот модернизам со примена на одбрани постапки на дистанцирање од традицијата и од владејачките стереотипи, воведувајќи постапки на хибридна експресија која вклучува историчност, ама и психологизам, автобиографичност, ама и есеизам, лиричност, ама и драматичност, па и театралност, рефлексии на хуманистичката лева идеологија, реминисценции на режимот кој ги доживува своите последни денови. Тој ги постави парадигмите и реперите на лексикографската и на енциклопедиската дејност во некогашна Југославија, а израсна во жив пример за тоа како е возможен модернистичкиот енциклопедизам кој не ги исклучува естетскиот код, имагинацијата и фикцијата.

Денес Крлежа повторно се враќа во својата родна Хрватска. Во деновите кога независна Хрватска влезе во составот на Европската унија, на 1 јули 2013 година, инаку блиски до денот на неговото раѓање, хрватската јавност се потсети на визиите на Крлежа за иднината на европ–ската идеја, вклучително и на неговите реминисценции за бројните,

10 11

Божо Рудеж има подготвено една извонредна и исцрпна студија за Крлежините европски и хрватски духовни хоризонти, како и за односот на Крлежа спрема Македонија, сето тоа посматрано од современа и актуелна перспектива на развојот на европската и на југословенската концепција на заедниците на народите. Рудеж, како и Калоѓера, се навраќа на беседата на академик Гане Тодоровски од 1983та година, за врските на Крлежа со Македонија, а по повод објавувањето на изборот од неговото творештво на македонски јазик.

Концепцијата на ова специјално издание за Крлежа и Македонија, по повод 120годишнината од неговото раѓање, е маркирана од идејата да се одбележи јубилејот и историското значење на една клучна и темелна фигура на хрватската култура во проучувањето и во афирмацијата на македонската. Затоа текстовите од оваа книга се објавуваат на три јазика – хрватски, македонски и англиски. Само текстот на Гане Тодоровски, инаку инспиративен, полн со лични реминисценции и толкувања на некои текстови на Крлежа врз македонски теми (In extremis, Балкански импресии, Знамиња), е претходно објавен. Но без текстот на Гане оваа книга не би имала своја духовна целост, не би ја артикулирала својата идејна предлошка, препознаена во македонското национално, јазично и културно битие што Крлежа го согледал, длабоко емотивно, како откровение, уште на својата дваесетгодишна возраст, а го негувал до крајот на својот живот, поткрепувајќи го со мноштво аргументи.

Оваа книга е објавена со финансиска и морална поддршка на Фондацијата Трифун Костовски, а зад нејзиното објавување застана Македонската академија на науките и уметностите. Тоа е најмалку што можевме да направиме за да оддадеме почит спрема делото и личноста на Мирослав Крлежа, еден од најголемите македонски пријатели во 20 век. Еднаш пријател, секогаш пријател.

Скопје, ноември 2013

Македонија, Босна и Херцеговина и Хрватска. Со сочувството спрема македонските историски и национални трагизми, поделби и неправди. Со интересот за македонската книжевна и културна модерна. Со разбирањето за македонските театарски прилики. Со јасната свест за македонскиот идентитет и за неговата посебност. Со својата визија за издавање посебна македонска (општа) енциклопедија. Со својата македонска патописна приказна. Со својата македонска лузна, од времето на неговото прво доаѓање во Македонија, во 1913 година, во екот на балканските војни, кога едвај спасува жива глава.

Ова симболично, но индикативно и неопходно враќање на Мирослав Крлежа во Македонија, се остварува на покана на македонскиот вајар академик Томе Серафимовски, домороден Македонец, Хрват според својот образовен формат и својот семеен, егзистенцијален, јазичен и културен амбиент. На негова иницијатива се напишани двата одлични, студиозни текстови за животот и за делото на Мирослав Крлежа: едниот од професорот на Риечкиот универзитет Горан Калуѓера, инаку член на МАНУ во надворешниот состав, вториот од Божо Рудеж, есеист, публицист и издавач од Загреб. Горан Калуѓера ги наративизира посетите на Крлежа на Македонија и на Скопје: првиот пат 1913 година, во предвечерјето на Првата светска војна, кога се пријавува како бегалец во српската војска и сфаќа дека е апсурден нејзиниот поход по т.н. Јужна Србија, затоа што Македонците не се Срби, туку посебен народ со посебен јазик (за што одлежал куса, но ризична затворска казна); вториот пат 1937 година, кога се поставува неговата драма Во логорот на сцената на скопскиот театар, и третиот пат 1960 година, кога ги посетува македонските културноисториски споменици и контактира со книжевната и со политичката елита во Македонија. Крлежа, по овие искуства, пишува за Македонија во повеќе свои текстови и дела. Тој е коорганизатор на изложбата на македонската средновековна уметност во Париз, заедно со Димче Коцо.

13

Горан Калоѓера

КРЛЕЖА И СКОПЈЕ ВО ТРИ ЧИНА

Прв чин. Скопје, 1913

Недоволно трудољубив, паметен, не секогаш отворен, нервозен. Мошне трудољубив, малку своеглав. Малку своеглав, затворен во себе. Сериозен, добронамерен, малку бавен. Средно надарен. Многу чувст–вителен, сè уште не е целосно формиран, на добра постапка возвраќа со добро. Мошне склон кон пркосење и тоа настојува да го прикрие со својата чувствителност. Сонувач по природа, горделив. Се занимава со филозофија, иако од тие студии не би можел да извлече полза. Погрешните сфаќања што ги црпи оттаму, ги пренесува на другите работи, па дури и во животот. Поради тоа, не продуцира ништо, иако е многу надарен. Не припаѓа тука.

Ова се оцените кои младиот Крлежа ги добива од своите надредени по својот прв семестар во Лудовицеум.1 Во рубриката „Карактерни особини и расположение“ пишува: По малку затворен, но енергичен карактер, сериозен, понекогаш детинест, незгоден и пркосен, самоуверен, нескромен, сонувачка природа, еуфоричен.2 Во рубриката „Надареност, 1 Оценувачи биле натпоручникот Доме, наставникот Лесак, капетанот Тот, натпоручникот

Хајто, мајорот Добрентеј, оберлајтантот Вамош, капетанот Климко. Види во: Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., 100.

2 Исто, стр. 101. Врз основа на текстот: Zelmanović, Đorđe. Njihov obračun s njim, Večernji list, 8.12.1973., 7.

Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, бронзаTome Serafimovski: portret Miroslava Krleže, bronzaTome Serafimovski: portrait of Miroslav Krleža, bronze

14 15

вите биографи, Крлежа си заминува од Лудовицеумот бидејќи знаел за настаните во Србија и сакал лично да се ангажира. Тоа значело прекин со дотогашниот начин на живот, но и разделба со таткото, нешто што на целата намера ў давало многу силна емотивна нота. Со оглед на тоа дека, поради балканските војни, границата била затворена, требало да се изнајде заобиколен пат и да се пристигне во „Јужна Србија“. Доаѓа во Париз со намера, преку Марсеј и Солун, да дојде во Скопје.

Постои и друга верзија за неговото напуштање на Лудовицеумот. Од интерпретацијата на Крлежа произлегува дека во Србија се нашол случајно бидејќи му се изјаловил патот во колонијалната војска.7 Ласиќ не се согласува со тезите и со тврдењата на уредништвото на „Нова Европа“ дека Крлежа имал намера да тргне во некоја од британските колонии, со забелешка дека тие не се точни и дека се изречени набрзина.8 Не е спорно дека во почетокот на мај 1913 година Крлежа се наоѓа во Париз, живее во хотелот “Rue de la Harpe”, каде што минува низ многу тежок емотивен период. Во Марсеј се качува на брод и, во почетокот на јуни 1913 година, пристига во Солун. Во Солун добива лажни документи кои му овозможиле да се префрли во Скопје. Кусиот престој во Солун ќе го запамети по ќотекот: Гавазите на Неговото Височество (сега веќе покојниот крал Константин), темелно ме претепаа со кундаци кога, со неверојатно дрска, плебејска храброст, се осмелив да ѕирнам низ решетките на оградата, на кралската вила Марија на солунското Кале.9

Неколку дена подоцна, Крлежа е во Скопје.10 За ова Ченгиќ пишува: Во Скопје прв пат пристигна во јуни 1913 година, како бегалец од

7 Uredništvo „Nove Evrope“ (uz Krležinu redakturu), Hrvatska rapsodija, 1921., 159.8 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., 102.9 Исто (од Izlet u Rusiju, 1926., стр. 3), стр. 104.10 Реконструкцијата на патувањата е преземена од: Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada,

Grafički zavod Hrvatske, 1982., 102.

трудољубивост – особени склоности“ стои: Мошне талентиран, со палави сфаќања, недоволно трудољубив, по малку површен, се занимава со апстрактни идеи, предметите од воената настава не го интересираат, дава малку надеж дека од него ќе стане употреблив војник.3 Капетанот Климко смета дека не му припаѓа на Лудовиециумот, натпоручникот Краненброк категорично цени дека не е за војска, а капетанот Орбан, војнички кусо заклучува – сезнајко, ама лош војник.4

Дали оцените на неговите надредени биле причината Крлежа да ја напушти воената академија Лудовицеум. Одговорот е – сигурно не. Со своите физички и психички предиспозиции, Крлежа во никој случај не бил тип на војник, односно на офицер, нешто што и самиот многу бргу го сфатил. За него немало место во воените бараки. Одиозноста кон војската, кон милитаризмот, воопшто, Крлежа ќе ја искаже во повеќе пригоди: И во касарните има мавање, исто како и во војните. Со сабја, со чизми и со раце. Врзување во јазол. Тешка телесна казна – да се биде врзан: човекот виси на подлактниците, врзани накрсно, со врвовите на прстите одвај допирајќи ја земјата, со сета своја тежина, онесвестувајќи се. Војниците ги врзуваа свиткани во клопче, како кучиња, левата рака за глуждот на десната нога – по девет часа, и тоа, згора на сè, во ров и сето тоа само затоа што човекот не искажал доволна чест кон повисокиот чин.5

Следува неговото познато сведоштво кое, на многу драматичен начин, за прв пат го поврзува Крлежа со Скопје и со Македонија: Уште на почетокот од патот и самиот се најдов врзан, во окови, в затвор, очекувајќи да бидам прозван, што значеше дека ќе бидам стрелан. Тоа беа шокови пред премиера: сето зајачко во човека се собира во шупакот, би летнал како стрела, а врзан е.6 Според Станко Ласиќ, еден од него

3 Исто, 101.4 Zelmanović, Đorđe. Njihov obračun s njim, Večernji list, 8.12.1973., 7.5 Matvejević, Predrag. Stari i novi razgovori s Krležom, Spektar, Zagreb, 1982., 107.6 Исто, стр. 107.

16 17

Им реков на српските офицери: господиновци мои, ова не е Србија, овде се зборува на друг јазик! Ме затворија... за малку да ме стрелаат.14 Верзијата на Ченгиќ изгледа вака: Сега сте Македонец – вели Поповски. Јас бев Македонец многу пред Вас. Која година сте родени како Македонец? Роден сум во 1931. Со мене беше вака: Одите како доброволец во Скопје, во 1913 година, за да се борите на страната на српската војска, токму во времето на Брегалничката битка. И вториот ден, во хотелот, им докажувате на српските офицери дека никој таму не знае српски и се чудите кога утредента ќе ве уапсат. А дали ве врзаа? – прашува Поповски. Ме врзаа, но не за долго. И тоа не е ни важно. Се случи нешто нормално: Бидејќи доаѓате со неисправни документи и сами признавате дека вашите документи, односно патните исправи, се фалсификувани, немате идентитет. А во хотелот, во друштво со офицерите, како доброволец, стопроцентно восхитени, им докажувате, всушност, дека тука никој не зборува српски и дека тука ниту јазикот ниту народот не се српски и, според тоа, што правиме ние тука.15

Со оглед на обвинението дека е шпион, Крлежа, од сигурна смрт, го спасува висок српски офицер: Ме спаси еден човек, артилериски мајор (или капетан од прва класа), во служба во Главната команда, кој беше единствениот човек кој лично ми поверува дека не лажам, дека не сум австриски шпион, дека навистина сум ги предал моите документи од Пешта и од Печуј (кои, наводно, се загубиле) и тој човек, во придружба на неговиот личен коњички жандар, ме упати во Белград, со негово препорачано писмо до командата на местото, за командата на местото да ме упати во министерството, военото, и (по можност) да го ут–врди мојот идентитет.16 Крлежа опишува како поминал состанокот

14 Тодоровски, Гане. Неодложни љубопитства, Мисла, Скопје, 1987., 236.15 Čengić, Enes. Krleža – Ples na vulkanima, 3, Svjetlost, Sarajevo, 1990., 275.16 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., 106 (текстот е

преземен од Moj obračun s njima, 1932., 151).

Лудовицеумот за доброволно да ў се приклучи на српската војска.11 За тие настани, Крлежа лично сведочи: Занесен од силниот бран на меѓународната политичка криза, како последица на Балканската војна, во пролетта деветстотини и тринаесеттата, во длабок и непремост–лив внатрешен судир, ми успеа повторно да се префрлам во Србија и, на свој ризик, како бегалец, да се јавам во српската војска. Ја предадов молбата да ме примат во војска врз основа на моите дебели сведоштва од Пешта и од Печуј, а тоа беше во квечерината на Втората балканска војна, во месец јуни, тринаесеттата.12 Наместо да го прифатат, осомничен е дека е австриски шпион: Бидејќи никако не можев да го дочекам одговорот на мојата молба (во која ги приложив сите воени документи), јас отпатував до Главната команда во Скопје, за да го решам таму лично прашањето на мојата судбина. Тука се најдов пред сомничава недоверба, уапсен како непознат бегалец, без документи, под сомневање за шпионажа, со дизентерија, со опасност да бидам фрлен во одделот за колера, во болницата за чума. Жандари, апсани, затвори, хотелска интернација, записнички испитувања, бегалец под сомневање за шпионажа на воено подрачје, во надлежност на Главната команда, без документи кои, наводно, се загубиле, без идентитет, во целосен мрак, јас тогаш многу длабоко ў погледнав на смртта в очи.13

Овој настан е спомнат и при посетата на Крлежа, на Гвозд, од страна на делегацијата на македонските писатели, при врачувањето на наградата „Златен венец“ на Струшките вечери на поезијата. На констатацијата на Гане Тодоровски дека од денес е Македонец, Крлежа одговорил: Та, забога, вам мора тоа да ви е познато – јас сум тоа уште од 1913 година, уште тогаш кога имав само 20 години, јас станав Македонец.

11 Čengić, Enes. S Krležom iz dana u dan, 6, Svjetlost, Sarajevo, 1990, 106.12 Исто, види во: Krleža, Miroslav. Moj obračun s njima, Oslobođenje, Sarajevo, Mladost, Zagreb,

1983., стр. 223.13 Исто, стр. 223.

18 19

години, успева да го насети проблемот кој ќе трае во наредните триесет и повеќе години. Согледува дека ја нема „Јужна Србија“, туку дека на тие простори живеат луѓе од друга националност кои говорат јазик кој не е српски и кои се, буквално, расчеречени од своите соседи, на најлошите можни начини. Затоа, не во шега, туку сериозно, Крлежа ќе им рече на своите посетители од Македонија, во својот дом на Гвозд, дека тој бил Македонец пред сите нив: Значи, тука немаше никаков висок степен на свест, но, бездруго, значи, пред тебе бев Македонец.20

Брегалничката битка, крвавата пресметка на двата јужнословенски народа, на штета на третиот, очигледно му ги прочистуваат хоризонтите и ги уриваат младешките идеали за слогата и за единството на јужнословенските народи: Меѓутоа, уште не се исуши ни кумановската крв кога, само осум месеци подоцна, битката на Брегалница ги разнесе како картеч сите лирски илузии за кои цели јужнословенски поколенија биле убедени дека претставуваат елементи на нашето народно опстојување. Во чадот и во пожарот на Брегалничката битка (јуни 1913), ние научивме дека циничниот макијавелизам на малите балкански династии е реалност, а партитурата на Лисински, илирските фантазмагории, ѓаковската идила или носталгијата по Призрен – пуста реторика. Сите видени страдања, ужаси и бесмислени умирања го зацврс туваат младиот Крлежа во уверувањето што треба да прави натаму: Во оној миг на крах на сите овоземни вредности, на момчешките драги илузии, на самозалажувањата и на мегаломанијата, мене ми стана јасно дека единствената вистинска и достојна мисија на тој позив на уметникот (во таков хаос во каков што живееме ние), не може да биде друго освен да говори за љубовта кон човекот како таков,

20 Čengić, Enes. Krleža – Ples na vulkanima, 3, Svjetlost, Sarajevo, 1990., 273. Овде постои одре дена нејаснотија, Гане Тодоровски, во својата книга, наведува дека тој го водел овој раз говор со Крлежа, додека Ченгиќ му го припишува тоа на Анте Поповски, претседател на традиционалната поетска манифестација Струшки вечери на поезијата.

со генералот Васиќ: Ме прими во една мала соба, попладне, по ручекот, седеше во војнички кавалет во švajshemdот, златни рипки во фонтаната пред куќата, еден блед монах, со камилавка, меланхолично, идиотски зјапа во тие златни рипки, шадрванот плиска, а на генералот Васиќ во švajshemdот му чади цигарата и ме набљудува канибалски: еве едно австриско шпиониште.17

Првиот скопски чин на Крлежа завршува среќно. Откако бил спроведен во Земун, каде што го докажал својот идентитет, при преминувањето на границата, врз основа на потерницата која била издадена, го апси австриската погранична полиција. По распитот, тој е пуштен и доаѓа во Загреб кон средината на 1913 година. Какви последици врз Крлежа остави оваа речиси погубна авантура? Крлежа доаѓа во Скопје во времето на Втората балканска војна. Неговиот младешки, романтичарски занес со кој повлече многумина да ў се приклучат на Србија во својата „праведна“ борба, одеднаш спласнува. Околу него е ужас, терор на српските војници над угнетениот народ за кој веднаш сфатил дека не е српски. Крвопролевањата на Брегалничката битка дефинитивно ги подриваат идеалите на Крлежа за братството на јужнословенските народи, Крлежа, тука, во Скопје, наместо слобода, братство и култура, сретнал агресивна, милитаристичка и експанзионистичка државна сила.18 Поради ова, подоцна, и ќе напише: Не сакам да бидам оној арнаут–ски транспорт помеѓу Велес и Криволак, од месец јуни 1913. Не сакам да бидам скопски полициски писар кој службува со кубурот в рака, не сакам да бидам радикална измама, ниту оваа аграмерска глупост, ниту кафеаната Бауер, ниту компанијата Арбајтерхилф.19 Бунтот на Крлежа е разбирлив. Зачудува како младиот Крлежа, на воз раст од дваесетина

17 Исто, стр. 105 (текстот е преземен од: Fragmenti iz dnevnika, 14. III. 1946., „Svjedočanstva“, 22. III. 1952., 2).

18 Исто, стр. 104.19 Исто, стр. 105 (текстот е преземен од: Davni dani, 1956., 234).

20 21

тоа, не успеал бидејќи се разболел прочуениот гусак МегданџиМуса. Додека пријателите и тој ја очекувале борбата до која не дошло, вниманието на Крлежа го привлекла една циганска икона. Љубомир Добричанин сведочи дека примитивноста на тој цртеж толку го заинтересирала Крлежа што посакал да добие еден примерок.22

Драмата на Крлежа имала голем успех, театарот бил преполн, меѓутоа, наспроти овациите и восхитеноста на публиката, Крлежа не се појавил на сцената.23 Ова второ доаѓање на Крлежа во Скопје е многу поопуштено и помалку опасно од првото доаѓање во овој град, во дамнешната 1913 година. Имено, кон крајот на 1936 година Крлежа добил понуда неговата драма „Во логорот“, освен во Осиек и во Белград, да се постави и во Скопје. Во првото писмо до сопругата Бела, Крлежа се двоуми околу доаѓањето во Скопје: Сè уште не знам дали ќе одам во Скопје за да ў напише, во третото писмо, на сопругата: Управата на скопскиот театар ме покани на генерална проба на претставата „Во логорот“ и така јас, утре, недела, во единаесет часот претпладне, со брзиот воз, патувам за Скопје каде што пристигнувам во девет навечер.24 По преспаната ноќ, Крлежа, од собата на управителот на скопскиот театар „Крал Александар“, ў пишува на Бела: Синоќа стигнав во Скопје, по деветчасовно возење, седиме на крајбрежјето на Вардар, слушам како жуборка „таа српска река“, која „како рајскиот Феникс ги раширила белите крилја“ (не Вардар, туку орелот од песната на Илиќ), значи, како и да е, седам по првиот чин пред генералната проба која е одиграна 40% послабо отколку онаа во Осиек, во униформи што потсетуваат на „есенски“...25

22 Dobričanin, Ljubomir M. Veliki uspjeh komada „U logoru“ od g. Miroslava Krleže u Skopju, Pravda, 23.I.1937.

23 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., 264.24 Bojadžiski, Ognen. Krleža i Makedonija (fragmenti), Prometej, Zagreb, 2005., 184.25 Исто, стр. 185.

без оглед на меридијаните, на паралелите, на бојата на кожата, на државата, на нацијата или на континентите.21 Гледано во тој контекст, не треба да нè чудат фрагментите, во разни дела на Крлежа, кои се инспирирани или поттикнати од ужасите на тлото на Македонија. Меѓутоа, тоа е друга тема. Она што е најважно во целата таа 1913 година е средбата на Крлежа со балканскиот југ, со војната, со разорувањата, со смрт та на невините и недолжните, со анималните крвопролевања на довчерашните сојузници, што предизвикува крах на неговите поранешни идеали за братство и за солидарност на јужнословенските народи. За Крлежа, младешките идеали се загубени, но останува сознанието дека на територијата која се уништува, на територијата на која за малку ќе го загубел животот, живее народ кој не говори српски и кој не е српски. Впрочем, младиот Крлежа отворено ќе го каже тоа пред господата српски офицери. Траумата на Крлежа од 1913 година, иако подоцна за ова пишува со призвук на иронија и на шега, како и настанот со стравотното брегалничко крвопролевање, неспорно оставиле длабока трага во неговата душа за што, впрочем, најдобро сведочат текстовите во неговиот книжевен опус, а кои се инспирирани од Македонија и од нејзината трагична судбина.

Втор чин. Скопје, 1937

Седум дена по изведбата на драмата „Во логорот“ (Осиек, 12 јануари 1937), Kрлежа заминува во Скопје. Повод за патувањето е подготовката на изведбата на драмата „Во логорот“ во скопскиот театар. Според наводите на Ласиќ, Крлежа присуствувал на некои проби и го разгледувал градот. Сакал да гледа борба на гусаци во циганското маало, меѓу

21 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., 104.

22 23

многубројни градови живеат многу луѓе кои ме читаат и кои сакаат да ме слушнат и би било потребно, преку разни предавања, да се разбист–рат многуте предрасуди околу книжевникот од кого единствено луѓето имаат огромни барања, па би било потребно на тоа да се работи, и тоа многу повеќе и поинтензивно отколку досега. И во Осиек и во Скопје го сметаат – Логорот – за настан кој на сцената без... ќе афирмира, а тоа што лае печатот (токму тој и таков печат), тоа е сосема небитно.28

По доаѓањето во Белград, Крлежа ў се јавува на Бела, впечатоците се одлични, скопските мигови му остануваат во многу убави сеќавања: „Сè што видов и што доживеав во Скопје вредеше да се види и да се доживее, толку е огромно по своето паметење што апсолутно одлучив да поминам малку подолго време таму, на југ, каде што е сè толку динамично, дури, се чини, неверојатно. Што се однесува на претставата (како што веќе ти јавив во моето последно писмо од Скопје), во релациите беше добра и тука не постои друго освен да се биде задоволен“.29

Трети чин. Скопје, 1960

По трет пат во својот живот, во 1960 година, Крлежа одлучува да го посети Скопје.30 Интерпретациите за причните на неговото патување се различни. Лично, подготвен сум да ги прифатам причините кои ги наведува Коле Чашуле. Инаку, Чашуле навистина бил добар пријател со Крлежа што се гледа и од неговата преписка со Енес Ченгиќ. Меѓу другото, Чашуле за ова пишува: Повод за посетата на Македонија, покрај неговата повеќегодишна желба да нè посети, беше и една моја сред–ба со него во Загреб. Тогаш, изложувајќи му ја книжевната, и не само 28 Исто, стр. 186.29 Исто, стр. 186.30 Доаѓа на 25 април, а заминува на 2 мај 1960 г.

Во текот на својата втора посета на Скопје, очигледно, Крлежа се чувствувал мошне задоволен. За разлика од првата средба, во која за малку ќе го загубел животот, ова беше свет кој му беше многу поблизок, особено театарското милје: По гардеробите светкаат газиени ламби, смрди на лута, на кромид, на бели бубрези на жар, на овчо и на гасови од цревата на актерите (од лук, од ќебапчиња и од други мезиња), а пијани Македонци и Тракијци, во исти такви „scherco“ опинци и шубари, ги гаѓаа со гнили компири голите пејачки, токму како и оние груби, валкани мрсулковци, чочечките танчарки во Јанчеан, спроти црквата Свети Спас.26 Што се однесува до изведбата на театарската претстава, се чини дека, и покрај фолклорот којшто очигледно го забавувал, Крлежа бил задоволен: Синоќа беше премиерата. Овде таа претстава ја сметаат за „најдобра скопска претстава“(од почетокот на светот) а „успехот“, како премиерен „успех“, за најголем скопски успех. Изблици на темперамент и извици, поточно вресоци, имаше повеќе отколку во Осиек, каде што беше мошне бучно. Режисерот Штимац е млад човек, натпросечно амбициозен, според мое мислење неинтелигентен и неи... чудна смеса на темперамент и, на пример, способност (според мое мислење). Претставата беше распродадена два дена претходно а во сабота веќе се продаваат карти (доколку тоа ги интересира). Ова е голема фантастична претстава што се гледа тука на секој чекор...27

Од писмата што ў ги пишува Крлежа на Бела, очигледно е дека во Скопје му било пријатно, дека се опуштил, дека го забавувал тој живописен балкански фолклор, без аграмерската обносливост, едноставен, близок. Очигледно е дека уживал во славата и во честа што ги доживувал, а многубројноста и реакциите на публиката во Осиек и во Скопје ги хранеле неговото его и одреден вид нарцизам. Затоа пишува: Во врс ка со моето доаѓање во Скопје, повторно се покажа дека низ сите тие разни и 26 Исто, стр. 187.27 Исто, стр. 185/6.

24 25

Ова сведоштво на Димче Коцо потврдува дека Крлежа навистина сакал подобро да ја запознае Македонија. И покрај неговата енциклопедиска меморија и знаењето, состојбата во Македонија не му била баш најјасна, а за ова сведочи и записот за разговорот помеѓу Коле Чашуле и Огнен Бојаџиски.33 Од записот во кој Чашуле му ги изнесува на Бојаџиски своите сеќавања за дружењето со Крлежа, евидентно е дека Крлежа го интересирале македонскобугарските односи за што дискутирал и со неговата сопруга Ванѓа Чашуле, бидејќи таа работела на книгата Од признавање до негирање во бугарскомакедонските односи. Како што сведочи Коле Чашуле, на Крлежа некои работи му биле познати, но повеќето не ги знаел и, затоа, сакал да ги разјасни во разговорот со госпоѓата Чашуле. По исцрпното објаснување на Ванѓа Чашуле, Крлежа ў поставил прашање што сака да докаже со својата книга, на што таа му одговорила дека сака да истакна колку бугарската политика била превртлива и калкулантска во сè.34

Исклучително е интересна вонпротоколарната средба на Крлежа и Чашуле со претставниците на модернистичката струја во македонската книжевност. Македонските модернисти се залагале за поголема уметничка слобода во изборот на темите, во презентацијата, во стиховите, воопшто, за една поинкаква творечка креативност, надвор од влијанијата на идеолошкиот концепт, што создавало одредени идеолошки отпори кај владејачките структури. Тоа е суштинската причина зошто Чашуле, кој имал револуционерен кредибилитет, можел да си ја дозволи слободата да го замоли Крлежа за еден ваков разговор, и тоа во својот стан. Секако дека оваа ненајавена средба го изиритирала владејачкиот естаблишмент, што се гледа и од подоцнежната преписка помеѓу Крлежа и Колишевски, но, според сведочењето на Коле Чашуле, разговорот бил повеќе од успешен: Се сретнав со Крлежа веднаш по неговото доаѓање во 33 Bojadžiski, Ognen. Krleža i Makedonija (fragmenti), Prometej, Zagreb, 2005.34 Исто, стр. 103.

книжевната, состојба во Македонија, прогонот што им се закануваше на модернистите собрани околу списанието „Разгледи“, чијшто главен уредник бев јас, побарав поддршка, ако не јавна тогаш имплицитна. Мирослав Крлежа ме сослуша многу внимателно, ми постави повеќе прашања, размисли и вети дека наскоро ќе дојде во Македонија и дека ќе ни помогне. Формален повод за посетата требаше да биде разговор со македонската редакција на Енциклопедијата.31

Доаѓањето на Крлежа во Скопје медиумски било скромно проследено, но она што е важно за настаните што ќе следуваат е неговиот разговор со македонските „модернисти“, тогаш помлада група поети кои настојувале да се оттргнат од партиската цензура и од шаблоните. Ништо помалку значајно не е ниту неговото патување низ Македонија кое ќе резултира со прекрасна есеистичка проза за убавините на македонското историско, културно и црковно наследство. При неговиот престој во Скопје, секако дека имало и одредени „шушукања“ на релација водечки политички фактори, во ликот на Лазар Колишевски, и либералната опција на „културњаците“, нешто што Крлежа, без поголема напнатост, го сведе на прифатливи односи. Треба да се нагласи дека, на Крлежа, водич низ Македонија му бил истакнатиот историчар на уметноста Димче Коцо кој со Крлежа учествувал во реализацијата на изложбата на средновековната уметност на југословенските народи во Париз. Коцо за ова пишува: На разделба, изрази желба повторно да ја посети Македонија и подобро да се запознае со ликовните вредности на нашата средновековна уметност, особено на онаа во Охрид. А не пропушти да каже и по некој пофален збор за современата македонска уметност, која имаше можност да ја види во Уметничката галерија во Скопје и на годишната изложба на македонските ликовни уметници во уметничкиот павилјон.32

31 Čengić, Enes. S Krležom iz dana u dan – Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990., 121.32 Исто, стр. 109.

26 27

култет. Во семинарската сала имав испити по хрватска книжевност. На Борислав Наумовски, кој тогаш беше студент, му дадов задача да говори за драмите на Мирослав Крлежа. Во тој миг се отвори вратата и на неа се појави Мирослав Крлежа во придружба на шефот на Катедрата за СХ јазик и книжевност Харалампие Поленаковиќ и на прет–седателот на Македонската академија на науките и уметностите Блаже Конески. Студентот занеме. Не можеше да изговори ниту еден збор.38

При посетата на Скопје, Крлежа имал можност да се сретне и со Лазар Колишевски и со останатите партиски личности. Во разговорот со Ченгиќ, Колишевски наведува дека Крлежа и порано го очекувале во Македонија, но тоа било остварено дури во 1960 година: Дојде со своја веќе одредена програма, пред сè, се интересираше за развојот на Македонија: за луѓето, за нивниот живот, за уметноста, особено за фреските чија изложба во Париз ја организираше тој во 1950 година. На ручекот во Скопје се собраа многу писатели и научници и тогаш ни откри интересна студија за македонското национално битие која одамна ја напишал прочуениот славист Карл Хрон.39 Во Скопје, Крлежа сепак балансирал помеѓу официјалната политичка елита и младите либерални интелектуалци правејќи му, притоа, голема услуга на македонското културно и национално наследство. На скопскиот Институт за национална историја му испратил попис од библиографијата на македонската документација од биоблиографскиот каталог на Лексикографскиот завод. Условно речено, мислам дека не сум ни првиот ни последниот истражувач на релација Крлежа – Македонија кој заклучува дека Крлежа имал симпатии кон македонскиот народ и, колку што имал време и колку што било во негова моќ, направил многу за Македонците и за Македонија. Да го споменеме поставувањето на изложбата на средно38 Исто, стр. 105.39 Исто, стр. 111.

Скопје и се договоривме тој да се состане со редакцијата и со најистакнатите соработници на списанието „Разгледи“. За да не предизвикаме некакви реакции, се договоривме средбата да се одржи во мојот стан. Така и беше. На почетокот од разговорот Крлежа поставуваше прашања, секому одделно: го прашуваше кој е, што напишал, што објавил и сл., а работеше толку методично што бев изненаден бидејќи, главно, тоа беа млади луѓе. Потоа разговаравме за македонскиот модернизам, кој по многу нешта се разликуваше од модернизмот во другите средини, токму затоа што тоа беше и барање за демократизација, кон ослободување од дотогашните стеги кои, кај нас во Македонија, имаа парохијални методи.35 Поради овој разговор, Чашуле имал одредени непријатности кои Крлежа ги минимизирал онолку колку што можел. На молба на Крлежа, утредента, Чашуле и тој прошетале низ Старата чаршија. Прошетката, како што сведочи Чашуле, траела подолго. Застанувале од дуќан до дуќан, се распрашувале за стоката, разговарале со занаетчиите. Крлежа, како што наведува Чашуле, се распрашувал за сè, коментирал и бил возбуден од тие средби.36 Средбата на Крлежа со младите македонски писатели, поддршката на нивните идеи, па и одреден вид заштита, за Чашуле биле исклучителен настан: И покрај сите заложби на службите да ў дадат на посетата на Крлежа колку што е можно поофицијален карактер, тој настојуваше на средбите со нас, на разговорите, на прошетките низ Скопје, да им придодаде карактер на поддршка на нашите стремежи. И тоа веднаш даде одглас. Некои од подготвуваните планови за прогон на модернистите (на еден состанок била побарана политичка и полициска интервенција) беа одложени, а некои не се ни случија.37

Свои сеќавања за посетата на Крлежа на Скопје донесува и Гане Тодоровски: Не бев информиран дека Крлежа ќе го посети нашиот фа35 Čengić, Enes. Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990., 120.36 Исто, стр. 121.37 Исто, стр. 121.

28 29

текстови во „Viaggio in Pelagonia“ , каде што, воден од зналецот на македонската историја, историчарот на уметноста Димче Коцо, ја запознал исконската, изворната Македонија. Беше и остана, како што наведува Гане Тодоровски, голем, вистински пријател на Македонија, на македонскиот народ и на македонската култура.

Епилог

Мојот постар брат беше под турско знаме, па дојдоа Србите и ни грабнаа сто и седум овци. А јас му служев на српскиот крал три пати и се повлеков во Албанија. Па дојдоа Бугарите и ја одвлечкаа мајка ми. И сестра ми. И татко ми го убија комитите, уште порано. Сè ни зедоа.

Krleža, Miroslav, „In extremis“, novela, Književna republika, 1923.

Превод од хрватски: Билјана Јовановска

вековната уметност на југословенските народи, каде што Крлежа лично е автор на текстот за македонското средновековје, потоа помошта во работата на енциклопедијата за Македонија, па низата литерарни предлошки кои говорат за Македонија, за нејзината трагична судбина, за убавините и за вредностите на средновековната уметност, за луѓето и за менталитетот кои, очигледно, му биле мили и блиски.

Некаде на почетокот од овој текст, си го поставив себеси прашањето колку на Крлежа, во неговите дваесетти години, му била јасна состојбата на Балканот и положбата на непризнаениот македонски народ кој, уште во тоа време, го регистрирал како народ кој не е српски бидејќи луѓето кои ги среќавал во Скопје не говореле на српски јазик. Тешко е со сигурност да се одговори на ова, меѓутоа, сосема е јасно дека она што го видел и што го доживеал во 1913 година значело разбивање на илузијата за заедништво на јужнословенските народи. Сето видено и преживеано ги иницирало размислувањата за земјата што се уништува, за народот што се сотира, во името на којзнае чија правда и вистина што, подоцна, имало одглас во неговите пишани текстови. Поврзаноста на Крлежа со Македонија, Гане Тодоровски ја окарактеризира со овие зборови: Со својата студија „Illyricum sacrum“ (1944), Крлежа посведочи дека знае не само за Нерези, но и за Курбиново и Старо Нагоричани, за Скопска Црна Гора и охридската Света Софија, за Стоби и Хераклеја, за богомилите и балканските војни, за Илинден и за македонските трауми и парадокси. Крлежа беше пример на познавач на Македонија од највисок ранг.40 Навистина, на Крлежа Македонија не му беше книжевен приоритет, меѓутоа, секогаш кога можел, нејзината историска трагичност ја поместувал во своите книжевни текстови. А дека уживал во нејзината природа, во градовите, во средновековните споменици и во манастирите, најдобро сведочат неговите есеистички

40 Тодоровски, Гане. Неодложни љубопитства, Мисла, 1987, 242, 243.

31

Божо Рудеж

КРЛЕЖА, ЛЕТО ГОСПОДОВО 2013

1. Европските хоризонти на Крлежа

Речиси нема ниту една република, ниту покраина од пора нешната југословенска заедница, ниту една значајна европска културна средина којашто не ја одбележа, со театарски претстави, симпозиуми, литературни вечери, фестивали, со радиоемисии и со ТВемисии, со преводи, репринти, зборници или со посебни изда нија, 120годишнината од раѓањето на Мирослав Крлежа, еден од најплодните хрватски книжевници, највлијателните југословенски писатели и најзначајните европски уметници на ХХ век. Со својата појава и со величината, тој толку многу го исполни нашиот уметнички, културен и општествен хоризонт што е невозможно ниту да се заобиколи ниту да се превиди, без оглед што многумина го посакуваат тоа.

Исто така, ретко некој писател, пред или по Крлежа, во југос ловен ски и во светски рамки, толку креативно го искажувал својот уметнички талент во сите литературни жанрови (лирика, проза, драми, романи, есеи, фељтони, полемики, критики, патописи и дневнички записи, списанија и уреднички работи...) како што го правел тоа Мирослав Крлежа, останувајќи им доследен на своите естетски афинитети, етички принципи и интелектуални убедувања.1

1 Сеедно, и покрај големиот книжевен опус, Крлежа (1983–1981), за време на својот живот, не ги дочека Собраните дела. Имаше неколку обиди, но сите завршија безуспешно. Во Копривница,

Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, бронзаTome Serafimovski: portret Miroslava Krleže, bronzaTome Serafimovski: portrait of Miroslav Krleža, bronze

32 33

Енциклопедиски пример на кој Крлежа често се повикуваше беше Encyklopédie ou Dictionnaire raisonné... на Дидро. А причините за таа наклоност на Крлежа не е тешко да се разберат. Имено, Ен цик лопедијата на Дидро непосредно им претходеше на револуционерните превирања во Франција со разобличувањето на религиските догми на феудалноапсолутистичките институции. Исто така, добро е да потсетиме дека текстови за Енциклопедијата на Дидро пишувале водечки француски книжевници, филозофи и научници (Д’Аламбер, Кондилак, Холбах, Хелвециј, Бифон, Волтер, Русо, Монтескjе и др.). Значи, се работи за проект околу кој биле собрани силни авторски личности, со многу индивидуализирани авторски стилови, што на Крлежа, кој отсекогаш повеќе ги ценел талентот, знаењето, инвенцијата и исклучителноста отколку академските титули и институционалните авторитети, склони кон фрази и кон конвенции, му било многу важно.

По тој пример, во Централната редакција на ЕЈ, Крлежа, значи, ги собра најеминентните имиња од југословенската култура, од уметностите и од науката, блескави интелектуалци и извонредни лексикографски стручњаци. Задача на нашиот енциклопедиски потфат е, нагласува Крлежа, од „социјалистички аспект одново да ја вреднува нашата историја и да ги разгради митовите што ги создадоа граѓанските историчари“.4

Во тоа време, непосредно по Втората светска војна, кое кај нас, во општеството и во културата, е проткаено „со револуционерен и со обновувачки занес“– Крлежа, во 1950 година, во Париз, паралелно со Енциклопедијата, ја подготвува и ја отвора големата Изложба на сред–новековната уметност на народите на Југославија.

и реакционерни лајтмотиви на оваа паланка на духот, негација на овие ’самозаглупувачки’ заемни негирања кои трајно се инспирираат од незнаењето а, потоа, со свесно извртување на вистината“ (подвл. Б. Р.). Brošura: Enciklopedijska izdanja LZ FNRJ, Zagreb (1953), 19.

4 За енциклопедиските преокупации и цели на Крлежа повеќе да се види во: Krležijana, sv. 1; Leksikografski zavod Miroslav Krleža (gl. ur. Velimir Visković), 209 i d.

Покрај многуте поетски и книжевни ремекдела, како што се: Баладите на Петрица Керемпух, Знамиња, Враќањето на Филип Латиновиќ, Господа Глембаеви и др. кои го ставаат во антологијата на светската литература, Крлежа, како ерудит, полиглот2 и – можеби – последниот полихистор на овие простори, на академската, на културната и на општествената заедница на хрватското/српското/словенечкото/босанското/црногорското/македонското јазично под рач је им остави во нас ледство серија енциклопедиски едиции, со трајна и со универзална вредност.3

во 1923 г., кај Вошицки (Vošicki) излегуваат само три книги, по што Крлежа го раскинува договорот. Minerva од Загреб, во 1932 година, писателот ќе му понуди на печатење 18 книги, објавени се 9, по што ќе уследи полициска забрана и апсење на прокураторот Брук. Потоа, во 1937 година, Станислав Копчок се обидува да ги објави Собраните дела во Библиотеката на независни писатели. Излегуваат неколку книги, повторно доаѓа до полициска забрана а, во тоа време, поради судирот на левицата, Крлежа се оддалечува од Партијата. Во текот на Втората светска војна, поради забрани или поради презир кон режимот на НДХ – Крлежа не објавува ни збор. По војната, во тој поглед, нема да му помогне ништо, ниту покровителството на Тито ниту, пак, пријателството со Тито. Nakladni zavod го започна печатењето на СД, но излегоа само 6 книги. Издавачката куќа Zora ќе отиде најдалеку, со 27 наслови, но запаѓа во тешкотии и згаснува. Од 1967 до 1972 година книгите на Крлежа не излегуваат. Дури по повод 80годишнината од раѓањето на авторот, благодарение на Енес Ченгиќ и на сараевскиот издавач Oslobođenje, од 1975 до 1988 година, прв пат се печатени Sabrana djela Miroslava Krleže u 50 svezaka.

2 Đorđe Zelmanović, во книгата Kadet Krleža, Školovanje Miroslava Krleže u mađarskim vojnim učilištima, наведува „дека меѓу 15. и 18. година, уште во Кадетската школа во Печуј и во пештанскиот Ludoviceum перфектно научил германски, унгарски и француски и дека уште тогаш на хрватски ги преведувал Стриндберг, Ибзен, Петефи“. Особено види го поглавјето „Karakteristike akademca Krleže – Frigyesa“, стр. 49 и нат., Školske novine /Sveućilišna naklada Liber, Zagreb 1987.

3 Треба да се знае дека Мирослав Крлежа е основачот, а од основањето на Lek si kografski zavod FNRJ во Загреб во 1950 (од 1962, Jugoslovenski leksikografski za vod, кој, од 1991 година се вика Leksikografski zavod Miroslav Krleža) па сè до смртта беше директор, главен уредник и редактор на Enciklopedija Jugoslavije и на Opća enciklopedija. Со потпис и со одобрение на Крлежа излегуваат и другите енциклопедиски и лексикографски изданија: Pomorska, Šumarska, Medicinska, Tehnička, Likovna i Muzička enciklopedija, Leksikon JLZ, Atlas svijeta и др.Причините зошто во нашите (не)прилики се нафатил за оваа работа, Крлежа ги објаснил на Редакциски колегиум, во 1952 година, со следниве зборови: „Јужнословенската Енциклопедија, меѓу другото, треба да го формулира или да го кодифицира она што го пропуштија поколенијата од многу фатални причини (...); треба да биде негација на сите малограѓански

34 35

ковна уметност, особено на онаа во Охрид. А не пропушташе да каже и по некој пофален збор за современата македонска уметност којашто имаше можност да ја види во Уметничката галерија во Скопје и на годишната изложба на Македонските ликовни уметници во Уметничкиот павилјон – исто така во Скопје“.5

Сите автори на енциклопедиските одредници кои во описот на историските факти и настани не се придржувале кон принципите на вистинитост и на објективност, а притоа користејќи проверена и изворна историографска литература и научна методологија, Крлежа безмилосно ги пречкртувал и ги персифлирал, а лошо напишаните или нецелосните текстови барал да се преработат, да се дополнат, да се отфрлат, делумно или целосно. Како илустрација ќе ги наведеме уредничките забелешки и критичките опсервации за одредницата Македонија (Македонци):

„I/1–25.Уводот треба да се престилизира – ab ovo.

II/9–11.Во секој случај, информативно би било кога овде би биле наведени

егзактни бројки за хеленизацијата на Егејска Македонија. Исто така, би било информативно да се прикаже како и зошто дошло до забрзана хеленизација. По загубената војна во Мала Азија (1922), кога Кемалпаша фрлил в море еден и пол милион хеленски колонисти староседелци, Егејска Македонија останала како единствено piedàterre за сместување на овие бродоломци и бездомници. Грчките власти ја искористиле оваа катастрофа за хеленизација на Егејска Македонија, нешто што не би им одело од рака, толку бргу и толку ефикасно, без масовната имиграција...

5 Enes Čengič: Krleža, post mortem II, Svjetlost, Sarajevo 1990, 109.

Kако и Енциклопедијата, и париската изложба има за Крлежа иста цел: со она што е изложено и со автентични артефакти, објективно да се аргументира тезата за културната самосвест на народите на југословенскиот простор и да му покаже на светот дека тука се создавани дела кои кореспондираат со врвните дострели на тогашната европска уметност и мисла. За таа замисла како и за ентузијазмот на Крлежа, Димче Коцо, познатиот македонски историчар на уметноста, ни остава вредно сведоштво во писмото што му го упатил на Енес Ченгиќ, по посетата нa Крлежа на Македонија, во 1960 година: „Со Мирослав Крлежа се запознав при реализацијата на изложбата на средновековната уметност на југословенските народи во Париз. Јас бев член на Одборот за реализација на оваа изложба, а негов претседател беше М. Крлежа. Познавањето на Крлежа на средновековната уметност на нашите народи беше толку сестрано што, уште на почетокот од работата на овој Одбор, верував дека успехот на изложбата ќе биде извонреден. Така и беше. Впечатокот што ми го остави неговата богата и дефинирана личност на интелектуалец со исклучителни способности се потврди и тогаш кога бев во негово друштво при неговата повеќедневна посета на Македонија. Неговото интересирање за развојот (културниот, политичкиот и економскиот) на македонскиот народ, од раниот среден век до денес, беше толку големо што морав да водам сметка за секој мој збор што го изговарав пред овој човек, зашто секоја моја мисла тој ја следеше со голема почит. Имав впечаток дека верува во моето излагање. Од разговорот што го водевме разбрав дека Крлежа знае да ја одвои вистината од лагата и реалните вредности од импровизацијата, дури и кога таа беше обоена со желбата лагата да се изедначи со вистината. Верував дека Крлежа е ненадминлив во тоа. Во текот на ова дружење, ми падна в очи неговата искрена радост дека македонскиот народ, конечно, се изборил за својата слобода.

При разделбата, изрази желба повторно да ја посети Македонија и подобро да се запознае со ликовните вредности на нашата среднове

36 37

ните појави и настани, да се пишува за што и да е, за Крлежа значеше исто што и да се мисли; да се пишува и да се мисли слободно и критички и, на тој начин, да се сведочи уметничката (и научната) вистина за човекот и за светот во кој живееме.

А дека безредието во мислите и безредието во речениците може да биде последица од безредието во општеството, за што сведочиме и денес, на сите страни, Крлежа луцидно го забележува уште во 1932 година кога, во полемичкиот текст Мојата пресметка со нив, на своите противници од малограѓанска провениенција кои му го оспоруваат моралниот и книжевниот кредибилитет, им порачува: „Безредието во речениците е последица од безредие во мислите, а безредието во мислите е последица од безредие во главата, а безредието во главата е последица од безредие во човекот, а последица од безредието во човекот е последица од безредие во средината и во состојбата во таа средина“.7

Со таквата книжевна дарба, ерудиција и енциклопедиска широчина, како уметник и како интелектуалец, Крлежа беше политички и општествено ангажиран во левицата бранејќи ги „со кутија оловни букви“ слободата и човечкото достоинство, вистината и социјалната правда. Затоа за Крлежа не е прашање „дали некој поет ў се посветил на политичката акција или не, туку како тој ја обработува литерарно таа политичка активност и општествената стварност“. Тука се работи и за „дарбата и уметничкиот темперамент како прв и единствен предуслов за каков било артистички ангажман, без оглед дали е насочен лево или десно“.8

Со такви моралноинтелектуални доблести, со таква гра ѓанска храброст, Крлежа навистина ў припаѓа на плејадата блескави еразмовски интелектуалци кои не подлегнале ниту пред најтешките „предиз7 Moj obračun s njima е полемичка книга со најдобрите обележја на стилот на Крлежа. Повеќе за ова

види во: Stanko Lasić, Krležiologija ili povijest kritičke misli o Miroslavu Krleži, II., Zagreb 1989., 315.8 Predrag Matvejević: Razgovori s Krležоm, 6. izdanje, Prometej, Zagreb 2002, 93.

VII/6–7Во врска со колонизацијата на Македонија. Се наведува единствена

конкретна бројка VII/6 ’во Македонија се населени околу 4.000 колонистички семејства’ итн. која, всушност, и не е голема, но би требало да се каже во кој временски период зашто ако овие 4.000 семејства се единствениот успех на колонизацијата, тогаш, и по ова се гледа дека широките маси не верувале во трајноста на таквиот потфат итн. Приказот на овој историски период од Версајскиот мир не е многу прецизен дури ни во случај кога овде би го преработиле. Од овој текст не би можело да излезе нешто што би можело да се печати без некои дополнителни измени. Не може да се почне приказ на еден таков историски период, каков што е овој од 1918 од 1941 година, со еден датум, во случајов со Версајскиот мир, бидејќи би требало да се каже дека Версајскиот мир датира од јуни 1919 година кога се крои судбината на Македонија за следните дваесет и три години, тоа е само еден датум во овој крвав календар кој трае педесет и повеќе години“.

Или, на пример, кога Крлежа, строго уреднички, предупредува на пропустите во врска со богомилите:

„V/3–4. Сè што е кажано за богомилите во V/22–25 и во VI/1–8 ништо не е точно! Лаизацијата на средновековната црковна хиерархија никаде не успеала. Тоа треба да се престилизира. Аријанството трае на Балканот уште од претхристијанските денови на овој ист простор и тврдокорно се одржува сè до втората половина на XV век“.6

Значи, Крлежа барал од своите соработници да ги обработат темелно и целосно темите кои им се доверени, без идеолошка магла или политички додавки, без фрази и дополнителни ре(конструкции). Бидејќи, да се пишува за уметноста, за културата, за историјата, за општестве6 Од оставината на Крлежа: Marginalia lexicographica, Izbor, Kolo, časopis Matice hrvatske, br. 1,

proljeće 2007: 392, 393, 394, 395.

38 39

Згора на тоа, како осведочен хуманист и пацифист, ерудит и писател, Крлежа, со секое свое книжевно дело, се потврдувал како исклучителна творечка личност која со својот богат спектар на мисли и со исклучителната магија на зборот освојува и инспирира генерации читатели.

А судејќи според интересот на младите генерации за неговата проза и за драмите, за романите и есеите, за полемиките и огледите – Крлежа не е само писател на минатото туку писател на сегашноста и на иднината. Неговата појава стави печат на целата епоха. Се родил со богат дух, во време на скудност. Може да се мери само со најголемите и со најдобрите.

А кога станува збор за светската книжевна сцена, за Георгиј Паро, споредбата на Леоне Глембај со Хамлет на Шекспир се наметнува сама од себе. Леоне Глембај доаѓа во Загреб на прослава на банката Глембај, исто како што и Хамлет се враќа од Витемберг, во Данска, за да се затекне на кралското крунисување на својот стрико узурпатор. И едната и другата свеченост, во основа, содржат морална гнилост и навестување на хаос. Леоне и Хамлет, и двајцата аутсајдери и маргиналци, меланхолици и неврастеници, морализатори и интелектуални ситничари, еднакво и му припаѓаат и не му припаѓаат на домот на Глембаеви, односно на данскиот двор. Леоне и Хамлет се поставуваат како студени и бесчувствителни огледала наспроти своите светови. Меѓутоа, како што заклучува Паро, покажуваат дека играта на огледала не може да се игра неказнето; одразот се впива во огледалото, го раслојува и го крши. И Хамлет и Леоне стануваат убијци и се повлечени во пропаст заедно со данскиот двор, односно со куќата на Глембаеви.12

Со други зборови, и Хамлетовото и Леонеовото Да се биде или не се однесува на барање доблест, на соочување со вистината и драматичен миг 12 Georgij Paro: Gospoda Glembajevi na sceni HNK, Programska knjižica u povodu 100. obljetnice

rođenja Miroslava Krleže, Zagreb, 1993, 12.

вици на неслободата“ (Dahrendorf9) ниту пак направиле „предавство на интелектуалците“ (Benda10).

И Крлежа бил прогонуван, затворан, забрануван, оспоруван, маргинализиран, уште од времето во Лудовицеумот, балканските војни, распадот на австроунгарската монархија, Видовденскиот устав и шестојануарската диктатура па до ендехазиските реп ре салии11 и повоените социјалистички аберации. Трајно бил изложуван на „искушенијата на неслободата“, но до крајот од животот останал исправен и доследен на своите моралнополитички убедувања и на сфаќањата за смислата на човековиот живот.

9 За духовните великани и за луѓето од судбина, за слободата и за власта (моќта), за општествената улога и за јавниот ангажман на интелектуалците, од Сократ до Еразмо, преку Галилеј, Марко Антун де Доминис и Волтер до Карл Попер и Сартр – се напишани многубројни студии и книги. И, секогаш, во основата на спорот е: дали интелектуалецот (писател, филозоф, уметник, научник, пронаоѓач, гениј) ги става своите доблести, својата исклучителност, својот етос во служба на човекот, на вистината и на хуманистичките идеали или, пак, својата дарба и ум ги става во служба на лагите и измамите, на системот и режимот, кои се господари на животот и на смртта. Историјата ги познава двата вида интелектуален ангажман. А особено оној од XX век кога се распламтеа трите тоталитаризми: фашистичкиот, нацистичкиот и комунистичкиот (болшевичкиот), а многу интелектуалци ќе им подлегнат на тие тешки искушенија. Ретките и чесни исклучоци кои им одолеаја на „искушенијата на неслободата“ Дарендорф ги нарекува еразмовци. За еразмовските интелектуалци и (не)компромитираните формативни личности, кои со својот живот и со своето дело ја обележале и ў дале печат на својата епоха, види повеќе во: Ralf Dahrendorf, Iskušenja neslobode. Intelektualci u doba kušnje, Prometej, Zagreb 2008.

10 Интересно е дека Жилиен Бенда (Julien Benda) ja напишал и ја објавил својата прочуена и често цитирана книга Izdaja intelektualaca уште во 1929 г. а на хрватски јазик е преведена дури 1997, изд. Politička kultura, Zagreb.

11 Познато е дека по судирот кај левицата (1939–1940), Крлежа останува во целосна изолација. Сè се движело вртоглаво кон катастрофа, сè укажувало дека доаѓаат тешки и трагични денови. Така, усташките власти го доведуваат до затвор, за што е останато автентично сведоштво на Крлежа: „Ме водат во затвор во Петрињска улица. Долг ходник, полусветол. Единствено ламба на плафонот. Кон мене оди група младинци, ги водат. Еден ме препозна. Викна: троцкист! Ме плукна в лице. А кога другите го видоа тоа, и тие ме плукаа. Бев исплукан. Дојдов во ќелијата, седнав на подот и ме фати грч, болка, срам, понижување. Заплакав од дното на душата“. Zvane Črnja: Sukobi oko Krleže. Argumenti i svjedočanstva za još jedan obračun sa antikrležijanstvom, NIŠRO Oslobođenje, Sarajevo 1983., 69.

40 41

крајбрежје. Фестивал посветен на „стогодишнината од првото доаѓање и стапнување на овој загрепчанец во Белград, на едно од своите многубројни други крајбрежја“. Организаторот, Белградскиот културен центар, авторката на концептот и координаторка на Фестивалот – Оливера Стошиќ Ракиќ, со цела низа изложби, тркалезни маси, театарски претстави, радиодрамски и филмски работилници ги покажаа сите лица и опачини, и нашите и на Крлежа, и на исклучително поучен и едукативен начин им го доближија писателот Крлежа на младите луѓе. Секако, со важно предупредување: „Ако си играте со Крлежа, тогаш си играте со оган!“ Па белградскиот Фестивал и не беше организиран „во слава на Крлежа“, туку тоа беше јавен повик за повторно заедничко читање на Крлежа за да се испита колку имал право Крлежа, и во своите текстови и во своите ангажмани кои денес ни се толку неопходни. За оние кои (нај)малку ги знаат или ги заборавиле важните места од биобиблиографскиот опус и глобус на Крлежа, белградските драмски уметници го реализираа интерактивниот перформанс Извештај од другото крајбрежје. Втората текстуалновизуелнозвучна и документарна „прошетка низ делото на Крлежа“ ја понуди мултимедијалната изложба Сон за другото крајбрежје, на која беше изложен и Крлежиниот оригинал на Дивотвелеписмо (надреалистичка колажепистола) упатено до Марко Ристиќ, во 1936 година. Освен ова, посетителите имаа можност да го видат и филмот за Петар Добровиќ – Пат во рајот (1957) кој, според сценариото на Крлежа, го режираше Александар Пет ровиќ. Фестивалот, исто така, ја продуцираше и оригиналната графичка новела Мирославово евангелие: апокрифна верзија која, според сценарио на Бора Ќосиќ, ја реализираше тим на стрипцртачи. Белградскиот центар за културна деконтаминација (Борка Павичевиќ) го продуцираше Излет во Русија, според драматизацијата на Мирослав Беловиќ, а во режија на Јован Ќирилов. Од 10 мај до 10 јуни, во текот на времетраењето на Фестивалот, сите три програми на Радио Белград

на донесување одлука. Додека Хамлет е преокупиран со мислата како да се „зграпчи совеста на грешниот крал“, Леоне прави сè за, како „чист, автентичен, стопроцентен Глембај“, да се извлече од „матната глембаевштина и од клетите Глембаеви кои се злосторници, измамници и убијци!“

Комплексното ткиво на овој драмски текст на Крлежа ги соединува мотивите на општествената неправда, злоупотребата на богатството, на неодговорноста и разузданоста, со мотивите на дегенерацијата, хипертрофираната чувствителност и моралноинтелектуалната отуѓеност. Ова најизведувано драмско дело на Крлежа, со напнати дијалози, со психолошки нијанси и со уметнички изнијансирани карактерни личности – изобилува со алузии на филозофијата и науката, на сликарството и медицината, на музиката и банкарските манипулации, на општествениот углед и паричните манипулации кои, всушност, ни говорат дека, ни тогаш ни денес, интернационалниот карактер на капиталистичката проникливост не познава и не признава граници, без оглед на тоа каква е природата на тие граници: јазична, политичка, културна, државна. Секаде е дома, а жртвите и без тоа никој не ги брои и, затоа, Крлежа постојано повторуваше – не треба да се имаат никакви илузии. Оттаму, денес, повторно да се чита и да се препрочитува Крлежа значи лишување од преостанатите илузии.

Од друга страна, пак, никој претходно, со таква енергија и со таков стил, не се фатил во костец со нашите „фатални недоразбирања и раздори“; не ги соборил „нашите паланечки менталитети“; не ў се нафрлил на „човечката глупост“. Денес можеме да кажеме дека никој, ни пред ни по Крлежа, со таква решителност и со таква храброст, со знаење и со смелост, не ги разобличил „нашите митови и светости“, особено „хрватските книжевни лаги“ и „српските измами“.

Токму за таквиот антидогматски, духовит, провокативен, полемичен и инспиративен голем писател, белградските крлежи јанци, минатата година, организираа Фестивал на Мирослав Крлежа: Сон за другото

42 43

Сè за што пишувал и за кого што пишувал и говорел Крлежа во своите полемики, критики, разговори и дневнички записи, од Пијана ноемвриска ноќ (1918) па до последниот текст од 1981 година, сите негови насетувања и дијагнози, луцидни судови и пораки – и денес се еднакво актуелни, дури и на новите генерации читатели им се многу блиски и препознатливи. Од она „дека дошло време да се запали и да се уништи и да се разбие лагата на хрватската книжевност“ (1919); дека „Европа за нас и така веќе има подготвено јаже“ (1933), страхувајќи од тоа дали ќе го проголта ендехазискиот мрак (1941–1945); бидејќи, на крајот, и во тајната пресметка на власта со интелектуалците и со луѓето со дух – на писателот му е „сеедно од кого ќе настрада: од Дидо или од Ѓидо“;13 со напомена до „шеесетосмашите“ дека „и тие еден ден ќе го доживеат остварувањето на своите идеали“; а до следбениците на Хрватската пролет „дека меѓу Хрватите не е благодарно да се сведочи вистината“ (1971); додека на сите останати, во 1980 година, на замину

13 Се работи за Милован Ѓилас, политичар, книжевник и публицист кој, во текот на Втората светска војна и во југословенското комунистичко движење, ги извршува највисоките политички функции и воени должности, член на Политбирото на ЦК КПЈ и член на Врховниот штаб на НОБ. На Крлежа му беше забележано зошто не го напуштал Загреб и (како Иван Горан Ковачиќ и Владимир Назор) преминал на „другата страна“, кај партизаните. Во 1945 година, во Белград, Крлежа за ова разговарал со Ѓилас. Таа средба често се спомнува и се посочува во разни извори (историскокнижевни, дневничкомемоарски и историографскополитички), но автентичното сведоштво на Крлежа е забележано само на две места: во книгата на Zvane Črnja: Sukobi oko Krleže и во монографијата на Enes Čengič: Krleža, кои се речиси идентични.„Тие денови, во хотелот Мадера, Крлежа го посетил и Милован Ѓилас, во неговата соба. Разговаравме за разни работи, а тогаш Ѓилас, во еден миг, ми го постави прашањето:– Кажи ми ти мене искрено, Стари, зошто не дојде во партизани?– Не дојдов зашто ќе ме убиеја.– Кој би те убил?– Да речеме, ти!Ѓилас скокна од столот и излезе на балконот. Набргу се врати и ми рече: – Морам да бидам чесен, би те убил до 1942 година, а зошто не дојде на Заседанието на АВНОЈ, кога те викавме?– Не ми испративте човек од моја доверба; јас не им верував на луѓето кои ми доаѓаа а, впрочем, не е мој стил да доаѓам на крајот од баладата...“ (Enes Čengić: Krleža, Zagreb 1982, 412.)Дидо Кватерник беше министер на полицијата во НДХ.

емитуваа радиодрами направени според текстови и дела на Крлежа. За средношколците беа организирани работилници за читање и за разбирање на текстовите и на делата на Крлежа. Програмата на Фестивалот се одржуваше под покровителство на Министерството за култура.

Белградскиот Фестивал покажа дека речта на Крлежа, без оглед дали е полемичка или есеистичка, поетска или драмска, новелистичка или мемоарска – ниту денес, во радикално изменети културнополитички и општествени околности на Балканот и во Европа – не губи во острината, во силата и во свежината. Напротив, Крлежа, кој е духовно и интелектуално сместен помеѓу Балканот и Европа, луцидно ги анализира тие два духа, тој ги гради и ги разградува, и шармот на неговиот говор низ пишувањето е токму во тоа што тој го обликува негациски. Овој знак на негација е клучната точка на поетиката и на сфаќањето на светот на Крлежа.

2. Крлежа и хрватското искуство

Кога станува збор за хрватските духовни хоризонти, тогаш може да се каже дека хрватската култура, од своите дамнешни почетоци, не познава книжевна реч која толку силно влијаела врз нејзиниот живот, врз нејзината судбина, како што влијае речта на Мирослав Крлежа. Нејзиното плодоносно влијание се одразило со еднаков интензитет врз хрватската книжевност и тогаш кога таа реч укажувала на нашите слабости, ги карала лажните идоли, ги уривала митовите и илузиите. И тогаш кога таа реч, со својата жестина и со сугестивната сила, ги отворала перспективите и градела мостови кон иднината. Затоа, за генерации, речта на Крлежа била и останувала единствениот светилник, критериум и компас, особено во времињата на темнини, сомнежи и кризи. По Крлежа, навистина, во хрватската книжевна република ништо нема да остане таму каде што било порано.

44 45

и слобода во изразувањето, во книгите автентично се открива Крлежината интима, емотивноста, артистичките наклоности, интуицијата и рефлексијата, луѓето и настаните а, исто така, и низ исказот за непознатите или за помалку познатите приватни биографски факти. Ченгиќ успеал, соработнички и уреднички, при дружбата и пријателството со Крлежа, да ги забележи сите негови мисли, медитации и недоумици, монолози и дијалози, од широкиот регистар на уметнички, на културни, на општествени и на политички теми.

Едно е сигурно: никој, пред и по Крлежа, со толкава страст и со таков стил не се фатил во костец со нашите фатални недоразбирања и раздори, со паланечките менталитети, со бавноста на духот и со митовите. Секоја страница од оваа книга е израз и глас на интелектуалната и на моралната совест која толку многу недостасува денес и овде.

Пред нас е повторно ерудитот и полихисторот Крлежа, со сите свои сензибилитети и отворени рани, со мудроста и луцидноста, со проклетствата и противречјата, со преокупациите и артистичките склоности. Од ден на ден, сведочиме со Крлежините монолози и дијалози, со живите и со мртвите, повторно сме со литературата на Крлежа и со епохата на Крлежа. И овие дневнички записи покажуваат дека сите љубови и омрази на крлежијана пламтат посмртно.

Хрватска му беше судбина на Крлежа, а тој беше нејзина неминовност. Но никогаш не беше добро, никогаш не беше препорачливо Крлежа да се сака јавно. Бидејќи, како што истакнува Младен Кузмановиќ, претставувајќи ги шесте тома од Крлежологија:16

16 Станко Ласиќ, теоретичар и историчар на книжевноста е најдобар познавач и проучувач на животот и на делото на Крлежа. Меѓу другото, ги објави и книгите: Sukob na književnoj ljevici 1928–1952, (1970); Struktura Krležinih Zastava (1984); Krleža, Kronologija života i rada (1982); Mladi Krleža i njegovi kritičari (1987); Krležologija ili povijest političke misli o Miroslavu Krleži, I–VI, (1989–1993). Ласиќ вака го дефинира поимот „крлежологија“: Постојат две негови основни значења, пошироко што го означува секое научно или критичко истражување насочено кон животот и кон работата на Мирослав Крлежа; потесно, според кое крлежологијата е такво истражување кое треба да ги објасни резултатите до кои дојде студијата за животот и за делото на Мирослав Крлежа.

вање, им порача: „Тито14 сторил за положбата на Хрватите повеќе отколку кој било во нивната историја. Во некоја, не знам колку далечна иднина, ќе дојде време кога ќе биде објективно валоризиран и кога ќе му се признаат големите заслуги“.

Да е во можност Крлежа денес да ја согледа „мрачната состојба на културните, на општествените и на политичките факти“ во Хрватска и во светот, веројатно, по којзнае кој пат, би повторил: Глупоста и вселената, навистина се бесконечни. Но за ова второво веќе не сум сигурен!

Дневничките записи на Ченгиќ, хрониката на една епоха Со Крлежа од ден на ден,15 се автентични сведоштва на еден книжевник, за неговиот бурен живот, на енциклопедист и ангажиран инте лектуалец за најважните појави, настани и личности на XX век. Со голема ерудиција

14 За разлика од Ѓилас, Тито, во 1945, сосема поинаку го примил Крлежа, како што наведува Зване Чрња: „Тито навистина ў се израдува на таа средба! Што било, било, одиме понатаму! И додека мене ме гледаш, не се плаши, никој нема да полемизира со тебе во името на Партијата!“ (Sukobi oko Krleže, стр. 118.). Според календарот на Крлежа, сè уште не било дојдено времето за објективна валоризација на улогата на Тито во поновата хрватска историја. Напротив, и Тито и Крлежа, по смртта, во хрватската националистички страсна свест и меѓу клерикално десничарските корифеи, ја делат истата судбина: трајно и без аргументи ги оспоруваат, ги анатемисуваат, ги заобиколуваат.

15 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (Balade o životu koji teče, Trubač u pustinji, Ples na vulkanima, U sjeni smrti), Zagreb, Globus 1985. Книгите се конципирани во форма на дневник, пишувани се хронолошки и го опфаќаат периодот од 1956 до 1980 година. По смртта на Крлежа, Ченгиќ објавува уште две книги S Krležom iz dana u dan: Krleža, post mortem 1 (1981–1988) и Krleža, post mortem 2 (1989–1990), Sarajevo, Svjetlost 1990. Нивната цел Ченгиќ ја образложи со зборовите: „Проштавањето на Мирогој не беше и моја разделба со Крлежа. Крлежа е река, приказна без крај. Со неговото заминување, останав да живеам и со него и со неговото дело, понекогаш и да се печам на жар, изложен на ненаклонети ветришта кои, на многу начини, го разгоруваа и сакаа да го претворат во пламен. Што ми остана мене? Да се бранам? Не! Да одговарам на измамите? Не, туку да се фатам за аманетот на поетот – најнапред да ги завршам Собраните дела и да сторам сè тој ретко обемен и, пред сè, значаен опус да не се потисне на споредни колосеци, како што се имаше веќе случено по смртта на многу знаменити луѓе“. (Krleža, post mortem 1, 13.)За 120годишнината од раѓањето на Крлежа, Силвана Ченгиќ Волевица подготви скратени издание на S Krležom iz dana u dan (две книги), со вовед на Иван Ловреновиќ и со предговор на Божо Рудеж, Загреб, Jutarnji list 2013. А целата хроника на S Krležom iz dana u dan I–VI, всушност, покажува дека патиштата книжевни се недостижни исто како и Господовите.

46 47

Следните десет години се пишуваше и се разговараше, во загрепските културни кругови, кој сè и заради што провалувал и ги крадел ракописите од запечатените шкафови на Крлежа, во Лексикографскиот завод во кој Крлежа беше директор и главен уредник од основањето. Крешо Вранешиќ, наследникот на Крлежа и, заедно со Енес Ченгиќ, извршител на Крлежиниот Тестамент, наведува дека „шкафот во канцеларијата на Крлежа, кога дојдоа службено да го запечатат, беше сосема празен, а неговата горна плоча беше дури и откорната со пајсер“.19

Со доаѓањето на власт на ХДЗ, од 1990 до 1997 година, во Хрватска не е отпечатена ниту една книга на Крлежа (!), а пратениците во Саборот ултимативно бараа да му се одземе на Лексикографскиот завод името на Мирослав Крлежа.(!!!) Згора на тоа, со знаење и со одобрение на главниот директор на Лексикографскиот завод и главен уредник на Општиот религиски лексикон, отпечатена е денунцирачка, одмаздничка и херостратска одредница КРЛЕЖА во која за овој хрватски првосвештеник на книжевноста се вели дека е „најрадикалниот негатор на религијата“ (Agape Satanas!) и дека „Крлежа во естетизмот нашол надомест за религиската духовност, а во позитивизмот и во еволуционизмот догматско упориште за своите ставови, во комунистичката револуција и во партијата побарал сурогат за загубената верска заедница“. И не само тоа, овој Религиски лексикон подметнува „дека Крлежа им пеел славопојки на тоталитарните диктатури... и дека со своите антирелигиски ставови снажно ја обележал либералната граѓанска и комунистичка интелигенција и дека неспорно придонел за антикатоличката кампања во комунистичкиот повоен период“.20

Вистинска и искрена мера на хрватство Крлежа искажувал често и на различни начини а, во оваа пригода, ќе цитираме само една „проповед“ на Крлежа и еден „благослов“ на Крлежа.19 Milan Gavrović: Čovjek iz Krležine mape, Život i smrt dr. Đure Vranešića, Novi Liber, Zagreb, 2011, 233.20 Opći religijski leksikon, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb, 2002, 479, 480.

„Крлежијанството беше многу повеќе од избор на писател, тоа беше избор на свет. Понекогаш значеше и избор на смрт и на умирање, а секогаш сведочело за стил, за вкус и за поглед на светот.17 Крлежа ја сакаше Хрватска без срам, без илузии, без разубавување, крастава, гладна, неписмена и провинцијална, ја обожаваше безмилосно и без проштавање (им се проштава, имено, само на децата и на слабоумните), и тоа Хрватите, таа и таквата негова љубов на хрватската стварност, на хрватската вистина, никогаш не му го простија“.

Па доколку периодот од првите јавни настапи на Крлежа, во почетокот на XX век, па сè до неговата смрт, во дијалошкополемичка смисла, можеме да ги класифицираме под Мојата пресметка со нив, тогаш сето она што се случува со името и со делото на Крлежа, од неговата смрт до денес, по линија на хрватската просветна, културна и државна власт – би можеле да ги наречеме Нивната пресметка со него.

А сè започна со церемонијата на погребот на загрепските гробишта Мирогој, каде што му беше приреден „државнички погреб, со почесни плотуни и со воени почести, со говори на највисоките партиски и државни функционери“.18 Господе, ка ков парадокс и каква иронија на судбината: непоколебливиот анти милитарист и великан на перото, на последната починка го испраќаат почесни плотуни. Честа и достоинството на културна Хрватска тогаш ги спаси поетот Јуре Каштелан, кој се прости од Крлежа со зборовите: „Голем брату, на сите нас кои држиме перо в рака, стојам пред вас со некоја цврста верба дека вие не сте мртов. Тоа уверување не е привид. Со сугестивната сила на поетскиот збор вие ги надвладеавте границите на времето и на просторот и воспоставивте разговор на мртвите и живите и на оние идните“.17 Велимир Висковиќ (гл. уредник на KRLEŽIJANA, тритомна енциклопедија за Мирослав

Крлежа, првиот том, 1993, вториот том, 1999, а третиот том Bibliografija Miroslava Krleže, 1999), наведува дека „неговиот стар пријател и професор“ Александар Флакер често зборувал „дека загрепските гимназијалци, кон крајот на триесеттите години, биле поделени на крлежијанци и на антикрлежијанци“. Види: Književna Republika, srpanj–rujan 2012, 3.

18 Eliza Gerner, Milan Arko: Svjedoci Krležina odlaska, Prometej, Zagreb, 2002, 129.

48 49

вета дека е Латин, а кој во Рим падна во немилост под сомнеж дека е словенофил кој ў се приклонува на шизмата“.22

Во 2001 година, на дваесетгодишнината од смртта на Крлежа, во Националната и универзитетска библиотека, во присуство на „хрватскиот државен врв“ и на власта во културата, според Тестаментот на Крлежа, свечено се отвораат дваесет години запечатените сандаци со Крлежините ракописи, мапи, скици, писма и маргиналии. Крешо Вранешиќ, очевидец кој, заедно со Енес Ченгиќ и со официјалните претставници на Министерството за правда и на Министерството за култура, ја подготвувал и ја запечатувал оставинската ракописна граѓа, повторно забележува дека некој ги отворал сандаците и правел инвентар. Попрецизно: „На четиринаесет запечатени сандаци веќе немаше ниту еден печат, неколку јажиња беа искинати или исечени, шрафовите се отшрафени, а капаците деформирани...“ (Čovjek iz Krležine mape, стр. 235).

Пред неколку години, (ХАЗУ, чиј долгогодишен потпретседател беше Мирослав Крлежа, во соработка со една загрепска издавачка куќа, го започна проектот на Критичкото издание на Собраните дела на Мирослав Крлежа во шеесет книги. Излегоа само три кола (дваесет и две книги) и сè запре. Молк, никој ништо не прашува, зошто и каде запна?!23

На триесетгодишнината од смртта на Крлежа, во декември 2011 година, во организација на Друштвото на хрватските писатели, беше одржан научен симпозиум на кој учествуваа нашите најеминентни крлежолози, сите универзитетски професори, шефови на катедри, академици, исклучителни публицисти и угледни издавачи, сите единствени во оце22 Miroslav Krleža, Eseji, III, Zagreb 1963, 52.23 А книгите од првите три кола може да се најдат и да се купат само кај издавачот – книжарот Lje

vak, и тоа одвреме навреме и на куп, на распродажба и на акција, под модерниот маркетиншки слоган: „Плати 2 – земи 3 книги!“ За лошата судбина на Sabrana djela Miroslava Krleže u 50 svezaka, види ја фуснотата 1.

„Хрватството не е Едно Единствено Хрватство како Такво, и тоа е основно кај ова разгледување. Бискупот и гроф Драшковиќ, кој ја потпишува смртната пресуда за Матија Губец, е хрватски феудалец, а Губец е хрватски чифчија. Нема хрватство кое е во состојба да го помири хрватскиот чифчија со хрватскиот гроф. Значи, јас не го признавам хрватството на бискупот и гроф Драшковиќ како мое хрватство и таквото феудално хрватство, со столетија културно јалово, а политички паразитско и отпадничко, јас изразито го одрекувам, што, пак, не значи сè уште дека сум и негатор на ’хрватството како такво’, како бискупот и гроф Драшковиќ да има монопол на своето бискупско и грофовско хрватство, а јас немам на своето поданичко и народно. Хрватството ’како такво’, хрватството ansich, хрватството, само по себе, воопшто го нема и би било добро во воведот на ова разгледување да се спогодиме за вредноста и за смислата на некои поими. Ништо на оваа планета нема ’како такво’ или ’по себе’, па дури ни нашата планета ’како таква’ – по себе самата. ’По себе’, ова наше хрватство не постои бидејќи не е балон за да лебди над времето и над просторот, а не е ни Платонска Идеја за да бидат нашите мисли за него заправо божествен одраз на еден натприроден поим. Во минатото имаше цела низа хрватства бидејќи тие хрватства, во непрестајното истекување на времето, и самите истекуваат во трајната флуктуација на поими и одрази и, според тоа, истекувајќи, тие хрватства, во прелевањето, секогаш се други и други, прилегаат едно на друго, но никогаш хармонични, во сукцесивната низа и самите само одраз на околностите и на приликите низ кои се пробиваат“.21

„И доколку постои во нашата историја лице кое го помина светот како симбол на хрватството, тоа беше овој ингениозен доминиканец Јурај Крижаниќ, кој петнаесет години јалово чмаел во Сибир, под кле

21 Miroslav Krleža: Deset krvavih godina, Jubilarno izdanje, NIŠRO Sarajevo 1979, 106, 107.

50 51

од разни интернационални контаминации или, господ да чува, од „источните верзии“. За тие хрватскосрпски, српскохрватски јазични прашања, Крлежа говорел а Ченгиќ бележел: „Хрватскиот или српскиот се еден јазик кој Хрватите секогаш го нарекуваа хрватски, а Србите српски (...) откога пишувам, пишувам хрватски, токму така, како што сите српски писатели пишуваат српски. (...) сметам дека јазикот не е работа на административен договор, туку тој е жива материја која не може да биде предмет на некој пропис и закон. (...) што не значи дека за сето тоа не би требало да се проговори со сета научна и книжевноисториска непристрасност“. (...)

„Но кога сме веќе кај јазикот, се сетив дека, на Бриони, Крлежа ми раскажуваше за расправата за називот на јазикот што ја водел со Александар Белиќ. Бидејќи Белиќ инсистирал на називот српскохрватски, односно, хрватскосрпски, Крлежа, на крај, го прашал:

– На кој јазик ве воспитувала мајка ви?– На српски, одговорил.– Е па мене мојата мајка ме воспитуваше на хрватски, рекол тогаш.Кога на Крлежа требало да му биде доделен Златниот венец на

Струшките вечери на поезијата, некои поети му го поставиле прашањето, на познатиот профе сор по книжевност др Харалампие Поленаковиќ:

–Зошто токму на Крлежа, каква врска има тој со Македонија!Им одговорил со контрапрашање: – Ги читавте ли неговите Знамиња?– Не. – Е па, прочитајте ги. Во тие пет книги ќе најдете голм број страни

ци кои говорат за Македонија.Значи, луѓето, всушност, ништо не читаат“.26

Затоа, од осамостојувањето на Хрватска, бездруго со голема државна помош, печатиме неколку толковни речници, правописи и право26 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, 117.

ната дека „и денес, делото на Крлежа е еднакво актуелно“; дека „Крлежа е архитектот на новата културна парадигма“; дека „Крлежа е важна, ако не и најважната алка во националниот книжевен и интелектуален канон на XX век“, но дека, за жал, „водечките национални институции, и во текот на животот и постхумно, не му се оддолжија соодветно, дури некои и го премолчуваа, некои упорно го негираа, а некои, латентно и манифестно, му ја запретуваат секоја трага“ исфрлајќи го од хрватскиот јавен живот. Главно, во тоа и успеаја, наспроти националните анкети на еден загрепски неделник кои Крлежа го вбројуваат меѓу „најголемите Хрвати и најценетите хрватски писатели“. Дури еден од учесниците на симпозиумот постави ни малку реторичко прашање: Во името на што и зошто хрватската левица и хрватската социјалдемократска мисла, ерго, хрватската власт и државата, се откажуваат од своите протагонисти и великани: Јосип Броз Тито и Мирослав Крлежа?!24

Сепак, се чини дека, во таа пригода, духовното наследство на Крлежа најлуцидно го рекапитулираше Здравко Зима тврдејќи: „Тоа што хрватскиот народ и хрватската интелигенција и натаму се толку манихејски поделени во однос на еден писател може да значи само две работи: (1) дека во овој дел од светот времето запрело, фиксирано во митовите и во столетијата со седиментирани измами или (2) дека димензионираноста на Крлежа е таква што Хрватите, во својата национална и историска ограниченост, не се во состојба да го апсолвираат“.25

А дека во овој дел од светот времето застанало за многу хрватски интелектуалци и дека Хрватите сè уште не се во состојба да ги апсолвираат „европските хоризонти“ на Крлежа (Жмегач) и неговото значење за националната писменост и за културата, потврдуваат и актуелните жолчни расправи за хрватскиот правопис, за хрватското писмо и за хрватскиот јазик, за да се одржат „чисти“ и по секоја цена да се зачуваат 24 Види: Književna Republika, godište X., 7–9, srpanj/rujan 2012.25 „Krleža danas“, Novi list, 27. svibnja 2012.

52 53

Писателот Саша Вереш, во програмската книшка за интегралното уредување на КРЛЕЖИЈАНУМ, запишал:

„За овој град и за овој народ е од особено значење да се зачува домот на Крлежа на Гвозд, куќата која во многу нешта е и огледало на интимата на Крлежа. Писател кој со години беше смел негатор на сè што беше мрачно, неусогласено, провинциско и егоистично, енциклопедист и сонувач кој ги разоткрива нашите автентични стеги, Крлежа е тесно поврзан со работничкото движење, револуционер приемлив и за Еразмовата реч... Куќата на Гвозд не му беше само она последно пристаниште и последната стација, по секакви селења, туку и сигурно засолниште, мајсторска работилница, куќа во која, без остаток, се чувствувал – дома. И додека за сите пријатели на Крлежа оваа куќа беше како светилник во кој великанот на перото и сонувачот открива ненасетено созвучје, за Крлежа ова е место за починка и планирања, за креирања и контемплации, место на некоја идеална дистанца за да се согледа сè подраматичниот свет... Она што на Французите им е домот на Балзак, она што за Русите е толку идеално зачуваниот дом на Толстој во Јасна Полјана или, пак, становите на Достоевски, на Островски, на Мајаковски и уште на некои други великани, за нас би морало да биде домот на Крлежа на Гвозд, место со динамична структура и сцена за перманентни собирања“.

Но да ги оставиме настрана сеќавањата и сентименталните спомени „на еден поет и на една актерка“, можеби, со влезот на Хрватска во

мир Вранеш и Енес Ченгиќ, а го водеше потписникот на овие редови. Во 1990 година, Одборот го изработи интегралниот проект КРЛЕЖИЈАНУМ, на културноуметничкиот и научноистражувачкиот центар (зградата во која Бела и Мирослав Крлежа имаа стан, на четири ката, со вкупна површина од 1.300 м2 и со околен перивој од 5.000 м2). Беа собрани доволно средства за адаптација, сакавме свечено да го отвориме на роденденот на Крлежа на 7.7.1991 година, но новата власт го сопре проектот, а Одборот го распушти. Во меѓувреме, Градот Загреб (Музејот на Градот Заг реб) во станот на Крлежа, уреди „Меморијална поставка на Бела и Мирослав Крлежа“ која е отворена два пати неделно, по два часа, по договор и со однапред најавена посета! Во останатиот дел од зградата на Крлежин Гвозд 23 се седиштата на претставниците на некои мултинационални компании, а во еден период тука било седиштето на 5 трговски друштва кои, колку што ми е познато, немаат никаква врска со културата и со книжевноста.

писни прирачници кои ги излудуваат децата во градинките и нивните родители, учениците и наставниците, лекторите и коректорите, а во медиумите (радиото, ТВ, весниците, списанијата) и во издавачките куќи се воведени „политички комесаријати кои нè штитат од источните верзии“.27 Па зар Крлежа немал право кога, во 1956 година, на редакцискиот колегиум на енциклопедиските изданија згрмел: „Треба да се види кое е нивото на нашите интелектуалци. Кога јас би објавил 5% од забелешките на нивните дописи (текстови), сите тие би си заминале!“

Но ништо подобро од мисловното и од духовното наследство на Крлежа не помина ни неговата материјална оставина, која трајно би нè потсетувала на овој книжевник. Имено, во „сенката на смртта“ (1980), Ченгиќ го прашува Крлежа што ќе се случи со овој стан28 по неговото заминување. Крлежа му одговара: „А што се однесува на овој стан, толку е голема бројката на станови во историјата кои се разорени и кои биле немерливо поважни отколку домот мој и на Бела. Во нашите чудни состојби, одржувањето на овој стан значи и голема инвестиција, а таков фактор кој финансиски би го направил тоа, во мојот случај, тешко дека има. Но доколку некому е важно да го зачува споменот на еден поет и на една актерка кои живееле тука три децении, нека го направи тоа“.29

27 Snježana Kordić: Jezik i nacionalizam, 40 i d., Durieux. Zagreb, 2010. Во меѓувреме, со препораки и со благослов на Министерството за култура, на Министерството за наука и образование, на ХАЗУ и на Матица хрватска, објавени се неколку нови речници, правописи и правописни прирачници на хрватскиот јазик. Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika на Владимир Бродњак доживеа неколку изданија, а овие денови се најавува и „Prvi srpskohrvatski objasnidbeni rječnik“ на Марко Самарџија кој, како што претпоставува Крлежа, „со научна и со книжевноисториска пристрасност“ ќе ја објаснува разликата меѓу „juhа“, „supа“ и „čorbа“.

28 Станува збор за станот на Гвозд, денес Крлежин Гвозд 23, во кој Бела и Мирослав Крлежа живееја последните три децении од својот живот.

29 По неколку неуспешни обиди, сепак, по предлог на Саборот и на Собранието на Градот Загреб, во 1987 година е формиран Одбор за уредување на Крлежиниот Гвозд во кој беа угледни крлежијанци и крлежолози: Јуре Каштелан, Саша Вереш, Андре Мохоровичиќ, Божидар Гагро, Миливој Солар, Божидар Рашица, Раде Шербеџија и наследниците на Крлежа – Креши

54 55

потоа, како уредник и издавач, на Крлежа му станува пријател и личен секретар. Ченгиќ е иницијатор и уредник на 20 тома од Избраните дела на М. Крлежа, печатени во 1973 година, по повод осумдесетгодишнината од раѓањето на авторот. Тој е основачот на Панорама, погледи, појави и поими во делото на Мирослав Крлежа во 5 тома (1975). Исто така, тој е зачетник на проектот 6 книги училишна лектира, наречен Крлежа во училиштето (1976/77). Од 1975 до 1988 година, по иницијатива на Ченгиќ и со негово залагање, конечно, се објавени Собрани дела на Мирослав Крлежа, во 50 тома, па делата на Крлежа се печатени и продадени во повеќемилионски тираж. За жал, за време на животот, Крлежа не го дочека излегувањето на своите Собрани дела. Само третото коло, комплет од 15 книги кои Ченгиќ му ги донел на Крлежа во болничката постела, една недела пред смртта.

Ченгиќ ја напушта болницата, а лекарот на Крлежа, примариус Иво Млинариќ го прашува писателот на замин: „Па, добро, кажете ми, господине Крлежа, кој е овој Енес Ченгиќ во кого имате толкава доверба та може да ве посетува секогаш кога тој ќе побара? Крлежа ме погледна некако прашално, како да се чуди што јас не го знам тоа, малку ја заниша главата и, без размислување, ми одговори: ’Господине мој, Енес Ченгиќ е благородник, да, да, благородник, не само по потекло туку и по дух. Ченгиќи се благородници, со генерации, кои држат до своето достоинство, ама, богами, и до достоинството на другите. Поради тоа, Ченгиќ е човекот кој ја има мојата доверба и е мој пријател. Што сакате повеќе ако ви кажам дека тогаш кога Крлежа, како писател, беше потиснат со цел да се заборави, и тој и неговото дело, истиот тој Ченгиќ најде сила, покрај сите ризици, да биде уредник на моите Собрани дела? Така, во вистинскиот миг, тој скокна во бродот што се беше здобил со безброј дупки и кога му се закануваше потонување. Тој го спаси бродот и го оспособи за пловидба. Вие, мил мој, не знаете што значи за еден писател кога неговите дела не се печатат и не се читаат. Тешко е тоа чувство да

ЕУ30 ќе се најде „фактор“ кој ќе ја заврши оваа „инвестиција“, и да му се вратиме на книжевниот опус на Крлежа.

Крлежа секогаш говорел: „Јас немам деца, книгите се моите деца; и најмногу што може да се направи за еден писател е неговите книги да се печатат и да се читаат“.

Енес Ченгиќ31, од 1956 година, кога го запознава Крлежа и откога ги води дневничките записи, станува близок соработник на Крлежа а 30 Никој не напишал подобро за состојбата на хрватската свест и за Европа денес, по Крлежа,

од Станко Ласиќ: „Може ли хрватскиот народ во овој тежок миг да прифати дијалог за каква Хрватска станува збор кога се вели дека Хрватска ќе ја браниме со сите средства: дали е тоа Хрватска на сопствениците на вили, на девизни сметки во Швајцарија, на викендички на три ката, на BMWa, на електронски уреди, свили и кадифе, на дијамантски нараквици, златни пехари и крзнени капути, или е тоа Хрватска од возот на (Крлежината) Хрватска рапсодија, Хрватска на станови во визби, Хрватска која станува во четири наутро за да оди на работа, Хрватска испокината, закрпена, гладна и ненаспана? Нема единство на нацијата во нација која не иницира и не шири ваков дијалог, која нема смелост себеси остроумно да се погледне в лице и да ја искаже вистината, страшна и обвинувачка“. Или, малку понатаму, кога Ласиќ вели: „Во светлината на оваа анализа, а на прашањето што е тоа Европа, сега е можно да се дадат три одговори:1) Европа е искрено несреќна бидејќи, поради државничката логика, мора да отстапи од (уни

верзалните) принципи врз кои почива демократското уредување, во кои се отелотворува човечноста;

2) Европа воопшто не е несреќна бидејќи таа го разбира само гласот на топовите, а сето останато е дополнителен театар којшто треба да ја увери, и неа самата и оние околу неа, дека таа не постои како себична и бесмислена практика, туку како хуманистичко битие со историска мисија;

3) Европа е и едното и другото, таа е и искрено несреќна и игра хуманистички театар со кој ја ублажува својата несреќна свест и ў ја олеснува работата на политичката прагма која останува доминантна компонента во однесувањето на Европа.“ Stanko Lasić, Tri eseja o Evropi, izd. Hrvatsko vijeće europskog pokreta, Zagreb 1992, 22, 37, 38.

31 Енес Ченгиќ (Фоча 1926 – Загреб 1994) е публицист и книжевник, по потекло од старо благородничко семејство. Во 1955 година доаѓа во Загреб како дописник на сараевско Oslobođenje, а потоа станува директор на Информативноделовниот ценар за Хрватска, како и на новинскоиздавачка куќа. Во бројни списанија и весници објавил многу текстови, коментари, репортажи, патописи, а особено беа забележани неговите интервјуа со истакнати личности од хрватската културна и уметничка сцена. Се занимавал и со фотографија и, како фотохроничар, снимил големи збирки портрети на значајни современици и низа Крлежини портрети, средби и јавни настапи, со голема документарна вредност. Ченгиќ и самиот е автор на 11 книги, а со својата Oporuka Мирослав Крлежа му го пренесува на Ченгиќ доживотното управување со сите авторски, издавачки и репродукциски права, како и заштитата на книжевното дело.

56 57

на современата доба што важи подеднакво за нашите провинцијални комплек си на хрватската култура на работ на Европа, како и за универзалните прашања на слободата, на вистината и на праведноста, како што истакна Жарко Паиќ, домаќинот на вечерта.

За втората вечер, Мани Готовац, со тонски записи и со инсерти од филмови, го осмисли уметничкиот проект Господа Глембаеви, со нагласка на третиот чин од претставата и на судбината на бароницата Кастели, Крлежиниот лик на „демонска жена“. А таа бароница, „која се родила со неверојатно многу животен талент, не сметала само субјективно дека женското тело е важна тема за женскиот ум туку тврдо и од искуство непоколебливо знаела дека, од некаков провинциски бискуп па до оној безобразен келнер, сите тие господа веруваат и мислат дека единствено телото и телесното е она што жената ја прави жена...“

Третата вечер настапија гостите од Србија. Режисерот Јован Ќирилов и драматургот Мирослав Беловиќ, со исклучителни актери, го приредија Излет во Русија, како одговор на посттранзициските предизвици во регионот. Театарот Петефи од Будимпешта гостуваше со друга драма од глембаевскиот циклус, Во агонија, со најизведуваната драма на Крлежа во која љубовниот триаголник (баронот Лембах–Лаура–бл. Крижовец) е прикажан како анатомија на понижувањето на Лаура. Блескава претстава на унгарскиот ансамбл којашто беше проследена со бурни овации.

Па кога на овие театарски претстави ќе им се додадат и двете тематски изложби: Европскиот Крлежа (во НСК која ги покажува Крлежиниот космополитизам и широчината на Крлежините интелектуални интереси за европските теми), Портрети на Мирослав Крлежа (Антун Аугустинчиќ, Љубо Бабиќ, Јосип Ваништа, Мерсад Бербер, Марија Уевиќ и др.), актерската маѓија на Перо Квргиќ и на Раде Шербеџија, научниот сипмозиум и Сервус Крлежа (Serbus Krleža, документарен филм на Жељко Сенечиќ), со голема посетеност и со восхит од задоволната

се биде заборавен. Јас никогаш не барав утеха, но очекував да биде признаено она што го заслужував. Тоа најдобро го сфати Енес Ченгиќ и јас сум му благодарен, не само како на уредник туку и како на човек кој кон мене настапи со многу такт и со почит, а јас, морам да признам, имам тежок нарав, во што и самите досега имавте можност да се уверите’.“32

За 120годишнината од раѓањето на Крлежа, во Загреб, еден крлежијански актер, ентузијаст и фантаст, Горан Матовиќ, го организираше Вториот фестивал на Мирослав Крлежа под слоганот: „Загреб го има Слеме и има една спиритуална, артистичка планина. Таа втора планина е Мирослав Крлежа“. Фестивалот го смести на Крлежин Гвозд (како во 2012) што се покажа како среќно место за средба на Крлежа, уметниците и публиката. Преку Крлежа, повторно беше воспоставен нов и жив дијалог со светот, и тоа со учество на првенците на хрватскoто актерство, на театролози, режисери, синеасти и на музичари, крлежијанци и крлежолози.

Првата вечер, во режија на Златко Свибен, со блескавата Бранка Цвитковиќ и актерите Жарко Поточњак, Фрањо Кухар и Младен Вујчиќ – изведен е Крлежиниот колаж Европа денес: гласови, појави, лица, личности. Целоста на Крлежиниот есеј Европа денес (1933) беше дополнувана со реченици од Глембаеви, На работ на умот, од Знамиња и со стихови од Баладата на Петрица Керемпух. Претставата нè потсети дека Крлежа, уште во одамнешната 1933 година, во овој прочуен есеј, радикално засече во ракраната на современата расцепена Европа; онаа на врвот од пирамидата, потопена во луксуз и во моќ и онаа во подземјето која се тркала во калта на сиромаштијата и на општествената неправда. Апокалипсата на лажните вредности и побунетиот поединец се во темелите на неговата идеја за книжевноста како радикална негација на постојниот свет. Крлежа е писател на тоа фатално двојство 32 Од писмото на др Иво Млинариќ до Енес Ченгиќ, датирано на 22 декември 1986, Arhiv obitelji

Čengić.

58 59

Секоја година, Македонците го одбележуваат и го слават 24 Мај, како Ден на сесловенските просветители. А во црковната и во културната историја на Хрватите, влијанието на Кирил и Методиј било двојно: со своето мисионерство и со писмата, тие не го ширеле само христијанството туку ги поставиле темелите на националниот јазик и на книжевноста. Згора на тоа, солунските браќа, според уверувањето на хрватските „глаголаши“ (искажано во Мавровиот бревијар) се најзаслужни што все книги хрватске тлмачише.34

Кон крајот на IX век, нивните ученици Климент и Наум, како што е познато, во Охрид ја основаат познатата Охридска книжевна школа. Илјадници ученици на таа школа исто така ја ширеле (покрај трите свети писма: хебрејското, грчкото и латинското!) глаголската писменост и култура, и тоа не само низ Македонија и Бугарија туку и по хрватските краишта.

А за тоа колку кирилометодиевското наследство ја инспи ри рало и придонесувало за еманципацијата на македонската нацио нална свест, се дознава од зборовите на Ватрослав Јагиќ, искажани во 1922 година а посветени на Климент Охридски: „Тој ја разбра задачата, да напише со јазик лесно разбирлив и со едноставен начин на излагање... Неговите заслуги ќе бидат многу големи со самото тоа што словенскиот народ во Македонија, со неговата грижа, значително отскокна во културата па, не само со етничките особини туку и со кроткоста, се одвои од источните области на бугарската држава, каде што, во она време, сè уште има многу несловенско, во првобитното значење на бугарското население“.35

34 Kulturni radnik, časopis za društvena i kulturna pitanja, Zagreb, 5/1985, 58. Особено да се види: тематскиот блок со текстови на Андре Мохоровичиќ, Едвард Херцигоња и Божо Рудеж, посветени на 1.100годишнината од смртта на Методиј.

35 Blagoja Jovanovski: Hrvatskomakedonski odnosi kroz stoljeća, izd. Zajednica Ma ke donaca u RH, Zagreb–Osijek, 2002., 15.

публика – тогаш може да се каже дека Вториот Фестивал на Мирослав Крлежа разбуди голем интерес за овој уметник на зборот.

Сите текстови на Крлежа, кои се напишани одамна, како да се напишани денес, толку се современи и актуелни.

Зaвесата над Фестивалот се спушти, а Крлежа остана она што бил:„За Хрватите од почеток бев Србин и унитарист. За Србите, фран

ковист и усташ, а за усташите, опасен марксист и комунист, за некои марксисти, салонски комунист, за клерикалците и за верниците – антихрист кој треба да се стави на столбот на срамот. За малограѓаните, по војната, виновен сум што дојде до сево ова, за партијците, зaтоа што не дојдов во партизани, за војниците, зaтоа што сум антимилитарист, а за антимилитаристите зaшто сум болшевик“ (М. Крлежа: 1973).

3. Крлежа и Македонија

Хрватскомакедонските односи, историските, книжевните, јазичните и културните средби потекнуваат уште од времето на солунските браќа од кои ја користиме и наследуваме заедничката кирилометодиевска традиција. И, без оглед на тоа што „легендата за светите Кирил и Методиј е напишана post mortem apostolorum и што во себе ги носи сите елементи на најтипична пропагандистичка импровизација – Рим да биде сит и ’глаголашката’ коза цела, од една страна, а да не се досетат Грците, од друга“33 – глаголското писмо е почеток на нашата писменост и на духовната припадност на средновековна Европа. Глаголицата и „глаголашите“, стеснети помеѓу латинистите и хеленистите, во борбата за примат помеѓу Византија и Рим, одиграа решавачка улога во јакнењето и во конституирањето на „јужнословенската јазична и етничка свест“.33 Krleža: Panorama pogleda, pojava i pojmova, priredio Anđelko Malinar, NIŠRO Sara je vo–Zagreb

1975., 583.

60 61

стопроцентно восхитен, им докажувате дека тука, всушност, никој не говори српски и дека тука и јазикот кој го говорат и народот не се српски и, според тоа, што бараме ние тука. (подв. Б.Р.) Бездруго, офицерите гледаат еден мајмун и тоа му го јавуваат на началството, доаѓаат жандарми и го апсат човекот“.36

Кога внимателно ќе се анализира, се гледа дека и Јагиќ и Крлежа, по разни поводи, говорат за истото: за македонската автохтоност!

Нема дилема дека балканските војни трајно ја определија судбината на Македонија делејќи ја на бугарски, српски и грчки дел, а Брегалничката битка е финалето на таа воена пресметка меѓу земјите победнички. За Крлежа и за целата негова гене ра ција, Брегалничката битка значеше „судбоносен слом на јуж но сло венските народни идеали“. „Во чадот и во пожарот на Бре галничката битка ние научивме дека циничниот макијавелизам на малите балкански династии е стварност, а партитурата на Лисински, илирските фантазмагории, ѓаковската идила или носталгијата за Призрен – пуста реторика... Брегалница е само последица на проклетата државотворна логика бидејќи, кога каква било благородна мисла ќе се претвори во државна политика, таа се остварува со топови и со бајонети“.37

Како последица од пропаѓањето на сите младешки идеали и на ослободителските занеси, Камило Емерички, главниот лик во Крлежините Знамиња, резигнирано, на „регниколарецот“ и воен профитер Амадео Богољуб Трупац, чиј животен идеал е да „отвори комарџилница на Маргитсигет“ – ќе му ја изложи мачната и мрачната слика на тогашниот свет и констелацијата на силите: „Та, земете ги, ве молам, на пример, сите народи во Австрија, сите народи на Дунав, на Карпатите, на Балканот, од онаа страна на Карпатите, од Финска до Естонија, па сè до Албанија, до арнаутлакот, по цела Европа, сето заедно е примитивна, глупава синагога, сите 36 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (1975–1977), Ples na vulkanima, Globus, Zag reb, 1985., 273.37 Miroslav Krleža: Zastave, knjiga 2, Jubilarno izdanje, Sarajevo 1976., 246.

Во XIX век, за проширувањето на хрватскомакедонските книжевни и културни врски е најзаслужен ѓаковскиот бискуп, просветител и мецена – Јосип Јурај Штросмаер кој, како застапник за „народно единство“, гледа во глаголското писмо „златен мост помеѓу Истокот и Западот“.

Во XX век, за подобра и за посестрана македонскохрватска соработка придонесуваат многу Македонци, на полето на умет носта, културата и науката, кои работеа во Хрватска, и обратно: хрватски културни творци (истражувачи и патописци, историчари и македонисти, поети и книжевници, музичари и театарџии...) кои покусо или подолго време од својот животен и работен век го поминале во Македонија.

Сето ова на Крлежа му беше многу блиско и добро познато. Меѓутоа, сензибилитетот и наклоноста на Крлежа, неговиот по

ливалентен и мултидисциплинарен интерес за македонската историја и култура, неговите книжевни и пријателски врски со водечки македонски интелектуалци и со општественополитички протагонисти, ad personam и ad institutionem, македонските теми и мотиви во литературата на Крлежа, претставуваат посебно поглавје во хрватскомакедонските односи и врски.

Во оваа пригода, по повод годишнината, накусо и по хронолошки ред, да се потсетиме на најзначајните средби и лајтмотиви.

Во 1913 година, Крлежа е прв пат во Скопје и, тогаш, „мошне длабоко ў гледал на смртта в очи.

Тука се нашол како бегалец од Лудовицеумот, без идентитет и без документи, осомничен дека е „австриско шпиониште“. „Со мене тоа беше вака – му вели Крлежа на поетот Анте Поповски – токму во времето на Брегалничката битка, во 1913 година, одите во Скопје, како доброволец, за да се борите на страната на српската војска. И вториот ден, во хотелот, им докажувате на српските офицери дека таму никој не знае српски и се чудите кога утредента ќе ве уапсат... Како доброволец,

62 63

Во писмото до Бела, Крлежа пишува: „Тука, таа претстава ја сметаат за најдобра скопска претстава (од почетокот на светот), а успехот на премиерата, како најголем скопски успех. Изблици на темперамент и викање, всушност, врескање имаше повеќе отколку во Осиек“.40

Во 1950 година, Крлежа е преокупиран со монументалната Изложба на средновековната уметност на народите на Југославија, одржана во Париз, со предговор на Крлежа во Каталогот. Ги над гле дувал и подготвителните работи во кои учествувале стотина ликовни стручњаци. Освен предговорот во Каталогот, го напишал и есејот По повод изложбата на југословенското средновековно сликарство во Париз, со намера да биде „ductus generalis на парис ката изложба“, а го објавил во Република (1950, бр. 6). Замислен како plaidoyer pro domo, пред Европа, дава изобилство културноисториски податоци за периодот од XIII до XVI век, кога се соз дадените изложените дела. Особено внимание Крлежа ў посветува на македонската уметност: на фреските од фундусот на Св. Софија (Охрид) и на Св. Пантелејмон (Нерези), на иконите и на иконостасите, по што, македонската средновековна уметност, во полн сјај, ја дочека меѓународната афирмација. Крлежа пишува: „Тајната на овие сликари лежи во тоа што убавината на нивните дела и не е нешто друго освен халуцинантно доживување, видовито и секогаш подеднакво сугестивно непосредно, токму во оние теми кои, без нивното субјективно надарено толкување, денес нам не би ни значеле многу бидејќи не веруваме во вистинитоста на библиските објави, ниту сме убедени дека свети Лука е татко на светото црковно сликарство. Тие свети слики се живи и се добри зашто се живи, а не поради тоа што се свети. Тие се добри зашто веќе не се свети, туку се човечки и бидејќи човекот којшто ги сликал го надвладеал во нив она хиерократското што било канонизирано... Нивната темновиолетова, смарагдно зелена, пастелно

40 Katalog NSK, iz ostavštine Miroslava Krleže, Zagreb 2003, Pismo Beli iz Skoplja 1937 (1440).

вреват, сите се надвикуваат со истите фрази за традицијата, за расата, за мисиите, за народната душа, сите имаат свои народни гении и свои тамбури и гусли, и поезија, и историја и бајраци, а ова нашево безидејно дрдорење за Косово, за цар Лазар, за Мештровиќ, за Видовденскиот храм, за белите орли, за иконостасите, за кралевите, сето тоа ми се чини, простете, недостојно за здравиот разум, едноставно безидејно, глупаво, здодевно, да, токму предизвикувачки здодевно, беспредметно, да, и повеќе од тоа, слабоумно, а особено денес, соочено со македонските настани...“38

За втората посета на Крлежа на Македонија, во 1937 година, во книгата Крлежа – Хронологија на животот и на дејноста, Станко Ласиќ забележува: „Седум дена по премиерата во Осиек, Крлежа пристигнал во Скопје. И тука се подготвувала премиера на драмата Во логорот. Крлежа присуствувал на неколку проби, го разгледувал градот. Сакал да присуствува на прочуените борби на гусаци во циганското маало. Но борбата не ја видел бидејќи познатиот гусак МегданџиМуса се разболел. Додека тој и пријателите ја чекале борбата, Крлежа се заинтересирал за една циганска икона. Примитивноста на овој цртеж толку многу го заинтересирала г. Крлежа што посакал да добие еден таков. Дурмиш му го ветил тоа и го исполнил ветувањето. (Ljub. M. Dobričanin, Sa g. Miroslavom Krležom po Skoplju, Pravda, 11588, 25. I. 1937, str. 6) Драмата имала голем успех, театарот бил исполнет до последното место. Но добро е да се истакне дека претставата предизвикала восхит кај публиката којшто се зголемувал паралелно со зголемувањето на напнатоста и со случувањата во делото... (Кога се спуштила завесата, на восхитот му немало крај), но Крлежа не се појавил на сцената. (Ljubomir M. Dobričanin, Veliki uspjeh premijere komada „U logoru“ od g. Miroslava Krleže u Skoplju, Pravda, 11586, 23. I. 1937, str. 10.)“39

38 Исто, стр. 251, a особено поглавјата: „Večera kod starog Kamaratha“, „Zbogom mladosti“, „Zov carske trube“.

39 Stanko Lasić: Krleža – Kronologija života i rada, GZH, Zagreb, 1982., 263–264.

64 65

analogiam macedonicam, за енциклопедиските изданија на македонски јазик, Крлежа и претходно веќе им упатувал на Лазар Колишевски, на Харалампие Поленаковиќ и на Коле Чашуле.43 А сето тоа заради темелно и целосно претставување и подобро запознавање на Македонија.

Во 1960 година, Крлежа е повторно во Скопје, сега како директор на Лексикографскиот завод. Формален повод за посе тата требало да биде разговор со македонската редакција на Енцик лопедијата, но вистинските мотиви и причини за доаѓањето на Крлежа во Македонија ги објаснува Коле Чашуле во писмото до Енес Ченгиќ: „Веднаш по неговото доаѓање во Скопје, се сретнав со Крлежа и се договоривме тој да се сретне со редакцијата и со најистакнатите соработници на списанието Разгледи. Се дого во рив ме, за да не предизвикаме некакви реакции, средбата да се одржи во мојот стан. Така и беше...

На почетокот од разговорот, Крлежа поставуваше прашања, секому одделно: прашуваше кој е кој, што напишал, што објавил и слично, а го правеше тоа толку методично што бев изненаден, зашто тоа, главно беа млади луѓе. Потоа разговаравме за македонскиот модернизам кој, по многу нешта, се разликуваше од модернизмот во другите средини, токму затоа што тоа беше и барање за демократизација, кон ослободување од дотогашните стеги...

Покрај сите обиди на службите да ў дадат на посетата на Крлежа колку што е можно поофицијален карактер, тој инсистираше, со средбите со нас, со разговорите, со прошетките низ Скопје, да им даде карактер на поддршка на нашите стремежи. И тоа веднаш имаше одек.

Сосема разбирливо, посетата не можеше да помине без обиколка на Охрид, патувања низ Македонија и сл. Крлежа не би бил она што беше, неговата љубов и интересирањето за Македонија не би биле тоа што беа доколку не пропатуваше и не разгледуваше...

43 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, 108–122.

зеленикава, ултрамаринска, виолетовоцрвена, златна, пастелно сина и цина ба ритна палета е тајната на овие мајстори а тие успеале да ја про шират скржавата и сиромашна палета на италијанскиот XIII век во уметноста (duecento) и да го постигнат, на некои свои ком позиции, чисто барокното осветлување на италијанскиот XVIII век (settecento) и најкасното, импресионистичкото. Некои од тие слики, денес, црнобело и пастозно, би можел да ги наслика Брак, зелено, Ван Гог или некој подоцнежен разбушавен поединец со програматски акцент од фовистичката париска декадентна школа“.41

Во воведот веќе истакнавме со колкав ентузијазам Крлежа се нафати да ја изработи Енциклопедијата собирајќи ги најдобрите експерти, научници, интелектуалци и лексикографи. Сакајќи и со париската изложба и со Енциклопедијата „да му покаже на светот дека Јужните Словени уште одамна постоеле како значаен и како составен дел на европската култура“.42

Во тој капитален културен проект Крлежа е обземен со идејата како да ја објави Енциклопедијата, како посебни изданија, на словенечки и на македонски јазик, како и на српски и во кирилична верзија. Затоа, на 30 јануари 1968 година, Крлежа „пријателски, во четири очи (дискретно)“ му пишува на Блаже Конески дека би било добро да се „консултира со другарите Црвенковски и Минчев“ па „Општата енциклопедија (во шест книги) да се печати како македонска општа енциклопедија на македонски јазик“. Во истото писмо, Крлежа сугерира дека „во тој случај, македонска редакција би требало да врши контрола околу преведувањето на текстовите, а иницијативата за таа работа би можела да ја преземе Македонската академија... Копирајтот на Лексикографскиот завод нема да биде во прашање“. Слична кореспонденција, per

41 Miroslav Krleža: Likovne studije, „Srpska i makedonska freska“ Jubilarno izdanje, NIŠRO Oslobođenje, 32, 33.

42 Priručnik Leksikografskog zavoda (interno), JAZU, 1952, 12.

66 67

тиската и својата моќ и автократската визија на словенскиот говор и на писмото. Галичица 2.287 и Овоземска Мокра и Дримкол и Јабланица, сите околу 2.200, во снег. Попладне, преку Пештани, до Св. Наум, првомајски излет на изворот на Црн Дрим...

Преку Струга и Велешта виа Скопје...“45

А дека хрватскиот книжевник Мирослав Крлежа беше и остана Волтер на нашите простори и докажан пријател на Македонија, го потврдуваат и зборовите на Гане Тодоровски, на претставувањето на книгите на Крлежа на македонски јазик, во 1983 година, во Скопје.

„Крлежа останува во нашата свест како автор на најсугес тив ната книжевна реч што ја познавале јужнословенските наро ди откако таа се бележи. Беше Волтер на нашето време. Беше мно гутомниот хроничар на светата и проклетата Илирија, беше писателот што го следеше со прониклив ум и недоброј асоцијации походот на голите, гладните и босите словенски патувачи ’кои понесени од животниот елан допешачија откај Самоедите и откај сибирските тајги до Сплит и Охрид’, беше писателот што ў даде своевиден и сопствен печат на уметноста во Титова Југославија, писател што ја заговараше и престоруваше во дело идејата на Вечната Убавина и Апсолутната Вистина... Беше и останува голем пријател на Македонија и на македонската култура!“46

Превод од хрватски: Билјана Јовановска

45 Исто, стр. 109 и 110.46 Гане Тодоровски: Неодложни љубопитства, Мисла, Скопје 1987, стр. 242, 243.

Се гордеам со пријателството коешто ме поврзуваше со него, што ми беше отворен неговиот дом, како и нему мојот, што го познаваше моето семејство, моите деца и што многу често, кога ми беше тоа потребно или кога ми беше тешко, наоѓаше зборови на поддршка и на охрабрување. Разбирање и совет.

Но останува незаборавна, не само за мене туку и за раз гле дашите, поддршката што ни ја даде при неговата посета во 1960“.44

Коле Чашуле вистина го сметаше Крлежа како свој учител и му беше благодарен зашто, како што вели, „тој нè научи како да се остане исправен, како да се избориме за своето мислење!“

За тој трет престој во Македонија Крлежа напиша и патописна белешка која, за жал, како и многу други негови записи, остана само како потсетник за поголеми студии и есеи, за нешто со што би било добро дополнително да се позанимава и на што треба допрва да му се посвети. Белешката ја наслови „Viaggio in Pelagonia, 30.IV–1.V, 2.V“ и така уметнички ги овековечи своите македонски импресии: „По сив превез од дожд, по серпентини, преку Ресен и, еве нè, во Охрид со турски доксати, еркери, од картон. Тоа се градови кои имаат свој Битпазар, Циганско маало, Куршумлиан, Безистен, Даутпашин амам, џамии и тврдини, заправо кулиси.

Охридскиот хотел Палас, како симбол на времето… Меласа, светилки од жива, осветлувањето на кејот, ноќе, а тука е и онаа мермерна вила за која сонуваа поколенија. Во таа мермерна вила, како во поемата на Крањчевиќ, мене ми студи. Второ утро и прошетки низ Охрид... Свети Климент, Климентовиот град со расцутени јаболка, женевско езеро... Галичица во снег, Сонцето на ридот, десет века сонце! Климентовите години не е тешко да се запаметат, дошол во онаа 886, а починал во 916. Од овој пункт, па до Моравија и до Киев, ја ширел визан

44 Исто, стр. 120, 121 и 122.

69

Гане Тодоровски

КРЛЕЖА И МАКЕДОНИЈА1

Еден значаен културен настан, би рекле – настан од прв ред, нè собра денес овде, во просториите на МНТ, таа стаменита стреа што треба да ў дава по севезден и по саноќ сигурен засолн и закрила на уметноста, нè собра за да се присетиме уште еднаш, барем мигновено, дека во просториите на уметноста сè што чини е апсолутно правовремено и секогаш добредојдено, дека никогаш тука ништо не е доцна, неоти во царството на деветте музи, деветте божици и покровителки на науката и уметноста, секој разумен потфат прилега на божествен чин...

Така и ние денес, се собравме во овој скопски натурбетонски Хеликон, за да ги промовираме петте новоизлезени томови од делата на Мирослав Крлежа што на македонски јазик ги издаде скопската издавачка куќа „Наша книга“:

I. Избор од поезијата и поемата Баладите на Петрица Керемпух;II. Хрватски бог Марс, раскази;III. Враќањето на Филип Латиновиќ, роман;IV. Глембаевци, драми; иV. Одбрани есеи.

1 Реч при промоцијата на Изборот од творештвото на Крлежа, издадено на македонски јазик во пет тома, во издание на „Наша книга“, Скопје 1983 година. Промоцијата беше одржана во малата сала на МНТ, на 18 ноември 1983 година Одломки од делата на Крлежа читаа и кажуваа артистите Нада Гешовска, Илија Милчин и Ристо Шишков.Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, мермер

Tome Serafimovski: portret Miroslava Krleže, mramorTome Serafimovski: portrait of Miroslav Krleža, marble

70 71

го напишал тоаитоа дело, итн. Впрочем, сите ние, собрани овдека, како пристојни или примерни граѓани на СФРЈ (од времето пред апсурдот на заедничките програмски јадра за средните школи во СФРЈ), знаеме барем малку од малку – кој е Мирослав Крлежа. Го знаеме тоа, делумно изворно, од делата на писателот, а го знаеме и од бројните книги, брошурки, написи и коментари од периодичниот и од дпевниот печат ширум СФРЈ, и уште од инспиративните импресии и студии на Милан Богдановиќ, па преку првата монографија за Крлежа од Шиме Вучетиќ, сè до проникливите и привлечни и полни со предизвици книги и студии на Станко Ласиќ, Предраг Матвеевиќ, Звање Чрња, Иво Франгеш, Маријан Матковиќ, Марко Ристиќ, Александар Флакер и уште многу, многу други. Знаеме за Крлежа и од сето она што досега на македонски јазик се насобрало за него како одглас и критичка свест, од написите на Блаже Конески, Димитар Митрев, Коле Чашуле, Милан Ѓурчинов, итн. Најодзади, знаеме за Крлежа и од трудовите на Енес Ченгиќ, кој е тука, меѓу нас, како негов официјален застапник, како негов најблизок познавач.

Сепак, Мирослав Крлежа, во чие огромно дело се кријат и бројни и за

нимливи податоци за Македонија, врзан е за нашата земја и за нашиот народ со две златни верушки во неговиот животен ланец, коишто блескотат постојано како најпрепознатливи пунктови на една богата и долга животна повест.

Всушност, станува збор за два мига, епифаниски необични, кои тој по сопствена желба (sponte sua) ги подвлекува со своите дела и биографски записи – во Мој обрачун с њима и во Заставе, и во разговорите што ги водевме 1960 и 1979 година со него а се потенцирани и во трудовите на Станко Ласиќ, Енес Ченгиќ и Александар Флакер.

За што станува збор?Првиот миг е врзан за месецот октомври 1913та година, кога Кр

лежа првпат, како дваесетгодишник, престојува во Скопје, и за малку

Зад овој културен чин, со кој се приопштува трајно кон македонскиот јазик дел од делото, најзначајното од многузначајното литературно дело на Крлежа, пулсираат напорите на неколкумина наши културни работници, чии имиња е редно овде да се спомнат: Илија Милчин, Георги Сталев, Евтим Манев, Димче Билјановски, Атанас Вангелов, и ако немате ништо против – и на кажувачот на овие редови.

Во вакви пригоди пристојноста наложува да не забораваме дека за појавата на Крлежовиот македонски петтомник многу заслужни се уште и:

– работниот колектив на издавачката куќа „Наша книга“ од Скоп је, на чело со директорот Методија Размоски,

– уредникот на едицијата Видое Подгорец,– техничкиот уредник, ликовниот уметник Томе Филипов,– коректорот Спасија Бурековиќ,– работниците од печатницата „Гоце Делчев“, Скопје,– Републичката заедница за култура, Скопје, па секако сите тие,

спомнати и неспомнати луѓе, бездруго имаат свој евидентен удел во подготовките и реализацијата на овој проект што носи димензии на значајна културна придобивка во СРМ.

Со приопштувањето на дел од делото на Мирослав Крлежа на македонски јазик, дело речиси импозантно, та неопфатно, македонската култура се збогатува со нови вредности, македонскиот јазик положува уште еден сериозен и тежок испит, додека пак уметничкиот збор на врвниот југословенски автор на сите времиња ја потврдува, и низ овој свој чин на најнова објава, својата трајност.

Добро е во вакви пригоди да се потсетиме на нешто, кое спаѓа во категориите на помалу достапните до јавноста информации, за да ја избегнеме со тоа и опасноста од редење и повторување на општопознатите факти: дека Мирослав Крлежа е роден тогашитогаш, тамуитаму, дека

72 73

– Уште еден раритет, за да се збогати оваа Ваша богата колекција!Јован Стрезовски додава:– Седумнаесет момински раце го ткаеле златово...Во улога на штедар домаќин, Крлежа нè подзагледува шеретски, не

баре со насмевката на Петрица Керемпух, па отсечува:– He е важно, битно е што е убав!Седнуваме. Бела Крлежа, сопругата на позлатениот со македон

ско злато писател, нè чести со кафе и француски коњак. Се разбира – оригинален.

Се уфрлам во малата пауза со претходно смислена реченица (која, всушност, и во ова денешно кажување има улога на поврзување со суштината на промоцискиов чин, т.е. со Крлежовото приопштување во македонскиот јазик и сеќавањата за него), со реченица од пет зборови. My велам:

– Од денес сте веќе Македонец...!Веднаш, со рутината на вешт драмски автор, тој секавично реагира:– Та, забога, вам мора тоа да ви е познато – јас сум тоа уште од 1913

та година, уште тогаш кога имав само 20 години јас станав Македонец. Им реков на српските офицери: господиновци мои, ова не е Србија, овде се зборува на друг јазик! Me затворија... за малку да ме стрелаат...

Прекинува, колку за мал предив, па ме прашува потем:– Ти кога си роден?My кажувам. Веднаш додава: ете, гледаш: јас сум петнаесетина до

шеснаесетина години пред тебе Македонец...Потоа започнува брзо и течно и извонредно логично да зборува

за Скопје, Струга, Византија, Ана Комнена, за историјата, за Миладиновци, Мисирков, Ватрослав Јагиќ, за српскобугарскиот спор околу Македонија. He дозволува да го прекинуваме, а и не мора. Очевидно, пред нас имаме мошне крепка личност од 86 години, и – квалификуван Македонец...

да ја изгуби главата бранејќи ја македонската кауза; а вториот миг е врзан за 1979та година, кога во Загреб, во неговиот дом, од името на Струшките вечери па поезијата му го врачивме Златниот венец на СВП бидејќи, поради болеста што започна да му здодева, не беше во можност да дојде во Струга и да ја прими наградата.

Ете, денес на оваа промоција, би сакал накусо да укажам на овие две позанимливи поглавја од релацијата Мирослав Крлежа и Македонија, врз основа на податоците со кои располагам а кои, важни и занимливи клучни поглавја од неговиот живот, се надеваме, за нашата културна јавност би имале вредност на информација од повисок степен.

Во книгата на Енес Ченгиќ – Крлежа (издание на загрепската „Младост“ и сараевското „Ослобоѓење“, 1982 г.) на страниците 552–553 дадена е кратка информација за посетата на делегацијата на СВП – во состав: Ристо Милевски, претседател на Собранието на Струга, Анте Поповски, претседател на СВП, Јован Стрезовски, директор на СВП и Гане Тодоровски и Петре Бакевски, членови на Советот на СВП – сторена на 19 септември 1979 година, во пладневните часови.

Во живо сеќавање ми останува тој ден, кога некаде помеѓу 12 и 13 часот тргнавме со Енес Ченгиќ (нека ми прости што веќе трипати му го спомнувам името!) кон улицата „Гвозд“ број 23, во домот на Крлежа – за да го позлатиме...

Сите од ред, претпоставувам нè опчини внатрешната суредба на неговиот работен кабинет, претрупан со книги, антички раритети, уметнички слики, копии од фрески, вредни реликвии, што ли не! Анте Поповски, Мијак, бистроумен и со брзи рефлекси и смисла за одбран збор, уште при влегувањето, веднаш по поздравувањето, така од нозе, уште заздивнат од качувањето по недобројаните скалила на влезот, во улогата на претседател на Советот на СВП, подавајќи му го Венецот, не испушта да рече:

74 75

нема – на другите цивилизации што умираат – и јас бев уверен дека е тоа она ново или дека тоа би требало да биде она ново кај нас, во нашите кобни задоцнувања, коешто би требало да нè извиши кон спиралите на духот и занесот кон повисок степен“ (Дамнешни денови, 1956, стр. 148).

Значи, уште пред битката на Брегалница (17–25. V 1913) која дефинитивно ќе ги закопа Крлежовите идеали за братството на јужнословенските народи, Крлежа, овдека во Скопје, наместо слобода, братство и култура сретнува агресивна, милитаристичка и експанзионистичка државна сила (види: Ласиќ, Крлежа, стр. 104).

Крлежа бележи:„Нејќам да бидам оној арнаутски транспорт помеѓу Велес и Кри

волак од 1913 година, месец јуни! Нејќам да бидам полициски писар скопски, којшто суредува со кубура в рака; нејќам да бидам радикалска измама, ни аграмерска глупост... За да може да го изрази човек ова свое антиханибалско чувствување, би требало да ја познава оваа тема а потем и книжевно да ја совлада“ (Дамнешни денови, 1956, стр. 234).

Обвинет како австриски шпион, Крлежа е уапсен во Скопје.Хроничарите бележат за ова (Ласиќ, Ченгиќ, Матвеевиќ) додека

самиот Крлежа, во својот Kratak životopis piščev ја опишува оваа своја скопска авантура мошне воздржано:

„Без документи, приман со недоверба, осомничен и апсен, за оние дветри недели додека достасува во Скопје (до Врховната команда) доживува токму колку да се разлади во своето национално воодушевување... Пред самиот крај на војната му минува волјата за авантури и воен живот...“ (Хрватската рапсодија, 1921, стр. 159–160).

Така Скопје останува, во животната повест на Крлежа, судбоносна станица, пресврт, набој од спомени, и – доживување од прв ред, коешто е населено во многу негови текстови.

И, не во оваа 1983 година, туку пред точно седумдесет години, т.е. во 1913та година, Крлежа се приопштува кон Македонија, со разгатка

Има нешто импресивно во сите овие асоцијации, редени прекутрупа, за релацијата Крлежа–Македонија. Еве зошто:

За да учествува во Балканските војни (во Првата и во Втората) во редовите на српската војска, Крлежа доаѓа како дваесетгодишник (роден е на 7 јули 1893), военен бегалец од австроунгарската армија, во Македонија. Доаѓа преку Франција. Во Марсеј се качува на брод за Солун. Кон април 1913 година е во Македонија.

За овие свои згоди и незгоди ни говори авторот во книгата Излет во Русија од 1926 година.

Неколку дена подоцна, кон почетокот на мај, истава година, Крлежа доаѓа во Скопје. Во книгата Дамнешни денови, 1956, (в. стр. 148–149) бележи дека идејниот и политичкиот хоризонт му се затвора за да ў препушти посилно предност на смислата за уметност. Ете, во тоа е големата смисла на овој податок. Скепсата на Крлежа е родена сепак во Скопје, врз македонска почва. Станко Ласиќ (види: Крлежа – хронологија на животот и делото, Загреб 1982, стр. 104) ни кажува дека „во потопувањето на идеалот и во воениот метеж уметноста (му) се наметнува како можно решение“. Самиот Крлежа за ова ни го соопштува следното:

„Во Скопје, во годината 1913, во јуни месец, за сè ова имав необично јасни слики, уверен дека сето тоа може да се изрази со стихови долги два и пол метра. Во тој миг на слом на сите овоземски вредности, драгите детински илузии, самоизмами и мегаломании, мене ми се разјасни дека единствената вистинска и за тој позив достојна мисија на уметникот (во таквиот хaoc во каков што ние живееме), не може да биде друго одошто да се проповеда љубов кон човекот како таков, без обзир на меридијани, паралели, бојата на маста, државата, нацијата или континентот. Значи, не за некој расен или народен човек во исклучивата смисла, туку за сè она бедно до најбедно човечко во нас воопшто. Тоа мене ми изгледаше дека е ‘придонес’ на една цивилизација која уште ја

76 77

... И као што не знаш, јадна моја, што је значило бити и главу изгубити као Илинденац, тако појма немаш ни о томе шта су македонске фреске, a то нисам знао ни ја, драга моја госпођице, док ми се нису приказале у пуном свом достојанству... Све је ту крв и све је ту жалост, па само крв и само жалост зраче из ових крвавих слика...

До данашњег дана дубину ове трагедије нитко није описао, важност ових пустоловина никада нитко нећe знати ни умјети оцијенити, управо као што неће знати оцијенити ни значење наше властите пустоловине, када се, жртвујући себе, своју срећу, да мила моја, своју љубав, обмањујемо да би ове воде македонске, ова Треска, овај Вардар, ова Пчиња, престале да теку, да се ту нисмо ми велеважно појавили под шајкачама као ’ослободиоци’“ (Заставе, Бео град 1969, стр. 523/524).

Во најновата литература (види: Aleksandar Flaкеr, Poetika osporavanja, Загреб 1982) воведена е синтагмата: Крлежовиот Македонец (види: стр. 142–154). Станува збор за расказот на Крлежа – Ин екстремис, од 1932 г., каде е разгрната визија за Македонија и за балканскиот простор. Во овој расказ на Крлежа, според Флакер, Македонецот е претставник на општобалканските патила, како автентичен претставник на просторната екстензија, како дно од адски циркулус (круг). Крлежовата визија за Македонија е повеќе од трауматична. Флакер ни предочува дека главната личност во расказот Ин екстремис, Кунеј, во дијалогот со Македонецот, сретнат таму некаде во маслиниците на Кварнер, како војник на стража покрај брегот – се конкретизира балканскиот простор како простор на национална и социјална обесправеност, простор на непрекинати војни во кои, лишениот од земја селанец (читај: пролетеризиран) е само објект, исто така на балкански „знамиња“ и „кралеви“ (стр. 148).

Претставувајќи ја Македонија како дно на адскиот циркулус, главниот јунак на Крлежовиот расказ, по средбата со напатениот Македонец, отвора нов простор, вели Флакер, којшто не е веќе географски,

на големите вистина за војната, за човекот, за луѓето и – за самобитноста на Македонија.

Впрочем, во романот Знамиња, во четвртата книга, низ писмата на Јоаким (Јоја) Дијак, особено во неговото Второ скопско писмо (без датум), Крлежа ни зборува понесено за Скопје, за манастирот Свети Андреја, за Илинден и Македонија:

„А сада, да се распишем о једном доживљају грандиозном, више од тога, јединственом, што га је доиста вриједно било доживјети. Има, наиме, овдје, пo oвoj несретној земљи, минијатурних базилика, сакривених по планинским гудурама, по забаченим врлетима, гдје је ђаво рекао лаку ноћ свима, и не би човјек мислио колико је тај примитивни свијет посазидао ових храмова. To су ’задужбине’ македонских баруна, и овдје крај Скопља, десетак километара узводно уз Треску (а Треска је дивљи, алпински torrente, што хучи у мрачном кањону као луда вода), високо изнад огледала воде, педесетак метара, на козјој стази, на хридини, стоји таква једна мала капела, Свети Андреаш, и ту смо се попели прошле недјеље, а вриједило је да се види и то чудо, curiosum mundi из Тречента.

И шта се већ може открити у оваквој једној забаченој рушевини, под прорупљеним кровом, у брлогу, усред овчјег тора пуног сијена, сламе, смећа, балеге и говна, a y потпуном мраку, уз слабу свјетлост свијеће (коју смо срећом били понијели), а водио ме један македонски ђак наредник, коме су оца Илинденца убили људи Ванче Михајлова у Солуну, још прије уласка србијанских чета у Македонију. Човјек је љубавник овога сликарства: то му је нека врста, како да кажем, утјехе за национални понос и културну свијест... и има овај бата право да је то наше. Никада се нисам бавио тим питањем, a сад ми се је објаснило којешта. Све је букнуло одједном с таквом снагом, да, ето, већ двије недјеље послије тог чудног доживљаја, никако да се отмем величанству своје импресије.

78 79

Ете, на тој простор, балкански и инферален, и во оваа 1983 година, доаѓа на македонска почва Крлежа, со своите пет книги, небаре пак во улогата на импозантен миротворец, за да нè облагороди со силата на својот уметнички збор.

* * *

Крлежа останува во нашата свест како автор на најсугестивната книжевна реч што ја познавале јужнословенските народи откако таа се бележи. Беше Волтер на нашето време. Беше многутомниот хроничар на светата и проклетата Илирија, беше писателот што го следеше со прониклив ум и недоброј асоцијации походот на голите, гладните и босите словенски патувачи „кои понесени од животниот елан допешачија откај Самоедите и откај сибирските тајги до Сплит и Охрид“, беше писателот што ў даде своевиден и сопствен печат на уметноста во Титова Југославија, писател што ја заговараше и престоруваше во дело идејата на Вечната Убавина и Апсолутната Вистина. Мирослав Крлежа беше најголемиот духовен светлоносец во историјата на југословенските народи.

Допрва оваа горда земја ќе се возвиши во светот, откако тој вонјугословенски дел од светот ќе узнае каква и колкава бликотна и блескотна големина имале во својата средина нашите народи во тек на пет или шест децении на ХХот век. Големото гесло на овој писател од најимпозантен формат беше дека книжевноста не може да биде изолирана од поимот во којшто е нурната и се вика стварност! И уште кажуваше дека кога веќе книжевноста е врзана за стварноста, таа, во секој случај, се вика земјата во којашто живееме и овој јазик на којшто зборуваме, бидејќи тоа е таа materia prima и единственото средство на нашето сопствено книжевно изразување.

туку исклучиво морален. Крлежовиот Македонец зборува со тежина на драматична обвина:

„Мој stariji brat bio je pod turskom zastavom, pa su došli Srbi i oteli nam sto i sedam ovaca. A ja sam srpskoga kralja služio tri puta i povukao se u Albaniju. Pa su Bugari došli i mater mi odvukli. I sestru. I oca su mi ubile Komite još prije. Sve su nam uzeli“ (str. 331–332).

Крлежа co својата литературна реч, прв од големите писатели на Балканот и Европа, не како во некој нов географски простор, туку тој се обиде да открива нов морален простор.

Во своите Балкански импресии (1924) пишувани по повод на Албанија и како одзив кон книгата на Коста Новаковиќ Македонија на Македонците, во завршниот фрагмент, со мотивот на „оперетното устоличување, на ’првиот Мбрет на Шкипнија’,“ (види: Есеи, книга 5, стр. 91) како да ни се дава оптимална проекција на балканскиот простор за кој стануваше збор во анализите на Флакер за Крлежовиот Македонец. Крлежа се јавува во улогата на профет – актуелен е и по шеесет години: 1924–1984! Co цитирањето на овој пророчки пасус, чија смисла и во нашиве денови добива своја нова реактуелизација, ќе го завршиме и нашево излагање:

„Денес, повеќе од секогаш, треба на Балканот да се гледа интегрално. Повеќе одсекогаш треба да се верува во балканското единство заради спасот на нашите души и на оние невини жртви коишто катадневно гинат по пресеките и по планините балкански. Треба да се поставуваат конструктивни тези за да се поврзат со шини сите балкански долини, вдолж и вшир, бидејќи таму каде што се слуша свирежот на машината, таму умира крвната освета и гасне неписменоста. Треба да се копнее по зачадени оџаци и осумчасовен работен ден! Таму, каде што се создаваат синдикати и се развива класна борба, таму гаснат шпанските церемонијали и мбретовштината! He co митралези и бесилки, туку со книги“.

80

Беше и останува голем пријател на Македонија и на македонската култура. Од импозантниот пиедестал на своето огромно знаење и морална храброст за набљудување на фактите (како што самиот поначесто умееше да каже) изјави дека заправо Нерези покрај Скопје претставува епохален датум во историјата на византиското и западноевропското сликарство. А кога го позлатувавме со струшкиот поетски Венец, изјави дека се чувствувал како Македонец уште од 1913та година, кога во Скопје требаше да биде стрелан затоа што се обиде да ја брани македонската кауза. Co овојата студија Illyricum sacrum (1944) Крлежа посведочи дека знае не само за Нерези, но и за Курбиново и Старо Нагоричани, за Скопска Црна Гора и охридската Света Софија, за Стоби и Хераклеја, за богомилите и балканските војни, за Илинден и македонските трауми и парадокси. Крлежа беше пример на познавач на Македонија од највисок ранг. Имаме многу причини и да го читаме и да го почитаме.2

2 Текстов е преземен автентично од: Тодоровски, Гане. Неодложни љубопитства. Скопје: Мисла, 1987, 232–243 (заб. на изд.).

Томе Серафимовски: фигура на Мирослав Крлежа, бронзаTome Serafimovski: figura Miroslava Krleže, bronzaTome Serafimovski: figure of Miroslav Krleža, bronze

Томе Серафимовски: фигура на Мирослав Крлежа, бронзаTome Serafimovski: figura Miroslava Krleže, bronzaTome Serafimovski: figure of Miroslav Krleža, bronze

85

Katica Ćulavkova

POVRAtAk MIROSLAVA kRLEŽE

Sto godina od prvog dolaska u Makedoniju

Ličnosti koje su prevazišle svoje vrijeme pripadaju svim kulturama i svim vremenima. Ličnosti koje su zadužile jednu kulturu, nikada ne prestaju biti dio te kulture, pa makar bile odsutne, stavljene u sjenu javnosti i iza glavnog scenskog prostora. Kulturna se misija može preobraziti, ali ne i nestati. Takva je ličnost Miroslava Krleže (Zagreb, 7. srpnja 1893 – 29. prosinca 1981). Već više od 32 godine on nije među živima, a časovnik povijesti odbrojao je 120 godina od njegova rođenja. Miroslav Krleža je zadužio ne samo hrvatsku kulturu, već i južnoslavenske, te u tom smislu i makedonsku kulturu, književnost i naciju. On danas pripada i europskoj kulturi, a time i svjetskoj. Stoga i nije važno jeli Krležin opus prije svega obilježen hrvatski, jugoslavenski, balkanski, centralnoeuropski, pa i austrougarski. Njegova su književna i kulturna misija doživjele (privremeno) biti potisnute na društvene margine, od desno orijentiranih predstavnika hrvatskog nacionalnog diskursa, upravo u neovisnoj Hrvatskoj, iako, da ironija bude veća, teško da se bez Krleže može zamisliti kontinuitet, cjelovitost i vrijednost hrvatske kulture, leksikografije i književnosti XX. stoljeća.

Ukoliko postoji ličnost koja je utisnula veći žig na suvremeni hrvatski jezik i književnost te i na kulturne strategije i politike nekadašnje Jugoslavije, onda je to, bez sumnje, Miroslav Krleža. Poeta, romansijer, pripovjedač,

86 87

ne mora opstruirati. Slobodno sjećanje je uvod u jedno suvremeno ponovno čitanje nasljeđenih književnih i kulturnih vrijednosti, te, u tom kontekstu, i za ponovno tumačenje opusa Krležijana. Nekako postaje toplije u duši. Otvoren je i dom Miroslava i Bele Krleže za nove dijaloge o suštini hrvatskih, centralnoeuropskih, južnoslavenskih i europskih perspektiva i povijesti. Baca se nova svjetlost na kultna mjesta gdje se ukrštaju prošlost i budućnost, točke u kojima se povijest ponavlja ili budućnost nagovještava, vizionarski. Na takvim je mjestima vidljiva nazočnost Miroslava Krleže, jedne izuzetno podijeljene figure jugoslavenskih naroda i kultura. Ni manji Hrvat ni veći Jugoslaven. Pomalo Makedonac. Simboličko kulturno značenje nije manje važno od povijesnog. Kulturna povijest i memorija transcendiraju povijest i generišu univerzalne vrijednosti.

Ovim se izdanjem, Miroslav Krleža ponovno vraća u Makedoniju. On je i njoj neophodan. I nju je zadužio. Svojom empatičnom ljubavlju prema makedonskom narodu, on se upisao u noviju makedonsku kulturnu povijest. Svojom ushićenošću pred makedonskom srednjovjekovnom umjetnosti. Svojim poštovanjem makedonske pismenosti. Svješću da su glagoljska pismenost i kultura konstituisale slovenske identitete, osobito na području između Makedonije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Sa sućuti prema makedonskim povijesnim i nacionalnim tragičnostima, podjelama i nepravdama. Svojim interesom za makedonsku književnu i kulturnu modernu. Razumijevanjem makedonskih kazališnih prilika. Sa jasnom svješću o makedonskom identitetu i njegovoj posebnosti. Svojom vizijom za izdanje zasebne makedonske (opće) enciklopedije. Svojom makedonskom putopisnom pričom. Svojim makedonskim ožiljkom, iz vremena njegovog prvog dolaska u Makedoniju, 1913. godine, u jeku balkanskih ratova, kada je bilo teško sačuvati živu glavu.

Ovo simboličko, ali indikativno i neophodno vraćanje Miroslava Krleže u Makedoniju, realizira se na poziv makedonskog kipara, akademika Tome Serafimovskog, domicilnog Makedonca, Hrvata po svom obrazovnom for

dramski pisac, enciklopedist, publicist, politički komentator, polemičar, putopisac, memorist, intelektualni tumač ovog polivalentnog vijeka, Miroslav Krleža je ličnost koja je neumorno stvarala bogatu i vodeću književnost, on je bio kreator dominantnih stajališta i poticao je razvojne procese u Hrvatskoj i na prostorima nekadašnje Jugoslavije. Nije slučajno što je njegova književnopovijesna uloga po vrijednosti bila uspoređivana sa Strindbergovom, među nordijskim dramaturgijama, ili sa onom Thomasa Manna, na području njemačke književnosti. Miroslav Krleža je proširio granice poetske riječi, utemeljio je najreprezentativnije forme jugoslavenskog egzistencijalizma u romanu i u drami, generirao je hrvatski modernizam primjenom na odabranim postupcima distanciranja od tradicije i od vladajućih stereotipa, uvodeći postupak hibridne ekspresije koja uključuje povijesnost, ali i psihologizam, autobiografičnost, ali i esejizam, liričnost, ali i dramatičnost, pa i teatralnost, refleksije humanističke lijeve ideologije, reminiscencije režima koji doživljava svoje posljednje dane. On je postavio paradigme i mjerila leksikografske i enciklopedijske djelatnosti u nekadašnjoj Jugoslaviji, a postao je živi primjer za to kako je moguć modernistički enciklopedizam koji ne isključuje estetski kod, imaginaciju i fikciju.

Danas se Krleža odnovo vraća u svoju rodnu Hrvatsku. U danima kada je neovisna Hrvatska postala članica Europske unije, 1. srpnja 2013 godine, datum koji je, dakle, blizak njegovom danu rođenja, hrvatska se javnost potsjetila Krležinih vizija o budućnosti europske ideje, dakako i njegovih reminiscencija na mnogobrojne, iako ne uvijek za pohvalu, europske civilizacijske konstelacije. U Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu organizovana je reprezentativna izložba djela Miroslava Krleže, pod nazivom Europski Krleža, zatim drugi festival posvećen Krleži (1–7 srpnja, Zagreb), te veliki broj svečanosti po cijeloj Europi.

Post nubila Phoebus. Poslije euforičnih, traumatičnih i tranzicijskih zabluda, konfikta i paradoksa, na južnoslavenskim se prostorima artikulira jedan racionalniji, prihvatljiviji i dijalogičan logos. Kulturna se memorija više

88 89

objavljen predhodno. Ali, bez Ganetova teksta, ova knjiga ne bi imala svoju duhovnu cijelovitost, ne bi artikulirala svoj konceptualni oslonac, prepoznat u makedonskom nacionalnom, jezičkom i kulturnom biću koje je Krleža sagledao, duboko emotivno, kao otkrovenje, još u svojoj dvadesetoj godini a koje je njegovao do kraja svoga života, dajući potporu sa puno argumenata.

Ova je knjiga objavljena sa finansijskom i moralnom potporom Fondacije Trifun Kostovski, a iza njene objave stala je i Makedonska akademija znanosti i umjetnosti. To je najmanje što smo mogli učiniti kako bi iskazali naše poštovanje prema djelu i ličnosti Miroslava Krleže, jednog od najvećih makedonskih prijatelja XX. stoljeća. Jednom prijatelj, zauvijek prijatelj.

U Skopju, studenoga 2013.

Prijevod s makedonskog na hrvatski: Biljana Jovanovska

matu i po svom obiteljskom, egzistencijalnom, jezičnom i kulturnom ambijentu. Na njegovu su inicijativu, napisana dva odlična, studijozna teksta o životu i djelu Miroslava Krleže: jedan od Gorana Kalogjere, profesora Riječkog sveučilišta, člana Makedonske akademije znanosti i umjetnosti u vanjskom sastavu, drugi, od Boža Rudeža, esejiste, publiciste i nakladnika iz Zagreba. Goran Kalogjera narativizira Krležine posjete Makedoniji i Skopju: prvi put 1913. godine, u predvečerje Prvoga svjetskog rata, kada se kao bjegunac prijavljuje u srpsku vojsku i shvaća da je njen pohod po t.z. Južnoj Srbiji apsurdan, zato što Makedonci nisu Srbi, već zaseban narod koji ima svoj jezik (zbog ovoga Krleža je odležao kratku, ali rizičnu zatvorsku kaznu); drugi put 1937. godine, kada je na sceni skopskog kazališta bila postavljena njegova drama U logoru, i treći put 1960. godine, kada ide u posjet makedonskim kulturnopovijesnim spomenicima i kontaktira sa književnom i političkom elitom u Makedoniji. Nakon ovih iskustava, Krleža o Makedoniji piše u većem broju svojih tekstova i djela. On je i suorganizator izložbe makedonske srednjovjekovne umjetnosti u Parizu, zajedno sa Dimče Kocom.

Božo Rudež je priredio jednu sjajnu i opsežnu studiju o Krležinim europskim i hrvatskim duhovnim horizontima, kao i o Krležinom odnosu sa Makedonijom, sve to promatrano iz suvremene i aktualne perspektive u razvoju europske i jugoslavenske koncepcije zajednice naroda. Rudež se, isto kao i Kalogjera, odnovo navraća na besedu akademika Ganeta Todorovskog iz 1983. godine o povezanosti Krleže sa Makedonijom, a u povodu objavljivanja izbora njegovog stvaralaštva na makedonski jezik.

Koncepcija ovog specijalnog izdanja o Krleži i Makedoniji, povodom 120. obljetnice njegovog rođenja, markirana je idejom da se obilježi jubilej i povijesni značaj jedne ključne i temeljne figure hrvatske kulture u proučavanju i afirmaciji makedonske kulture. Zato se tekstovi ove knjige objavljuju na tri jezika – hrvatski, makedonski i engleski. Jedino je tekst Ganeta Todorovskog, koji je, pun osobnih reminiscencija i objašnjenja nekih Krležinih tekstova na makedonske teme (In extremis, Balkanske impresije, Zastave,)

91

Goran Kalogjera

kRLEŽA I SkOPjE u tRI čInA

Prvi čin. Skopje 1913.

Nedovoljno marljiv, uman, nije uvijek otvoren, nervozan. Dosta marljiv, pomalo uglast. Pomalo uglast, zatvoren u sebe. Ozbiljan dobronamjeran, pomalo spor. Osrednje darovit. Vrlo osjetljiv, još nije potpuno formiran, na dobar postupak vrlo dobro radi. Vrlo sklon prkosu i to nastoji prikriti svojom osjetljivošću. Sanjarska priroda, uznosit. Bavi se filozofijom iako iz tog studija ne bi mogao izvući koristi. Pogrešna shvaćanja koja odande crpi prenosi na ostale predmete pa čak i u život. Zbog toga ništa ne producira iako je dosta darovit. Ne pripada ovamo.

Ovo su ocjene koje mladi Krleža dobiva od svojih pretpostavljenih, nakon prvog semestra u Ludoviceumu.1 U rubrici „Karakterne osobine i raspoloženje“ piše: Pomalo zatvoren, ali odrešit karakter, ozbiljan ponekad djetinjast, nezgrapan i prkosan, samopouzdan, neskroman, sanjarska priroda, euforičan.2 U rubrici „Darovitost, marljivost – posebne sklonosti“ stoji: Vrlo talentiran, živog poimanja, nedovoljno marljiv, pomalo površan, bavi se apstraktnim idejama, predmetima vojne nastave se ne bavi, pruža malo nade 1 Ocjenitelji su bili natporučnik Dome, nastavnik Leszak, kapetan Thott, natporučnik Hajto, major

Dobrentey, Oberleutant Vamos, kapetan Klimko. Vidi u: Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., str. 100.

2 Isto, str. 101. Na temelju teksta Đorđe Zelmanovića Njihov obračun s njim , Večernji list, 8. 12. 1973., str. 7.Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, мермер


92 93

Postoji i druga varijanta njegovog napuštanja Ludoviceuma. Iz Krležine interpretacije proizilazi da se u Srbiji našao slučajno, jer mu se izjalovio put u kolonijalnu vojsku.7 Lasić se ne slaže s tezama i tvrdnjom uredništva „Nove Evrope“ da je Krleža namjeravao krenuti u neku od britanskih kolonija, uz napomenu da su one netočne i na brzinu sročene.8 Neosporno je da se Krleža početkom svibnja 1913. nalazi u Parizu, stanuje u hotelu „Rue de la Harpe“, gdje proživljava vrlo teško emotivno razdoblje. U Marseilleu se ukrcava na brod i početkom lipnja 1913. stiže u Solun. U Solunu dobiva lažne dokumente, koji su mu omogućili da se prebaci u Skopje. Kratki boravak u Solunu zapamtit će po batinama: Kavazi Njegova Veličanstva (sada već pokojnog kralja Konstantina), temeljito me iskundačiše, kada se u nevjerojatno drskoj, upravo plebejskoj smionosti usudih da provirim kroz rešetke ograde, na kraljevsku vilu na solunskoj Kale – Mariji.9

Nekoliko dana kasnije Krleža je u Skopju.10 O tome piše Čengić: Stigao je u Skopje prvi puta juna 1913., kao ludoviceumski bjegunac da se dobrovoljno priključi srpskoj vojsci.11 Krleža o tom događaju osobno svjedoči: Ponesen jakim talasom međunarodne političke krize kao posljedica Balkanskog rata u proljeću devet stotina i trinaeste, u dubokom i nepremostivom unutarnjem sudaru, meni je uspjelo da prijeđem ponovno u Srbiju i da se javim kao bjegunac u srpsku vojsku na svoj vlastiti rizik. Predao sam molbu da me prime u vojsku na temelju mojih debelih peštanskih i pečujskih svjedodžaba, a to je bilo u predvečerje Drugog balkanskog rata, mjeseca juna, trinaeste.12 Umjesto da ga prihvate, osumnjičen je da je austrijski špijun: Kako nikako nisam mogao 7 Uredništvo „Nove Evrope“ (uz Krležinu redakturu), Hrvatska rapsodija, 1921., str. 159.8 Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., str. 102.9 Isto, (iz Izlet u Rusiju, 1926., str. 3), str. 104.10 Rekonstrukcija putovanja preuzeta iz: Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod

Hrvatske, 1982., str. 104.11 Čengić, Enes, S Krležom iz dana u dan, 6, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 106.12 Isto, vidi u: Krleža, Miroslav, Moj obračun s njima, Oslobođenje, Sarajevo, Mladost, Zagreb, 1983., str.

223.

da će od njega postati upotrebljiv vojnik.3 Kapetan Klimko smatra da ne pripada Ludoviceumu, natporučnik Craanenbrock kategorički procjenjuje da nije za vojsku, a kapetan Orban, vojnički kratko zaključuje – sveznalica ali loš vojnik.4

Jesu li ocjene njegovih nadređenih bile razlogom da Krleža napusti vojni licej Ludoviceum, odgovor je zasigurno ne. Krleža svojim fizičkim i psihičkim predispozicijama nikako nije bio tip vojnika, odnosno časnika, što je i sam vrlo brzo shvatio. Mjesta u vojnim barakama za njega nije bilo. Odioznost spram vojske, militarizma općenito, Krleža će iskazati u više prigoda: I u kasarnama se mlatilo, i u ratovima. Sabljom, čizmom i šakama. Vezalo se u spone. Teška tjelesna kazna – biti vezan: čovjek visi na podlakticama vezanima unakrst, jedva dodirujući vršcima prstiju zemlju čitavom svojom težinom onesvješćujući se. Vezali su vojnike sapete u klupko kao pse, lijevu ruku o članku desne noge – po devet sati i to još u rovu i to zato jer čovjek nije iskazao dovoljnu počast višem činu.5

Slijedi njegovo poznato svjedočanstvo, koje Krležu na vrlo traumatičan način po prvi put povezuje sa Skopjem i Makedonijom: Još na početku puta našao sam se i ja vezan, u negvama, u zatvoru, očekujući da budem prozvan, što je značilo biti strijeljan. To su bili šokovi pred premijerom: sve zečje u čovjeku skupi se u prknu, sunuo bi kao strijela, a vezan je.6 Po jednom od njegovih biografa, Stanku Lasiću, Krleža odlazi iz Ludoviceuma jer zna za događaje u Srbiji i želi se osobno angažirati. To je značilo prekid s dotadašnjim načinom života ali i rastanak s ocem, što je cijeloj namjeri davalo i vrlo snažnu emotivnu notu. S obzirom da je granica bila zatvorena zbog balkanskog rata, trebalo je iznaći zaobilazni put i stići u „Južnu Srbiju“. Dolazi u Pariz, s namjerom da preko Marseillea i Soluna stigne u Skopje.

3 Isto, str. 101.4 Zelmanović, Đorđe, Njihov obračun s njim, Večernji list, 8. XII. 1973., str. 7.5 Matvejević, Predrag, Stari i novi razgovori s Krležom, Spektar, Zagreb, 1982., str. 107.6 Isto, str. 107.

94 95

Od sigurne smrti, s obzirom na optužbu da je špijun, Krležu spašava visoki srpski časnik: Spasio me jedan čovjek, artiljerijski major (ili kapetan prve klase), u službi kod glavne komande, jedini čovjek, koji mi je lično povjerovao da ne lažem, da nisam austrijski špijun, da sam doista predao svoje peštanske i pečujske dokumente (koji su se navodno izgubili) i taj me je čovjek pod pratnjom svog vlastitog konjičkog žandarma uputio u Beograd sa vlastitim preporučenim pismom na komandu mjesta, da me komanda mjesta uputi ministarstvu vojnom i da se (po mogućnosti) utvrdi moj identitet.16 Krleža opisuje kako je prošao sastanak s generalom Vasićem: Primio me u jednoj maloj sobi poslije podne, poslije ručka, sjedio je u vojničkom kavaletu u švajshemdu, zlatne ribice u fontani pred kućom, jedan blijedi monah sa kamilavkom melanholično, idijotski zuri u te zlatne ribice, pljušti šedrvan, a general Vasić u švajshemdu dimi cigaretu i promatra me kanibalski: evo jedne austrijske špijunčine.17

Krležin prvi skopski čin završava sretno. Nakon što je sproveden u Zemun, gdje je dokazao svoj identitet, pri prijelazu granice hapsi ga austrijska pogranična policija, na temelju tjeralice koja je za njim bila izdana. Nakon ispitivanja je pušten i dolazi u Zagreb sredinom 1913. godine. Kakve je posljedice ova umalo pogubna avantura ostavila na Krležu? Krleža dolazi u Skopje u vrijeme Drugog Balkanskog rata. Njegov mladenački, romantičarski zanos, koji je povukao mnoge da se priključe Srbiji u njihovoj „pravednoj“ borbi, naglo splašnjava. Oko njega užas, teror srpskih vojnika nad potlačenim narodom, za kojeg je odmah shvatio da nije srpski. Krvoproliće Bregalničke bitke definitivno potkopava Krležine ideale o bratstvu južnoslavenskih naroda, Krleža je tu, u Skopju, umjesto slobode, bratstva i kulture sreo agresivnu, militarističku i ekspanzionističku državnu silu.18 Zbog toga će kasnije i napisati: Neću da budem onaj arnautski transport između Velesa i Krivolaka godine

16 Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., str. 106 (preuzet tekst iz Moj obračun s njima, 1932., str. 151).

17 Isto, str. 105. (tekst preuzet iz: Fragmenti iz dnevnika 14. III. 1946., „Svjedočanstva“, 22. III. 1952., str. 2).18 Isto, str. 104.

dočekati odgovor na svoju molbu, (kojoj sam priložio sve vojne dokumente), ja sam otputovao do Glavne komande u Skoplje, da tamo lično riješim pitanje svoje sudbine. Tu sam se našao pred sumnjičavim nepovjerenjem, uhapšen kao nepoznati bjegunac, bez dokumenata, pod sumnjom špijunaže, u dizinteriji, pred opasnošću da budem bačen u kolerični odio kužne bolnice. Žandari, hapsane, zatvori, hotelska internacija, zapisnička ispitivanja, bjegunac pod sumnjom špijunaže na ratnom području, u djelokrugu Glavne komande, bez dokumenata, koji su se navodno izgubili, bez identiteta, potpuno u tmini, ja sam tada prilično duboko pogledao smrti u oči.13

Ovaj je događaj spomenut i prigodom posjete delegacije makedonskih pisaca Krleži na Gvozdu, prigodom uručenja nagrade Zlatni vijenac Struških večeri poezije. Na konstantaciju Gane Todorovskog, da je od danas Makedonac, Krleža je odgovorio: Ta zaboga, vam mora toa da vi e poznato – jas sum toa ušte od 1913ta godina, ušte togaš koga imav samo 20 godini jas stanav Makedonec. Im rekov na srpskite oficeri: gospodinovci moi, ova ne e Srbija, ovde se zboruva na drug jazik! Me zatvorija... za malku da me strelaat...14 Čengićeva verzija izgleda ovako: Sada ste Makedonac – kaže Popovski. Bio sam ja Makedonac davno prije Vas. Koje ste godine rođeni kao Makedonac? Rođen sam 1931. Sa mnom je bilo ovako: Idete kao dobrovoljac u Skoplje 1913. da se borite na strani srpske vojske, baš u vrijeme Bregalničke bitke. I u hotelu drugog dana dokazujete srpskim oficirima da tamo nitko ne zna srpski i čudite se kad vas sutra uhapse. A jesu li Vas vezali? – pita Popovski. Vezali jesu, ali ne za dugo. I nije to ni važno. Dogodilo se nešto normalno: Jer stižete s krivim papirima i priznajete sami da su vaši papiri, odnosno putne isprave, krivotvorene, nemate identiteta. A u hotelu u društvu s oficirima, kao dobrovoljac, stoprocentno oduševljeni, dokazujete im da tu, zapravo, nitko ne govori srpski i da je ovdje jezik i narod koji nije srpski i, prema tome, što mi radimo ovdje.15 13 Isto, str. 223.14 Тодоровски, Гане, Неодложни љубопитства, Мисла, Скопје, 1987, str. 236.15 Čengić, Enes, Krleža – ples na vulkanima, 3, Svjetlost , Sarajevo, 1990., str. 275.

96 97

bez obzira na meridijane, paralele, boju masti, države, nacije ili kontinente.21 U tom kontekstu gledano, ne trebaju nas čuditi fragmenti u raznim Krležinim djelima, koji su inspirirani ili potaknuti strahotama na tlu Makedonije. Međutim, to je tema za sebe. Ono što je najbitnije u cijeloj toj 1913. godini jest Krležin susret s balkanskim jugom, ratom, razaranjima, smrću nevinih i nedužnih, animalnim krvoprolićem dojučerašnjih saveznika, što uvjetuje slom njegovih prijašnjih ideala o bratstvu i solidarnosti južnoslavenskih naroda. Mladenački su ideali za Krležu izgubljeni, no ostaje spoznaja da na teritoriju koji se uništava, teritoriju na kojem je umalo izgubio život, živi narod koji ne govori srpski i koji nije srpski. To će mladi Krleža uostalom i otvoreno kazati gospodi srpskim časnicima. Krležina trauma iz 1913., premda o tome kasnije piše s prizvukom ironije i šale, kao i doživljaj užasnog bregalničkog krvoprolića, neosporno su ostavili dubok trag u njegovoj nutrini, o čemu, uostalom, najbolje svjedoče tekstovi u njegovom književnom opusu, inspirirani Makedonijom i njenom tragičnom sudbinom.

Drugi čin. Skopje 1937.

Nakon izvedbe drame „U logoru“ (Osijek, 12. siječnja 1937.) Krleža sedam dana nakon toga odlazi u Skopje. Razlog putovanju jest priprema izvedbe drame „U Logoru“ u skopskom teatru. Prema Lasićevim navodima, Krleža je prisustvovao nekim probama i razgledavao grad. Želio je vidjeti borbu gusana u ciganskoj mahali, međutim, nije uspio, jer je obolio znameniti gusan „MegdandžiMusa“. Dok su prijatelji i on očekivali borbu, do koje nije došlo, Krležinu je pažnju privukla jedna ciganska ikona. Ljubomir Dobričanin svjedoči da je primitivnost tog crteža toliko zainteresirala Krležu da je zaželio dobiti jedan takav primjerak.22 21 Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., str. 104.22 Dobričanin, Ljubomir. M., Veliki uspjeh premijere komada „U logoru“ od g. Miroslava Krleže u Skopju,

1913. mjeseca juna. Neću da budem policijski pisar skopski koji ureduje s kuburom u ruci, neću da budem radikalna prevara, ni ova agramerska glupost, ni kavana Bauer, ni Arbeiterhilfs kompanija.19 Krležin bunt je razumljiv. Začuđujuće kako mlad Krleža u dobi od dvadesetak godina nazire problem, koji će trajati narednih tridesetak godina i više. Uviđa da nema „Južne Srbije“, već da na tim prostorima žive ljudi druge nacionalnosti, koji govore jezik koji nije srpski, i koji su doslovce čerečeni od svojih susjeda na najgore moguće načine. Zbog toga će Krleža, ne u šali, nego u zbilji reći svojim posjetiteljima iz Makedonije u njegovom domu na Gvozdu, da je bio Makedonac prije svih njih: Dakle, tu nije bio nikakav visok stupanj svijesti, ali svakako sam, dakle prije tebe Makedonac.20

Bregalnička bitka, krvavi obračun dva južnoslavenska naroda na uštrb trećeg, očito mu pročišćuje horizonte i ruši mladenačke ideale o slozi i jedinstvu južnoslavenskih naroda: Nije se, međutim, ni osušila kumanovska krv, kada je već osam mjeseci kasnije bitka na Breglanici raznijela kao karteča sve lirske iluzije o kojima su čitava južnoslavenska pokoljenja bila uvjerena da predstavljaju elemente našeg narodnog opstanka. U dimu i požaru Bregalničke bitke (juna 1913.), mi smi naučili da je cinički makijavelizam malih balkanskih dinastija stvarnost, a partitura Lisinskoga, ilirske fantazmagorije, đakovačka idila ili nostalgija za Prizrenom – da su pusta retorika. Sva viđena stradanja, užasi i besmislene smrti jačaju mladog Krležu u uvjerenju što mu je nadalje činiti: U onom trenutku sloma svih ovozemaljskih vrijednosti, dječačkih dragih iluzija, samoobmana i megalomanije, meni se objasnilo da jedina prava i tog poziva dostojna misija umjetnika (u takvome kaosu u kakvome mi živimo), ne može da bude drugo, nego da pripovijeda ljubav prema čovjeku, kao takvom,

19 Isto, str. 105. (preuzet tekst iz Davni dani, 1956., str. 234)20 Čengić, Enes, Krleža – ples na vulkanima, 3, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 273. Ovdje postoji izvjesna ne

jasnoća, Gane Todorovski u svojoj knjizi navodi da je on vodio ovaj razgovor s Krležom, dok Čengić to pripisuje Ante Popovskom, predsjedniku tradicionalne pjesničke manifestacije Struške večeri poezije.

98 99

ra. Ovdje tu predstavu smatraju „najboljom skopskom predstavom“ (od početka svijeta) a „uspjeh“ kao premijerni „uspjeh“, najvećim skopskim uspjehom. Provale temperamenta i vikanja upravo urlanja bilo je gotovo više nego u Osijeku, gdje je bilo prilično glasno. Režiser Štimac je čovjek mlad, ambiciozan iznad prosječnosti, po mome mišljenju neinteligentan i nei... čudna mješavina temperamenta i recimo sposobnosti (po mome mišljenju). Kazalište je bilo rasprodano već dva dana prije a u subotu se već prodaju karte (ukoliko ih to zanima). Ovo je velika fantastična predstava, što se tu vidi na svakome koraku (...) 27

Iz pisama koje Krleža piše Beli, razvidno je da mu je u Skopju bilo ugodno, da se opustio, da ga je zabavljao taj živopisni balkanski folklor, bez agramerske uljudnosti, jednostavan, prisan, blizak. Očito je da uživa u slavi i časti koju doživljava, a mnogobrojnost i reakcije publike u Osijeku i Skopju hrane njegov ego i određenu vrst narcizma. Stoga piše: U vezi s mojim dolaskom u Skoplje opet se jedanput pokazalo kako po svim tim raznim i mnogobrojnim gradovima živi masa sveta koja me čita i koji hoće da me čuje i koliko god bi bilo potrebno raznim predavanjima razbistriti mnoge predrasude oko književnika na koga jedino ljudi stavljaju ogromne zahtjeve, te bi bilo potrebno da se na tome radi i to mnogo više i intenzivnije nego do sada. I u Osijeku i u Skoplju smatraju – Logor – događajem koji će bez... na sceni afirmisati, a što štampa laje (upravo ta i takva štampa) to je savršeno sporedno.28

Po dolasku u Beograd, Krleža se javlja Beli, dojmovi su odlični, skopski trenutak ostaje mu u jako lijepom sjećanju: Sve što sam vidio i doživio u Skoplju je bilo vrijedno da se vidi i doživi, toliko je ogromno po svom pamćenju, da sam apsolutno odlučio sprovesti jedno dulje vrijeme tamo na jugu, gdje je sve toliko dinamično te izgleda upravo nevjerojatno. Što se tiče predstave (kao što sam ti već javio mojim posljednjim pismom iz Skoplja) bila je u relacijama dobra i tu ne postoji drugo nego biti zadovoljan.29

27 Isto, str. 185/6.28 Isto, str. 186.29 Isto, str. 186.

Krležina drama imala je veliki uspjeh, kazalište je bilo dupkom puno, međutim, Krleža se unatoč ovacijama i oduševljenju publike nije pojavio na sceni.23 Ovo je drugi Krležin dolazak u Skopje, znatno opušteniji i manje opasniji od prvog dolaska u ovaj grad davne 1913. godine. Naime, krajem 1936. godine Krleža je dobio ponudu da se njegova drama „U logoru“, uz Osijek i Beograd postavi i u Skopju. U prvom pismu supruzi Beli, Krleža se dvoumi oko odlaska u Skopje: Hoću li u Skoplje još ne znam, da bi u trećem pismu supruzi napisao: Mene je uprava skopskog kazališta pozvala na generalnu probu „U logoru“ i tako ja sjutra, u nedelju, putujem u jedanaest sati prije podne brzim vozom u Skoplje kamo stižem u devet navečer.24 Nakon prespavane noći, Krleža iz sobe upravnika skopskog kazališta „Kralj Aleksandar“ piše Beli: Stigao sam u Skoplje nakon devetosatne vožnje sinoć, sjedimo na obali Vardara, slušam kako žubori „ta reka srpska“, što je „ko rajski Feniks raširila bela krila“ (ne Vardar nego orao iz Ilićeve pesme), svejedno, dakle, sjedim posle prvog čina pred generalnu probu, odigrane 40% slabije nego što je bila osječka, u uniformama što sjećaju na „jesenje“ (...) 25

Krleža se tijekom svog drugog posjeta Skopju očito osjećao vrlo zadovoljan. Za razliku od prvog susreta, u kojem je skoro izgubio život, ovo je bio svijet koji mu je bio mnogo bliži, pogotovo kazališni milje: Po garderobama svjetlucaju uljanice, zaudara po ljutoj, po luku, po bijelim bubrezima na žaru, po bravetini i po vjetrovima iz glumačkih crijeva, (od bijela luka, čevapčića i drugih mezetluka), a pijani Makedonci i Tračani u tim istim scherzoopancima i šubarama gađali su gole pjevačice gnjilim krumpirima, upravo tako kao oni surovi, neočišćeni šmrkavci čočekinje u Jančihanu, vis a vis od crkve Svetoga Spasa.26 Što se tiče same izvedbe kazališnog komada, izgleda da je unatoč folk loru, koji ga je očito zabavljao, Krleža bio zadovoljan: Sinoć je bila premije

Pravda, 23. I. 1937.23 Lasić, Stanko, Krleža – kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982., str. 264.24 Bojadžiski, Ognen, Krleža i Makedonija (fragmenti), Prometej, Zagreb, 2005., str. 184.25 Isto, str. 185.26 Isto, str. 187.

100 101

upozna s likovnim vrednostima naše srednjovekovne umjetnosti naročito one u Ohridu. A nije propuštao da kaže i koju pohvalnu reč o suvremenoj makedonskoj umetnosti koju je imao priliku da vidi u Umetničkoj galeriji u Skoplju i na godišnjoj izložbi Makedonskih likovnih umetnika u Umetničkom paviljonu.32

Ovo svjedočenje Dimče Koca potvrđuje da je Krleža stvarno želio bolje upoznati Makedoniju. Unatoč njegovoj enciklopedijskoj memoriji i znanju, situacija u Makedoniju nije mu u potpunosti bila najjasnija, o čemu svjedoči zapis razgovora Kole Čašule i Ognena Bojadžiskog.33 Iz zapisa, u kojem Čašule Bojadžiskom iznosi svoja sjećanja na druženje s Krležom, evidentno je da su Krležu interesirali makedonskobugarski odnosi, o čemu je diskutirao s njegovom suprugom Vanđom Čašule, jer je ona radila na knjizi Od priznavanja do negiranja, u bugarskomakedonskim odnosima. Krleži, kako svjedoči Kole Čašule, neke stvari bile su poznate, ali više njih nije poznavao, stoga je to želio razjasniti u razgovoru s gospođom Čašule. Krleža je nakon iscrpnog tumačenja Vanđe Čašule postavio pitanje što ona ustvari želi dokazati tom knjigom, na što mu je ona odgovorila da želi istaknuti koliko je bugarska politika u svemu bila prevrtljiva i kalkulantska.34

Izvanprotokolarni susret Krleže i Čašula s predstavnicima modernističke struje unutar makedonske književnosti izuzetno je interesantan. Makedonski modernisti zalagali su se za veću umjetničku slobodu u izboru tema, u prezentaciji, u stihovima, uopće za jednu drugačiju stvaralačku kreativnost, van utjecaja ideološkog koncepta, što je kod vladajućih struktura stvaralo određene ideološke otpore. To je suštinski razlog zbog čega je Čašule, koji je imao revolucionarni kredibilitet, mogao sebi priuštiti slobodu da zamoli Krležu za jedan ovakav razgovor i to u svome stanu. Naravno da je ovaj nenajavljeni događaj iziritirao vladajući establišment, što je i vidljivo u kasnijoj prepisci Krleže i Koliševskog, no razgovor je po svjedočenju Kole Čašule bio više nego 32 Isto, str. 109.33 Bojadžiski, Ognen, Krleža i Makedonija (fragmenti), Prometej, Zagreb, 2005.34 Isto, str. 103.

treći čin. Skopje 1960.

Krleža po treći put u svom životu 1960. godine odlučuje posjetiti Skopje.30 Interpretacije razlogu njegovog putovanja su različite. Osobno sam sklon prihvatiti razloge koje navodi Kole Čašule. Inače, Čašule je bio uistinu dobar Krležin prijatelj, što je i vidljivo iz njegove prepiske s Enesom Čengićem. Čašule o tome između ostalog piše: Povod posjete Makedoniji, pored njegove višegodišnje želje da nas posjeti, bio je i jedan moj susret s njim u Zagrebu. Tada, izlažući mu književnu i ne samo književnu situaciju u Makedoniji, progon koji je prijetio modernistima okupljenim oko časopisa „Razgledi“, čiji sam glavni i odgovorni urednik bio, ja sam zatražio podršku, ako ne javnu onda implicitnu. Miroslav Krleža me je veoma pažljivo saslušao, postavio je više pitanja, razmislio i obećao da će uskoro doći u Makedoniju i da će nam pomoći. Formalni povod za posjet trebao je biti razgovor s makedonskom redakcijom Enciklopedije.31

Krležin dolazak u Skopje popraćen je medijski skromno, no ono što je bitno za događanja koja će uslijediti, jest njegov razgovor s makedonskim „modernistima“, tada mlađom grupom pjesnika, koji su se nastojali otrgnuti od partijske cenzure i šablone. Ništa manje značajni nije ni njegovo putovanje Makedonijom, koje će rezultirati prekrasnom esejističkom prozom o ljepotama makedonske povijesne, kulturne i crkvene baštine. Naravno da je prigodom njegovog boravka u Skoplju bilo i određenih „šumova“ na relaciji vodećih političkih faktora u liku Lazara Koliševskog i liberalne opcije kulturnjaka, što je Krleža bez veće napetosti sveo na prihvatljive odnose. Treba navesti da je Krležin vodič kroz Makedoniju bio istaknuti povjesničar umjetnosti Dimče Koco, koji je sa Krležom sudjelovao u realizacije izložbe srednjovjekovne umjetnosti jugoslavenskih naroda u Parizu. Koco o tome piše: Na rastanku izrazio je želju da ponovno posjeti Makedoniju i da se bolje 30 Dolazi 25. travnja i odlazi 2. svibnja 1960.31 Čengić, Enes, S Krležom iz dana u dan – Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 121.

102 103

šefa katedre za SH jezik i književnost Haralampije Polenakovića i predsjednika Makedonske akademije nauka, Blaža Koneskog. Student je zanijemio. Nije mogao izgovoriti ni jednu riječ.38

Krleža se prilikom svog boravka u Skopju imao prilike susresti i s Lazarom Koliševskim i ostalim partijskim ličnostima. U razgovoru s Čengićem, Koliševski navodi da su Krležu očekivali u Makedoniji i ranije, no to je ostvareno tek 1960.: Došao je s već određenim svojim programom, u prvom ga je redu zanimao razvoj Makedonije: ljudi, njihov život, umjetnost, naročito freske, čiju je izložbu on organizirao u Parizu 1950. Na ručku u Skopju okupilo se dosta pisaca i naučnika i tad nam je otkrio zanimljivu studiju o makedonskom nacionalnom biću koju je davno napisao slavist Karl Hron.39 Krleža je u Skopju ipak balansirao između zvaničke političke elite i mladih liberalnih intelektualaca, učinivši pritom veliku uslugu makedonskoj kulturnoj i nacionalnoj baštini. Skopskom Institutu za nacionalnu povijest poslao je popis bibliografije makedonske dokumentacije iz bibliografskog kataloga Leksikografskog zavoda. Mislim da nisam ni prvi ni zadnji, uvjetno rečeno, istraživač odnosa Krleža– Makedonija, koji zaključuje da je Krleža simpatizirao makedonski narod, te da je, koliko je god bilo u njegovoj moći i slobodnom vremenu, učinio mnogo za Makedonce i Makedoniju. Spomenimo postavljanje izložbe srednjovjekovne umjetnosti jugoslavenskih naroda, gdje je Krleža osobno autor teksta o makedonskom srednjovjekovlju, pomoći na radu enciklopedije Makedonije, do niza literarnih predložaka koji govore o Makedoniji, njenoj tragičnoj sudbini, ljepotama i vrijednostima srednjovjekovne umjetnosti, ljudima i mentalitetu, koji su mu očito bili dragi i bliski.

Negdje na početku ovoga teksta postavio sam sebi pitanje koliko je Krleži u njegovim dvadesetim godinama bila jasna situacija na Balkanu i položaj nepriznatog makedonskog naroda, kojeg je već u toj dobi registrirao kao narod koji nije srpski, jer ljudi koje je sretao u Skopju nisu govorili srpskim 38 Isto, str. 105.39 Isto, str. 111.

uspješan: Odmah po njegovu dolasku u Skoplje, susreo sam se s Krležom, te smo se dogovorili da se on sastane s redakcijom i najistaknutijim suradnicima časopisa „Razgledi“. Dogovorili smo se, kako ne bi izazvali neka reagiranja, da se susret održi u mome stanu. Tako je i bilo. Na početku razgovora Krleža je postavljao pitanja, svakome pojedinačno: pitao ga je tko je, što je napisao, objavio i sl., a radio je to tako metodično da sam bio iznenađen, jer su to bili pretežno mladi ljudi. Zatim smo razgovarali o makedonskom modernizmu, koji se po mnogo čemu razlikovao od modernizma u drugim sredinama, upravo zato jer je to bio i zahtjev za demokratizacijom, ka oslobođenju od dotadašnjih stega koje su kod nas u Makedoniji imale parohijalne metode.35 Čašule je zbog ovog sastanka imao određenih neugodnosti, koje je Krleža, koliko je mogao minimizirao. Na Krležinu zamolbu, sutradan su Čašule i on prošetali Starom čaršijom. Šetnja je, kako svjedoči Čašule, trajala duže. Zastajali su od dućana do dućana, propitkivali se o robi, razgovarali s obrtnicima. Krleža se, kako navodi Čašule, o svemu raspitivao, komentirao i bio uzbuđen tim susretima.36 Krležin susret s mladim makedonskim piscima, podrška njihovim idejama pa i određena vrst zaštite, za Čašulu je bio izuzetan događaj: I uza sve pokušaje zvaničnika da Krležinom posjetu daju što zvaničniji karakter, on je nastojao susretima s nama, razgovorima, šetnjom kroz Skopje, pridodati karakter podrške našim stremljenjima. I to je odmah dalo odjeka. Neki od pripremanih planova o progonu modernista (na jednom je sastanku zatražena politička i policijska intervencija), bili su odgođeni, a neki su izostali.37

Svoja sjećanja na Krležin posjet Skopju donosi i Gane Todorovski: Nisam bio obavješten da će Krleža posjetiti naš fakultet. U seminarskoj Sali imao sam ispite iz hrvatske književnosti. Borislavu Naumovskom, koji je tada bio student, dao sam zadatak da govori o dramama Miroslava Krleže. U tom trenutku otvorila su se vrata i na vratima se pojavio Miroslav Krleža u pratnji 35 Čengić, Enes, Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajavo, 1990., str. 120.36 Isto, str. 121.37 Isto, str. 121.

104 105

Božo Rudež

kRLEŽA A.D. MMXIII.

1. Krležini europski horizonti

Gotovo da nema ni jedne republike i pokrajine bivše jugoslavenske zajednice, ni jedne značajnije europske kulturne sredine koja nije kazališnim predstavama, simpozijima, literarnim večerima, festivalima, radio i TV emisijama, prijevodima, reprintima, zbornicima ili posebnim izdanjima obilježila 120. obljetnicu rođenja Miroslava Krleže, jednog od najplodnijih hrvatskih književnika, najutjecajnijih jugoslavenskih pisaca i najznačajnijih europskih umjetnika XX. vijeka. On je svojom pojavom i veličinom toliko zapremio naš umjetnički, kulturni i društveni horizont da ga nije moguće niti zaobići niti previđati, koliko god mnogi to željeli.

Isto tako, malo je koji pisac, prije i poslije Krleže u južnoslavenskim i svjetskim razmjerima, tako kreativno iskazivao svoj umjetnički talent u svim književnim žanrovima (lirika, proza, drame, romani, eseji, feljtoni, polemike, kritike, putopisi i dnevnički zapisi, časopisi i urednički poslovi…) kao što je to činio Miroslav Krleža, ostavši dosljedan svojim estetskim afinitetima, etičkim principima i intelektualnim uvjerenjima1.1 Svejedno, i usprkos golemom književnom opusu, Krleža (1893–1981) za svog života nije dočekao

Sabrana djela. Bilo je nekoliko pokušaja, ali svi su neslavno završili. U Koprivnici, 1923. kod Vošickog izlaze samo tri knjige, nakon čega Krleža raskida ugovor. Minerva iz Zagreba 1932. ponudila je piscu tiskanje 18 svezaka, objavljeno je 9, nakon čega je uslijedila policijska zabrana i hapšenje prokurista Brucka. Zatim, 1937. Sabrana djela pokušava objaviti Stanislav Kopčok u Biblioteci nezavisnih pisaca. Izlazi nekoliko knjiga, opet dolazi do policijske zabrane, a u to vrijeme, zbog sukoba na ljevici, Kr

jezikom. Teško je sa sigurnošću na to odgovoriti, međutim, sasvim je jasno da ono što je vidio i doživio 1913. godine značilo razbijanje iluzije o zajedništvu južnoslavenskih naroda. Sve viđeno i proživljeno iniciralo je i razmišljanja o zemlji koja se uništava, narodu koji se zatire u ime tko zna čije pravice i istine, što je kasnije imalo odjeka u njegovim napisanim tekstovima. Gane Todorovski je Krležinu povezanost s Makedonom okarakterizirao ovim riječima: So svojata studija „Illyricum sacrum“ (1944), Krleža posvedoči deka znae ne samo za Nerezi, no i za Kurbinovo i Staro Nagoričani, za Skopska Crna Gora i ohridskata Sveta Sofija, za Stobi i Herakleja, za bogomilite i balkanskite vojni, za Ilinden i makedonskite traumi i paradoksi. Krleža beše primer na poznavač na Makedonija od najvisok rang.40 Uistinu, Makedonija Krleži nije bila literarni prioritet, međutim, kada je god mogao, uvrštavao je njenu povijesnu tragičnost u svoje litararne tekstove. Da je uživao u njenoj prirodi, gradovima, srednjovjekovnim spomenicima i manastirima, najbolje svjedoče njegovi esejistički tekstovi u „Viaggio in Pelagonia“, gdje je vođen znalcem makedonske povijesti, povjesničarem umjetnosti Dimče Kocom, upoznao iskonsku, izvornu Makedoniju. Bio je i ostao, kako navodi Gane Todorovski, veliki, istinski prijatelj Makedonije, makedonskog naroda i makedonske kulture.

Epilog

Moj stariji brat bio je pod turskom zastavom, pa su došli Srbi i oteli nam sto i sedam ovaca. A ja sam srpskoga kralja služio tri puta i povukao se u Albaniju. Pa su Bugari došli i mater mi odvukli. I sestru. I oca su mi ubili Komite još prije. Sve su nam uzeli.

Krleža, Miroslav, „In extremis“, novela, Književna republika, 1923.

40 Тодоровски, Гане, Неодложни љубопитства, Мисла, Скопје, 1987, str. 243.

106 107

su članke za Diderotovu enciklopediju pisali vodeći francuski književnici, filozofi i znanstvenici (d’Alembert, Condillac, Holbach, Helvetius, Buffon, Voltaire, Rousseau, Montesquieu i dr.) Posrijedi je dakle projekt oko kojeg su okupljene snažne autorske ličnosti s vrlo individualiziranim autorskim stilovima, što je Krleži, koji je oduvijek više cijenio talent, znanje, invenciju i izvrsnost od akademskih titula i institucionalnih autoriteta, sklonih frazi i konvenciji – bilo jako važno.

Po tom uzoru, dakle, Krleža je u Centralnoj redakciji EJ okupio najeminentnija imena iz jugoslavenske kulture, umjetnosti i znanosti, blistave intelektualce i vrsne leksikografske stručnjake. Zadaća je našeg enciklopedijskog pothvata, naglašava Krleža, da sa „socijalističkog motrišta prevrednuje našu povijest i razgrade mitovi koje su stvorili građanski povjesničari“.4

U to vrijeme, neposredno poslije Drugog svjetskog rata, koje je kod nas prožeto „revolucionarnim i obnoviteljskim zanosom“ u društvu i kulturi – Krleža paralelno s Enciklopedijom priprema i u Parizu 1950. otvara veliku Izložbu srednjovjekovne umjetnosti naroda Jugoslavije.

I pariška izložba poput Enciklopedije, ima za Krležu isti cilj: izlošcima i autentičnim artefaktima, objektivno argumentirati tezu o kulturnoj samosvojnosti naroda na jugoslavenskom prostoru te pokazati svijetu kako su tu stvarana djela koja korespondiraju s vrhunskim dometima onodobne europske umjetnosti i misli. O tom Krležinom naumu i entuzijazmu dragocjeno svjedočanstvo ostavlja nam poznati makedonski povjesničar umjetnosti Dimče Koco, u pismu Enesu Čengiću, nakon Krležina posjeta Makedoniji 1960. godine: „Sa Miroslavom Krležom upoznao sam se prilikom realizovanja izložbe srednjovjekovne umjetnosti jugoslavenskih naroda u Parizu. Ja sam bio član Odbora za realizaciju ove izložbe, a njegov predsjednik bio je M. Krleža. Krležino poznavanje srednjovjekovne umjetnosti naših naroda bilo je toliko svestrano da sam verovao još u početku rada ovog Odbora da će uspeh izložbe biti izvanre4 O Krležinim enciklopedijskim preokupacijama i ciljevima više vidjeti u: Krležijana, sv. 1.; Leksi

kografski zavod Miroslav Krleža (gl. ur. Velimir Visković), Zagreb 1993., str. 209 i d.

Uz mnoga poetska i književna remekdjela, kao što su: Balade Petrice Kerempuha, Zastave, Povratak Filipa Latinovicza, Gospoda Glembajevi i dr., koja ga svrstavaju u antologiju svjetske literature, Krleža je, kao erudit, poliglot2 i – možda – posljednji polihistor ovih prostora, akademskoj, kulturnoj i društvenoj zajednici hrvatskog/srpskog/slovenskog/bosanskog/crnogorskog/makedonskog jezičnog izričaja ostavio u nasljeđe seriju enciklopedijskih edicija, trajne i univerzalne vrijednosti.3

Krležin enciklopedijski uzor na koji se često pozivao bijaše Diderotova Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné… A razloge te Krležine naklonosti nije teško ustanoviti. Naime, Diderotova enciklopedija neposredno je prethodila revolucionarnim previranjima u Francuskoj razobličavanjem religijskih dogmi feudalnoapsolutističkih institucija. Također, valja podsjetiti da

leža se razilazi s Partijom. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, što zbog zabrane, što zbog prezira NDH režima – Krleža nije objavio ni slova. Nakon rata, ni Titovo pokroviteljstvo niti prijateljstvo s Titom, u tom pogledu, nije mu ništa pomoglo. Nakladni zavod pokrenuo je tiskanje SD, ali je izišlo samo 6 knjiga. Izdavačka kuća Zora došla je najdalje, s 27 naslova, no upada u teškoće i gasi se. Od 1967. do 1972. godine Krležine knjige ne izlaze. Tek u povodu 80. godišnjice autorova života, zahvaljujući Enesu Čengiću i sarajevskom izdavaču Oslobođenju, od 1975. do 1988. prvi put tiskana su Sabrana djela Miroslava Krleže u 50 svezaka.

2 Đorđe Zelmanović u knjizi Kadet Krleža, Školovanje Miroslava Krleže u mađarskim vojnim učilištima, navodi „da je Krleža između 15 i 18 godine, još u Kadetskoj školi u Pečuhu i peštanskom Ludoviceumu perfektno naučio njemački, mađarski i francuski i da je već tada na hrvatski prevodio Strindberga, Ibsena, Petöfija“. Posebno vidi poglavlje: „Karakteristike akademca Krleže – Frigyesa“, str. 49. i d., Školske novine/Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1987.

3 Treba znati da je Miroslav Krleža utemeljitelj, a od osnutka Leksikografskog zavoda FNRJ u Zagrebu 1950. (od 1962. Jugoslavenskog leksikografskog zavoda koji se od 1991. zove Leksikografski zavod Miroslav Krleža) pa sve do smrti bio direktor, glavni urednik i redaktor Enciklopedije Jugoslavije i Opće enciklopedije. S Krležinim potpisom i imprimaturom izlaze i ostala enciklopedijska i leksikografska izdanja: Pomorska, Šumarska, Medicinska, Tehnička, Likovna i Muzička enciklopedija, Leksikon JLZ, Atlas svijeta i dr.Razloge, zbog kojih se u našim (ne)prilikama prihvatio ovog posla, Krleža je objasnio Redakcijskom kolegiju 1952. sljedećim riječima: „Južnoslavljanska Enciklopedija, između ostaloga, treba da formulira ili da kodificira ono što su, iz mnogih fatalnih razloga propustila pokoljenja (…); treba da bude negacija svih malograđanskih i reakcionarnih lajtmotiva ove palanke duha, negacija ovih samozaglupljujućih uzajamnih negacija, koje se trajno inspiriraju prije svega neznanjem, a zatim sa svijesnim izvrtanjem istine“ (podcrt. B.R.). Brošura: Enciklopedijska izdanja LZ FNRJ, Zagreb 1953., str. 19.

108 109

II/911.Bilo bi u svakom slučaju informativno kad bi se ovdje navele egzaktne

cifre o helenizaciji Egejske Makedonije. Bilo bi isto tako informativno, da se prikaže kako i zašto je do ubrzane helenizacije došlo. Poslije izgubljenog rata u Maloj Aziji (1922), kada je Kemalpaša bacio u more milijun i po Helenskih kolonista starosjedilaca, Egejska Makedonija preostala je kao jedini piedàterre smještanja ovih brodolomaca i beskućnika. Grčke vlasti upotrijebile su ovu katastrofu za helenizaciju Egejske Makedonije, što im ovako brzo i ovako rezulutno ne bi bilo pošlo za rukom bez masovne imigracije…

VII/67U vezi sa kolonizacijom Makedonije navodi se jedina konkretna cifra

VII/6 ‘u Makedoniji je naseljeno oko 4.000 kolonističkih porodica’ i t. d. to zapravo nije mnogo, a trebalo bi reći u kom vremenskom razmaku, jer ako je ovih 4.000 porodica jedini uspjeh kolonizacije, onda se i po tome vidi da u trajnost takvog pothvata nisu vjerovale široke mase i t. d. Prikaz ovog historijskog perioda od Versailleskoga mira nije naročito precizan pa i u onom slučaju kad bismo ga ovdje preradili. Od ovog teksta ne bi nastalo nešto što bi se moglo imprimirati bez nekih naknadnih izmjena. Ne može se početi jedan prikaz jednog takvog historijskog perioda kao što je ovaj od 1918–1941 sa jednim datumom, u ovom slučaju sa Versailleskim mirom, jer bi trebalo reći da je datum Versailleskog mira od juna 1919, koji kroji sudbinu Makedonije za slijedećih dvadeset i tri godine, samo jedan od datuma u ovom krvavom kalendaru, koji traje pedeset i više godina.“

Ili, kada npr. strogo urednički Krleža upozorava na propuste oko Bo gu mila:

„V/34. Sve što je rečeno o Bogumilima V/2225 i VI/18 ništa nije tačno! Lai

cizacija crkvene hijerarhije srednjovjekovne nije nigdje uspjela. To bi trebali

dan. Tako je i bilo. Utisak koji je na mene ostavila njegova bogata i definirana ličnost kao intelektualca izuzetne sposobnosti, potvrdio se je i tada kada sam bio u njegovom društvu prilikom njegove višednevne posjete Makedoniji. Njegovo interesovanje za razvitak (kulturni, politički, ekonomski) makedonskog naroda od ranog srednjeg vijeka do danas, bilo je toliko veliko da sam ja morao voditi računa za svaku moju riječ koju sam izgovorio pred ovim čovjekom, jer je on svaku moju misao pratio sa velikim poštovanjem. Imao sam utisak da vjeruje mome izlaganju. Iz razgovora koji smo vodili uvideo sam da Krleža zna da odvoji istinu od laži i realne vrijednosti od improvizacije, makar ova bila obojena željom da se laž izjednači sa istinom. Vjerovao sam da je Krleža u tome nenadmašan. Tokom ovog druženja pala mi je u oči njegova iskrena radost što je makedonski narod najzad izborio svoju slobodu.

Na rastanku izrazio je želju da ponovo posjeti Makedoniju i da se bolje upozna sa likovnim vrijednostima naše srednjovjekovne umjetnosti, naročito one u Ohridu. A nije propuštao da kaže i koju pohvalnu riječ o suvremenoj makedonskoj umjetnosti koju je imao priliku da vidi u Umjetničkoj galeriji u Skopju i na godišnjoj izložbi Makedonskih likovnih umjetnika u Umjetničkom paviljonu – isto u Skopju.“5

Sve autore enciklopedijskih natuknica koji se u opisu povijesnih činjenica i događaja ne pridržavaju principa istine i objektivnosti, koristeći se pri tom provjerenom i izvornom historiografskom literaturom i znanstvenom metodologijom, Krleža je nemilosrdno križao i persiflirao, a za tako loše napisane ili nepotpune tekstove tražio je da se preprave, dopune, djelomično ili u cijelosti odbace. Za ilustraciju navest ćemo Krležine uredničke primjedbe i kritičke opservacije uz natuknicu Makedonija (Makedonci):

„I/125.Uvod bi trebalo prestilizovati – ab ovo.

5 Enes Čengić: Krleža, post mortem II, Svjetlost, Sarajevo 1990. str. 109.

110 111

S takvim moralnointelektualnim vrlinama, s takvom građanskom hrabrošću, Krleža doista pripada plejadi blistavih erazmovskih intelektualaca koji ni pred najtežim izazovima nisu podlegli „iskušenjima neslobode“ (Dahrendorf9), niti su počinili „izdaju intelektualaca“ (Benda10).

I Krleža je, još od Ludoviceuma, Balkanskih ratova, raspada K.u.K. Monarhije, Vidovdanskog ustava i Šestojanuarske diktature do endehazijskih represalija11 i poslijeratnih socijalističkih aberacija bio proganjan, zatvaran, zabranjivan, osporavan i marginaliziran. Bio je trajno izložen „iskušenjima neslobode“, ali je do kraja života ostao uspravan i dosljedan svojim moralnopolitičkim uvjerenjima i shvaćanjima smisla čovjekova života.

Štoviše, Krleža se kao osvjedočeni humanist i pacifist, erudit i pisac, svakim svojim književnim djelom potvrđivao kao iznimna stvaralačka ličnost, koja svojim bogatim spektrom misli i izuzetnom magijom riječi – osvaja i nadahnjuje generacije čitatelja.9 O duhovnim velikanima i ljudima sudbine, o slobodi i vlasti (moći), o društvenoj ulozi i javnom an

gažmanu intelektualaca, od Sokrata i Erasmusa, preko Galilea, Markantuna de Dominisa i Voltaiera do Karla Poppera i Sartrea – ispisane su mnoge studije i knjige. I uvijek je u meritumu spora: da li intelektualac (pisac, filozof, umjetnik, znanstvenik, izumitelj, genije) svoje vrline, svoju izvrsnost, svoj etos stavlja u službu čovjeka, istine i humanističkih ideala, ili svoj dar i um stavlja u službu laži i obmana, sistema i režima, koji su gospodari života i smrti. Povijest poznaje obje vrste javnointelektualnog angažmana. A naročito onog iz XX. vijeka kada su se rasplamsala tri totalitarizma: fašistički, nacistički i komunistički (boljševički), a mnogi intelektualci podlegli su tim bremenitim kušnjama. Rijetke i časne izuzetke koji su odoljeli „iskušenjima neslobode“ Dahrendorf naziva erasmovci. O erazmovskim intelektualcima i (ne)kompromitiranim formativnim ličnostima koji su svojim životom i djelom obilježili i dali pečat svojoj epohi, više vidjeti u: Ralf Dahrendorf, Iskušenja neslobode. Intelektualci u doba kušnje, Prometej, Zagreb 2008.

10 Zanimljivo je da je Julien Benda svoju čuvenu i često citiranu knjigu Izdaja intelektualaca napisao i objavio još 1929., a na hrvatski jezik prevedena je tek 1997., izd. Politička kultura, Zagreb.

11 Poznato je da je nakon sukoba na ljevici (1939–1940) Krleža ostao u posvemašnjoj izolaciji. Sve se vrtoglavo kretalo prema katastrofi, sve je ukazivalo da dolaze teški i tragični dani. Tako su ga ustaške vlasti dovele u zatvor, o čemu je ostalo Krležino autentično svjedočanstvo: „Vode me u zatvor u Petrinjskoj ulici. Dugačak hodnik, polusvjetli. Jedina lampa na plafonu. Prema meni ide grupa omladinaca, vode ih. Jedan me je prepoznao. Viknuo je: trockista! Pljunuo mi u lice. A kad su to vidjeli drugi, pljuvali su i oni. Bio sam sav popljuvan. Došao sam u ćeliju, sjeo na pod i uhvatio me grč, bol, sram, poniženje. Zaplakao sam kao gorka godina.“ Zvane Črnja: Sukobi oko Krleže. Argumenti i svjedočanstva za još jedan obračun s antikrležijanstvom, NIŠRO Oslobođenje, Sarajevo 1983., str. 69.

prestilizirati. Arijanstvo na Balkanu traje još od prakršćanskih dana na ovom istom terenu i tvrdokorno se održava sve do druge polovice XV st.“6

Dakle, Krleža je od svojih suradnika tražio da povjerene im teme obrađuju temeljito i cjelovito, bez ideoloških magli ili političkih primjesa, bez fraza i naknadnih (re)konstrukcija. Jer, za Krležu, pisati o umjetnosti, kulturi, povijesti, društvenim pojavama i događajima, pisati o bilo čemu, značilo je isto što i misliti; pisati i misliti slobodno i kritički, i na taj način svjedočiti umjetničku (i znanstvenu) istinu o čovjeku i svijetu u kojem živimo.

A da nered u mislima i nered u rečenicama može biti posljedica nereda u društvu, čemu i danas svjedočimo, na svim stranama, Krleža lucidno zapaža još 1932. godine kada u polemičkom tekstu Moj obračun s njima, svojim protivnicima malograđanske provenijencije, koji mu osporavaju moralni i književni kredibilitet – poručuje: „Nered u rečenicama je posljedica nereda u mislima, a nered u mislima je posljedica nereda u glavi, a nered u glavi je posljedica nereda u čovjeku, a posljedica nereda u čovjeku je posljedica nereda u sredini i u stanju te sredine.“7

Uz takvu književnu nadarenost, erudiciju i enciklopedijsku širinu, kao umjetnik i intelektualac, Krleža je bio politički i društveno angažiran na ljevici, braneći „kutijom olovnih slova“ slobodu i ljudsko dostojanstvo, istinu i socijalnu pravdu. Zato za Krležu nije pitanje „da li se neki pjesnik posvetio političkoj akciji ili ne, nego kako on tu političku aktivnost i društvenu stvarnost obrađuje literarno“. Ovdje se radi o „daru i umjetničkom temperamentu kao prvom i jedinom preduslovu bilo kakvog artističkog angažmana, bio on usmjeren lijevo ili desno“.8

6 Iz Krležine ostavštine: Marginalia lexicographica, Izbor, Kolo, časopis Matice hrvatske, br. 1, proljeće 2007, str. 392, 393, 394 i 395.

7 Moj obračun s njima je polemička knjiga s najboljim obilježjima Krležina stila. O tome više vidjeti u: Stanko Lasić, Krležiologija ili povijest kritičke misli o Miroslavu Krleži, II., Zagreb 1989., str. 315.

8 Predrag Matvejević: Razgovori s Krležom, 6. izdanje, Prometej, Zagreb 2002, str. 93.

112 113

psihološkim nijansama i umjetnički iznijansiranim karakternim ličnostima – puno je aluzija na filozofiju i znanost, slikarstvo i medicinu, glazbu i bankarske spekulacije, društveni ugled i novčarske manipulacije, što nam zapravo govori da, ni onda ni danas, internacionalni karakter kapitalis tičkog poduzetništva ne poznaje i ne priznaje granice, ma kakve prirode te granice bile: jezične, političke, kulturne, državne. Svugdje je doma, a žrtve ionako nitko ne broji, i o tome, stalno je Krleža ponavljao – ne treba imati nikakvih iluzija. Stoga danas ponovo čitati i iščitavati Krležu znači lišavati se preostalih iluzija.

S druge pak strane, nitko se prije njega nije s takvom energijom i takvim stilom uhvatio u koštac s našim „fatalnim nesporazumima i razdorima“; obrušio na „naše palanačke mentalitete“; okomio na „ljudsku glupost“. Nitko prije, a danas možemo reći, ni poslije Krleže, nije s takvom odlučnošću i hrab rošću, znanjem i smjelošću raskrinkavao „naše mitove i svetinje“, posebno „hrvatske književne laži“ i „srpske obmane“.

Upravo o takvom antidogmatskom, duhovitom, provokativnom, polemičnom i inspirativnom velikom piscu, beogradski krležijanci i krležiolozi organizirali su prošle godine Festival Miroslav Krleža: San o drugoj obali. Festival je posvećen „stogodišnjici prvog dolaska i stupanja na tle ovog Zagrepčanina u Beograd, na jednu od svojih brojnih drugih obala“. Organizator, Beogradski kulturni centar, autorica koncepta i koordinatorica Festivala Olivera Stošić Rakić, čitavim nizom izložbi, okruglih stolova, kazališnih predstava, radiodramskih i filmskih radionica pokazali su sva naša i Krležina lica i naličja, i na iznimno poučan i edukativan način približili pisca Krležu mladim ljudima. Dakako, uz važno upozorenje: „Ako se igrate sa Krležom, onda se igrate sa vatrom!“ Pa beogradski Festival i nije organiziran „u slavu Krleže“ nego je to bio javni poziv na ponovno zajedničko čitanje Krleže da se propita koliko je Krleža bio u pravu, u svojim tekstovima i društvenom angažmanu, danas toliko neophodnom. Za one koji (naj)manje poznaju ili su zaboravili važna mjesta Krležina biobibliografskog opusa i globusa, beo gradski dramski umjetnici realizirali su interaktivni perfomans Izvještaj

A sudeći po interesu mlađih naraštaja za njegovom prozom i dramama, romanima i esejima, polemikama i ogledima – Krleža nije samo pisac prošlosti nego pisac sadašnjosti i budućnosti. Njegova je pojava dala pečat cijeloj epohi. Rodio se s bogatim duhom u vremenu oskudnosti. Može se mjeriti samo s najvećima i najboljima.

A kad je riječ o svjetskoj književnoj pozornici, za Georgija Para, usporedba Leonea Glembaya s Shakespeareovim Hamletom nameće se sama od sebe. Leone Glembay dolazi u Zagreb na proslavu banke Glembay upravo kao što se i Hamlet vraća iz Wittemberga u Dansku kako bi se zatekao na kraljevskom ustoličenju strica uzorpatora. I jedna i druga svečanost sadržavaju u osnovi moralnu trulež i nagovještaj rasula. Leone i Hamlet obojica autsajderi i marginalci, melankolici i neurastenici, moralistički čistunci i intelektualna zanovijetala, jednako tako pripadaju kako što ne pripadaju glembajevskom domu, odnosno danskome dvoru. Leone i Hamlet postavljaju se poput hladnog i bešćutnog zrcala nasuprot svojim svjetovima. Pokazuje se međutim, zaključuje Paro, da se igra zrcala ne može nekažnjeno igrati; odraz se upija u zrcalo, rastače ga i razbija. I Hamnlet i Leone postaju ubojice i bivaju povučeni u propast zajedno s danskim dvorom, odnosno kućom Glembay12.

Drugim riječima, i Hamletovo i Leoneovo Biti ili ne biti odnosi se na traženje vrline, suočavanje s istinom i dramatični trenutak donošenja odluke. Dok je Hamlet zaokupljen mišlju kako „ščepat savjest grešnog kralja“, dotle Leone čini sve kako bi se, kao „čisti, nepatvoreni, stopostotni Glembay“ izvukao iz „mutne glembajevštine i prokletih Glembajevih koji su zločinci, prevaranti i ubojice“!

Kompleksno tkivo ovog Krležinog dramskog teksta sjedinjuje motive društvene nepravde, zloupotrebe bogatstva, neodgovornosti i razuzdanosti s motivima degeneracije, hipertrofirane osjetilnosti i moralnointelektualne otuđenosti. Ovo najizvođenije Krležino dramsko djelo, s napetim dijalozima, 12 Georgij Paro: Gospoda Glembajevi na sceni HNK, Programska knjižica u povodu 100. obljetnice

rođenja Miroslava Krleže, Zagreb, 1993, str.12.

114 115

riječ Miroslava Krleže. Njen plodonosni utjecaj odrazio se jednakim intenzitetom na hrvatsku književnost i onda kada je ta riječ prokazivala naše slabosti, rušila lažne idole, rastakala mitove i iluzije. I onda kada je ta riječ svojom žestinom i sugestivnom snagom otvarala perspektive i gradila mostove prema budućnosti. Zato je naraštajima Krležina riječ bila i ostajala jedini svjetionik, kriterij i kompas, naročito u vremenima pomrčina, sumnji i kriza. Nakon Krleže, doista, u hrvatskoj književnoj republici ništa ne ostaje gdje je prije bilo.

Sve o čemu i komu je Krleža pisao i govorio u svojim polemikama, kritikama, razgovorima i dnevnim zapisima, od Pijane novembarske noći (1918) do posljednjeg teksta iz 1981, sve njegove slutnje i dijagnoze, lucidne prosudbe i poruke – i danas su podjednako aktualne, štoviše, veoma bliske i prepoznatljive novim naraštajima čitatelja. Od one „da je došlo vrijeme da se spali i uništi i razbije laž hrvatske književnosti“ (1919); da „Evropa za nas ionako već ima pripremljen štrik“ (1933); strahujući od toga hoće li ga progutati endehazijski mrak (1941–1945); jer, u konačnici i trajnom obračunu vlasti s intelektualcima i ljudima duha – piscu je „svejedno od koga će stradati: od Dide ili Đide“13; uz opomenu šezdesetosmašima „da će i oni jednoga dana

13 Riječ je o Milovanu Đilasu, političaru, književniku i publicisti koji je za vrijeme Drugog svjetskog rata i u jugoslavenskom komunističkom pokretu obnašao najviše političke i vojne dužnosti, član Politbiora CK KPJ i član Vrhovnog štaba NOV. Krleži se zamjeralo zašto nije napustio Zagreb i (poput Ivana Gorana Kovačića i Vladimira Nazora) prešao na „drugu obalu“, u partizane. O tome je 1945. Krleža razgovarao s Đilasom u Beogradu. Taj susret se često spominje i navodi u raznim izvorima (povijesnoknjiževnim, dnevničkomemoarskim i historiografskopolitičkim), ali autentično Krležino svjedočanstvo zabilježeno je samo na dva mjesta: u knjizi Zvane Črnje Sukobi oko Krleže i monografiji Enesa Čengića: Krleža, koji su gotovo identični. „Tih dana Krleža je u hotelu Maderi posjetio i Milovana Đilasa u njegovoj sobi. Razgovarali smo o raznim stvarima, a onda mi je Đilas, u jednom trenutku postavio pitanje:

– Reci ti meni, Stari, iskreno, zašto nisi došao u partizane? – Nisam, jer bi me ubili. – Tko bi te ubio? – Recimo, ti! Đilas je skočio sa stolice i izišao na balkon. Ubrzo se vratio i rekao mi: – Moram biti pošten, ubio bih

te do 1942. godine, a zašto nisi došao na zasjedanje AVNOJa, kad smo te zvali? – Niste mi poslali čovjeka moga povjerenja; u ljude koji su mi dolazili ja nisam vjerovao, a uostalom,

moj stil nije da dolazim na kraju balade…“ (Enes Čengić: Krleža, Zagreb 1982., str. 412.) Dido Kvaternik bio je ministar policije u NDH.

s druge obale. Drugu tekstualnovizualnozvučnu i dokumentarnu „šetnju kroz Krležinu djelo“ nudi multimedijalna izložba San o drugoj obali, na kojoj je bio izložen i original Krležinog Divotvelepisma (nadrealistička kolažepistola) upućenog Marku Ristiću 1936. Pored toga, posjetitelji su mogli vidjeti i film o Petru Dobroviću Put u raj (1957), koji je po Krležinom scenariju režirao Aleksandar Petrović. Festival je također producirao i originalnu grafičku novelu Miroslavljevo jevanđelje: apokrifna verzija, koju je, po scenariju Bore Ćosića realizirao tim stripcrtača. Beogradski centar za kulturnu dekontaminaciju (Borka Pavićević) producirao je Izlet u Rusiju, prema dramatizaciji Miroslava Belovića, a u režiji Jovana Ćirilova. Od 10. svibnja do 10. lipnja, za vrijeme trajanja Festivala, sva tri programa RadioBeograda emitirala su radiodrame nastale prema Krležinim tekstovima. Radio televizija Srbije emitirala je dokumentarne filmove o Krleži. Za srednjoškolce organizirane su radionice za čitanje i razumijevanje Krležinih tekstova i djela. Program Festivala odvijao se pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture.

Beogradski festival pokazao je da Krležina riječ, bila ona polemička ili esejistička, poetska ili dramska, romaneskna ili memoarska – ni danas u radikalno promijenjenim kulturnopolitičkim i društvenim okolnostima Balkana i Europe – ne gubi na oštrici, snazi i svježini. Naprotiv, Krleža, koji je smješten duhovno i intelektualno između Balkana i Europe, lucidno analizira oba ta duha, on ih gradi i razgrađuje, i šarm njegova govora i pisanja je upravo u tome što ga on negacijski oblikuje. Taj znak negacije ključna je točka Krležine poetike i poimanja svijeta.

2. Krleža i hrvatsko iskustvo

Kada je, pak, riječ o hrvatskim duhovnim horizontima, onda se može kazati da hrvatska kultura, od svojih davnih početaka, ne poznaje književnu riječ koja je tako moćno utjecala na njen život, na njenu sudbinu, kao što utječe

116 117

intuicija i refleksija, ljudi i događaji, a također i niz iskaza o nepoznatim ili manje poznatim privatnobiografskim činjenicama. Čengić je, suradnički i urednički, družeći se i prijateljujući s Krležom, uspio zabilježiti sve njegove misli, meditacije i nedoumice, monologe i dijaloge, iz širokog registra umjetničkih, kulturnih, društvenih i političkih tema.

Jedno je sigurno: Nitko se, prije i poslije Krleže, nije tako strasno i takvim stilom uhvatio u koštac s našim fatalnim nesporazumima i razdorima, palanačkim mentalitetima, tromostima duha i mitovima. Svaka stranica ove knjige izraz je i glas intelektualne i moralne savjesti, koja tako nedostaje danas i ovdje.

Pred nama je opet erudit i polihistor Krleža, sa svim svojim senzibilitetima i otvorenim ranama, mudrošću i lucidnošću, prokletstvima i protuslovljima, preokupacijama i artističkim sklonostima. Iz dana u dan svjedočimo Krležinim monolozima i dijalozima, sa živima i mrtvima, ponovno smo s Krležinom literaturom i Krležinom epohom. I ovi dnevnički zapisi pokazuju da sve ljubavi i mržnje krležijane plamte prekogrobno.

Hrvatska je bila Krležina sudbina, a on je bio njezin usud. Ali nikad nije bilo dobro, nikad nije bilo preporučljivo Krležu voljeti javno. Jer, kako ističe Mladen Kuzmanović, predstavljajući šesterosveščanu Krležologiju16:

„Krležijanstvo je bilo mnogo više od izbora pisca, ono je bilo izbor svijeta. Ponekad je značilo i izbor smrti i umiranja, a uvijek je svjedočilo stil, ukus i pogled na svijet.17 Krleža je Hrvatsku volio bez stida, bez iluzija, bez 16 Stanko Lasić, teoretičar i povjesničar književnosti, ponajbolji je poznavatelj i izučavatelj Krležina života

i djela. Između ostalog objavio je knjige: Sukob na književnoj ljevici 1928–1952, (1970); Struktura Krležinih Zastava (1984; Krleža. Kronologija života i rada (1982); Mladi Krleža i njegovi kritičari (1987); Krležologija ili povijest političke misli o Miroslavu Krleži, I–VI, 1989–1993. Ovako Lasić definira pojam „krležologije“: Postoje dva temeljna njegova smisla, širi koji označava svako znanstveno ili kritičko istraživanje usmjereno prema životu i radu Miroslava Krleže; uži, prema kojemu je krležologija takvo istraživanje koje treba da objasni rezultate do kojih je došao studij o životu i djelu Miroslava Krleže.

17 Velimir Visković (gl. urednik KRLEŽIJANE, trosveščane enciklopedije o Miroslavu Krleži, prvi svezak 1993., drugi svezak 1999., a treći svezak Bibliografija Miroslava Krleže, 1999) navodi kako je „njegov stari prijatelj i profesor“ Aleksandar Flaker često pričao „kako su zagrebački gimnazijalci potkraj tridesetih godina bili podijeljeni na krležijance i antikrležijance“. Vidi: Književna Republika, srpanj–rujan 2012, str. 3.

doživjeti ostvarenje svojih ideala“; a proljećarima „da među Hrvatima nije zahvalno svjedočiti istinu“ (1971); dok je svima ostalima, na odlasku 1980., poručio: „Tito14 je učinio za položaj Hrvata više nego itko ikada u njihovoj povijesti. U nekoj ne znam koliko dalekoj budućnosti, doći će vrijeme kada će biti objektivno valoriziran i kada će mu se priznati velike zasluge.“

Da je Krleža danas u prilici sagledati „turobno stanje kulturnih, društvenih i političkih fakata“ u Hrvatskoj i svijetu, vjerojatno bi ponovio, po tko zna koji put: „Glupost je svemirska sila.“ A možda bi, s tridesetgodišnje distance i dodao: Glupost i svemir su doista beskonačni. Ali za ovo drugo više nisam siguran!

Čengićevi dnevni zapisi, kronika jedne epohe S Krležom iz dana u dan15 autentična su svjedočanstva jednog književnika, njegova burnog života, enciklopedista i angažiranog intelektualca o najznačajnijim pojavama, događajima i ličnostima XX. vijeka. S velikom erudicijom i slobodom iskaza u knjigama se autentično očituju Krležina intima, emotivnost, artističke sklonos ti, 14 Tito je, za razliku od Đilasa, 1945. posve drukčije primio Krležu, kako navodi Zvane Črnja: „Tito se

uistinu obradovao tome susretu! Što je bilo, bilo je, idemo dalje! I dok mene vidiš, ne boj se, nitko u ime Partije neće s tobom polemizirati!“ (Sukobi oko Krleže, str. 118.) Po Krležinom kalendaru još nije došlo vrijeme za objektivnu valorizaciju Titove uloge u novijoj hrvatskoj povijesti. Naprotiv, i Tito i Krleža, poslije smrti, u hrvatskoj nacionalistički ostrašćenoj svijesti i među klerikalnodesničarskim korifejima dijele istu sudbinu: trajno ih se, bez argumenata, osporava, anatemizira, zaobilazi.

15 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (Balade o životu koji teče, Trubač u pustinji duha, Ples na vulkanima, U sjeni smrti), Zagreb, Globus 1985. Knjige su koncipirane u formi dnevnika, pisane su kronološki i obuhvaćaju razdoblje od 1956. do 1980. Poslije Krležine smrti Čengić objavljuje još dvije knjige S Krležom iz dana u dan: Krleža, post mortem 1(1981–1988) i Krleža, post mortem 2 (1989–1990), Sarajevo, Svjetlost 1990. Njihovu svrhu Čengić je obrazložio riječima: „Mirogojski oproštaj nije bio i moj rastanak s Krležom. Krleža je rijeka, priča kojoj kraja nema. Njegovim odlaskom, ostao sam da živim i s njim i s njegovim djelom, da se ponekad pečem i na žeravici isturen nesklonim vjetrovima koji su je na mnoge načine raspirivali i u plamen željeli pretvoriti. Što je meni ostalo? Da se branim? Ne! Da odgovaram na podvale? Ne, već da se prihvatim pjesnikova amaneta – da završim ponajprije Sabrana djela i učinim sve da se taj rijetko opsežan i nadasve vrijedan opus ne potisne na sporedne kolosijeke, kako je već u smrti bivalo s mnogim znamenitim imenima.“ (Krleža, post mortem 1, str. 13)

Za 120. obljetnicu Krležina rođenja, Silvana Čengić Voljevica priredila je skraćeno izdanje S Krležom iz dana u dan (dva sveska) s uvodom Ivana Lovrenovića i predgovorom Bože Rudeža, Zagreb, Jutarnji list 2013. A cijela kronika S Krležom iz dana u dan I–VI zapravo pokazuje da su putevi književni nedokučivi kao i Gospodnji.

118 119

Dolaskom hadezeove vlasti, od 1990. do 1997. u Hrvatskoj nije tiskana ni jedna Krležina knjiga (!), a saborski zastupnici ultimativno traže da se Leksikografskom zavodu oduzme ime Miroslava Krleže.(!!!) Štoviše, sa znanjem i odobrenjem glavnog ravnatelja Leksikografskog zavoda i glavnog urednika Općeg religijskog leksikona, otisnuta je i imprimirana denuncirajuća, osvetniča i herotstratska natuknica KRLEŽA, u kojoj se za ovog hrvatskog prvosvećenika književnosti kaže da je „najradikalniji osporavatelj religije“ (Apage Satanas!), te da je „Krleža u estetizmu našao nadomjestak za religioznu duhovnost, a u pozitivizmu i evolucionizmu dogmatsko uporište svog svjetonazora, u komunističkoj revoluciji i partiji potražio je surogat za izgubljenu vjersku zajednicu“. I ne samo to, pakuje ovaj Religijski leksikon „da je Krleža pjevao hvalospjeve totalitarnim diktaturama... i da je svojim antireligioznim stavovima snažno obilježio liberalnu građansku i komunističku inteligenciju, te neosporno pridonio protukatoličkoj kampanji u komunističkom poraću.“20

Pravu i iskrenu mjeru hrvatstva Krleža je iskazivao često i na različite načine, a za ovu prigodu citirat ćemo samo jednu Krležinu „propovijed“ i jedan Krležin „blagoslov“.

„Hrvatstvo nije Jedno Jedinstveno Hrvatstvo kao Takvo, i to je osnovno kod ovog razmatranja. Biskup grof Drašković, koji potpisuje smrtnu osudu Matiji Gupcu, hrvatski je feudalac, a Gubec hrvatski kmet. Nema hrvatstva koje je u stanju da pomiri hrvatskoga kmeta sa hrvatskim grofom. Ja, dakle, hrvatstvo biskupa i grofa Draškovića ne priznajem za svoje hrvatstvo, i takvo feudalno hrvatstvo, stoljećima kulturno jalovo, a politički parazitsko i renegatsko, ja izrazito poričem, što još uvijek ne znači da sam i negator ‘hrvatstva kao takvog’, kao da biskup i grof Drašković ima monopol na svoje biskupsko i grofovsko hrvatstvo, a ja na svoje pučko i narodno nemam. Hrvatstva ‘kao takvog’, hrvatstva ansich, hrvatstva po sebi uopće nema, i bilo bi dobro da

20 Opći religijski leksikon, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb, 2002., str. 479. i 480.

uljepšavanja, krastavu, gladnu, nepismenu i provincijalnu, obožavao ju je nemilosrdno i bez praštanja (prašta se, naime, samo djeci i slaboumnicima) i to mu Hrvati tu i takvu njegovu ljubav hrvatske stvarnosti, hrvatske istine, nikada nisu oprostili.“

Pa, ako bismo razdoblje od prvih Krležinih javnih nastupa s početka XX. vijeka do njegove smrti, u dijaloškopolemičkom smislu, mogli svrstati pod Moj obračun s njima, onda bismo sve ono što se događa s Krležinim imenom i djelom, od njegove smrti do danas, po crti hrvatske prosvjetne, kulturne i državne vlasti – mogli nazvati Njihov obračun s njim.

A sve je počelo ceremonijom sahrane na zagrebačkom groblju Mirogoj, gdje mu je priređen „državnički sprovod uz počasne plotune i vojne počasti, govore najviših partijskih i državnih funkcionera“.18 Bože, kakva li paradoksa i ironije sudbine: zakletog antimilitarista i velikana pera na posljednji počinak ispraćaju počasni plotuni. Čast i dostojanstvo kulturne Hrvatske tada je spasio pjesnik Jure Kaštelan koji se od Krleže oprostio riječima: „Veliki brate, svih nas koji držimo pero u ruci, stojim pred vama u nekoj čvrstoj vjeri da vi niste mrtvi. To uvjerenje nije privid. Vi ste sugestivnom snagom pjesničke riječi prevladali granice vremena i prostora i uspostavili razgovor mrtvih i živih i onih budućih.“

Sljedećih deset godina pisalo se i pričalo po zagrebačkim kulturnim krugovima tko je sve i zbog čega provaljivao i krao rukopise iz Krležinih zapečaćenih ormara u Leksikografskom zavodu, kojem je Krleža od osnutka bio glavni ravnatelj i glavni urednik. Krešo Vranešić, Krležin nasljednik i uz Enesa Čengića izvršitelj Krležine Oporuke, navodi da je „ormar, kad su ga došli službeno zapečatiti, u Krležinom uredu bio potpuno prazan, a njegova je gornja ploča čak bila odvaljena pajserom“.19

18 Eliza Gerner, Milan Arko: Svjedoci Krležina odlaska, Prometej, Zagreb, 2002., str. 129.19 Milan Gavrović: Čovjek iz Krležine mape, Život i smrt dr. Đure Vranešića, Novi Liber, Zagreb, 2011.,

str. 233.

120 121

svezaka. Izišla su samo tri kola (dvadeset i dvije knjige) i stalo se. Muk, nitko ništa ne pita, zašto je i gdje zapelo?!23

Na tridesetu obljetnicu Krležine smrti, u prosincu 2011., u organizaciji Društva hrvatskih pisaca priređen je znanstveni simpozij na kojem su sudjelovali naši najeminentniji krležiolozi, redom sveučilišni profesori, šefovi katedri, akademici, vrsni publicisti i ugledni nakladnici, svi jedinstveni u ocjeni da je „Krležino djelo i danas podjednako aktualno“; da je „Krleža arhitekt nove kulturne paradigme“; da je „Krleža bitna, ako ne i najbitnija karika u nacionalnom književnom i intelektualnom kanonu XX. stoljeća“, ali da mu se, nažalost, „vodeće nacionalne institucije, kako za života tako i posthumno, nisu primjereno odužile, štoviše, neke su ga zatajile, neke ga ustrajno niječu, a neke mu, latentno i manifestno, zatiru svaki trag”, izbacujući ga iz hrvatskog javnog života. U čemu su uglavnom i uspjeli, usprkos nacionalnim anketama jednog zagrebačkog tjednika koje Krležu svrstavaju među „najveće Hrvate i najcjenjenije hrvatske pisce“. Čak je jedan od sudionika simpozija postavio nimalo retoričko pitanje: „U ime čega se i zašto hrvatska ljevica i hrvatska socijaldemokratska misao, ergo, hrvatska Vlast i Država odriču svojih protagonista i velikana: Josipa Broza Tita i Miroslava Krleže?!“24

Čini se, ipak, da je Krležinu duhovnu baštinu u toj prigodi najlucidnije rekapitulirao Zdravko Zima, ustvrdivši: „To što su hrvatski narod i hrvatska inteligencija i dalje tako manihejski podijeljeni u odnosu na jednog pisca može značiti samo dvoje: (1) da je u ovom dijelu svijeta vrijeme stalo, fiksirano u mitovima i stoljećima sedimentiranim obmanama ili (2) da je Krležina dimenzioniranost takva da ga Hrvati u svojoj nacionalno i povijesno determiniranoj skučenosti nisu u stanju apsolvirati.“25

23 A knjige iz prva tri kola mogu se naći i kupiti samo kod izdavača – knjižara Ljevak, i to povremeno i na hrpi, u rasprodaji i na akciji pod modernim marketinškim sloganom: „Plati 2 – uzmi 3 knjige!“ Više o zloj kobi Krležinih Sabranih djela vidi fusnotu 1.

24 Vidi: Književna Republika, godište X., 7–9, srpanj/rujan 2012.25 „Krleža danas“, Novi list, 27. svibnja 2012.

se u uvodu ovog razmatranja sporazumijemo o vrijednosti i o smislu nekih pojmova. Ničeg na ovoj planeti ‘kao takvog’ ili ‘po sebi’ nema, pa čak ni naše planete ‘kao takve’ – po sebi same. ‘Po sebi’, ovo naše hrvatstvo ne postoji, jer nije balon da lebdi nad vremenom i nad prostorom, a nije ni Platonska Ideja da bi naše misli o njemu bile tek božanski odraz jednog vrhunaravnog pojma. Hrvatstva u prošlosti bilo je čitav niz, jer ta hrvatstva u neprestanom protjecanju vremena i sama protječu u trajnoj fluktuaciji pojmova i odraza, i, prema tome, protječući, ta su hrvatstva u prelijevanju uvijek druga i druga, jedno na drugo nalik, ali nikad podudarna, u sukcesivnom nizu i sama samo odrazi okolnosti i prilika kroz koje se probijaju.“21

„I postoji li u našoj historiji lice koje je prošlo svijetom kao simbol hrvatstva, to je bio ovaj ingeniozni dominikanac, Juraj Križanić, koji je petnaest godina jalovo pročamio u Sibiriji, pod ljagom da je Latin, a koji je u Rimu pao u nemilost pod sumnjom da je slavenofil, koji se priklanja šizmi.“22

Na dvadesetu godišnjicu Krležine smrti, 2001. godine, u Nacionalnoj i sveučilišnoj biblioteci, u prisutnosti „hrvatskog državnog vrha“ i kulturne vlasti, svečano se otvaraju, po Krležinoj Oporuci, na dvadeset godina zapečaćeni sanduci s Krežinim rukopisima, mapama, skicama, pismima i marginalijama. Krešo Vranešić, očevidac, koji je zajedno s Enesom Čengićem, uz službene predstavnike Ministarstva pravosuđa i Ministarstva kulture, spremao i pečatio ostavinsku rukopisnu građu, opet je primijetio da je netko otvarao sanduke i radio inventuru. Preciznije: „Na četrnaest zapečaćenih sanduka nije više bilo ni jednog pečata, nekoliko konopa je pokidano ili presječeno, vijci su odšarafljeni, a poklopci deformirani...“ (Čovjek iz Krležine mape, str. 235)

Prije nekoliko godina HAZU, čiji je dugogodišnji potpredsjednik bio Miroslav Krleža, u suradnji s jednom zagrebačkom izdavačkom kućom, pokrenula je projekt Kritičkog izdanja Sabranih djela Miroslava Krleže u šezdeset 21 Miroslav Krleža: Deset krvavih godina, Jubilarno izdanje, NIŠRO Sarajevo 1979, str. 106 i 107.22 Miroslav Krleža, Eseji, III, Zagreb 1963, str. 52.

122 123

Dakle, ljudi zapravo ništa ne čitaju.“26

Zato je od osamostaljenja Hrvatske, dakako, uz izdašnu državnu potporu, tiskano nekoliko razlikovnih rječnika, pravopisa i pravopisnih priručnika koji izluđuju djecu u vrtićima i njihove roditelje, učenike i nastavnike, lektore i korektore, a u medijima (radiju, TV, novinama, časopisima) i izdavačkim kućama uvedeni su „politički komesarijati koji nas štite od istočnih inačica“.27 Pa zar Krleža nije imao pravo kad je 1956. na redakcijskom kolegiju enciklopedijskih izdanja zagrmio: „Treba vidjeti što je nivo naših intelektualaca. Kad bih ja publikovao 5% primjedbi na njihove dopise (članke) oni bi svi otišli!“

Ali ništa bolje od Krležina misaonog i duhovnog naslijeđa nije se obrela ni Krležina materijalna baština koja bi nas trajno podsjećala na ovog književnika. Naime, u „sjeni smrti“ (1980), pita Čengić Krležu što će biti s ovim stanom28 nakon njegova odlaska. Krleža odgovara: „A što se ovoga stana tiče, tolika je masa stanova u historiji koji su razoreni i koji su bili nerazmjerno važniji nego moj i Belin dom. U čudnim našim prilikama, održavanje ovog stana znači veliku investiciju, a takvog faktora tko bi to financijski izveo, u mom slučaju teško da ima. Ali ako je nekome stalo da sačuva uspomenu na jednog pjesnika i jednu glumicu koji su tu živjeli tri decenije, neka to učini.“29

26 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, str. 11727 Snježana Kordić: Jezik i nacionalizam, str. 40 i d., Durieux. Zagreb, 2010. U međuvremenu, s pre

porukama i blagoslovom Ministarstva kulture, Ministarstva znanosti i prosvjete, HAZU i Matice hrvatske, objavljeno je nekoliko novih rječnika, pravopisa i pravopisnih priručnika hrvatskog jezika. Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika Vladimira Brodnjaka doživio je nekoliko izdanja, a, ovih dana najavljuje se i „prvi Srpskohrvatski objasnidbeni rječnik“ Marka Samardžije, koji će, kako pretpostavlja Krleža, „naučnom i književnohistorijskom nepristranošću“ objašnjavati razliku između „juhe“, „supe“ i „čorbe“.

28 Riječ je o stanu na Gvozdu, danas Krležinu Gvozdu 23, u kojem su Bela i Miroslav Krleža stanovali zadnje tri dekade svoga života.

29 Nakon nekoliko neuspješnih pokušaja ipak je na prijedlog Sabora i Skupštine Grada Zagreba 1987. formiran Odbor za uređenje Krležina Gvozda u kojem su bili ugledni krležijanci i krležiolozi: Jure Kaštelan, Saša Vereš, Andre Mohorovičić, Božidar Gagro, Milivoj Solar, Božidar Rašica, Rade Šerbedžija

A da je u ovom dijelu svijeta doista za mnoge hrvatske intelektualce vrijeme stalo i da Hrvati još uvijek nisu u stanju apsolvirati Krležine „europske horizonte“ (Žmegač) i njegovo značenje za nacionalnu pismenost i kulturu, potvrđuju to i aktualne, žučne rasprave o hrvatskom pravopisu, hrvatskom pismu i jeziku, kako bi ga se, održalo „čistim“ i pod svaku cijenu sačuvalo od raznih internacionalnih kontaminacija ili, bože te sačuvaj, „istočnih inačica“. O tim hrvatskosrpskim, srpskohrvatskim jezičnim pitanjima Krleža je govorio, a Čengić bilježio: „Hrvatski ili srpski su jedan jezik, koji su Hrvati uvijek nazivali hrvatskim, a Srbi srpskim... Otkako pišem, pišem hrvatski, upravo tako kao što svi srpski književnici pišu srpski. (…) Držim da jezik nije stvar administrativnog dogovaranja nego je on živa materija koja ne može biti predmetom nekog propisa i zakona. (…) Što ne znači da o svemu tome ne bi trebalo progovoriti sa svom naučnom i književnohistorijskom nepristranošću.“ (…)

„Ali, kad smo već kod jezika, sjetih se da mi je Krleža na Brionima pričao o raspravi koju je s Aleksandrom Belićem vodio o nazivu jezika. Kako je Belić inzistirao na nazivu srpskohrvatski, odnosno hrvatskosrpski, na koncu ga je Krleža upitao:

– Na kojem vas je jeziku majka odgajala?– Na srpskom, odgovorio je.– E, pa mene je moja mati odgajala na hrvatskom, rekao je tad.Kad je Krleži trebao biti dodijeljen Zlatni vijenac Struških večeri poezije

neki pjesnici postavili su poznatom profesoru književnosti dr. Haralampiju Polenakoviću pitanje:

Zašto baš Krleži, kakve on veze ima s Makedonijom!Odgovorio im je protupitanjem:– Jeste li čitali njegove Zastave?– Nismo.– E, pa pročitajte ih. U tih ćete pet knjiga naći brojne stranice koje govo

re o Makedoniji.

124 125

„faktor“ koji će dovršiti ovu „investiciju“, i vratimo se Krležinu književnom opusu.

Krleža, stalno je govorio: „Ja nemam djece, knjige su moja djeca; i najviše je što se za jednog pisca može učiniti to je da se njegove knjige štampaju i čitaju.“

Enes Čengić31, od 1956. godine, kada upoznaje Krležu, i otkada vodi dnevničke zapise, postaje Krležin bliski suradnik, a poslije, kao urednik i izdavač, postaje Krležin prijatelj i osobni tajnik. Čengić je pokretač i urednik 20 svezaka Izabranih djela M. Krleže tiskanih 1973., u povodu osamdesete obljetnice autorova života. Pokretač je Panorame, pogleda, pojava i pojmova u djelu Miroslava Krleže u 5 tomova (1975). Također je pokretač projekta 6 knjiga školske lektire pod nazivom Krleža u školi (1976/77). Od 1975. do

carskoj, vikendica na tri kata, BMWa, elektronskih uređaja, svile i kadife, dijamantnih narukvica, zlatnih kaleža i krznenih kaputa, ili je to Hrvatska iz vlaka (Krležine) Hrvatske rapsodije, Hrvatska podrumskih stanova, Hrvatska koja se diže u četiri ujutro da bi išla na posao, Hrvatska poderana, pokrpana, gladna i neispavana? Nema jedinstva nacije u naciji koja ne inicira i ne širi ovakav dijalog, koja nema smjelosti da sebi oštroumno pogleda u lice i izrekne istinu, strašnu i optužujuću.“ Ili, malo dalje, kad Lasić kaže: „U svjetlu ove analize, a na pitanje „što je to Evropa“, moguće je sada dati tri odgovora:1) Evropa je iskreno nesretna, jer zbog državničke logike mora odstupiti od (univerzalnih) principa na

kojima počiva demokratski poredak, u kojima se utjelovljuje ljudskost;2) Evropa uopće nije nesretna, jer ona razumije samo glas topova, a sve je ostalo dodatni teatar koji

treba da uvjeri i nju samu i one oko nje da ona ne postoji kao sebična i besmislena praksa, nego kao humanističko biće s povijesnom misijom;

3) Evropa je i jedno i drugo, ona je i iskreno nesretna i igra humanistički teatar kojim ublažava svoju nesretnu svijest i olakšava posao političkoj pragmatici koja ostaje dominantna komponenta u ponašanju Evrope.“ Stanko Lasić, Tri eseja o Evropi, izd. Hrvatsko vijeće europskog pokreta, Zagreb 1992, str. 22, 37 i 38.

31 Enes Čengić (Foča 1926– Zagreb 1994) publicist i književnik, porijeklom je iz stare plemićke obitelji. Godine 1955. dolazi u Zagreb kao dopisnik sarajevskog Oslobođenja, a poslije postaje direktor Informativnoposlovnog centra za Hrvatsku te novinskoizdavačke kuće. U brojnim listovima i časopisima objavio je mnoge članke, komentare, reportaže, putopise, a posebno su ostali zapaženi njegovi intervjui s istaknutim ličnostima hrvatske kulturne i umjetničke scene. Bavio se i fotografijom, te je kao fotokroničar snimio veliku zbirku portreta znamenitih suvremenika i niz Krležinih portreta, susreta i javnih nastupa, velike dokumentarne vrijednosti. Čengić je i sam autor 11 knjiga, a svojom Oporukom Miroslav Krleža na Čengića prenosi doživotno upravljanje svim autorskim, izdavačkim i reprodukcijskim pravima te zaštitu književnog djela.

Književnik Saša Vereš u programskoj knjižici o integralnom uređenju KRLEŽIANUMA zapisao je:

„Za ovaj grad i za ovaj narod od posebna je interesa da bude sačuvan Krležin dom na Gvozdu, kuća koja je u mnogočemu i zrcalo Krležine intime. Pisac koji je godinama bio smioni negator svega mračnjačkog, nesklad nog, provincijalnog i egoističnog, enciklopedist i snovač koji razlistava naše autentične stijegove, Krleža je tijesno povezan s radničkim pokretom, revolucionar prijemljiv i za Erazmovu riječ… Kuća na Gvozdu bila mu je ne samo ona posljednja luka i posljednja štacija nakon svakojakih seoba već i sigurno utočište, majstorska radionica, hiža u kojoj se osjećao bez ostatka – kod kuće. I dok je za sve Krležine prijatelje ova kuća bila slična svjetioniku u kome velebnik pera i snovač otkriva neslućeno suglasje, za Krležu je ovo mjesto predaha i planiranja, kreiranja i kontemplacije, mjesto neke idealne distance da se sagleda sve dramatičniji svijet... Ono što je Francuzima dom Balzacov, što su za Ruse tako idealno sačuvani Tolstojev dom u Jasnoj poljani, ili, pak, stan Dostojevskog, Ostrovskog, Majakovskog i još nekih drugih velikana, za nas bi morao biti Krležin dom na Gvozdu, mjesto dinamičke strukture i pozornica permanentnih okupljanja.“

No ostavimo po strani memorabilije i sentimentalne uspomene „na jednog pjesnika i jednu glumicu“, možda se ulaskom Hrvatske u EU30 nađe

i Krležini nasljednici Krešimir Vranešić i Enes Čengić, a vodio ga je potpisnik ovih redaka. Odbor je 1990. izradio integralni projekt KRLEŽIANUMA, kulturnoumjetničkog i znanstvenoistraživačkog centra (zgrada, u kojoj su Bela i Miroslav Krleža imali stan, sa četiri etaže, ukupne površine 1300 m2 i okolnog perivoja od 5.000 m2). Bila su prikupljena i dostatna sredstva za adaptaciju, kanili smo ga svečano otvoriti na Krležin rođendan 7. 7. 1991., ali nova vlast je projekt obustavila, a Odbor raspustila. U međuvremenu, Grad Zagreb (Muzej Grada Zagreba) u Krležinu stanu uredio je Memorijalni postav Bele i Miroslava Krleže,koji je otvoren dva puta tjedno po dva sata, po dogovoru i unaprijed najavljenoj posjeti! U ostatku zgrade na Krležinu Gvozdu 23 stoluju predstavnici nekih multinacionalnih kompanija, a neko vrijeme tu je bilo sjedište 5 trgovačkih društava koja, koliko mi je poznato, s kulturom i književnošću nemaju nikakve veze.

30 Nitko bolje o stanju hrvatske svijesti i Evropi danas, poslije Krleže, nije pisao od Stanka Lasića: „Može li hrvatski narod u ovom teškom trenutku prihvatiti dijalog o kakvoj je Hrvatskoj riječ kada se kaže da ćemo braniti Hrvatsku svim sredstvima: da li je to Hrvatska vlasnika vila, deviznih računa u Švi

126 127

ka i publike. Preko Krleže opet je uspostavljen novi i živi dijalog sa svijetom, i to uz sudjelovanje prvaka hrvatskog glumišta, teatrologa, redatelja, sineasta i glazbenika, krležijanaca i krležiologa.

Prve večeri, u režiji Zlatka Svibena s blistavom Brankom Cvitković i glumcima Žarkom Potočnjakom, Franjom Kuharom i Mladenom Vujčićem – izveden je Krležin kolaž Evropa danas: glasovi, pojave, lica, osobe. Cjelina se Krležina eseja Evropa danas (1933) dopunjala rečenicama iz Glembajevih, Na rubu pameti, iz Zastava i stihovima Balada Petrice Kerempuha. Predstava nas je podsjetila kako je Krleža još davne 1933. u ovom čuvenom eseju radikalno zasjekao u rakranu suvremene rascijepljene Evrope; one na vrhu piramide ogrezle u luksuzu i moći i one u podzemlju koja se valja u blatu siromaštva i društvene nepravde. Apokalipsa lažnih vrijednosti i pobunjeni pojedinac u temeljima su njegove ideje književnosti kao radikalne negacije postojećeg svijeta. Krleža je pisac tog fatalnog dvojstva suvremenoga doba, što podjednako vrijedi za naše provincijalne komplekse hrvatske kulture na rubu Evrope kao i za univerzalna pitanja slobode, istine i pravednosti, kako je istakao domaćin večeri Žarko Pajić.

Za drugu večer Mani Gotovac, uz tonske zapise i ulomke iz filmova, osmislila je umjetnički projekt Gospoda Glembajevi, s naglaskom na trećem činu predstave i sudbini barunice Castelli, Krležina lika „demonske žene“. A ta barunica, „koja se rodila s nevjerojatno mnogo životnog talenta nije samo subjektivno držala da je žensko tijelo važna tema za žensku pamet već je tvrdo i po iskustvu nepokolebljivo znala da od kakvog provincijalnog biskupa pa do bezobraznog onog kelnera da sva ta gospoda vjeruju i misle da je isključivo tijelo i tjelesno ono što ženu čini ženom…“

Treću večer nastupili su gosti iz Srbije. Redatelj Jovan Ćirilov i dramaturg Miroslav Belović s izvrsnim glumcima, priredili su Izlet u Rusiju, kao odgovor na posttranzicijske izazove u regiji. Kazalište Petöfi iz Budimpešte gostovalo je s drugom dramom iz glembajevskog ciklusa, U agoniji, Krležinom najizvođenijom dramom, u kojoj se ljubavni trokut (barun Len bach–Laura–

1988., na Čengićevu inicijativu i njegovim zalaganjem objavljena su, najzad, Sabrana djela Miroslava Krleže u 50 svezaka, pa su Krležina djela tiskana i rasprodana u višemilijunskoj nakladi. Nažalost, Krleža za života nije dočekao izlazak svojih Sabranih djela. Tek treće kolo, komplet od 15 knjiga, koje je Čengić donio Krleži na bolnički krevet, tjedan dana prije smrti.

Čengić napušta bolnicu, a Krležin liječnik, primarius Ivo Mlinarić pita odlazećeg pisca: „Pa dobro, recite mi, gospodine Krleža, tko je ovaj Enes Čengić u koga imate toliko povjerenja da vas može posjećivati kad god on zatraži? Krleža me nekako upitno pogledao, kao da se čudi da ja to ne znam, malo zaklimao glavom, i bez razmišljanja odgovorio ‘Gospodine moj, Enes Čengić je plemić, da, da, plemić ne samo porijeklom nego i po duhu. Čengići su plemići, koljenovići koji drže do svog dostojanstva, ali boga mi i do dostojanstva drugih. Radi toga je Čengić čovjek moga povjerenja i moj prijatelj. Što hoćete više, ako vam kažem da je onda kad je Krleža kao pisac bio potisnut sa svrhom da se zaboravi i on i njegovo djelo, taj isti Čengić našao snage da uz sve rizike bude urednik mojih Sabranih djela? On je tako u pravi čas uskočio u brod koji je bio zadobio bezbroj rupa i kad mu je prijetilo potonuće. On je taj brod spasio i osposobio za plovidbu. Vi, dragi moj, ne znate što znači za jednog pisca kad se njegovi radovi ne štampaju i ne čitaju. Težak je to osjećaj biti zaboravljen. Ja nikada nisam želio utjehu, ali sam očekivao da se prizna ono što sam zaslužio. To je najbolje shvatio Enes Čengić i ja sam mu zahvalan ne samo kao uredniku nego i čovjeku koji je prema meni nastupio s puno takta i poštovanja, a ja moram priznati da imam tešku narav, u što ste se i sami mogli do sada uvjeriti’.“32

U Zagrebu je za 120. obljetnicu Krležina rođenja, jedan krležijanski glumac, entuzijast i fantast, Goran Matović, organizirao Drugi Festival Miroslav Krleža pod sloganom: „Zagreb ima Sljeme i ima jednu spiritualnu, artističku planinu. Ta druga planina to je Miroslav Krleža.“ Festival je smjestio na Krležin Gvozd (kao i 2012) što se pokazalo sretnim susretištem Krleže, umjetni

32 Iz pisma dr. Ive Mlinarića Enesu Čengiću, datiranog 22. prosinca 1986., Arhiv obitelji Čengić.

128 129

cijela s jedne strane, a da se Grci ne dosjete s druge“33 – pis mo glagoljica početak je naše pismenosti i duhovne pripadnosti srednjovjekovnoj Evropi.

Glagoljica i glagoljaši, stiješćeni između latinista i grecizma, u borbi za primat između Bizanta i Rima, odigrali su odlučujuću ulogu u jačanju i konstituiranju „južnoslavljanske jezične i etničke svijesti“.

Makedonci svake godine 24. svibnja obilježavaju i slave kao Dan sveslavenskih prosvjetitelja. A u crkvenoj i kulturnoj povijesti Hrvata utjecaj Ćirila i Metoda bio je dvojak: oni nisu svojim misionarstvom i pismenima samo širili kršćanstvo nego su položili temelje nacionalnom jeziku i književnosti. Štoviše, Solunska braća, po uvjerenju hrvatskih glagoljaša (izraženom u Mavrovu brevijaru) najzaslužniji su što vse knigi hrvatski tlmačiše.34

Njihovi učenici, krajem IX. stoljeća, Kliment i Naum, kao što je poznato, na Ohridu osnivaju čuvenu Ohridsku književnu školu. Na tisuće učenika te škole također je širilo (mimo sveta tri pisma: hebrejskog, grčkog, latinskog!) glagoljašku pismenost i kulturu ne samo po Makedoniji i Bugarskoj nego i po hrvatskim krajevima.

A koliko je ćirilometodska baština inspirirala i pridonosila emancipaciji makedonske nacionalne svijesti, razabire se iz riječi Vatroslava Jagića, izgovorenih 1922., posvećenih Klimentu Ohridskom: „On je shvatio zadaću, tako da napiše jezikom lako razumljivim i prostim načinom izlaganja... Bit će dosta velike njegove zasluge već u tome što je slavenski narod Makedonije njegovom brigom znatno odskočio u kulturi, te se ne samo etničkim osobinama, već pitomošću, odvojio od istočnih oblasti bugarske države, gdje je u ono doba još bilo mnogo neslavenskog u prvobitnom značenju bugarskog naselja.“35

33 Krleža: Panorama pogleda, pojava i pojmova, priredio Anđelko Malinar, NIŠRO Sarajevo–Zagreb 1975., str. 583.

34 Kulturni radnik, časopis za društvena i kulturna pitanja, Zagreb, 5/1985, str. 58. Posebno vidi: tematski blok s tekstovima Andre Mohorovičića, Eduarda Hercigonje i Bože Rudeža, posvećen tisuću i stotoj obljetnici Metodijeve smrti.

35 Blagoja Jovanovski: Hrvatskomakedonski odnosi kroz stoljeća, izd. Zajednica Makedonaca u RH, Zagreb–Osijek, 2002., str. 15.

pl. Križovec) iskazuje kao Laurina anatomija poniženja. Blistava predstava mađarskog ansambla koja je popraćena burnim ovacijama.

Pa kad se ovim kazališnim predstavama dodaju dvije tematske izložbe: Europski Krleža (u NSK koja pokazuje Krležin kozmopolitizam i širinu Krležinih intelektualnih interesa za europske teme), Portreti Miroslava Krleže (Antun Augustinčić, Ljubo Babić, Josip Vaništa, Mersad Berber, Marija Ujević i dr.) glumačka magija Pere Kvrgića i Rade Šerbedžije, znanstveni simpozij i Serbus Krleža (dokumentarni film Željka Senečića), uz veliku posjećenost i oduševljenje razdragane publike – onda se može reći da je Drugi festival Miroslava Krleže razbudio velik interes za ovog umjetnika riječi.

Svi Krležini tekstovi, davno pisani, kao da su napisani danas, toliko su suvremeni i aktualni.

Nad Festivalom zastor se spustio, a Krleža je ostao ono što je i bio: „Za Hrvate sam od početka bio Srbin i unitarista. Za Srbe frankovac i

ustaša, a za ustaše opasan marksist i komunist, za neke marksiste salonski komunist, za klerikalce i vjernike antikrist koga treba pribiti na sramni stup. Za malograđane poslije rata sam kriv da je do svega ovoga došlo, za partijce zato što nisam došao u partizane, za vojnike zato što sam antimilitarist, a za antimilitariste što sam boljševik“ (M. Krleža: 1973).

3. Krleža i Makedonija

Hrvatskomakedonski odnosi, povijesni, književni, jezični i kulturni dodiri potječu još iz vremena Solunske braće, od kojih baštinimo i nasljeđujemo zajedničku ćirilometodsku tradiciju. I, bez obzira što je „legenda o svetome Ćirilu i Metodu napisana post mortem apostolorum i što nosi u sebi sve elemente najtipičnije propagandističke improvizacije da bude Rim sit i glagoljaška koza

130 131

Jagić i Krleža, različitim povodima, kad se pažljivije analizira, zapravo govore o istom: o makedonskoj autohtonosti!

Nema dvojbe da su Balkanski ratovi trajno odredili sudbinu Makedonije, podijelivši je na bugarski, srpski i grčki dio, a Bregalnička bitka finale je tog ratnog obračuna među zemljama pobjednicama. Za Krležu i cijelu njegovu generaciju, Bregalnička bitka značila je „sudbonosni slom južnoslavenskih narodnih ideala“. „U dimu i požaru Bregalničke bitke mi smo naučili da je cinički makijavelizam malih balkanskih dinastija stvarnost, a partitura Lisinskoga, ilirske fantazmagorije, đakovačka idila ili nostalgija za Prizrenom – da su pusta retorika… Bregalnica samo je posljedica proklete državotvorne logike, jer kad se bilo kakva plemenita misao pretvori u državnu politiku, ona se ostvaruje topovima i bajunetama“.37

Slijedom propasti svih mladenačkih ideala i oslobodilačkih zanosa, Kamilo Emerički, glavni lik Krležinih Zastava, rezignirano će, regnikolarcu i ratnom profiteru, Amadeu Bogoljubu Trupcu, čiji je životni ideal „otvoriti kartašnicu na Margitszigetu“ – izložiti turobnu i mračnu sliku ondašnjeg svijeta i konstelaciju snaga: „Ta, uzmite, molim vas, na primjer, sve narode u Austriji, sve narode na Dunavu, na Karpatima, na Balkanu, s onu stranu Karpata, od Finske do Estonije, pa sve do Albanije, do Arnautluka, po čitavoj Evropi, sve zajedno primitivna glupa sinagoga, svi larmaju, svi se nadvikuju istim frazama o tradiciji, o rasi, o poslanstvima, o narodnoj duši, svi imaju svoje narodne genije i svoje tambure i gusle i poeziju i historiju i barjake, a ovo naše današnje bezidejno brbljanje o Kosovu, o caru Lazaru, o Meštroviću, o Vidovdanskom Hramu, o belim orlovima, o ikonostasima, o kraljevima, sve mi izgleda, oprostite, nedostojno zdrave pameti, prosto bezidejno, glupo, dosadno, da, upravo izazovno dosadno, bespredmetno, da, više od toga, slaboumno, a pogotovo danas, suočeno s makedonskim događajima…“38

37 Miroslav Krleža: Zastave, knjiga 2, Jubilarno izdanje, Sarajevo 1976., str. 246.38 Isto, str. 251. i posebno poglavlja: „Večera kod starog Kamaratha“, „Zbogom mladosti“, „Zov carske

trube“.

U XIX. stoljeću za proširenje hrvatskomakedonskih književnih i kulturnih dodira najzaslužniji je đakovački biskup, prosvjetitelj i mecena – Josip Juraj Strossmayer, koji, kao zagovornik „narodnog jedinstva“, u glagoljskom pismu vidi „zlatni most između Istoka i Zapada“.

U XX. stoljeću boljoj i svestranijoj makedonskohrvatskoj suradnji pridonosili su mnogi Makedonci na polju umjetnosti, kulture i znanosti, koji su djelovali u Hrvatskoj, i obratno: hrvatski kulturni stvaratelji (istraživači i putopisci, povjesničari i makedonisti, pjesnici i književnici, glazbenici i kazalištarci…) koji su kraće ili duže vrijeme svog životnog i radnog vijeka proveli u Makedoniji.

Sve je to Krleži bilo veoma blisko i dobro znano.Međutim, Krležin senzibilitet i naklonost, njegov polivalentni i multi

disciplinarni interes za makedonsku povijest i kulturu, njegove književne i prijateljske veze s vodećim makedonskim intelektualcima i društvenopolitičkim protagonistima, ad personam i ad institutionem, makedonske teme i motivi u Krležinoj literaturi, čine posebno poglavlje hrvatskomakedonskih odnosa i veza.

Za ovaj zbornik i u obljetničkoj prigodi, u najkraće i kronološkim redom, podsjetimo se na te najznačajnije susrete i lajtmotive.

Prvi put Krleža je u Skopju 1913., i tada je „prilično duboko gledao smrti u oči“. Tu se zatekao kao bjegunac iz Ludoviceuma, bez identiteta i dokumenata, osumnjičen da je „austrijska špijunčina“. „Sa mnom to je bilo ovako – kazuje Krleža pjesniku Anti Popovskom – idete kao dobrovoljac, u Skoplje 1913. da se borite na strani srpske vojske, baš u vrijeme Bregalničke bitke. I u hotelu drugog dana dokazujete srpskim oficirima da tamo nitko ne zna srpski i čudite se kad vas sutradan uhapse (…). Kao dobrovoljac stoprocentno oduševljeni, dokazujete im da tu zapravo nitko ne govori srpski i da je ovdje jezik i narod koji nije srpski i, prema tome, što mi radimo ovdje. (potc. B.R.) Oficiri, dabome, gledaju jednog majmuna i jave to načelstvu, dolaze žandari i hapse čovjeka.“36

36 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (1975–1977), Ples na vulkanima, Globus, Zagreb, 1985., str. 273.

132 133

su nastale izložene umjetnine. Posebnu pozornost Krleža posvećuje makedonskoj umjetnosti: freskama iz Fundusa Sv. Sofije, Ohrid i Sv. Pantelejmona (Nerezi), ikonama i ikonostasima, nakon čega je makedonska srednjovjekovna umjetnost, u punom sjaju, dočekala međunarodnu afirmaciju. Krleža piše: „Tajna ovih slikara leži u tome što ljepota njihova djela i nije drugo do halucinantan doživljaj, vidovit i uvijek podjednako sugestivno neposredan upravo u onim temama koje bez njihovog subjektivno nadarenog tumačenja ne bi nama danas značile mnogo, jer ne vjerujemo u istinitost biblijskih objavljenja niti smo uvjereni da je sveti Luka otac svetog crkvenog slikarstva. Te svete slike žive su i dobre zato jer su žive, a ne zato jer su svete. One su dobre jer više nisu svete nego ljudske, i jer je čovjek koji ih je slikao prevladao u njima ono hijeratično što je bilo kanonizirano… Njihova tamnoljubičasta, smaragdnozelena, pastelnozelenkasta, ultramarinska, skrletna, zlatna, pastelnoplava i cinoberpaleta tajna je ovih majstora te su uspjeli da prošire škrtu i ubogu paletu Duecenta i da postignu na nekim svojim kompozicijama čistu baroknu setečentističku i najkasniju, impresionističku rasvjetu. Neke od tih slika mogao bi danas da crnobijelo i pastozno naslika Braque, zeleno van Gogh ili bilo koji kasniji s programatskim akcentom razbarušeni pojedinac iz fovističke pariske dekadentne škole.“41

Već smo u uvodu istaknuli s koliko se entuzijazma Krleža prihvatio posla na izradi Enciklopedije, okupivši najbolje stručnjake, znanstvenike, intelektualce i leksikografe. Želeći, i pariškom Izložbom i Enciklopedijom „pokazati svijetu da su Južni Slaveni još davno postojali kao vrijedan i sastavni dio evropske kulture“.42

U tom kapitalnom kulturnom projektu Krleža je zaokupljen idejom kako Enciklopediju objaviti kao posebna izdanja na slovenskom i makedonskom jeziku, te na srpskom i ćiriličnoj verziji. Stoga 30. siječnja 1968. Krleža

41 Miroslav Krleža: Likovne studije, „Srpska i makedonska freska“ Jubilarno izdanje, NIŠRO Oslobođenje, str. 32, 33.

42 Priručnik Leksikografskog zavoda (interno), JAZU, 1952, str. 12.

O Krležinom drugom posjetu Makedoniji 1937. godine, Stanko Lasić u knjizi Krleža – Kronologija života i rada bilježi: „Sedam dana nakon osječke premijere Krleža je stigao u Skoplje. I tu se pripremala premijera drame U logoru. Krleža je prisustvovao nekim probama, razgledavao grad. Želio je prisustvovati glasovitim borbama gusana u ciganskoj mali. Ali borbu nije vidio jer je znameniti gusan MegdandžiMusa bio obolio. Dok su on i prijatelj čekali na meč, Krležu je zainteresirala jedna ciganska ikona. Primitivnost ovog crteža toliko je zainteresirala g. Krležu, da je zaželeo da dobije jedan takav. Durmiš mu je to obećao i ispunio obećanje. (Ljub. M. Dobričanin, Sa g. Miroslavom Krležom po Skoplju, Pravda, 11588, 25. I. 1937, str. 6). Drama je imala veliki uspjeh, kazalište je bilo dupkom puno. Ali valja istaći da je predstava izazvala kod publike oduševljenje, koje je raslo naporedo sa rastenjem napetosti i zbivanja u komadu… (Kad je pala zavjesa, oduševljenju nije bilo kraja) ali se Krleža nije pojavio na bini. (Ljubomir M. Dobričanin, Veliki uspjeh premijere komada U logoru od g. Miroslava Krleže u Skoplju, Pravda, 11586, 23. I. 1937, str. 10.)“39

U pismu Beli, Krleža piše: „Ovdje tu predstavu smatraju najboljom skopskom predstavom (od početka svijeta), a uspjeh kao premijerni uspjeh najvećim skopskim uspjehom. Provale temperamenata i vikanja, upravo urlanja, bilo je gotovo više nego u Osijeku“.40

Godine 1950. Krleža je zaokupljen monumentalnom Izložbom srednjovjekovne umjetnosti naroda Jugoslavije, održanoj u Parizu, s Krležinim predgovorom u Katalogu. Nadzirao je i pripremne radove u kojima je sudjelovalo stotinjak likovnih stručnjaka. Osim predgovora Katalogu napisao je i esej Povodom izložbe jugoslavenskog srednjovjekovnog slikarstva u Parizu, s namjerom da bude „ductus generalis pariške izložbe“, a objavio ga je u Republici (1950, br. 6). Zamišljen kao plaidoyer pro domo, pred Evropom, pruža obilje kulturnopovijesnih podataka za razdoblje od XIII. do XVI. stoljeća, kada 39 Stanko Lasić: Krleža – Kronologija života i rada, GZH, Zagreb 1982, str. 263–264.40 Katalog NSK, iz ostavštine Miroslava Krleže, Zagreb 2003, Pismo Beli iz Skoplja 1937 (1440).

134 135

Sasvim razumljivo posjet nije mogao proći bez obilaska Ohrida, putovanja kroz Makedoniju i sl. Krleža ne bi bio ono što je bio, njegova ljubav i zanimanje za Makedoniju ne bi bili to što su bili da nije proputovao i razgledao...

Ponosim se prijateljstvom koje me je s njim povezivalo, što mi je njegov dom bio otvoren, kao i njemu moj, što je poznavao moju obitelj, moju djecu i što je veoma često, kad mi je to bilo potrebno ili teško, nalazio riječi podrške i okrepe. Razumijevanje i savjet.

Ali, nezaboravno ostaje, ne samo za mene, već razgledašima, podrška koju nam je on dao tokom njegova posjeta 1960.“44

Kole Čašule Krležu je doista držao svojim učiteljem i bio mu je zahvalan, jer, kako kaže, „on nas je naučio kako ostati uspravan, kako se izboriti za svoje mišljenje“!

O tom trećem boravku u Makedoniji Krleža je napisao i putopisnu bilješku, koja je, kao i mnogi drugi njegovi zapisi, nažalost, ostala samo kao podsjetnik za veće studije i eseje, za nešto čime se valjalo naknadno pozabaviti i čemu se tek trebalo posvetiti. Bilješku je naslovio „Viaggio in Pelagonia, 30. IV–1.V, 2.V“ i tako umjetnički ovjekovječio svoje makedonske putopisne impresije: „U sivoj kopreni kiše, serpentine, preko Resena i evo nas u Ohridu sa turskim doksatima od hartije. To su gradovi koji imaju svoj Bit Pazar, Cigansku Mahalu, Kuršumlihan, Bezistan, Daut Pašin hamam, džamije i tvrđave, zapravo kulise.

Hotel Palace ohridski kao simbol vremena. (...) Melasa, svjetiljke od žive, rasvjeta od keja noću, a tu je ona mramorna villa o kojoj su sanjala pokoljenja. U toj mramornoj villi kao u Kranjčevićevoj poemi meni je hladno. Drugog jutra i šetnje Ohridom. (...) Sveti Kliment, Klimentov grad sa rascvjetalim jabukama, ženevsko jezero... Galičica u snijegu, Sunce na brdu, deset vjekova sunca! Klimentove godine nije teško upamtiti, došao je one 886, a umro 916. Od ovog punkta do Moravije i Kijeva širio je Bizantovu i svoju

44 Isto, str. 120, 121 i 122.

piše „prijateljski, u četiri oka (diskretno)“ Blaži Koneskom da bi bilo dobro da se „konzultira s drugovima Crvenkovskim i Minčevim“ te da se „Opća enciklopedija (u šest svezaka) štampa kao makedonska opća enciklopedija na makedonskom jeziku“. U istom pismu Krleža sugerira da bi „u tom slučaju Makedonska redakcija trebala da vodi kontrolu nad prevođenjem tekstova, a inicijativu za taj posao mogla bi preuzeti Makedonska Akademija… Copyright Leksikografskog zavoda neće biti u pitanju“. Sličnu korenspodenciju, per analogiam macedonicam, o enciklopedijskim izdanjima na makedonskom jeziku Krleža je već ranije upućivao Lazaru Koliševskom, Haralamfiju Palenakoviću i Koli Čašuli.43 A sve to sa svrhom temeljitog i cjelovitog predstavljanja i boljeg poznavanja Makedonije.

Godine 1960. Krleža je ponovno u Skopju, sada kao direktor Leksikografskog zavoda. Formalni povod za posjet trebao je biti razgovor s makedonskom redakcijom Enciklopedije, ali prave motive i razloge Krležina dolaska u Makedoniju objašnjava Kole Čašule u pismu Enesu Čengiću: „Odmah po njegovu dolasku u Skoplje, susreo sam se s Krležom, te smo se dogovorili da se on sastane s redakcijom i najistaknutijim suradnicima časopisa Razgledi. Dogovorili smo se, kako ne bi izazvali neka reagiranja, da se susret održi u mom stanu. Tako je i bilo...

Na početku razgovora Krleža je postavljao pitanja, svakome pojedinačno: Pitao ga je tko je, što je napisao, objavio i sl., a radio je to tako metodično da sam bio iznenađen, jer su to bili pretežno mladi ljudi. Zatim smo razgovarali o makedonskom modernizmu, koji se po mnogo čemu razlikovao od modernizma u drugim sredinama, upravo zato što je to bio i zahtjev za demokratizacijom, ka oslobođenju od dotadašnjih stega (...).

I uza sve pokušaje zvaničnika da Krležinom posjetu daju što zvaničniji karakter, on je nastojao susretima s nama, razgovorima, šetnjom kroz Skoplje, pridodati karakter podrške našim stremljenima. I to je odmah dalo odjeka.

43 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, str. 108–122.

136 137

Gane Todorovski

kRLEŽA I MAkEDOnIjA1

Jedan važan kulturni događaj, recimo – događaj prvog reda, okupio nas je danas, u Makedonskom narodnom teatru, pod ovim sigurnim krovom koji uvijek, i danju i noću, umjetnosti daje sigurno utočište i zakrilje, okupio nas je da bi se još jednom potsjetili, bar na tren, da sve ono što se radi na prostorima umjetnosti izgleda apsolutno pravovremeno i uvijek dobrodošlo, jer tu nikada ništa nije kasno, kao da smo u carstvu devet muza, devet boginja i pokroviteljki znanosti i umjetnosti, te svaki razumni poduhvat sliči božanskom činu…

Tako smo se i mi danas okupili u ovom skopskom naturbetonskom Helikonu, da bi promovisali pet novih svezaka djela Miroslava Krleže koje je na makedonkom jeziku izdala skopska nakladna kuća „Naša kniga“:

I. Izbor poezije i poema Balade Petrice Kerempuha;II. Hrvatski bog Mars, pripovijetke;III. Povratak Filipa Latinovicza, roman;IV. Glembajevi, drame; iV. Izabrani eseji.

1 Riječ pri promociji Izbora Krležina stvaralaštva, objavljenog na makedonskom jeziku u pet svjezaka u izdanju nakladne kuće „Naša kniga“, Skopje, 1983. godine. Promocija je održana u maloj dvorani MNT, 18. studenoga 1983. godine. Fragmente iz Krležinih djela čitali su i govorili glumci Nada Gešovska, Ilija Milčin i Risto Šiškov.

moć i autokratsku viziju slavenskog govora i pisma. Galičica 2287 i Ovozemskа Mokrа i Drimkol i Jablanica sve oko 2200 u snijegu. Poslije podne preko Peštana do Sv. Nauma prvomajski izlet na izvor Crnog Drima…

Preko Struge i Velešta via Skopje…“45

A da je hrvatski književnik Miroslav Krleža bio i ostao Voltaire naših prostora i osvjedočeni prijatelj Makedonije, potvrđuju to i riječi Gane Todorovskog na predstavljanju Krležinih knjiga na makedonskom jeziku, u Skopju 1983.

„Krleža ostaje u našoj svijesti kao autor najsugestivnije književne riječi koju su poznavali južnoslavenski narodi otkad se riječ bilježi. Bio je Voltaire našeg vremena. Bio je višetomni kroničar svete i proklete Ilirije, bio je pisac pronicljivog uma i neimar asocijativnih pohoda golih, gladnih i bosih slavenskih putnika ‘koji nošeni životnim elanom pješače i krstare od Samojeda i onkraj sibirskih tajgi do Splita i Ohrida’, bio je pisac koji je dao svojevrsni pečat umjetnosti Titove Jugoslavije, književnik koji je zagovarao i pretvarao u djelo ideju vječne ljepote i apsolutne istine. (...) Bio je i ostao veliki prijatelj Makedonije i makedonske kulture!“46

45 Isto, str. 109 i 110.46 Гане Тодоровски: Неодложни љубопитства, Мисла, Скопје, 1987, str. 242, 243.

138 139

rativnih impresija i studija Milana Bogdanovića, pa preko prve monografije Krleža od Šime Bučetića, sve do pronicljivih i privlačnih knjiga i studija punih izazova, a čiji su autori Stanko Lasić, Pregrad Matvejević, Zvanje Črnja, Ivo Frangeš, Marijan Matković, Marko Ristić, Aleksandar Flaker i još puno, puno drugih. O Krleži znamo i iz svega onoga što se na makedonskom jeziku sakupilo o njemu kao odglas ili kritička svijest, iz tekstova Blaže Koneskog, Dimitra Mitreva, Kola Čašula, Milana Đurčinova itd. Najzad, o Krleži znamo i iz djela Enesa Čengića, koji je tu, među nama, kao njegov zvanični zastupnik, kao njegov najbliži poznavatelj.

Ipak, Miroslav Krleža, u čijem se ogromnom djelu kriju i brojni i zanimljivi podaci o Makedoniji, za našu zemlju i za naš narod vezan je sa dvije zlatne karike u njegovom životnom lancu, koje uvijek svijetle kao najprepoznatljiviji punktovi jedne bogate i duge životne povijesti.

Naime, rijeć je o dva trenutka, epifanijski neobična, koja je on po sopstvenoj želji (sponte sua) naglasio u svojim djelima i biografskim zapisima – u Mom obračunu s njima i u Zastavama te u razgovorima koje smo s njim vodili 1960. i 1979. godine, a koji su potencirani i u djelima Stanka Lasića, Enesa Čengića i Aleksandra Flakera. O čemu je riječ? Prvi je trenutak vezan za mjesec listopad 1913. godine, kada je Krleža prvi puta, kao dvadesetgodišnjak, boravio u Skopju i umalo izgubio glavu, braneći makedonsku kauzu; a drugi je trenutak vezan za 1979. godinu kada smo mu u Zagrebu, u njegovom domu, u ime Struških večeri poezije uručili Zlatni venac SVP, budući zbog bolesti koja ga je počela mučiti nije bio u mogućnosti doći u Strugu i primiti nagradu.

Eto, danas, na ovoj promociji ukratko bih želio ukazati na ova dva interesantna poglavlja na relaciji Miroslav Krleža i Makedonija, na temelju podataka kojima raspolažem a koja su važna i zanimljiva, rekao bih, ključna poglavlja u njegovom životu, koja bi i za našu kulturnu javnost imala značenje informacije višeg stupnja.

U knjizi Enesa Čengića Krleža (naklada zagrebačke „Mladosti“ i sarajevskog „Oslobođenja“, 1982.) na stranicama 552–553 data je kratka infomacija

Iza ovog kulturnog čina, kojim se trajno, na makedonskom jeziku priređuje najznačajniji dio od višeznačajnog Krležinog književnog djela, pulsira napor nekoliko naših kulturnih radnika, te je red ovdje spomenuti njihova imena: Ilija Milčin, Georgi Stalev, Evtim Manev, Dimče Biljanovski, Atanas Vangelov i, ukoliko nemate ništa protiv – i autor ovih redova.

Ovim povodom pristojnost nalaže da ne smijemo zaboraviti da su za objavljivanje Krležinog makedonskog petosveznika vrlo zaslužni i:

– uposlenici nakladne kuće „Naša kniga“ iz Skopja, sa direktorom Metodijom Razmoskim,

– urednik edicije, Vidoe Podgorec,– tehnički urednik, likovni umjetnik Tome Filipov, – korektor Spasija Bureković, – radnici tiskarne „Goce Delčev“ iz Skopja, – Republička zajednica za kulturu, Skopje, pa, dakako, i svi ovi spo

menuti i nespomenuti ljudi imaju svoj evidentni udio u pripremi i realizaciji ovog projekta koji za SRM ima važan kulturni značaj.

Objavljivanjem jednog dijela stvaralaštva Miroslava Krleže na makedonski jezik, stvaralaštva koje je impozantno pa time i neobuhvatno, makedonska kultura je obogaćena novim vrijednostima, makedonski jezik je položio još jedan ozbiljan i težak ispit, a umjetnička riječ vrhunskog jugoslavenskog autora svih vremena potvrđuje svoju trajnost i kroz ovaj čin najnovije objave.

I u ovakvim je prigodama dobro pomenuti nešto što spada u kategoriju informacija koje su manje dostupne javnosti, da bi time odbjegli i opasnost nabrajanja i ponavljanje opće poznatih činjenica: da je Miroslav Krleža rođen tad i tad, tamo i tamo, da je napisao to i to djelo itd. Dakle, svi mi, ovdje sakupljeni, kao pristojni ili primjerni građani SFRJ (iz vremena prije apsurda zajedničkih programskih jezgra za srednje škole u SFRJ), znamo bar neke stvari – tko je Miroslav Krleža. To znamo, djelimično izvorno, iz djela pisca, a znamo i iz većeg broja knjiga, brošura, tekstova i komentara i još iz inspi

140 141

rekao sam srpskim oficirima: Gospodo moja, ovo nije Srbija, ovdje se govori drugim jezikom! Uhapsili su me... Za malo da me strijeljaju...

Prekida, tek za mali predah, pa me zatim pita: – Kada si rođen? Kažem mu. Odmah dodaje: Eto, vidiš: ja sam Makedonac petnaestšes

naest godina prije tebe... Nakon toga počinje brzo, tečno i izvrsno logično govoriti o Skopju, Strugi, Bizantu, Anni Komnenoj, o povijesti, o Miladinovcima, Misirkovu, Vatroslavu Jagiću, o sprskobugarskom sporu oko Makedonije. Ne dozvoljava nam da ga prekinemo, a i ne mora. Jasno, pred nama imamo vrlo krhku ličnost od 86 godina, i kvalificiranog Makedonca...

Ima nečeg impresivnog u svim ovim asocijacijama, poređanih naprečac, o relaciji Krleža–Makedonija. Evo zbog čega:

Da bi sudjelovao u Balkanskim ratovima (u Prvom i Drugom) u redovima srpske vojske, Krleža, kao dvadesetogodišnjak (rođen je 7. sprnja 1893.), u Makedoniju dolazi kao ratni bjegunac iz austrougarske armije. Dolazi preko Francuske. U Marseilleu ulazi u brod za Solun. Negdje travnja 1913. godine, on je u Makedoniji.

O ovim svojim prilikama i neprilikama autor nam govori u knjizi Izlet u Rusiju iz 1926. godine.

Nekoliko dana kasnije, negdje početkom svibnja iste godine, Krleža dolazi u Skopje. U knjizi Davni dani, 1956., (v. str. 148–149) bilježi da mu se idejni i politički horizonti zatvaraju da bi veće predimsvo prepustio smislu za umjetnost. Eto, u tome je veliki smisao ovog podatka. Krležina skepsa je ipak rođena u Skopju, na makedonskom tlu. Stanko Lasić (vidi: Krleža – kronologija života i djela, Zagreb 1982., str. 104) govori nam „da se u potapanju ideala i u ratnom vihoru umjetnost nameće kao moguće riješenje“. Krleža nam o ovome priopćava sljedeće:

„Godine 1913., mjeseca lipnja, u Skoplju sam o svemu ovome imao neobično jasne slike, uvjeren da se sve to može izraziti stihovima dva i po metra dugim. U onome trenutku sloma svih ovozemaljskih vrijednosti, dječačkih

o posjeti delegacije SVP – u sastavu: Risto Milevski, predsjednik skupštine Struge, Ante Popovski, predsjednik SVP, Jovan Strezovski, direktor SVP i Gane Todorovski i Petre Bakevski, članovi Savjeta Struških večeri poezije, koja je ostvarena 19. rujna 1979. godine, u popodnevnim satima.

Taj mi je dan ostao u svježem sjećanju, kada smo negdje između 12 i 13 sati sa Enesom Čengićem (neka mi oprosti što mu ime pominjem već treći put!) krenuli ka ulici „Gvozd“ br. 23, u Krležin dom – da bi ga pozlatili... Sve nas je, predpostavljam, fasciniralo unutrašnje uređenje njegovog radnog kabineta, pretrpanog knjigama, antičkim raritetima, umjetničkim slikama, kopijama fresaka, vrijednim relikvijama, čime li sve ne! Ante Popovski, Mijak, lucidan, brzih refleksa i smisla za odabranu riječ, odmah nakon pozdravljanja, još pri ulasku, onako s nogu, dok smo još uvijek zadihani od penjanja nebrojenim stubama na ulazu, predajući mu Vijenac u ulozi predsjednika Savjeta SVP, nije propustio reći:

– Još jedan raritet da bi bila bogatija ova Vaša bogata kolekcija! Jovan Strezovski dodaje: – Sedamnaest djevojačkih ruku je tkalo zlato... U ulozi velikodušnog domaćina Krleža nas je lukavo pogledao osmje

hom, nalik onome Petrice Kerempuha, te odsječno reče: – Nije važno, bitno da je lijep! Sjedamo. Bela Krleža, supruga pisca koji je pozlaćen makedonskim zla

tom, počastila nas je kavom i francuskim konjakom. Dakako, originalnim.U maloj pauzi ubacujem se predhodno osmišljenom rečenicom od pet

riječi (koja je, naime kao i ovo današnje kazivanje, imala svoju ulogu u povezivanju sa suštinom ovog promocijskog čina, t.j. objavljivanjem Krležinih djela na makedonki jezik i sjećanjem na njega). Kažem mu:

– Sad ste Makedonac...!Odmah, rutinom vještog dramskog autora, Krleža munjevito reagira: – Ta, zaboga, ovo bi vam trebalo biti poznato – ja sam to još od 1913.

godine, tada sam postao Makedonac. Onda kada sam imao samo 20 godina,

142 143

Tako, Skopje u Krležinoj životnoj povijesti postaje sudbonosna stanica, preobražaj, naboj od uspomena, i – doživljaj prvog reda koji se nalazi u mnogim njegovim tekstovima.

I, ne ove 1983. godine, već točno prije 70 godina, tj. 1913. godine, Krleža se približava Makedoniji, razjašnjavajući velike istine o ratu, o čovjeku, o ljudima i samostalnosti Makedonije.

Uostalom, u romanu Zastave, u četvrtoj knjizi, kroz pisma Joakima (Joja) Dijaka, osobito u njegovom Drugom skopskom pismu (bez datuma), Krleža nam poneseno govori o Skopju, o manastiru Sv. Andrija, o Ilindenu i Makedoniji:

„A sada, da se raspišem o jednom doživljaju grandioznom, više od toga, jedinstvenom, što ga je doista vrijedno bilo doživjeti. Ima, naime, ovdje, po ovoj nesretnoj zemlji, minijaturnih bazilika, sakrivenih po planinskim gudurama, po zabačenim vrletima, gdje je đavo rekao laku noć svima, i ne bi čovjek mislio koliko je taj primitivni svijet posazidao ovih hramova. To su ‘zadužbine’ makedonskih baruna, i ovdje kraj Skoplja, desetak kilometara uzvodno uz Tresku (a Treska je divlji, alpinski torrente, što huči u mračnom kanjonu kao luda voda) visoko iznad ogledala vode, pedesetak metara, na kozjoj stazi, na hridini stoji takva jedna mala kapela, Sveti Andreaš, i tu smo se popeli prošle nedjelje, a vrijedilo je da se vidi i to čudo, curiosum mundi iz Trečenta.

I šta se već može otkriti u ovakvoj jednoj zabačenoj ruševini, pod prorupljenim krovom, u brlogu, usred ovčjeg tora punog sjena, slame, smeća, balege i govna, ali u potpunom mraku, uz slabu svijetlost svijeće (koju smo srećom bili ponjeli), a vodio me je jedan makedonski đak narednik, kome su oca Ilindenca ubili ljudi Vanče Mihajlova u Solunu još prije ulaska srbijanskih četa u Makedoniju. Čovjek je ljubavnik ovoga slikarstva: to mu je neka vrsta, kako da kažem, utjehe za nacionalni ponos i kulturnu svijest... I ima ovaj bata pravo da je to naše. Nikada se nisam bavio tim pitanjem, a sad mi se je objasnilo koješta. Sve je buk nulo odjednom s takvom snagom da, eto, već dvije nedjelje poslije tog čudnog doživljaja, nikako da se otmem veličanstvu svoje impresije.

dragih iluzija, samoobmana i megalomanije, meni se objasnilo da jedina prava i tog poziva dostojna misija umjetnika (u takvome kaosu u kakvome mi živimo), ne može da bude drugo, nego da propovjeda ljubav prema čovjeku kao takvom, bez obzira na meridijane, paralele, boju masti, države, nacije ili kontinente. Ne, dakle, za nekog rasnog ili narodnog čovjeka u isključivom smislu, nego za sve ono bijedno i najbijednije ljudsko u nama uopće. To je meni izgledalo da je ‹doprinos› jedne civilizacije koje još nema, drugim umirućim civilizacijama, i ja sam bio uvjeren, da je to ono novo ili da bi to trebalo da bude ono novo, kod nas u našim kobnim kašnjenjima, što bi trebalo da nas uzvitla spiralama duha i zanosa na viši stepen!“ (Davni dani, 1956., str. 148)

Dakle, još prije bitke na Bregalnici (17–25. V. 1913.) koja će definitivno pokopati Krležine ideale o bratsvu južnoslavenskih naroda, Krleža, ovdje u Skopju, umjesto slobode, bratstva i kulture susreće agresivnu, militarističku i ekspanzionističku državnu silu (vidi: Lasić, Krleža, str. 104).

Krleža bilježi: „Neću da budem onaj arnautski transport između Velesa i Krivolaka

godine 1913. mjeseca juna. Neću da budem policijski pisar skopski koji ureduje s kuburom u ruci, neću da budem radikalna prevara, ni ova agramerska glupost... Da bi čovjek mogao izraziti ovo svoje antikanibalsko osjećanje, trebalo bi da poznaje ovu temu, a zatim i književno da je savlada.“ (Davni dani, 1956, str. 234)

Optužen kao austrijski špijun, Krleža je uhapšen u Skopju. Kroničari bilježe ovo (Lasić, Čengić, Matvejević), dok sam Krleža ovu

svoju skopsku avanturu vrlo suzdržano opisuje u svom Kratkom životopisu piščevom:

„Bez dokumenata, priman s nevjericom, osumnjičen i uhapšen, u ona dva, tri tjedna dok stiže u Skoplje (do Vrhovne komande) doživljava u mjeri u kojoj mu je potrebno da se ohladi u svom nacionalnom oduševljenju... Pred sami kraj rata prolazi ga volja za avanturama i ratnim životom...“ (Hrvatska rapsodija, 1921; str. 159–160)

144 145

Krleža je svojom književnom rječju, prvi od velikih pisaca na Balkanu i u Europi, ne kao u nekom novom georafskom prostoru, pokušao otkriti novi moralni prostor.

U svojim Balkanskim impresijama (1924.), pisanim povodom Albanije i kao odgovor na knjigu Koste Novakovića Makedonija Makedoncima, u završnom fragmentu, sa motivom „operetnog ustoličenja ’prvog Mbret Škipnije’,” (vidi: Eseji, knjiga 5, str. 91) kao da nam daje optimalnu projekciju balkanskog prostora o kom je bilo riječi u analizama Flakera o Krležinom Makedoncu. Krleža se javlja u ulozi proroka – aktuelan je i posljije šesdeset godina: 1924–1984! Citiranjem ovog proročkog pasusa, čiji smisao i u ovim našim danima dobiva svoju novu reaktualizaciju, završit ćemo i naše izlaganje:

„Danas, više nego ikada, na Balkan treba gledati integralno. Više nego ikada, treba vjerovati u balkansko jedinstvo zbog spasa naših duša kao i onih nevinih žrtava koje svakodnevno ginu po krivinama i po planinama balkanskim. Treba postavljati konstruktivne teze da bi se povezale tračnice svih balkanskih dolina, uzduž i poprijeko, budući da tamo gdje se čuje zvuk stroja, tamo umire krvna osvjeta i gasi se nepismenost. Treba čeznuti za čađavim dimnjacima i osmosatnom radnom danu! Tamo, gdje se stvaraju sindikati i gdje se razvija klasna borba, tamo se gase španski ceremonijali i mbretovština! Ne bajunetima i vješalima, već knjigama”.

Eto, na tom prostoru balkanskom i inferalnom, i ove 1983. Godine, Krleža dolazi na makedonsko tlo, sa svojih pet knjiga, tako reći, opet u ulozi impozantnog mirotvorca, da bi nas oplemenio snagom svoje umjetničke riječi.

* * *

Krleža ostaje u našoj svijesti kao autor najsugestivnije književne riječi koju su poznavali južnoslavenski narodi odkad se riječ bilježi. Bio je Voltaire našeg vremena. Bio je višetomni kroničar svete i proklete Ilirije, bio je pisac pronicljivog uma i neimar asocijativnih pohoda golih, gladnih i bo

...I kao što ne znaš, jadna moja, što je značilo biti i glavu izgubiti kao Ilindenac, tako pojma nemaš ni o tome što su makedonske freske, a to nisam znao ni ja, draga moja gospođice, dok mi se nisu prikazale u punom svom dostojanstvu... Sve je tu krv i sve je tu žalost, pa samo krv i samo žalost zrače iz ovih krvavih slika...

Do današnjeg dana dubinu ove tragedije nitko nije opisao, važnost ovih pustolovina nikada nitko neće znati ni umjeti ocjeniti, upravo kao što neće znati ocjeniti ni značenje naše vlastite pustolovine, kada se, žrtvujuči sebe, svoju sreću, da mila moja, svoju ljubav, obmanjujemo da bi ove vode makedonske, ova Treska, ovaj Vardar, ova Pčinja prestale da teku, da se tu nismo mi velevažno pojavili pod šajkačama kao ’oslobodioci’.” (Zastave, Beograd, 1969, str. 523–524)

U najnovijoj litaraturi (vidi: Aleksandar Flaker, Poetika osporavanja, Zagreb 1982) uvedena je sintagma: Krležin Makedonac (vidi: str. 142–154). Riječ je o Krležinoj pripovijeci – In extremis, od 1932. godine, gdje je otkrivena vizija o Makedoniji i balkanskom prostoru. U ovoj Krležinoj pripovijeci, prema Flakeru, Makedonac je predstavnik općebalkanskih patnji, kao autentični predstavnik prostorne ekstenzije, kao dno adskog cirkulusa (kruga). Krležina vizija o Makedoniji je više nego traumatična. Flaker nam ističe da glavni lik u pripovijeci In extremis, Kunej, u dijalogu s Makedoncem koga je sreo tamo negdje u maslenicima Kvarnera, kao vojnik na straži pored brijega, konkretizira balkanski prostor kao prostor nacionalne i socijalne obespravljenosti, prostor neprekidnih ratova u kojima, seljak (čitaj: proletariziran) kome je uskraćena zemlja, samo je objekt, isto tako, balkanskih „zastava” i „kraljeva” (str. 148).

Predstavljajući Makedoniju kao dno adskog cirkulusa, glavni junak Krležine pripovijetke poslije susreta sa napaćenim Makedoncem otvara novi prostor, kaže Flaker, koji nije više geografski, već isključivo moralni. Krležin Makedonac govori sa težinom dramatične optužbe.

„Moj stariji brat bio je pod turskom zastavom, pa su došli Srbi i oteli nam sto i sedam ovaca. A ja sam samo srpskoga kralja služio tri puta i povukao se u Albaniju. Pa su Bugari došli i mater mi odvukli. I sestru. I oca su mi ubile Komite još prije. Sve su nam uzeli” (str. 331–332).

146

sih slavenskih putnika “koji poneseni životnim elanom dopješaćuju onkraj Samojeda i onkraj sibirskih tajgi do Splita i Ohrida”, bio je pisac koji je dao svojevrsni pečat umjetnosti Titove Jugoslavije, književnik koji je zagovarao i prtvarao u djelo ideju vječne ljepote i apsolutne istine. Miroslav Krleža je bio najveći duhovni svjetlonosac u povijesti jugoslavenskih naroda.

Ova ponosna zemlja tek će se uzvisiti u svijetu onda kada taj vanjugoslavenski dio svijeta sazna kakvu su i koliku veličinu punu života i svijetlosti imali naši narodi u svojoj sredini u toku pet ili šest desetljeća dvadesetog stolječa. Veliki moto ovog našeg pisca, najimpozantnijeg formata bio je da književnost ne može biti izolirana od pojma u kom je uronjena i zove se stvarnost! I još je govorio – kada je već književnost vezana za stvarnost, u tom slučaju, ona se zove zemlja u kojoj živimo i jezik koji govorimo, budući je to ta materija prima i jedino sredstvo našeg vlastitog književnog izražavanja.

Bio je i ostao veliki prijatelj Makedonije i makedonske kulture. Sa impozantnog pijedestala svog ogromnog znanja i moralne odvažnosti za promatranje činjenica (kao što je i sam često znao reći) izjavio je da upravo Nerezi pored Skopja predstavljaju epohalni datum u povjesti bizantskog i zapadnoeuropskog slikarstva. A kada smo ga pozlatili struškim poetskim Vijencem, izjavio je da se kao Makedonac osjeća još od 1913. godine, kada je u Skopju trebao biti strijeljan zato što je pokušao braniti makedonsku kauzu. Svojom studijom Illyricum sacrum (1944.) Krleža je potvrdio da zna ne samo o Nerezima, već i o Kurbinovu i Starom Nagoričanu, o Skopskoj Crnoj Gori i ohridskoj Svetoj Sofiji, o Stobiju i Herakleji, o bogumilima i balkanskim ratovima, o Ilindenu i makedonskim traumama i paradoksima. Krleža je bio primjer poznavaoca Makedonije i to najvišeg ranga. Imamo puno razloga i čitati ga i poštivati ga.2

Prijevod s makedonskog na hrvatski: Biljana Jovanovska

2 Тодоровски, Гане. Неодложни љубопитства. Скопје: Мисла, 1987, 232–243.

Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, бронзаTome Serafimovski: portret Miroslava Krleže, bronza

Tome Serafimovski: portrait of Miroslav Krleža, bronze

Томе Серафимовски: фигура на Мирослав Крлежа (детаљ), бронзаTome Serafimovski: figura Miroslava Krleže (detalj), bronza

Tome Serafimovski: figure of Miroslav Krleža (detail), bronze

151

Katica Ćulavkova

thE REtuRn Of MIROSLAV kRLEŽA

A Hundred Years of His First Coming to Macedonia

Those individuals who surpass their own times belong to more than one time. Those individuals who enrich a culture never stop being part of that culture even when they are out of the spotlight and off the centre stage. Their cultural mission may be transformed, but it cannot disappear. Such an individual was Miroslav Krleža (1893–1981), who has not been among the living now for more than 32 years.

The clock of history has measured 120 years since Krleža’s birth in Zagreb on 7th July, 1893. Miroslav Krleža has enriched Croatian culture and all other South Slavonic literatures, including Macedonian culture and literature. Today he is regarded as a prominent contributor to European and world cultural heritage. It does not matter any longer whether Krleža’s work belongs more to the South Slavonic, Balkan, Central European or even the AustroHungarian cultural tradition. That work, unfortunately, has been pushed to the literary and social margins, mostly by the rightwing representatives of Croatian national discourse in independent Croatia. Ironically, however, one can hardly imagine the continuity, fullness and value of Croatian culture, literature, and lexicography in the 20th century without Krleža.

If there is any individual who has left a deep and lasting impact on contemporary Croatian language and literature, as well as on the cultural strat

152 153

Slavonic and European perspectives and histories. A new light will be cast upon those segments of the past that might overlap with those of the future, upon the points where history repeats itself or prophetically announces the future. Such points register the existence of great individuals like Miroslav Krleža, an exceptional “shared” historical figure of all Yugoslav peoples and cultures—neither less of a Croat, nor more of a Yugoslav, and a little bit of a Macedonian.

Miroslav Krleža returns again to Macedonia. And he rightly belongs to it. He enriched this culture, too. He inscribed himself in its more recent history with his emphatic love of the Macedonian medieval arts. He generated a consciousness that Glagolitic literacy and culture constituted all Slavic identities, especially along the route from Macedonia, to Bosnia and Herzegovina and Croatia. He also expressed deep sympathy for all the historical and national tragedies of the Macedonian people, for their enforced division and ensuing injustices. He always showed great interest in the development of Macedonian literary and cultural modernity. He developed a clear understanding of Macedonian identity and selfhood, bearing throughout his life his own Macedonian scar after having had to face the absurdity of the Serbian campaign in Macedonia during the Balkan Wars, conceiving his own vision for the publication of a separate Macedonian encyclopaedia, etc. Some say that even Krleža’s kin may be traced in the vicinity of the Dojran Lake.

This symbolical and yet indicative and necessary return of Miroslav Krleža to Macedonia has been achieved after an invitation of the Macedonian sculptor Tome Serafimovski, a homegrown Macedonian but a Croatian by his format of education and his familial, existential, linguistic, and cultural ambience. It was on his initiative that two excellent academic texts were written on the life and work of Miroslav Krleža: the first one by Goran Kalogjera, professor at Rijeka University and a foreign member of the Macedonian Academy of Sciences and Arts, and the second one by Božo Rudež, an essayist, publicist and publisher from Zagreb. Goran Kalogjera produced

egies and policies of former Yugoslavia, it is undoubtedly Miroslav Krleža. He was a poet, novelist, playwright, encyclopaedist, publicist, political commentator, and an intellectual interpreter of his own century, a person who constantly and assiduously created rich and exceptional literature, who created the dominant opinions and enhanced the processes of development in Croatia and throughout the territory of former Yugoslavia. His cultural role undoubtedly matches that of August Strindberg in Nordic dramaturgy and that of Thomas Mann for Germanic literatures. Miroslav Krleža expanded the boundaries of the poetic word; he established the most representative forms of Yugoslav existentialism in the novel and in drama; he generated Croatian modernism by applying methods to achieve distance from tradition and from predominant stereotypes. He introduced methods in writing that include historicism, psychologism, autobiographism, essayism, lyricism, theatricalism, and reflections of the humanist left ideology, but also reminiscences of the society which was dying away… He possessed the paradigms and the methodology of lexicographic encyclopaedic work in former Yugoslavia and was a living example of the fact that modern encyclopaedism was possible without excluding the aesthetic code, imagination, and fiction.

Today Krleža is returning home. In the days when independent Croatia entered the European Union in July 2013, the Croatian and European public recalled the visions Krleža cherished about the future of the European Idea and his always plausible constellations of European civilization. Post nubile Phoebus. After all the euphoric, traumatic misconceptions, conflicts, and paradoxes, the South Slavonic realms have begun to articulate a more rational, acceptable and dialogical logos. Cultural memory should no longer be obstructed. The freedom of memory is an introduction to a new, contemporary rereading of inherited literary and cultural values, and, in that context, of reinterpreting the literary opus Krleža left behind—a process that can raise our spirits. The home of Miroslav and Bela Krleža will yet again be open for new dialogues among Croatian, Central European, South

154 155

logical essence, notable in Krleža’s profoundly emotional, almost prophetic, recognition of the Macedonian national, linguistic and cultural being. He achieved that notion when he was only twenty years old and would cherish it throughout his life, supporting it with a number of scientific arguments.

This book has been financially supported by the Trifun Kostovski Foundation, fully approved and supported by the Macedonian Academy of Sciences and Arts. This book is the least we could do to pay due respect to the personality and work of Miroslav Krleža, one of the greatest and closest friends to Macedonia in the 20th century. As the saying goes: once a friend, always a friend.

Skopje, November 2013

a narrative regarding Krleža’s visits to Skopje and to Macedonia: his first visit in 1913 just before the outbreak of the First World War, when as a defector from the AustroHungarian army he enlisted in the Serbian forces only to understand how absurd their campaign was in what they called “Sothern Serbia” and to express his belief that the Macedonians were not Serbs but a separate people with their own distinct language (a belief which endangered his life and landed him briefly in prison); and his second visit in 1939 on the occasion of the premiere of his play In the Camp on the stage of the Skopje Theatre; and his third visit when he toured the Macedonian historical and cultural monuments and met the Macedonian political and literary elite. After that he wrote about Macedonia in several of his works and articles. He was also the coorganizer (together with Dimče Koco) of an exhibition of Macedonian medieval arts in Paris. Božo Rudež has prepared an excellent and very thorough study on Krleža’s European and Croatian spiritual horizons, including his attitude towards Macedonia viewed from a relevant contemporary perspective on the development of the European and the Yugoslav concept of a community of various peoples. Both Rudež and Kalogjera make use of Gane Todorovski’s speech on the occasion of the Macedonian publication of Krleža’s Selected Works in five volumes (1983), where Todorovski referred to Krleža’s relationship with Macedonia.

The concept of this special edition on Krleža and Macedonia, which marks the 120th anniversary of his birth, is based on the idea of commemorating the anniversary and historical importance of Miroslav Krleža as a key figure in Croatian culture and of his study and affirmation of Macedonian culture. Consequently, the texts in this book are published in three languages: Croatian, Macedonian, and English. They have not been published previously, except for the text of Gane Todorovski’s inspirational speech, full of personal reminiscences and interpretations of Krleža’s texts (In Extremis, Balkan Impressions, Flags, etc.). However, without Todorovski’s text this book would lose its spiritual wholeness, would not be able to articulate its ideo

157

Goran Kalogjera

kRLEŽA In SkOPjE In thREE ActS

Act I. Skopje, 1913

Not diligent enough, smart, not enough open, nervous. Sufficiently diligent, somewhat stubborn, closed in on himself. Serious, goodnatured, somewhat slow. Averagely gifted. Very sensitive, still unformed personality. When approached well, responds well. Significantly inclined to tenacity, but tries to cover it with sensitivity. Wistful by nature, proud. Involved in philosophy, though aware of its impractical outcome. The wrong conclusions drawn from there, he applies to other things, even to life. Consequently, he produces nothing, despite his capability. He does not belong here.

These are the evaluation notes young Krleža received from his superiors after his first semester at Ludovica Military Academy.1 Under the heading “Features of character and mood”, it says: Somewhat withdrawn, but with energetic character, serious, childish at times, difficult and stubborn, selfconscious, arrogant, pensive, euphoric.2 Under “Capability, diligence – special skills” it says: Very talented, with unruly beliefs, insufficiently diligent, somewhat superficial, indulged in abstract ideas, not interested in military subjects, almost no

1 The evaluators were: first, Lieutenant Dome, Professor Lesak, Captain Tot, First Lieutenant Hajto, Major Dobrentej, Lieutenant Vamosh, and Captain Klimko. See in: Lasić, Stanko: Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982, p. 100.

2 Ibid., p. 101. On the basis of the text: Zelmanović, Đorđe. Njihov obračun s njim, Večernji list, 8. 12. 1973, p. 7.

Томе Серафимовски: фигура на Мирослав Крлежа, бронза

Tome Serafimovski: figura Miroslava Krleže, bronza

Tome Serafimovski: figure of Miroslav Krleža, bronze

158 159

ting an end to his previous kind of life, departure from his father’s desires, giving the whole incident a deep emotional note. Bearing in mind that as a result of the Balkan Wars the borders were closed, he had to find another route in order to reach “Southern Serbia”. He first came to Paris with the intention of boarding a ship in Marseilles and reaching his destination, Skopje, via Thessaloniki.

There is yet another version explaining his defection from the Academy. From Krleža’s interpretation of the event it becomes evident that he came to Serbia by chance because he failed to join a colonial army.7 Lasić disagrees with this version found in the editorial of “New Europe” because he believes that Krleža had no intention of making his way to any of the British colonies and therefore discards that statement as incorrect and hastily written.8 It is beyond any doubt, however, that Krleža found himself in Paris at the beginning of May 1913 residing in Hotel Rue de la Harpe and going through a very difficult emotional period. After that he boarded a ship in Marseilles and arrived at the port of Thessaloniki at the beginning of June. There he acquired forged documents enabling him to travel to Skopje. He remembers his short stay in Thessaloniki by another beating he received there: The guards of His Majesty (King Constantine, by then already dead) beat me horribly with their riflebutts when I tried to peep through the grid of the iron fence of the Royal Palace “Maria” on the top of the Thessaloniki Fortress, with my insolent, plebeian boldness.9

Several days later, Krleža found himself in Skopje.10 Here is what Čengić writes about it: He arrived in Skopje in June 1913 as a defector from the Ludovica Military Academy in order to join the Serbian army as a volunteer.11 Krleža himself clarified this event in his life, saying: Deeply affected by the

7 Editorial in ‘Nova Evropa’ (ed. Krleža), Hrvatska rapsodija, 1921, 159.8 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982, 102.9 Ibid., (from Izlet u Rusiju, 1926, p. .3), p. 104.10 The reconstruction of the journey was taken from Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada,

Grafički zavod Hrvatske, 1982, p. 102.11 Čengić, Enes: S Krležom iz dana u dan, 6, Svjetlost, Sarajevo, 1990, р. 106.

prospects of becoming a good soldier.3 Captain Klimko believes Krleža is not worth having in the military academy. First Lieutenant Kranenbrock notes categorically that he is not good for the army. And Captain Orban concludes in a laconic military manner that he is a knowledgeable yet lousy soldier.4

The evaluations of his superiors were certainly not the reasons for his defection from the Ludovica Military Academy. Krleža’s physical and psychological characteristics and predispositions could neither make a soldier of him nor an officer. He realized this fact early enough. There was no room for him in the army barracks. His odious feelings about the army, his repulsive attitude towards the militarism in general, Krleža would explain on several occasions: In the army barracks there is as much beating as on the battlefield. Either with sabre or with boots and hands. Tying knots on the extremities. A very heavy punishment: the man’s arms are tied crosswise behind his back and hanged on a pole so that he can barely touch the ground with his feet. His own weight produces so much pain in his body that he often collapses. The soldiers were often punished like dogs by being tied like balls of yarn: left hand tied to the ankle of the right leg and vice versa. They were to remain like that for more than nine hours and, after everything, dumped into a trench. The cause of this punishment – lack of respect towards his superiors.5

What follows is Krleža’s evidence which, in a dramatic way, relates him to his stay in Skopje, Macedonia: From the very beginning of my journey I found myself tied, chained, imprisoned, waiting for my name to be called, which meant I was to face the firing squad. All human fear, like that of a hare, is gathered in his arse—he would dart like an arrow, but is tightly chained.6According to Stanko Lasić, one of his biographers, Krleža left the Academy because he knew about the events in Serbia and wanted to be personally involved in them. It meant put

3 Ibid., p. 101.4 Zelmanović, Đorđe. Njihov obračun s njim, Večernji list, 8.12.1973, 7. 5 Matvejević, Predrag. Stari i novi razgovori s Krležom, Spektar, Zagreb, 1982, p. 107.6 Ibid., p. 107.

160 161

me: I went to Skopje in 1913 to enlist as a volunteer in the Serbian army and just before the Bregalnica battle. During the second day of my stay in the hotel I started arguing with the Serbian officers that no one spoke Serbian there and much to my great surprise, I was arrested the following morning. – Did they tie you up? asked Popovski. – They did, but not for long. But it does not matter. What happened was quite normal. I came with false documents, that is – travel documents. They were forged and I openly said that I had no identity in a hotel, among Serbian officers. And moreover, I said to them that no one spoke Serbian there and that the language of the people was not Serbian. So what would they think I was doing there?15 Accused of espionage, Krleža avoided the death penalty thanks to a highranking Serbian officer. I was saved by a man, an artillery major (or perhaps a firstclass captain), who served in the High Command. He was the only person who believed my claim that I was not an Austrian spy, that I truly handed in my documents from Peshta and Pechuj in Thessaloniki (which, I was told, had been lost). That man sent me to Belgrade accompanied by his personal cavalry gendarme with a letter addressed to the military authorities there, asking them to take me to the Ministry of War and (if possible) to determine my identity.16 Krleža describes how the meeting with General Vasić went: He received me that afternoon in a small office, after lunch. He sat in a simple military chair, wearing a sweatshirt. In front of the house there was a fountain with goldfish in its basin; a palemonk sat in front of it, gazing at the fish. The spout splashed water drops about and General Vasić in his shirt, a cigarette smoking in his hand, looked at me with a cannibal look: one more Austrian spy.17

The first act in Skopje ended happily for Krleža. As soon as he was escorted to Zemun, where he proved his identity and was allowed to return to

15 Čengić, Enes. Krleža – ples na vulkanima, 3, Svjetlost, Sarajevo, 1990, p. 275.16 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982, p. 106 (the text was

taken from Moj obračun s njima, 1932, p. 151).17 Ibid., p. 105. (The text was taken from: Fragmenti iz dnevnika, 14. III. 1946., „Svjedočanstva“, 22. III.

1952, p. 2).

wave of international political crisis as a result of the Balkan War, in the spring of nineteen thirteen, overwhelmed by deep and unresolvable inner conflict, I managed to dislodge myself to Serbia and took the risk, as a defector, to enlist in the Serbian army. I handed my application to volunteer in it on the basis of my thorough reports about Peshta and Pechuj at the outbreak of the Second Balkan War in June, 1913.12 Instead of being accepted wholeheartedly, Krleža was accused of being an Austrian spy: As I could no longer wait the response to my application (after having submitted all my military papers with it), I went to the High Command in Skopje without any documents in order to resolve in person the issue of my future engagement. There I was met with suspicion and mistrust and was immediately arrested as an unknown defector, without documents, on the grounds of espionage, infected with dysentery and threatened with being placed in the Cholera Ward of the hospital riddled with plague. Gendarmes, prison cells, hotel internment, interrogations, defector suspected of espionage in a war zone, placed in custody of the High Command, no documents, in total darkness, I looked deep into the eyes of death.13

This event was also mentioned during the visit to Gvozd by the delegation of Macedonian writers from the Struga Poetry Evenings on the occasion of delivering him the Golden Wreath Award of the festival. When Gane Todorovski told Krleža that from that day on he was a Macedonian, Krleža replied: My goodness, you should know that I have been a Macedonian since 1913. I became a Macedonian when I was only 20. Then I told the Serbian officers: − If you allow me, gentlemen, this is not Serbia. These people here speak a different language! They put me in prison… and almost took me to the firing squad…14 The account of the same event as presented by Čengić is the following: – Now you are a Macedonian, said Ante Popovski. – I became a Macedonian long before you did. When were you born? – In 1931. – This is what happened to 12 Ibid., Krleža, Miroslav: Moj obračun s njima, Oslobođenje, Sarajevo, Mladost, Zagreb, 1983, р. 223.13 Ibid., р. 223.14 Todorovski, Gane. Neodložni ljubopitstva, Misla, Skopje, 1987, p. 236.

162 163

The Battle of Bregalnica was a clash between two South Slavonic peoples which caused the tragedy of a third. It cleared Krleža’s horizons and ultimately destroyed his youthful ideals about the friendship and unity of the South Slavonic peoples. However, before the blood spilt near Kumanovo could dry up, only eight months later, the Bregalnica battle June (1913) dispersed like mortar all the lyrical illusions of several generations who had been convinced that they were all elements of the common existence of the South Slavs. From the cinder and smoke of the Bregalnica battle we learned that the cynical Machiavellianism of the small Balkan dynasties was a reality, and that Lisinski’s musical composition about the Ilyrian phantasmagoria, the Gjakovo idyl or the Prizren nostalgia – had been mere rhetoric.

The suffering, horror and absurd deaths he witnessed only strengthened young Krleža’s conviction as to how to proceed: In that moment of sheer collapse of all earthly values, of all my childish illusions, selfdeceptions and megalomaniac ideas, it became clear to me that the only real and plausible mission of the artist (in the present chaos of our lives), cannot be anything else but to preach love for our fellow human beings, disregarding the meridians and the parallels that divide them, the colour of their skin, the country, the nation, the continents they live in, etc.21

Viewed in this context, the fragments that appear in different works of Krleža should not seem puzzling to us, as they were really inspired by the horrors he had seen on Macedonian soil. However, this presents a theme for another analysis. What matters most here is the fact that throughout 1913, Krleža established a relationship with the south of the Balkans, became involved in the wars, experienced the destruction, the death of innocent and oppressed people, witnessed the bestial bloodshed between two previous allies; all of these shattered his previous ideals for brotherhood and solidarity among the South Slavonic peoples. Krleža lost his youthful ideals, but what

21 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982, p. 10.

Austria, he was arrested by the Austrian border police with an issued warrant. He was taken for questioning and then given permission to leave for Zagreb, where he arrived in the middle of 1913. What were the consequences of this nearly fatal adventure on Krleža? He came to Skopje at the time of the Second Balkan War; his youthful, romantic ideals had drawn him, like many other young people, to join Serbia in its “righteous” struggle, but these ideals soon waned. All about him sheer horror—the terror of the Serbian soldiers over the oppressed people that he immediately understood were not Serbian. The bloodbath of the Bregalnica battle undermined Krleža’s ideals about the brotherhood of the South Slavonic people. Instead of freedom, brotherhood and culture, Krleža in Skopje met with an aggressive, militarist and expansionist power.18 As a result of this experience, he later remarked: I did not want to have any role in the Arnauts’ transport between Veles and Krivolak in June 1913. I did not want to be a police scribe in Skopje who handles matters with a revolver in hand; I don’t want to be a part of a radical treachery, nor of an ordinary nonsense, nor anything to do with the Bauer Cafe, or the Arbeiterhilfs Company…19 Krleža’s revulsion is evident and understandable. It is amazing how Krleža, as young as he was then, managed to anticipate the problem that would persist for more than thirty years after these events. He realized that there was no “Southern Serbia” and that on the territory of that name there was another nation who spoke a different language than Serbian, a nation torn apart by its neighbours in the worst possible way. Consequently, Krleža very seriously (not jokingly at all) pointed out to his visitors from Macedonia that he had become a Macedonian long before they had: Not that I had any highly developed consciousness, but I became a Macedonian before you did.20

18 Ibid., p. 104.19 Ibid., p. 105.20 Čengić, Enes: Krleža – ples na vulkanima, 3, Svjetlost, Sarajevo, 1990, 273. It remains unclear whether

it was Gane Todorovski, as he claims in his book, who had the conversation with Krleža or, as Čengić claims, Krleža addressed Ante Popovski, the president of the Struga Poetry Festival Council.

164 165

Belgrade. In a letter to his wife Bela, Krleža expressed his hesitation about going to Skopje: I still don’t know whether I’ll go to Skopje, but then in another (third) letter to her he says: The management of the Skopje theatre invited me to the dress rehearsal of my play In the Camp, so tomorrow, on Sunday, at 11:00 I’ll take the express train to Skopje where I should arrive about 9:00 in the evening.24 After spending the night in Skopje, Krleža wrote another letter to his wife while in the office of the manager of the King Aleksandar Theatre. In it he wrote: Last night I arrived at Skopje after nine hours on the train. Now we sit by the banks of the Vardar and I hear how that “Serbian river” warbles along its way, as if the heavenly Phoenix has spread its white wings (I don’t mean the Vardar River, but make an allusion to the eagle in Ilić’s poem), So, be it as it may, I now take a break after the dress rehearsal of the first act of the play which was of 40% less the quality it had at the Osijek performance. I sit with people in uniforms that remind me of “autumn”…25

During his second visit to Skopje, Krleža evidently felt very satisfied. Unlike the first visit when he almost lost his life, during this second visit he found himself in a world much closer to him—the world of the theatrical stage: Kerosene lamps glimmered in the wardrobes that reeked of grappa, onions, grilled liver, mutton, and of the gasses the actors released through their intestines (mixed up with grilled meatballs, kebabs, garlic and other meze), while drunk Macedonians and Thracians wearing the same type of scherzo peasant shoes and furcaps threw rotten potatoes at the seminaked singers, and at the rough, dirty, drooling čoček dancers at JončeInn, opposite the church of the Holy Saviour.26 As for the theatrical performance, it seems that besides the pleasure he found in the local folklore, he was also happy with the performance of his play: Last night was the premiere. Here it was regarded as “the best performance at the Skopje theatre” (since the beginning of the world), 24 Bojadžiski, Ognen, Krleža i Makedonija (fragments), Prometej, Zagreb, 2005, p. 184.25 Ibid., p. 185.26 Ibid., p. 187.

remained was his gained awareness that on the territory which was being ravaged, on the territory where he had almost lost his life, there lived a people that did not speak Serbian and consequently were not Serbian. In fact, Krleža stated this notion in front of the Serbian officers. Krleža’s traumas from 1913 (although he later wrote about these events with a dose of irony and lightheartedness), together with the horrendous experience of the Bregalnica bloodbath, left a significant and deep trace in his soul, as evident in his literary works inspired by Macedonia and its tragic fate.

Second Act. Skopje, 1937

Seven days after the premiere of the play In the Camp (Osijek, 12th January, 1937), Krleža left for Skopje. The reason for this journey was to carry out the preparations, rehearsals and premiere of the same play at the theatre in Skopje. According to Lasić, Krleža visited several rehearsals and spent his time sightseeing. He wanted to attend a goose fight in the Gypsy quarter, but it was cancelled due to the illness of the champion goose, “Musa the Fighter”. While waiting for the fight with his friends, which was eventually cancelled, Krleža’s attention was caught by a Gypsy icon. Ljubomir Dobričanin notes that the primitive quality of the drawing appealed so much to Krleža that he wanted to have a copy of the same icon.22

Krleža’s play achieved great success. The performance was sold out. But despite the ovations and the long and loud applause, Krleža did not appear on the stage.23 Krleža’s second visit to Skopje had been much more relaxed than the previous, dangerous one in 1913. In late 1936, Krleža received an offer for his play In the Camp to be produced in Skopje in addition to Osijek and

22 Dobričanin, Ljubomir. M., Veliki uspjeh komada „U logoru“ from g. Miroslava Krleže u Skopju, Pravda, 23.I.1937.

23 Lasić, Stanko. Krleža – Kronologija života i rada, Grafički zavod Hrvatske, 1982, p. 264.

166 167

(I have already written about it in my previous letter from Skopje), all went very well and there remains nothing else to me but be very content.29

Third act. Skopje, 1960.

In 1960, Krleža decided to visit Skopje for a third time in his life.30 Accounts differ as to the reasons for his visit. Personally, I am ready to accept the reasons given by the writer Kole Čašule. He was a really good friend of Krleža’s, which is evident from his correspondence with Enes Čengić. Among other things, Čašule wrote the following: The reason for Krleža’s visit to Macedonia, besides its being a desire he had cherished for years, resulted from a meeting I had with him in Zagreb. On that occasion I had elaborated for him the situation of Macedonian literature and told him that there was a real danger of the ‘modernist’ wing of writers gathered around the magazine Razgledi, whose editorinchief I was, being persecuted. Krleža listened to me very carefully and then asked me a series of questions, deeply pondering over my answers and promising to come to Macedonia to assist in the problem. The formal reason for his visit was to meet the Editing Board of the Encyclopaedia.31

The coming of Krleža in Macedonia was poorly covered by the media, but what matters most is the fact that during the days of his stay he talked to the Macedonian “modernists”, a group of younger poets who tried to free themselves from party censorship and literary clichés. His journey around Macedonia is no less important because it would later result in the wonderful essayistic prose about the beauty of Macedonian historical, cultural, and church heritage. His stay in Skopje must have provoked some contradictory rumours within the leading political circles, especially between those around 29 Ibid., p. 186.30 He arrived on 25th April, and left on 2nd May, 1960.31 Čengić, Enes, S Krležom iz dana u dan – Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, p. 121.

and the premiere “success” was regarded as the biggest success of Skopje. There was greater outburst of temperament and ovations, i.e. screaming, to be more exact, than in Osijek, where it was also rather loud. The director of the play, Mr. Štimac, is a young man ambitious above average, but to my notion, unintelligent and un… a strange mixture of temperament and, for instance, capability (I’d say). The performance was sold out two days before, but there were still tickets to be bought (if anyone was interested). The performance was regarded as a fantastic event and there was evidence of it anywhere one cared to look.27

From the letters that Krleža sent to his wife Bela, it is obvious that he felt pleasant in Skopje, that he became relaxed and greatly enjoyed the colourful Balkan folklore in its directness and intimacy, free from artificial etiquette. He certainly enjoyed the fame and honour, as the numerous positive reactions of the audiences in Osijek and Skopje fed his ego and his specific kind of narcissism. This is what he says about it: Regarding my coming to Skopje, it is clear to me that in all these different and various cities there live many people who read my works and want to hear my words, so I find it necessary that their prejudices about the role of the writer should be cleared up by means of lectures. The people expect a lot from him, so it may be important to work on that issue more intensely than before. Both in Osijek and Skopje, the audience found the Camp an event that would certainly achieve success on the stage, so what the newspapers bark about (there are such ‘barking’ newspapers) is utterly unimportant.28

Upon his return to Belgrade, Krleža wrote again to Bela about his excellent impressions, saying that the moments he had experienced in Skopje would remain among his pleasant memories: Everything I saw and experienced in Skopje was worth seeing and experiencing. The impressions are so great that I resolutely decided to remain longer here, in the south, where everything is so dynamic that it all seems unbelievable. As for the performance 27 Ibid., pp. 185–6.28 Ibid., p. 186.

168 169

subject, outside the influence of ideological concepts and influences, which created a certain ideological resistance among the ruling political circles. That was actually the real reason why Čašule, who had the credibility of a revolutionary, could take the liberty of asking Krleža for such a meeting in his apartment. Certainly, this nonprotocol informal meeting irritated the ruling establishment, which is evident from the ensuing correspondence between Krleža and Koliševski. However, according to Čašule, the meeting had been more than successful: I met Krleža immediately after his arrival in Skopje and we made an agreement to meet the editorial board of the magazine “Razgledi” and its most renowned contributors. In order to avoid any official reactions, we agreed to have the meeting in my apartment. So it happened. At the beginning of the discussion Krleža asked questions, a question to each of the present authors: he asked them their names, what they wrote and published, etc. He operated so methodically it inspired awe in me because the present authors were mainly young people. Then we talked about Macedonian modernism, which in many ways differed from modernism in other literatures for the simple reason that it asked for democratization, freedom from the existing pressures that here, in Macedonia, had elements of parochial methods.35 After this meeting, Čašule experienced certain inconveniences that Krleža tried to minimize as much as he could. The following day, on Krleža’s request, they both took a promenade through Skopje Old Bazaar. Their promenade, according to Čašule, lasted a rather long time. They stopped at a number of shops, asked about the goods and talked to the tradesmen. Krleža showed great curiosity about everything he had seen, conversed with them about various issues and expressed his great excitement.36 Krleža’s meeting with the young authors, the support he gave them and their ideas without any reservation, and even protection, if necessary, made Čašule believe that it was of great importance: Despite the great effort on behalf of the institutions to 35 Čengić, Enes, Krleža post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, p. 120.36 Ibid., p. 121.

Lazar Koliševski and those who belonged to the more liberal “culturalists”. However, Krleža managed to smooth the situation over without producing any great tension and to make the relationship between the two sides tolerable. It should also be noted that Krleža’s companion and guide during his visit of Macedonia was Dimče Koco, an exceptional art historian who had previously worked with Krleža on the organization of the Exhibition of Medieval Art from the territory of Yugoslavia in Paris. Here is what Koco writes about this: On departure, he expressed his wish to visit Macedonia again and to become better acquainted with the artistic values of our medieval art, especially the art of Ohrid. He also uttered several sentences of praise as regards Macedonian contemporary art, which he had the opportunity to see in the Skopje Art Gallery and at the annual art exhibition of the Macedonian artists organized in the Art Pavilion.32

This account of Dimče Koco confirms the fact that Krleža genuinely wanted to acquire more knowledge about Macedonia. He did not have a clear understanding about the situation, which is best seen in the account Kole Čašule gave Ognen Bojadžiski.33 Čašule recalls his discussions with Krleža and the conversation he had with his wife, Vangja Čašule, who then worked on the book From Recognition to Negation: Bulgarian and Macedonian Relationships. According to Čašule, Krleža had sufficient knowledge of the issue, but lacked better and more detailed insight, so he wanted to obtain more details from the conversation with Vangja Čašule. He asked her what she wanted to prove with that book, and she answered that she wanted to elucidate the hypocrisy and insincerity of Bulgarian policy towards Macedonia.34

The unofficial meeting of Krleža and Čašule with the representatives of the modernist current in Macedonian literature was also very interesting. The Macedonian modernists insisted on greater artistic freedom in choice of 32 Ibid., p. 109.33 Bojadžiski, Ognen, Krleža i Makedonija (fragments), Prometej, Zagreb, 2005.34 Ibid., p. 103.

170 171

While in Skopje, Krleža balanced the situation between the official political elite and the young liberal intellectuals, at the same time doing a great favour to the Macedonian cultural and national heritage. Later he sent the Institute for National History a list of bibliographical entries related to Macedonian issues found in the catalogue of the Lexicographic Institute in Zagreb.

I believe I am neither the first nor the last to have investigated the relationship between Krleža and Macedonia to conclude that Krleža cherished great sympathies for the Macedonian people and did, as much as time allowed him, a great deal for Macedonia and the Macedonians. Let us remind ourselves of the Exhibition of Medieval Arts of the Yugoslav peoples in Paris, where Krleža himself wrote the text on Macedonian Medieval Arts, and the help he provided on the Macedonian section of the Encyclopaedia, as well as a number of literary works in which he speaks about Macedonia and its tragic fate, about its beauty and the values of its medieval art, about its people and their mentality, so appealing and dear to him.

At the beginning of this text I posed myself a question as to how much Krleža had a clear view, at the age of twenty, about conditions in the Balkans and about the situation of the Macedonian people, whom he regarded, as early as then, as a people who were not Serbian because the language they spoke in Skopje had not been Serbian. It is difficult to relate to this with certainty; however, it is clear that what Krleža saw and experienced in 1913 destroyed any illusions he had entertained about the unity of the South Slavonic peoples. Everything he had seen and lived through must have informed his thinking about a country which had been devastated, about a people ravaged in the name of whoever and whatever in the name of justice and truth—a perspective that would echo throughout his writings.

Gane Todorovski characterized Miroslav Krleža’s relationship with Macedonia in the following words: In his study Illyricum sacrum (1944), Krleža reiterates his notions not only about Nerezi but also the churches in Skopska Crna Gora, the St Sophia church in Ohrid, the church in Kurbinovo, as well as

give Krleža’s visit the most possible official character, he tried the best he could during the meetings with us, during the discussions, and even during the walk through Skopje, to give his visit a specific character of support for our ideas and wishes. And that had an immediate effect. Some of the prepared plans for chastising the modernists were dropped (during one such meeting of the officials, both political and police intervention had been demanded), postponed or cancelled altogether.37

Gane Todorovski also gives his own account about Krleža’s visit: I was not informed that Krleža was going to visit our faculty. In the seminar hall where I carried out oral exams in Croatian literature. I asked Borislav Naumovski, who was a student of mine then, to talk about the plays of Miroslav Krleža. At the very same moment the door of the seminar opened and there appeared Krleža himself, accompanied by the head of the Department of SerboCroatian language and literature, Professor Haralampie Polenakoviќ, and by the President of the Macedonian Academy of Sciences and Arts, Professor Blaže Koneski. The student lost his breath and fell silent. He could not pronounce a single word.38

During his visit to Skopje, Krleža had also the opportunity to meet Lazar Koliševski and other political dignitaries. Čengić writes that in his conversation with Koliševski he expected Krleža to make his visit to Macedonia much earlier, but it was eventually made possible in 1960: He came with an already prepared programme about the visit. He was, above all, interested in seeing the development of Macedonia, its people, their life, the situation in the arts, and especially the Macedonian fresco—an exhibition of which he had organized in Paris in 1950. The dinner given in his honour in Skopje was attended by a large number of writers and academics. In their presence he revealed to us the existence of an interesting study about the Macedonian nation, written long ago by the famous Slavicist, Karl Chron.39

37 Ibid., p. 121. 38 Ibid., p. 105.39 Ibid., p. 111.

172 173

Božo Rudež

kRLEŽA, thE YEAR Of OuR LORD 2013

Krleža’s European Horizons

There is almost no republic or province from the former Yugoslav federation, nor a significant European cultural environment that did not mark the 120th anniversary of the birth of Miroslav Krleža, one of the most prolific Croatian authors, one of the most influential Yugoslav writers and one of the most significant European artists of the twentieth century, with theatrical performances, symposia, literary nights, festivals, radio shows and TV shows, translations, reprints, proceedings or special editions. With his work and his greatness, he has so significantly occupied our artistic, cultural and social horizon that it is impossible to neglect or overlook him, despit the fact that many desire to do so.

Additionally, hardly any writer, before or after Krleža, in Yugoslavia or the world, has expressed his or her artistic talent so creatively in all literary genres (poetry, prose, drama, novels, essays, feuilletons, polemic writing, pieces of criticism, travel literature and diary, magazines and editorial work…) as did Miroslav Krleža, remaining consistent to his aesthetic affinities, ethical principles and intellectual views.1

1 Despite his large oeuvre, Krleža (1893–1981) did not live to see the publication of his Collected Works. There were several attempts, but they all finished unsuccessfully. In Koprivnica in 1923, only three books appear at Voshicki, and after that Krleža terminated the contract. Minerva from Zagreb in 1932 offered printing 18 books, published 9, which was followed by a police restraint and the appre

the ancient sites of Stobi and Heraclea, the Bogomil movement and the Balkan wars, the Ilinden Uprising and the Macedonian traumas and paradoxes. Krleža was a rare example of an utmost connoisseur of Macedonia.40

Macedonia was close to Krleža’s heart. Whenever he had the opportunity he addressed Macedonia in his literary works. The fact that he enjoyed its nature, its cities, and its medieval monuments is best seen in his essays Viaggo in Pelagonia, where he gives an account of how, guided by the great connoisseur of arts Dimče Koco, he came to know the essential, true Macedonia. He was and remained to be, as Gane Todorovski claims, a great and true friend of Macedonia, the Macedonian people and the Macedonian culture.

Epilogue

My older brother fought under the Turkish flag, then the Serbs came and took a hundred and seven sheep from my family. I served the Serbian king three times and withdrew with his army to Albania. Then came the Bulgarians and took my mother and my sister away, whereas my father was killed before by the komitadjis. I have nothing and no one now.

Krleža, Miroslav, In extremis, novella, Književna republika, 1923.

40 Todorovski, Gane. Neodložni ljubopitstva, Misla, 1987, pp. 242, 243.

174 175

directly the revolution in France and undermined the religious dogmas of the feudalabsolutist institutions. We should also remember that the leading French writers, philosophers and scientists wrote for Diderot’s Encyclopedia (D’Alembert, Condillac, Holbach, Helventius, Buffon, Voltaire, Rousseau, Montesquieu, etc.). It was obviously a project that gathered together prominent authors, with many individualised authorial styles, which was very important to Krleza, who always revered the talent, knowledge, invention and exceptionality rather than academic titles and institutionalised authorities, prone to phrases and conventions.

On the basis of this example, the central editorial board of EJ, meaning Krleža, gathered the most eminent names in the Yugoslav culture: arts and sciences, prominent intellectuals and exceptional lexicography experts. The task of our encyclopaedic undertaking, as Krleža emphasizes, is “to reevaluate our history from a socialist aspect and undermine the myths created by the civil historians.”4

In that time, immediately after the Second World War, which in our social and cultural environment was marked by “a revolutionary and revival passion”, Krleža – in 1950 in Paris, while working on the Encyclopaedia – was simultaneously working on and opening the great Exhibition of Medieval Art of the Yugoslav Peoples.

Just as the Encyclopaedia, the Paris exhibition has the same aim for Krleža: to objectively argue, with the help of the exhibits and the authentic artefacts, in favour of the thesis that the peoples in Yugoslavia have cultural awareness, and to show the world that the works created there correspond to the masterpieces of the then contemporary European art and thought. Dimče Koco, the wellknown Macedonian art historian, leaves valuable testimony of Krleža’s ideas and enthusiasm in his letter sent to Enes Čengić, after Krleža’s visit to Macedonia in 1960: “I met Miroslav Krleža at the exhi4 Krleža’s interest for encyclopedias could be followed up in: Krležijana, sv. 1; Leksikografski zavod

Miroslav Krleža (editorinchief Velimir Visković), 209 i d.

Besides the many poetic and literary masterpieces, such as: The Ballads of Petrica Kerempuh, The Banners, the Return of Philip Latinowicz, The Glembays etc., which ensure his place in the anthology of world literature, Krleža, as an erudite, polyglot2 and – perhaps – the last polymath on these territories, also provided the academic, cultural and social community of the Croatian/ Serbian/ Slovenian/ Bosnian/ Montenegrin/ Macedonian linguistic domains a legacy of series of encyclopaedia editions of lasting and universal value3.

The exemplary encyclopaedia that Krleža frequently referred to was Diderot’s Enciklopédie ou Dictionnaire raisonné... It is not difficult to understand the reasons for that inclination. Didrot’s encyclopaedia preceded

hension of the manager Bruk. Then, in 1937, Stanislav Kopchok attempted to publish the collected works in the Library of Independent Writers. Several books are published, followed again by a police restraint and at that time, because of the conflict with the Left, Krleža distanced himself from the Party. During the Second World War, because of restraints or because of contempt towards the NDC regime – Krleža did not publish a single word. Nothing will change in that regard even after the war – not even the auspices of Tito or the friendship with him. Nakladni zavod started the printing of SD, but only six books were published. The Zora publishing house published as many as 27 books, but it encountered problems and was closed down. From 1967 to 1972, Krleža’s books were not published. It was at the 80th anniversary from the birth of the author that, thanks to Enes Chengic and the Sarajevo publisher Oslobođenje, the Collected Words of Miroslav Krleža in 50 Books were published for the first time, in the period from 1975 to 1988.

2 Đorđe Zelmanović, in his book Kadet Krleža, Školovanje Miroslava Krleže u mađarskim vojnim učilištima, states that “between his 15th and 18th year, at the Cadet School in Pechuh in the Pestan Ludoviceum he learned perfectly German, Hungarian and French and that he was translating in Croatian even then Strindberg, Ibsen, Petefi.” See specifically the chapter „Karakteristike akademca Krleže – Frigyesa“, p. 49 and on, Školske novine /Sveućilišna naklada Liber, Zagreb 1987.

3 It should be known that Miroslav Krleža is the founder, and, since the founding of the Leksikografski zavod FNRJ in Zagreb in 1950 (since 1962, Jugoslovenski leksikografski zavod which, since 1991 is called Leksikografski zavod Miroslav Krleža) to his death was a director, editorinchief and editor of Enciklopedija Jugoslavije and of Opća enciklopedija. With Krleža’s signature and approval, the other encyclopedic and lexicographic editions are printed: Pomorska, Šumarska, Medicinska, Tehnička, Likovna i Muzička enciklopedija, Leksikon JLZ, Atlas svijeta etc. Krleža explained the reasons why he decided to do this job under difficult circumstances to the Editorial Board in 1952 with the following words: “The South Slavic Encyclopedia, among other things, should formulate or codify what generations have missed because of many fatal reasons (…); it should be a denial of all parochial and reactionary leitmotifs of this province of the spirit, denial of these senseless mutual denials that get permanently inspired by ignorance and then by conscious twisting of the truth” (emphasized by B.R.). Brochure: Enciklopedijska izdanja LZ FNRJ, Zagreb (1953), 19.

176 177

partially or fully rejected. We shall list, as an example, the editorial remarks and critical observations for the entry Macedonia (Macedonians):

„I/1–25.The introduction should be rewritten – ab ovo.

II/9–11.It would certainly be more informative if exact numbers were listed here

regarding the Hellenisation of Aegean Macedonia. It would also be informative to show how and why the process of Hellenisation had a more rapid momentum. After the lost war in Asia Minor (1922), when KemalPasha threw in the sea one and a half million Hellenic colonists inhabited since olden days, Aegean Macedonia remained the only shelter for situating these shipwrecked and homeless people. The Greek authorities used this catastrophe for Hellenizing Aegean Macedonia, something that would have not been so easy and efficient without mass immigration…

VII/6–7.In regard to the colonisation of Macedonia. Only one specific number is

stated VII/6 ‘about 4,000 colonial families populated Macedonia’, etc., which is not a high number, but it should also be stated in which period this took place, because, if these 4,000 families are the only success of the colonisation, then after this it would be obvious that the people in general did not see permanence in this undertaking, etc. The illustration of this historical period of the Treaty of Versailles is not very precise even if it was revised here. No printable text could come out of this text here without additional amendments. An illustration of such an historical period, as this one, stretching from 1918 to 1941, cannot begin with one date, in this case the one of the Treaty of Versailles, as it should be said that the Treaty of Versailles dates from June 1919, when Macedonia’s destiny for the following twenty three

bition of medieval art of the Yugoslav peoples in Paris. I was a member of the Board in charge of realising this exhibition, and Miroslav Krleža was its president. Krleža’s knowledge of the medieval art of our peoples was so broad that, ever since the start of this Board’s work, I believed that the exhibition will have excellent success. And it was indeed so. The impression made on me by his rich and well defined personality of intellectual with exceptional skills was also confirmed when I was in his company during his severalday visit to Macedonia. His interest in the development (cultural, political and economic) of the Macedonian people, from the early Middle Ages till today, was so vast that I had to be careful about each word I said in the presence of this man because he followed all my thoughts with great respect. I had the impression that he believed in my presentation. During the conversation we had, I realised that Krleža knew how to distinguish between truth and lies, and between real values and improvisation, even when there was a desire to present lies as truth. I believed that nobody could compete with Krleža in this. While we were spending time together, I noticed his honest joy because of the fact that the Macedonian people have finally achieved their freedom.

When he was leaving, he expressed his desire to visit Macedonia again and acquaint himself better with the artistic values of our medieval art, especially the one in Ohrid. And he would always say a word of praise for the contemporary Macedonian art, which he could see in the Artistic Gallery in Skopje and at the annual exhibition of the Macedonian Visual Artists in the artistic pavilion – also in Skopje.”5

Krleža mercilessly crossed out the encyclopaedic entries of all authors who, in the description of historical facts and events, were not faithful to the principles of truth and objectivity, and Krleža did this using substantiated and authentic historiography sources and scientific methodology, and he demanded that the badly written or partial texts be rewritten, supplemented,

5 Enes Čengič: Krleža, post mortem II, Svjetlost, Sarajevo 1990, 109.

178 179

With such literary gift, erudition and encyclopaedic knowledge, as an artist and as an intellectual, Krleža was politically and socially engaged in the Left, defending “with a box of steel letters” the freedom and human dignity, the truth and social justice. Therefore, for Krleža, it is not a matter of “whether a poet dedicated himself to political action or not, but how he literarily discusses that political activity and social reality.” That is a matter of “the talent and the artistic temperament as a first and only precondition of any artistic engagement, regardless of whether it’s left or right oriented.”8

With such moral and intellectual virtues, with such civil courage, Krleža really belongs to the line of shining Erasmuslike intellectuals who did not succumb even to the most difficult “challenges of the unfreedom” (Dahrendorf9) or “betrayed the intellectuals” (Benda10).

Krleža was persecuted, imprisoned, forbidden, disputed, marginalised ever since the time of the Ludovicium, the Balkan Wars, the disintegration of the k.u.k. monarchy (AustroHungary)11, Vidovdan Constitution and the 6 January Dictatorship all the way to the Endehasia reprisals12 and the post 8 Predrag Matvejević: Razgovori s Krležоm, 6. izdanje, Prometej, Zagreb 2002, 93. 9 Many studies and books have been written about the spiritual leaders and men of fate, about the freedom

and authority (power), about the social role and the public engagement of the intellectuals, from Socrates to Erasmus, through Galilee, Markus Antun de Dominis and Voltaire to Carl Popper and Sartre. And the basis of the dispute always is: does the intellectual (writer, philosopher, artist, scientist, inventor, genius) put his/her virtues, is exceptionality, his ethos in the service of men, truth and humanist ideas, or does he/she put his/her talent and mind in the service of lies and deceits, of the system and the regime, which are masters of life and death. History is aware of two kinds of intellectual engagement. Especially the one from twentieth century, when the three totalitarian regime ruled: fascism, Nazism and communism (bolshevism), and many intellectuals succumbed to those difficult temptations. Dahrendorf calls these rare and truthful exceptions who resisted the “temptations of the unfreedom” Erasmuses. On Erasmolike intellectuals and (un)compromising formative persons who marked their epoch with their life and work, see more in: Ralf Dahrendorf, Iskušenja neslobode. Intelektualci u doba kušnje, Prometej, Zagreb 2008.

10 It is interesting that Julien Benda wrote and published his famous and frequently quoted book The Betrayal of the Intellecuals in 1929, and it was translated into Croatian as late as 1997, published by Politička kultura, Zagreb.

11 The words in the brackets are noted by the translator of the text (from Croatian) into Macedonian. 12 It is well known after the clash in the Left (1939–1940), Krleža remains in complete isolation.

Everything was going bad, everything indicated that difficult and tragic days are ahead. Thus, the

years was being decided, that is only one date in this bloody calendar that lasts for more than fifty years.”

Or, for example, when Krleža, as an editor, severely warns of the omissions in regard to the Bogomils:

„V/3–4. All that is written about the Bogomils in V/2225 and in VI/18 – none

of it is true! Laic description of the medieval church hierarchy has never worked. It should be rewritten. Arianism is present on the Balkans ever since the preChristian days on this ground and obstinately persists all the way to the second half of the fifteenth century.”6

So, Krleža demanded from his collaborators to investigate thoroughly and meticulously the topics they were in charge of writing, without ideological interference or political comments, without phrases and additional re(constructions). Because, to Krleža, to write about art, culture, history, social phenomena and events, to write about anything was to think; to write and to think freely and critically and, in such a way, to convey the artistic (and scientific) truth of the mankind and the world we live in.

Krleža lucidly noted as early as 1932 that the chaotic thoughts and sentences could be a result of the chaos in society (which is true even today), when, in his polemical text Мојата пресметка со нив (My Conflict with Them), he addressed his parochial adversaries who disputed his moral and literary credibility, saying: “The chaos in sentences is a consequence of the chaos in thoughts, and the chaos in thoughts is a consequence of the chaos in the head, and the chaos in the head is a consequence of the chaos in man, and the chaos in man is a consequence of the chaos in the environment and the situation in that environment.7 6 From Krleza’s legacy: Marginalia lexicographica, Izbor, Kolo, časopis Matice hrvatske, br. 1, proljeće

2007: 392, 393, 394, 395. 7 Moj obračun s njima is a polemical book with the best characteristics of Krleza’s style. See more in:

Stanko Lasić, Krležiologija ili povijest kritičke misli o Miroslavu Krleži, II., Zagreb 1989., 315.

180 181

played without punishment; the reflection gets absorbed into the mirror, weakens it and breaks it. Both Hamlet and Leone become murderers and are drawn into the chasm along with the Danish court, i.e. the Glembay house13.

In other words, Hamlet’s and Leone’s To be or not to be refers to the pursuit of virtue, facing the truth and a dramatic moment of decision making. While Hamlet is preoccupied with the thought how to “trip” the sinful king when “he is drunk asleep or in his rage”, Leone does everything to get away from the “murky Glemabyness and the accursed Glembays who are criminals, beguilers and murderers!” as a “clear, authentic, fullfledged Glembay”.

The complex tissue of this dramatic text of Krleža brings together the motives of social injustice, wealth abuse, irresponsibility and insolence, with motives of degeneration, hypertrophied sensitivity and moral and intellectual alienation. This play of Krleža, which is the most performed among his plays, with its tense dialogues, with psychological nuances and artistically delicately represented personalities – is full of allusions to philosophy and science, painting and medicine, music and bank manipulations, social reputation and financial manipulations which, in fact, tell us that, neither then nor now, the international character of the capitalist entrepreneurship knows and recognises no boundaries, regardless of the nature of those boundaries: linguistic, political, cultural, state. Home is everywhere, and nobody counts the victims, so Krleža constantly reiterated – we should not cherish any illusions. Therefore, today, to read and reread Krleža means to give up the remaining illusions.

On the other hand, no one before or with such energy and style entered into battle with our “fatal misunderstandings and conflicts”; disputed “our parochial mentalities”; attacked “the human stupidity”. Today we may also say that nobody, before or after Krleža, undermined “our myths and holy beliefs”, especially the “Croatian literary lies” and the “Serbian deceits” with such resolution and audacity, knowledge and courage. 13 Georgij Paro: Gospoda Glembajevi на сцената на ХНК, Programska knjižica u povodu 100. obljet

nice rođenja Miroslava Krleže, Zagreb, 1993, 12.

war socialist aberrations. He was permanently exposed to the “temptations of unfreedom”, but to the end of his life he remained consistent and faithful to his moral and political convictions and understanding of the meaning of the human life.

Even as a confirmed humanist and pacifist, erudite and writer, Krleža proved himself, with every literary work, to be an exceptional author who, with his rich spectre of thoughts and the extraordinary magic of his words, has conquered and inspired generations of readers.

Judging by the interest of the young generations for his prose and dramas, novels and essays, polemic works and reviews – Krleža is not only a writer from the past, but also a writer of the present and future. His appearance characterised a whole epoch. He was born with a rich spirit in a time of scarcity. He can only be compared to the greatest and the best.

When it comes to the world literary scene, as Georgij Paro says, a comparison of Leone Glembay with Shakespeare’s Hamlet imposes itself. Leone Glembay comes to Zagreb at the celebration of the Glembay Bank, just as Hamlet returns from Wittenberg to Danmark, where he arrives at the royal coronation of his usurping uncle. Both ceremonies essentially contain moral rottenness and premonition of chaos. Leone and Hamlet, both outsiders, both of them – marginal, melancholic and reluctant persons, who are constantly moralising and intellectually judgmental, simultaneously belong and do not belong to the Glembay home, i.e. the Danish court. Leone and Hamlet position themselves as cold and unemotional mirrors of their worlds. As Paro concludes, however, they show that the game of mirrors cannot be

Ustash authorities take him to prison, which was described by Krleža: “they take me to prison in Petrinje Street. A long hall, partially lighted. Only one lamp on the ceiling. A group of young man are walking, being led, towards me. One of them recognised me. He said: Trotskyst! He spit in my face. And when the others saw that, they, too, spit in my face. They all spit upon me. I came to the cell, I sat on the floor and I was shocked, I felt pain, embarrassment, humiliation. I cried bitterly. Zvane Črnja: Sukobi oko Krleže. Argumenti i svjedočanstva za još jedan obračun sa antikrležijanstvom, NIŠRO Oslobođenje, Sarajevo 1983., 69.

182 183

that included reading and understanding the texts and books of Krleža. The Festival’s programme was held under the auspices of the Ministry of Culture.

The Belgrade Festival showed that Krleža’s writing, regardless of whether it is polemic or essayistic, poetic or dramatic, novelistic or in the form of memoires has not lost its keenness, strength or freshness even today, in radically changed cultural, political and social circumstances. On the contrary, Krleža, who is spiritually and intellectually situated between the Balkans and Europe, lucidly analysed those two spirits, he constructs them and scrutinizes them, and the charm of his speech through writing is that he shapes it by denial. This denial trait is the crucial point in the poetics and the understanding of the Krleža’s world.

Krleža and the Croatian Experience

When the Croatian spiritual horizons are concerned, then we may say that the Croatian culture, since its beginnings long ago, is not familiar with a word that has affected it so strongly in its life, its destiny, as Miroslav Krleža’s word has. His fruitful impact was reflected with equal intensity on the Croatian literature even when it pointed to our weaknesses, reprimanded the false idols, revealed the myths and illusions; even when that word, with its fierceness and suggestibility, opened the perspectives and built bridges towards the future. Therefore, Krleža’s word has remained through the generations the one and only beacon, criterion and compass, especially in times of darkness, suspicion and crises. Indeed, after Krleža nothing remained in the Croatian literary republic where it used to be.

Everything Krleža wrote and spoke about in his polemical texts, pieces of criticism, discussions and diary entries, from A Drunk November Night (1918) to the last text from 1981, all his premonitions and diagnoses, lucid judgments and messages – are equally modern today, and even the new gen

Last year, the Krleža supporters from Belgrade organised a Festival on Miroslav Krleža: Dream of the other Coast in order to pay tribute to antidogmatic, funny, provocative, polemic and inspirational great author. It was a festival dedicated to the “hundredth anniversary of the first coming of this Zagreb citizen to Belgrade, on one of the many other coasts”. The organizer, the Belgrade cultural centre, the author of the concept and coordinator of the festival, Olivera Stošić Rakić – with the numerous exhibitions, round tables, theatrical performances, radio plays and film workshops – displayed all front and back sides, ours and Krleža’s, and brought the writer Krleža closer to the young people in an exceptionally instructional and educational way. Of course, with an important warning: “If you play with Krleža, then you play with fire!” The Belgrade festival was not organised in “homage to Krleža”, but it was a public call for joint rereading of Krleža in order to examine how right Krleža was, both in his texts and in his engagements which are so necessary today. For those who know little or have forgotten the important points in the biobibliographical oeuvre of Krleža, the Belgrade dramatic artists realized the interactive performance Report from the Other Coast. The second textualvisualauditory and documentary “walk through Krleža’s work” was offered by the multimedia exhibition Dream of another Coast, where the visitors could see Krleža’s original of Дивотвелеписмо (surrealist patchworkepistle) directed to Marko Ristic, in 1936. The visitors also had the chance of seeing the film on Petar Dobrovic – A Passage to Paradise (1957) which was made on the basis of Krleža’s scenario and was directed by Aleksandar Petrovic. The festival also produced the original graphic novella Gospel of Miroslav: Apocryphal Version which, according to Bor Cosic’s script, was realised by a team of cartoon artists. The Belgrade centre of cultural decontamination (Borka Pavichevic) produced Picnic in Russia, directed by Jovan Kirilov, according to the dramatisation of Miroslav Belovic. From 10 May to 10 June, in the course of the Festival, all three programmes of Radio Belgrade broadcasted radioplays, made according to texts and works of Krleža. Workshops were organised for the high school pupils

184 185

Croats than anyone else in their history. In a certain, who knows how distant, future the time shall come when he will be objectively valued, and when his great achievements will be recognized.”

If Krleža could see today “the dark state of the cultural, social and political facts” in Croatia and the world, he would probably reiterate the same statement he pronounced many times: Stupidity and space are truly limitless. But I am no longer certain in the latter!

The diary entries of Čengić, the chronicle of an epoch With Krleža from day to day16, are authentic testimonies of a writer, his eventful life as an encyclopaedic author and engaged intellectual regarding the most important phenomena, events and persons of the twentieth century.

With great erudition and freedom of expression, the books authentically reveal the intimacy, sensitivity, artistic inclinations, intuition and reflections of Krleža, people and events related to him, as well as the unknown or little known private biographical facts. Čengić managed, as a collaborator and editor, as well as through the friendship with Krleža to note all his thoughts, meditations and dilemmas, monologues and dialogues from the broad register of the artistic, cultural, social and political topics.

16 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (Balade o životu koji teče, Trubač u pustinji, Ples na vulkanima, U sjeni smrti), Zagreb, Globus 1985. The books are conceived in the form of a diary, they are written chronologically and they cover the period from 1956 to 1980. After Krleža’s deat, Čengić publishes two more books: S Krležom iz dana u dan: Krleža, post mortem 1 (1981–1988) and Krleža, post mortem 2 (1989–1990), Sarajevo, Svjetlost 1990. Čengić explained their aim with the words: „Parting from Mirogoj was not my parting with Krleža. Krleža is a river, endless story. After he left, I still live with him and his work, sometimes I roast on ember, exposed to unfavourable winds which, in man ways, were trying to turn the ember into fire. What remains for me to do? Defend myself? No! Respond to the deceits? No, but rather to complete the poet’s legacy – to finish first of all the Collected Works and to do everything I can in order to keep this significant oeuvre from being pushed into marginal paths, as has happened after the death of many prominent people.” (Krleža, post mortem 1, 13.)

For the 120th anniversary of the birth of Krleža, Silvana Čengić Voljevica prepared curtailed edition of S Krležom iz dana u dan (two books), with an introduction of Ivan Lovrenovic and with a preface of Božo Rudež, Zagreb, Jutarnji liost 2013. And the whole chronicle of S Krležom iz dana u dan I–VI, shows that, in fact, literature’s ways are as mysterious as God’s.

erations of readers find them very close and recognizable: from the statement that “the time has come to burn and destroy and demolish the lie of the Croatian literature” (1919); that “Europe has already prepared a rope for us any way” (1933), fearing whether the Endehasia darkness (19411945) will swallow him; for, finally, in the secret conflict between the government, on the one hand, and the intellectuals and the people with spirit, on the other – the writer does not care “who shall make him suffer: Dido or Gjido”14; with the warning to the sixtyeighters “that they will one day see the realization of their ideals”; and to the supporters of the spring that “among the Croats, it is not noble to tell the truth” (1971); while he addressed all the rest, in 1980, before he left, the following words: “Tito15 did more for the situation of the 14 This is a reference to Milovan Gjilas, politician, writer and publisher who, during the Second World War

and the Yugoslav communist movement, had the highest political and military functions, was a member of the Politbureau of the Central Committee of the Communist Party of Yugoslavia and member of the Supreme HQ of NOB. Krleža was criticised for not leaving Zagreb and (as Ivan Goran Kovacic and Vladimir Nazor) and crossing to “the other side”, the partisans. In 1945, in Belgrade, Krleža discussed this with Gjilas. This meeting is frequently mentioned and indicated in various sources (historicalliterary, diarymemoires and historiographicalpolitical), but the authentic words of Krleža were conveyed only in two places: in the book of Zvane Zvane Črnja Sukobi oko Krleže and in the monograph of Enes Čengič: Krleža, which are almost identical.

“Those days, in the Madera Hotel, Krleža was visited by Milovan Gjilas. We discussed various matters, and then Gjilas, at one moment, asked me: Tell me honestly, old pal, why didn’t you join the partisans? I did not come because they would have killed mi. Who would have killed you? For instance, you! Gjilas jumped from the chair and went to the balcony. He soon came back and said: I have to be honest,

I would have killed you before 1942; and way didn’t you come at the AVNOJ session when we called you? You didn’t send a man I trust; I did not trust the people that came and my style, after all, is not to come at

the end of the ballad…” (Enes Čengić: Krleža, Zagreb 1982, 412.) Dido Kvaternik was a minister in the NDH police.15 Unlike Gjilas, Tito in 1945, received Krleža differently, as Zvanje Chrnja states: “Tito was really look

ing forward to that meeting! Whatever was in the past is in the past, let’s go on! And while you are with me, do not be afraid, nobody will have disputes with you on behalf of the Party!” (Sukobi oko Krleže, p. 118). According to Krleža’s calendar, the time had not come yet for objective evaluation of the role of Tito in recent Croatian history. On the contrary, both Tito and Krleža, after death, in the Croatian nationalistic passionate consciousness share the same destiny: permanently and without arguments they are being disputed, criticised, neglected.

186 187

If we can classify the period from the first public appearances of Krleža, in the beginning of the twentieth century, to his death, in a dialoguepolemical sense under Мојата пресметка со нив (My Conflict with Them), then all that is happening with the name and the works of Krleža, from his death until today, involving the Croatian educational, cultural and state authorities – could be called Their Conflict with Him.

And it all began with the ceremony at the funeral on the Zagreb cemetery Mirogoj, where a “state funeral [was organised for him], with honorary shooting and military honours, with speeches of highest party and state officials.”19 God, what a paradox and what irony of fate: the sworn antimilitarist and great writer is sent to his eternal resting place with honorary shooting. The honour and dignity of Croatian culture was saved then by the poet Jure Kashtelan who said goodbye to Krleža with the words: “Great brother, on behalf of all of us who hold a pen in our hands, I stand before you with a strong confidence that you are not dead. This conviction is not just an illusion. With the suggestive force of the poetic word you have transgressed the limits of time and space and you have established a conversation of the dead and the living and the future generations.”

During the following ten years, persons in the Zagreb cultural circles were writing and talking about who and why stole the manuscripts from the sealed chests of Krleža in the Bureau of Lexicography in which Krleža was the editorinchief since its foundation. Kresho Vraneshic, the successor of Krleža and, along with Enes Čengić, executor of Krleža’s Will, states that “the chest, when they came to officially seal it, in Krleža’s office was completely empty, and its upper part was even torn out.20

With the coming of HDZ in power, from 1990 to 1997, not a single book by Krleža was printed (!), and the MPs in the Parliament ultimatively de

19 Eliza Gerner, Milan Arko: Svjedoci Krležina odlaska, Prometej, Zagreb, 2002, 129. 20 Milan Gavrović: Čovjek iz Krležine mape, Život i smrt dr. Đure Vranešića, Novi Liber, Zagreb, 2011,

233.

One thing is certain: no one, before and after Krleža, has fought with such passion and style against our fatal misunderstandings and conflicts, the parochial mentalities, the slowness of spirit and the myths. Every page of this book is an expression and a voice of the intellectual and moral consciousness which we are so much in need of today.

We have in front of us the erudite and polymath Krleža, with all his sensibilities and open wounds, with the wisdom and lucidity, with the damnations and oppositions, with the preoccupations and artistic inclinations. From day to day, we come into contact with the monologues and dialogues of Krleža, with the living and the dead, we are again with the literature of Krleža and with the epoch of Krleža. These diary entries show that all loves and hates of the Krležianship are burning posthumously.

Croatia was Krleža’s destiny, and he was a decisive influence in its shaping. It was never good, however, it was never recommendable to love Krleža publically. Because, as Mladen Kuzmanovic, presenting the sixvolume Krležology said17:

“Krležianship was much more than a choice of a writer, it was the choice of the world. Sometimes it meant choice of death or dying, and it has always been testimony of style, taste and worldview.18 Krleža loved Croatia without any shame, without illusions, without beautification, he loved it ugly, hungry, illiterate and parochial, he adored it mercilessly and without forgiveness (namely, one forgives only children and mentally retarded people), and the Croats never forgave this love of his of the Croatian reality, the Croatian truth.” 17 Stanko Lasic, theoretician and literary historian is the analyst most acquainted with Krleža’s life

and work. Among other things, he has published the books: Sukob na književnoj ljevici 1928–1952, (1970); Struktura Krležinih Zastava (1984); Krleža, Kronologija života i rada (1982); Mladi Krleža i njegovi kritičari (1987); Krležologija ili povijest političke misli o Miroslavu Krleži, I–VI, (1989–1993).

18 Velimir Visković (editorinchief of KRLEŽIANSHIP, the threevolume encyclopedia on Miroslav Krleža: first volume1993, second volume 1999, third volume Bibliography of Miroslav Krleža, 1999) states that „his old friend and professor“ Alexander Flacker frequently said that „the Zagreb high school pupils, at the end of the thirties, were divided into Krležians and antiKrležians.“ See: Književna Republika, srpanjrujan 2012, 3.

188 189

to agree in the introduction to this review the value and the meaning of certain notions. Nothing on this planet exists “as such” or “per se” not even our planet “as such” – in itself. “Per se”, this Croatianism of ours does not exist because it is not a balloon to float beyond time and space, and it is not a Platonic Idea so that our thoughts about it would be just a divine reflection of a supernatural notion. In the past there was a whole series of Croatianisms because through time they flow into the permanent fluctuation of notions and reflections and, therefore these Croatianisms, in overflowing, are always different, resembling each other and never fully coinciding, in successive line, and they are themselves but a reflection of the circumstances and situations through which they flow.”22

“And, if in our history, there is a person who travelled the world as a symbol of Croatianship, it was this ingenious Dominican Juraj Križanić, who was fruitlessly staying in Siberia for fifteen years, accused of being a Latin, and who was abhorred by Rome because of suspicion that he is a Slavophil who is loyal to the schism.”23

In 2001, on the twentieth anniversary of the death of Krleža, in the National and University Library, in the presence of the “Croatian state top officials” and the cultural authorities, according to Krleža’s Will, chests, containing Krleža’s manuscripts, with maps, schemes, letters and marginal items, that had been sealed for twenty years were ceremoniously opened. Kresho Vraneshić, witness who, along with Enes Čengić and the official representative of the Ministry of Justice and the Ministry of Cutlure, prepared and sealed the manuscript legacy, noted again that someone opened the chests and was looking at what was inside. More specifically: “Fourteen sealed chests no longer had a single seal, several ropes were torn or cut, the screws were unscrewed, and the lids were deformed… (Човек од мапата на Крлежа, p. 235)

Several years ago, HAZY, whose longtime vice president Miroslav 22 Miroslav Krleža: Deset krvavih godina, Jubilarno izdanje, NIŠRO Sarajevo 1979, 106, 107. 23 Miroslav Krleža, Eseji, III, Zagreb 1963, 52.

manded that the name of Miroslav Krleža is taken away from the Bureau of Lexicography (!!!). With the knowledge and approval of the manager of the Bureau of Lexicography and editorinchief of the Општиот религиски лексикон (General Religious Lexicon), even a denouncing, revengeful and herostratic entry KRLEŽA was printed, in which this Croatian priest of literature is said to be “the most radical opponent of religion” (Agape Satanas!) and that “in aestheticism, Krleža found a religious spirituality, and in positivism and evolutionism – dogmatic shelter for his attitudes, whereas in the communist revolution and in the party he searched for a surrogate of the lost religious community.” Not only that – this Religious Lexicon deceives that “Krleža was singing songs of praise to the totalitarian dictatorships… and that with his antireligious attitudes he strongly marked the liberal civil and communist intelligence and indisputably contributed to the antiCatholic campaign in the communist postwar period.”21

A true and honest measure of Croatianism Krleža expressed often and in various manners and at this point, we shall quote just one “sermon” of Krleža and one “blessing” of Krleža.

“Croatianism is not One and Only Croatianism as Such, and that is essential in this review. The bishop Count Drašković, who signed the death verdict for Matija Gubec, is a Croatian feudal lord, and Gubec is a Croatian peasant. There is no such Croatianism which is able to reconcile the Croatian peasant with the Croatian Count. So, I do not recognize the Croatian Bishop and Count Drašković as my Croatianism, and I expressly deny such feudal Croatianism, culturally futile and politically parasitical for centuries, which does not mean that I deny “Croatianism as such”, as if the Bishop and Count Drašković has a monopoly over his Episcopal and comital Croatianism, and I do not have the right to my people’s Croatianism. Croatianism “as such”, Croatian ansich, Croatianism, by itself does not exist, and it would be good

21 Opći religijski leksikon, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb, 2002, 479, 480.

190 191

Yet, it seems that, in that occasion, the spiritual legacy of Krleža was most lucidly expressed by Zdravko Zima, when he claimed that: “The fact that the Croatian people and the Croatian intellectuals are still so divided in regard to a writer can mean only two things: (1) that in this part of the world, the time stopped, fixated in myths and centuries of sedimentary deceits, or (2) that the dimension of Krleža is such that the Croats, in their national and historical limitation, are incapable of absolving him.26

The current fierce disputes about keeping the Croatian rules of writing, the Croatian alphabet and the Croatian language “clean” and saving them at any price from various international contaminations or, God forbid, “eastern versions” also confirm the assumptions that time stopped for many Croatian intellectuals in this part of the world and that the Croats are not yet able to absolve Krleža’s “European horizons” (Zmegać) and his significance for the national literariness and culture. Krleža spoke, and Čengić wrote, of these CroatianSerbian, SerbianCroatian linguistic issues: “The Croatian or the Serbian are one language that Croats always call Croat, and the Serbs – Serbian… ever since I have been writing, I have been writing in Croatian, exactly, just as all Serbian writers write Serbian. (…) I consider that the language is not a matter of administrative agreement, but it is a living matter that cannot be an object of a regulation and law (…), which does not mean that this matter should not be discussed with all scientific and literaryhistorical impartiality.” (…)

“When we are talking about language, however, I remembered that on Brioni, Krleža was telling me about the dispute he had with Alexander Belić regarding the name of the language. Since Belić insisted on the name “SerboCroatian”, i.e. “CroatianSerbian”, Krleža eventually asked him:

– In what language did you mother raise you?– In Serbian, he answered.

26 “Krleža danas“, Novi list, 27. svibnja 2012.

Krleža was, in cooperation with a Zagreb publishing house started the project Критичкото издание на Собраните дела на Мирослав Крлежа (Critical Edition of the Collected Works of Miroslav Krleža) in sixty books. Only three book series were published (twenty to books) and everything stopped. Silence, nobody asks anything and why everything stopped?!24 And the books from the first three book series could be found and bought only at the premises of the publisher – the bookshop, only occasionally and in groups, on sale or under the modern marketing slogan: “Take 3 – pay for 2”.

On the thirtieth anniversary of the death of Krleža, in December 2011, a scientific symposium was organized by the Association of Croatian Writers, at which our most eminent Krležologues participated, all of them university professors, department heads, exceptional authors and respectful publishers, all unanimous in the assessment that “even today, Krleža’s work is equally modern”; that “Krleža is the architect of the new cultural paradigm”; that “Krleža is an important, possibly the most important chain in the national literary and intellectual canon of the twentieth century”, but that unfortunately, “the leading national institutions, during his life and posthumously, did not show adequate respect, some even neglected him, some persistently denied him, and some, latently and openly, try to erase all of his traces”, throwing him out of the Croatian public life. They mainly succeeded, which is contrary to the national surveys of a Zagreb weekly, whose respondents included Krleža among “the greatest and most appreciated Croatian writers”. One of the participants at the symposium even asked a question which was not in the least rhetorical: In the name of what and why do the Croatian Left and the Croatian social democrats, that is, the Croatian government and the state, give up all their protagonists and great men: Josip Broz Tito and Miroslav Krleža?!25 24 The books from the first three book series can be found and bought only in the premises of the pub

lisher – the bookshop Ljevak, only occasionally and in groups, on sale or under the modern marketing slogan: “Pay for 2 – Take 3!” For the misfortune of Krleža’s Sabrani djela (Collected Works), see footnote 1.

25 See: Književna Republika, godište X., 7–9, srpanj/rujan 2012.

192 193

The material heritage of Krleža, which could permanently remind us of this writer, did not face much better fate than his intellectual and spiritual legacy. Namely, in “the shadow of death” (1980), Čegnić asks Krleža what would happen with this flat after he leaves.29 Krleža replies: “Regarding this flat, the number of flats that have been ruined in history and that have been so much more important than mine and Bela’s is enormous. In our strange situation, to retain this flat means also a great investment, and in my case there is hardly a financial factor that would manage to do that. If, however, it is important to someone to retain the memory of a poet and an actress who lived here for three decades, let them do it.30

The writer Saša Vereš, in the programme booklet on the integral management of KRLEŽANIUM, wrote:

“For this city and for these people it is crucial to save Krleža’s home in Gvozd, the house which, in many things, is a mirror of Krleža’s intimacy. A writer who for many years was a bold opponent of all that was dark, inconsistent, parochial and egoistic, an encyclopedic person and a founder who has revealed our authentic difficulties, Krleža is closely related to the workers’ movement, revolutionary open to Erasmus’s word… The house in Gvozd

29 This is a reference to the flat in Gvozd, today Krležin Gvozd 23, in which Bela and Miroslav Krleža lived the last three decades of their lives.

30 After several unsuccessful attempts, at the proposal of the Sabor (Assembly) and the Parliament of the City of Zagreb, in 1987 a Board for Arranging Krležin Gvozd was formed, which included prominent Krležians and Krležologues: Jure Kaštelan, Saša Vereš, Andre Mohorovičić, Božidar Gagro, Milivoj Solar, Božidar Rašica, Rade Sherbedzija and Krleža’s successors – Krešimir Vraneš and Enes Čengić, and was led by the author of this text. In 1990, the Board performed the integral project KRLEŽIJANUM of the culturalartistic and scientificresearch centre (the fourstorey building in which Bela and Miroslav Krleža had a flat, with a total surface of 1,300 m2 and a surrounding part of 5,000 m2). Sufficient means were collected to adapt the building, we wanted to open it with an opening ceremony on Krleža’s birthday on 07.07.1991, but the new authorities stopped the project, and the Board dismissed it. In the meantime, the City of Zagreb (the Museum of the City of Zagreb) organized an exhibition in Krleža’s flat called “Memorial Display of Bela and Miroslav Krleža”, which is open twice a week for two hours, provided that it is preannounced! The remaining part of the building on Krležin Gvozd 23 is a seat to representatives of several multinational companies, and at one point it was also a seat of five trading companies which, as far as I know, have nothing to do with culture and literature.

– Well, my mother raised me in Croatian, he said then. When Krleža was supposed to receive the Golden Wreath of the Struga

Poetry Evenings, some poets asked the prominent literature professor Dr Haralampie Polenakovic the question:

– Why exactly Krleža, what does he have to do with Macedonia? He answered with a counterquestion: – Have you read his Banners?– No. – Well, read them. In those five books, you will find numerous pages that

discuss Macedonia. So, people, in fact, do not read anything.27 Therefore, ever since the independence of Croatia, undoubtedly with

great state support, we have been printing several descriptive dictionaries, orthography books, instruction books on orthography, which madden children in kindergartens and their parents, the pupils and the teachers, the proofreaders and the editors; additionally, “political committees that protect us from the eastern versions” have been introduced in the media (radio, TV, newspapers, magazines) and the publishing houses.28 Wasn’t Krleža right when, in 1956, he shouted at the meeting of the editorial board of the encyclopedia editions: “It should be seen what the level of our intellectuals is. If I publish 5% of the remarks to their entries (texts), they would all leave!”

27 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, 117. 28 Snježana Kordić: Jezik i nacionalizam, 40 i d., Durieux. Zagreb, 2010. In the meantime, with the

recommendation and blessing of the Ministry of Culture, the Ministry of Science and Education, HAZU and Matica Hrvatska, several new dictionaries were published, as well as orthography books and instruction books on orthography of the Croatian language. A dictionary discussing the differences between the Serbian and the Croatian language, Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika, of Vladimir Brodnjak went through several editions, and there were recently announcements of the first SerbianCroatian dictionary with explanations, Prvi srpskohrvatski objasnidbeni rječnik“, of Marko Samardjija, which, as Krleža assumes, „with scientific and literaryhistorical bias will explain the difference between „juhа“, „supа“ and „čorbа“ (words meaning “soup“).

194 195

Enes Čengić32, since 1956 when he met Krleža and he started keeping diary, became a close collaborator of Krleža’s, and later, as an editor and a publisher, he became Krleža’s close friend and personal secretary. Čengić is the initiator and editor of 20 volumes of the Selected Works of M. Krleža, printed in 1973 for the eightieth anniversary of the birth of the author. He is the founder of Panorama, Views, Phenomena and Notions in Miroslav Krleža’s works in five volumes (1975). He is also the initiator of the project: six books in the school reading list, called “Krleža in school (1976/77)”.

From 1975 to 1988, at the initiative of Čengić and with his efforts, the Collected Works of Miroslav Krleža in 50 volumes were finally published, and millions of Krleža’s works were printed and sold. Unfortunately, during his life, Krleža did not live to see the publication of his Collected Works. He only saw the third book series, a sequence of 15 books, which Čengić brought to Krleža in the hospital, one week before death.

Čengić left the hospital, and Krleža’s doctor Ivo Mlinarić asked the writer who was about to leave this world: “Well, tell me, mister Krleža, who is this Enes Čengić whom you trust so much that he can visit you whenever he requires? Krleža looked at me suspiciously, as if he was surprised I did not know that, he moved his head a bit, and without thinking replied: “My sir, Enes Čengić is a noble, yes, yes, noble, not only by his background, but by spirit. The Čengić have been nobles for generations, who keep their dignity and, to be honest, the dignity of others, too. That is why Čengić is the man who has 32 Enes Čengić (Foča 1926 – Zabreb 1994) is a publisher and a writer, originating from an old aristo

cratic family. In 1955 he arrives in Zagreb as a correspondent of the Sarajevo newspaper Oslobođenje, and then he becomes a director of the InformativeBusiness Cenre for Croaia, as well as of the newspaperpublishing house. He has published many texts, commentaries, reportages, travel literature texts in numerous magazines and newspapers, and his interviews with prominent persons from the Croatian cultural and artistic scene are especially well known. He was also dealing with photography, as photohistorian, he shot a lot of collection of portraits of significant contemporaries and a series of portraits of Krleža, meetings and public events, withe great documentary value. Čengić is himself an author of 11 books, and with his Oporuka (Will), Miroslav Krleža entrusted to Čengić the management with all his copyrights (regarding publishing and reproduction), as well as the protection of his literary works.

was not only his last harbour and his last stop, after numerous movements, but also a safe haven, a working place, a house in which he always, unreservedly, felt like he is – at home. And while to all of Krleža’s friends, this house was like a lighthouse in which this great writer and dreamer? found unexpected harmony, to Krleža this was a place of rest and planning, creations and contemplations, place of an ideal distance from which the more dramatic world could be observed… What Balzac’s home is to the French, or the well kept home of Tolstoy in Jasna Poljana or Dostoyevsky’s, Ostrovsky, Mayakovski’s and other great writers’ flats are to the Russians, Krleža’s home in Gvozd should be to us, a place with dynamic structure and scene of permanent gatherings.” Yet, let us put aside the memories and sentimental thought “of a poet and an actress”; maybe, with Croatia’s entrance into the EU31, a “factor” would appear to complete this “investment”, so that we could return to Krleža’s literary oeuvre.

Krleža always said: “I do not have children, the books are my children; and the most that can be done for a writer is to have his books published and read.” 31 After Krleža, no one has written better on the situation of the Croatian consciousness and Europe

today, than Stanko Lasić. “In these hard times, san the Croatian people accept a dialogue about what kind of a Croatia we are talking about when we say we shall defend Croatia with all means: is that the Croatia of the owners of villas, of foreign currency accounts in Switzerland, houses on three floors, BMWs, electronic equipment, silk and velvet, diamond bracelets, golden cups and fur coats, or is it the Croatia from the train of (Krleža’s) Croatian Rhapsodia, Croatia of flats and cellars, Croatia that wakes up at four in the morning to go to work, Croatia torn, tattered, hungry and sleepless? There is no unity of nation in a nation that does not initiate and does not spread such a dialogue, which does not have the courage to look at its own face and express the truth, terrible and accusing.” Or, further on, when Lasić says: “In the light of this analysis, regarding the question what is Europe, it is now possible to provide three answers: 1) Europe is positively unfortunate because, due to the logic of its state officials, it must withdraw from

the (universal) principles on which the democratic order is based, in which humanity is embodied; 2) Europe is not unfortunate at all because it only understands the voice of cannons, and all else is ad

additional theatre which is supposed to convince itself and those around it, that it does not exist as a selfish and sensless practice, but as a humanistic being with a historical mission;

3) Europe is both, it is positively unfortunate and it is playing humanistic theatre thus mitigating its unhappy consciousness and facilitates the work of the political pragmatics which remains a dominant component in Europe’s behavior. Stanko Lasić, Tri eseja o Evropi, izd. Hrvatsko vijeće europskog pokreta, Zagreb 1992, 22, 37, 38.

196 197

into the cancerwound of contemporary fragmented Europe; the one on top of the pyramid, flooded in luxury and the one in the underground that rolls in the mud of poverty and social injustice. The apocalypse of false values and the rebelling individual are in the foundations of his idea for literature as a radical negation of the existing world. Krleža is a writer of that fatal double of contemporary time which equally refers to our parochial complexes and the Croatian culture on the edge of Europe, as well as the universal freedom issues, the truth and justice, as Žarko Paić, the host of the evening, emphasised.

Mani Gotovac managed the artistic project The Glembay for the second night, with sound and fragments from films, focusing on the third act of the performance and the fate of the Baroness Kasteli, Krleža’s character of “demonic woman”. And that Baroness, “who was born with incredibly abundant life talent, did not only subjectively consider that the female body is an important topic for the female mind, but firmly and, on the basis of experience, unmistakably knew that, from the parochial Bishop to the reckless waiter, all those gentlemen believe and think that only the body and the corporal is what makes a woman – a woman…”

The guests from Serbia performed the third night. The director Jovan Ćirilov and the playwright Miroslav Belović, with exceptional actors, performed Picnic to Russia, as a response to the posttransitional challenges in the region.

The Petefi theatre from Budapest was also a guest, performing another play from the Glembay cycle, In Agony, the most performed play of Krleža, in which the love triangle (Baron Lembah – Laura – Križovec) is represented as an anatomy of the humiliation of Laura. It was a fantastic performance of the Hungarian ensemble, followed by long and loud applause.

When we add to these theatrical performances the two thematic exhibitions: European Krleža (in NSK, which displays Krleža’s cosmopolitism and the broadness of Krleža’s intellectual interests for European topics), Miroslav

my trust and is my friend. What more would you like to hear after I tell you that when Krleža, as a writer, was neglected so that he could be forgotten, he and his work as well, then this same Čengić found the strength, despite all risks, to be the editor of my Collected Works? Thus, at the right moment, he jumped into the ship which had received numerous holes and which threatened to sink. He saved the ship and made it capable of floating again. You, my dear, do not know what it means for a writer when his works are not printed and read. It is a very difficult feeling to be forgotten. I never searched for comfort, but I expected that what I deserved would be recognised. Enes Čengić understood that best and I am thankful to him, not only as an editor, but also as a man who was very tactful and respectful to me, and I, admittedly, have a difficult character, which you were able to conclude for yourself.”33

For the 120th anniversary of Krleža’s birth, in Zagreb, a Krležian actor, enthusiast and a creative person, Goran Matović, organized the Second Festival of Miroslav Krleža under the slogan: Zagreb has Sljeme and it has one spiritual, artistic mountain. That second mountain it Miroslav Krleža.” The festival was held on Krleža’s Gvozd (just as in 2012), which proved to be an appropriate place for a meeting with Krleza, the artists and the audience. Through Krleža, a new and live dialogue with the world was established, with the participation of the best actors of the Croatian theatre, theatrologues, directors, cineastes and musicians, Krležians and Krležologues.

Krleža’s Patchwork Europe Today: Voices, Phenomena, Faces, Persons, directed by Zlatko Sviben, with the magnificent Branka Cvitković and the actors Žarko Potočnjak, Franjo Kuhar and Mladen Vujić was performed the first night. The fullness of Krleža’s essay Europe Today (1933) was supplemented with sentences from The Glembay, On the Edge of Reason, Banners and with verses from The Ballad of Petrica Kerempuh. The performance reminded us that Krleža, as early as 1933, in this famous essay, radically cut 33 From the letter of dr Ivo Mlinarić to Enes Čengić, dated on 22 December 1986, Archive of the

Čengić family.

198 199

wouldn’t get any ideas”34 – the Glagolitic alphabet is the beginning of our literacy and the spiritual belonging to medieval Europe. The Glagolitsa and the Glagolitsa speakers, pressed between the Latin and the Greek speakers, in their fight to dominate between Byzantium and Rome, played a decisive role in strengthening and constituting “the South Slavic linguistic and ethical awareness”.

The Macedonians celebrate every 24 May as the Day of the All Slavic Enlighteners. In the church and cultural history of the Croats, the influence of Cyril and Methodius was double: with their missionary work and the alphabet they did not only spread Christianity, but they also set the foundations of the national language and literature. The Thessaloniki brothers, according to the statements of the Croat Glagolitsa supporters (expressed in Mavrov brevijar) are the most responsible that все книги хрватске тлмачише.35

Near the end of the ninth century, their pupils Kliment and Naum, as it is well known, established in Ohrid the prominent Ohrid Literary School. Thousands of pupils of that school also spread (besides the three holy alphabets: the Hebrew, Greek and Latin!) the Glagolitic literacy and culture, not only in Macedonia and Bulgaria, but also throughout Croatia.

We find out how much the legacy of Cyril and Methodius inspired and contributed to the emancipation of the Macedonian national awareness from the words of Vatroslav Jagić, enunciated in 1922 and dedicated to Kliment Ohridski: “He understood the task that he should write in an easily understandable language and in simple style… His merits are truly great, considering the fact that the Slavic people in Macedonia, with his care, progressed significantly in the area of culture, so that not only with their ethnic characteristics, but also with their meekness, and Macedonia separated from 34 Krleža: Panorama pogleda, pojava i pojmova, priredio Anđelko Malinar, NIŠRO SarajevoZagreb

1975., 583. 35 Kulturni radnik, časopis za društvena i kulturna pitanja, Zagreb, 5/1985, 58. See especially: thematic

block with texts of Andre Mohorovičič, Edvard Hercigonja and Božo Rudež, dedicated to 1,100th anniversary of the death of Methodius.

Krleža’s Portraits (Antun Augustinčić, Ljubo Babić, Josip Vaništa, Mersad Berber, marija Ujević, etc.), the acting magic of Pero Krvrgić and Rade Sherbedzija, the scientific symposium and Serbus Krleža (a documentary film of Željko Senečić), with large turnout and admiration of the content audiences – then we could say that the Second Festival of Miroslav Krleža provoked great interest for this artist with language.

All of Krleža’s texts, written long time ago, seem to be written today, they are so modern and contemporary.

The curtains were drawn down at the end of the Festival, and Krleža remained what he was:

“In the beginning, I was a Serb and a unitarist for the Croats. For the Serbs, I was a Fracoist and ustash, for the ustashes, I was a dangerous Marxist and communist, for some Marxist, I was a privileged communist, for the clerics and the religious – I was an AntiChrist who should be put on the pillar of shame. For the parochial minds, after the war, I was guilty that it came to this, for the party members I was guilty for not joining the partisans, for the soldiers – for being antimilitarist, and for the antimilitarists – for being a Bolsevic” (M. Krleža: 1973).

Krleža and Macedonia

The CroatianMacedonian relations, the historical, literary, linguistic and cultural meetings date from the time of the Thessaloniki brothers, from whom we have inherited the joint CyrilandMethodius tradition. Regardless of the fact that “the legend of saints Cyril and Methodius was written post mortem apostolorum and that it includes all elements of a typical propagandist improvisation – both Rome was content and the Glagolitic alphabet came into being, on the one hand, and, on the other, so that the Greeks

200 201

on the side of the Serbian army. The second day in the hotel you prove to the Serbian officers that no one knows Serbian there and you are surprised when the next day they arrest you (…). As a volunteer, completely shocked, you prove to them that here, actually, no one speaks Serbian and that here the language they speak and the people are not Serbian and, accordingly – what are we doing here. (italicised by B.R.) The officers are undoubtedly seeing a monkey, and that is what they informt their superiors, and then police officers come and arrest the man.”37

When it is carefully analysed, it can be seen that Jagić and Krleža, on different occasions speak of the same thing: the Macedonian autonomy!

The Balkan Wars undoubtedly marked permanently Macedonia’s fate, dividing it into a Bulgarian, Serbian and Greek part, and the battle of Bregalnica is the end of that military conflict between the victorious countries. For Krleža and his whole generation, the Bregalnica battle meant a “decisive misfortune for the South Slavic national ideals”. “In the smoke and fire of the Bregalnica battle, we learned that the cynic Machiavellism of the small Balkan dynasties is a reality, whereas Lisinski’s musical score, the Illyrian fantasies, the Gjakovo idyllic atmosphere or the nostalgia for Prizren are only empty words… Bregalnica is only a consequence of the cursed state logic, because whenever a noble thought turns into a state policy, it is achieved with cannons and bayonets.”38

In this context, Kamilo Emerički, the protagonist of Krleža’s Banners, speaking to the “regnicolar” and war profiteer Amadeo Bogoljub Trupac, whose topmost ideal is to “open a casino on Margitsziget”, describes with disappointment the fall of all his youthful ideals and liberation passion, and paints a dark and nauseous picture of the world at that time and the constellation of powers: “Please, take, for example, all peoples in Austria, all peoples along the Danube River, on the Carpathian Mountains, on the Balkans, on the other side 37 Enes Čengić: S Krležom iz dana u dan (1975–1977), Ples na vulkanima, Globus, Zagreb, 1985., 273. 38 Miroslav Krleža: Zastave, knjiga 2, Jubilarno izdanje, Sarajevo 1976., 246.

the eastern parts of the Bulgarian state where, in that time, there was a large section of nonSlavic, in the original meaning Bulgarian, population.36

In the nineteenth century, the deacon Bishop, educator and patron – Josip Juraj Strossmayer was mostly responsible for expanding the CroatianMacedonian literary and cultural relationships, and, as a supporter of the “Croatian unity”, he saw in the Glagolitic alphabet “a golden bridge between the East and the West”.

Many Macedonians, who worked in Croatia, contributed to better and broader MacedonianCroatian cooperation in the twentieth century in the field of art, culture and science, as did many Croatian intellectuals working in the area of culture (researchers, writers of travel literature, historians and Macedonians, poets and writers, musicians and persons working in the theatre…), who spent shorter or longer time of their life in Macedonia.

All this was well known to Krleža. Krleža’s sensibility and inclination, however, his polyvalent and multi

disciplinary interest for/towards the Macedonian history and culture, his literary and friendly relationships with leading Macedonian intellectuals and with social and political protagonists, ad personam and ad institutionem, the Macedonian themes and motives in Krleža’s literature are a special chapter in the CroatianMacedonian relations and connections.

Let us remind ourselves for this occasion, the anniversary, of the most significant meetings and leitmotifs.

In 1913 Krleža came to Skopje for the first time and then, “he deeply looked at death in the eyes.”

He came here as a refugee escaping from the Ludoviceum, without identity and without documents, suspected of being an “Austrian spy”. “With me, it was like this – Krleža said to the poet Ante Popovski – in the time of the Bregalnica battle, in 1913, you go to Skopje as a volunteer in order to fight 36 Blagoja Jovanovski: Hrvatskomakedonski odnosi kroz stoljeća, izd. Zajednica Makedonaca u RH,

ZagrebOsijek, 2002, 15.

202 203

In a letter to Bela, Krleža writes: “Here, they consider this performance as the best Skopje performance (from the beginning of the world), and the success of the opening night, as the greatest Skopje success. There was more energy and acclamation than in Osijek”.41

In 1950, Krleža was preoccupied with the monumental Exhibition of Medieval Art of the Yugoslav Peoples, held in Paris, with Krleža’s introduction in the Catalogue. He was overseeing the activities in which about a hundred art history experts participated. Apart from the Catalogue introduction, he also wrote an essay On the Occasion of the Yugoslav Medieval Painting in Paris, with the intention of it being “ductus generalis of the Paris exhibition”, and he published it in Република (1950, No 6). Imagined as a plaidoyer pro domo before Europe, it provides numerous cultural and historical pieces of information on the period between the 13th and 16th century, when the exhibited works were created. Krleža paid particular attention to Macedonian art: the frescoes from Ss. Sofia (Ohrid) and St. Pantelejmon (Nerezi), the icons and iconostasis, after which the Macedonian medieval art, in its full glory, encountered international recognition. Krleža writes:

“The secret of these painters is that the beauty of their works is but hallucinating experience, visionary and always equally suggestive and direct, in those topics which, without their subjective talented interpretation, would not mean much, because we do not believe in the truthfulness of the Biblical writings, no are we convinced that saint Luka is the father of the holy church painting. These holy images are alive and good because they are alive, not because they are holy. They are good because they are no longer holy, but are human and because the man who painted them overcame what was canonised… Their dark purple, emerald green, pastel greenish, ultramarine, red, golden, pastel blue and cinnabar palette is the secret of these masters, and they managed to broaden the poor palette of duecento, and managed to

41 Katalog NSK, iz ostavštine Miroslava Krleže, Zagreb 2003, Pismo Beli iz Skoplja 1937 (1440).

of the Carpathian Mountains, from Finland to Estonia, all the way to Albania, throughout Europe, all of it together is a primitive, stupid synagogue, they all shout, each trying to surpass the others in shouting the same phrases of the tradition, race, missions, the folk soul, they all have their popular geniuses and their tamburas and gusli and poetry and history and flags, whereas this senseless blabbering of ours about Kosovo, tsar Lazar, Meštrović, the Vidovden temple, white eagles, iconostases, kings, all that seems to me, you’ll have to forgive me, unworthy of common sense, meaningless, yes, even more than that, foolish, especially today, when we face it to the Macedonian event…”39

Regarding the second visit of Krleža to Macedonia, in 1937, in his book Krleža – Chronology of his Life and Work, Stanko Lasić writes: “Seven days after the opening night in Osiek, Krleža arrived in Skopje. The first performance of the play In the Camp was prepared here as well. Krleža was present at several rehearsals, and he was also sightseeing the city. He wanted to watch the well known gusak fights in the Gypsy quart. However, he did not manage to see the fight because the famous gusak Megdandzi – Musa got sick. While he and his friends were waiting for the fight, Krleža was interested in a Gypsy icon. The primitiveness of this drawing interested mister Krleža so much that he desired to get a hold of one himself. Durmish promised to provide one to him and fulfilled his promise. (Ljubomir M. Dobričanin, “With mister Miroslav Krleža through Skopje”, Pravda, 11588, from 25.1.1937, p. 6). The drama was a great success, all the seats in the theatre were taken. It should be underlined that the performance caused admiration among the audiences, which increased along with the increase of the tension and the developments in the play… (When the curtains were closed, the admiration was unending), but Krleža did not appear on the stage. (Ljubomir M. Dobričanin, “Great Success of the First Performance of the Play In the Camp by mister Miroslav Krleža in Skopje”, Pravda, 11586, од 23.1. 1937, p. 10)”40

39 Ibid, p. 251. especially the chapters: „Večera kod starog Kamaratha“, „Zbogom mladosti“, „Zov carske trube“.

40 Stanko Lasić: Krleža – Kronologija života i rada, GZH, Zagreb, 1982., 263–264.

204 205

In 1960, Krleža is in Skopje again, now as a director of the Bureau of Lexicography. A discussion with the Macedonian editorial board concerning the Encyclopaedia was the formal occasion for the visit, but the real motives and reasons for the arrival of Krleža were explained by Kole Čašule in the letter to Enes Čengič: “I met Krleža immediately after his arrival in Skopje, and we agreed that he meets the editorial board and the most prominent associates of the Razgledi magazine. We agreed that the meeting be held in my apartment lest there would be reactions. And so it was done…

In the beginning of the discussion, Krleža was addressing everyone separately: he was asking who is who, what they wrote, what they published, etc., and he mainly did it methodically, which surprised me, because they were mainly young people. Then we spoke of the Macedonian modernism which, in many aspects, was different from the modernism in other areas, precisely because it was a demand for democratisation, liberation from the pressures up till now…

Despite the attempts of those present to make the meeting with Krleža as official as possible, he insisted, with the meetings with us, with the discussions, with the walks through Skopje, to give the meeting the character of support for our strives. That had immediate response.

Understandably, the visit could not pass without a trip to Ohrid, through Macedonia, etc. Krleža would not be who he was, his love and interest for Macedonia would not be what they were if he had not travelled and gone sightseeing.

I am proud of the friendship that connected me to him, of the fact that his home was open to me, as mine was to him, of the fact that he knew my family, my children and often, when I needed words of support or when I felt dejected, he found such words of support and encouragement. Understanding and advice.

What remains unforgotten, not just for me, but also for the other representatives of Razgledi, is the support he gave to us during his visit in 1960.”45

45 Ibid, p. 120, 121 and 122.

achieve pure Baroque settecento and, eventually, impressionist illumination. Some of those paintings, in blackwhite and with pastel could be painted today by Braque, in green – by Van Gogh or by a later dishevelled individual with a program focus on the Fauvist Paris decadent school.”42

We have already emphasised in the introduction the enthusiasm with which Krleža started working on the Encyclopaedia, gathering the best experts, scientists, intellectuals and lexicographers, intending with the Paris exhibition and with the Encyclopaedia “to show the world that the Southern Slavs have existed for a long time as a significant and constituent part of the European culture.”43

In this significant cultural project, Krleža is obsessed with the idea how to publish the Encyclopaedia, as separate editions in Slovenian and Macedonian, as well as Serbian and in Cyrillic version. Therefore, on 30 January 1968, Krleža “in a friendly way, privately” writes to Blaze Koneski that it would be good if he “consulted comrades Crvenkovski and Minčev, so that “the general encyclopaedia (in six books) could be printed as a general encyclopaedia in Macedonian”. In the same letter, Krleža suggests that “in that case, the Macedonian editorial board should control the translation of the texts, and the Macedonian Academy could undertake the initiative on this… The copyright of the Bureau of Lexicography shall not be called into question”. Krleža had already sent similar letters, per analogiam macedonicam, regarding the encyclopedia editions to Lazar Koliševski, Haralampie Polenakovik and Kole Čašule.44

And all this was done for the purpose of thorough and full representation and better acquaintance of Macedonia.

42 Miroslav Krleža: Likovne studije, „Srpska i makedonska freska“ Jubilarno izdanje, NIŠRO Oslobođenje, 32, 33.

43 Priručnik Leksikografskog zavoda (interno), JAZU, 1952, 12. 44 Enes Čengić: Krleža, post mortem 2, Svjetlost, Sarajevo, 1990, 108–122.

206 207

“Krleža remains in our consciousness as an author with the most suggestive literary writing that the South Slavic peoples have known since written records have been kept. He was a Voltaire of our time. He was a manyvolume historian of the holy and cursed Illyria, he was a writer who, with astute mind and multitudinous associations, followed the expedition of the naked, hungry and barefooted Slavic travellers ‘who, inspired by their energy came from the Samoyedic areas and Siberian taigas to Split and Ohrid’, he was the writer who gave his personal trait to the art in Tito’s Yugoslavia, a writer who fought for and turned into reality the idea of Eternal Beauty and Absolute Truth… He was and still is a great friend of Macedonia and the Macedonian culture!”47

47 Гане Тодоровски: Неоддложни љубопитства, Мисла, Скопје 1987, стр. 242, 243.

Kole Čašule considered Krleža as his teacher and he was grateful that, as he says, “he taught us how to be righteous, how to fight for our opinion!”

Krleža also wrote a travel text for his third say in Macedonia, which, unfortunately, as many other of his texts, remained just a reminder for greater studies and essays, something that he should additionally pay attention to and dedicate himself to writing. He entitled his note “Viaggio in Pelagonija, 30.IV–1.V, 2.V” and thus eternalised his Macedonian impressions: “After a gray veil of rain, after curvy roads, through Resen, here we are, in Ohrid with Turkish types of walls and windows. These are towns that have their bazaars, Gypsy quarters, Kurshumlan, Bezisten, DautPashin Amam, mosques and fortresses, that is, stone walls.

The Ohrid hotel Palas, as a symbol of time… Lights, illuminating the coast at night, and there is that marble villa which generations have dreamed of. In that marble villa, just as in Kranjčević’s poem, I am cold. Second morning and walks through Ohrid… Saint Kliment, Kliment’s town with blossoming apples, Geneva Lake… Galičica in snow, sun on the hill, ten centuries of sun! It is not hard to remember Kliment’s years, he came in the distant 886, and died in 916. From this point, all the way to Moravija and Kiev, he was spreading the Byzantine and his own power and autocratic vision of the Slovenian speech and alphabet. Galičica, 2,287 meters, and Mokra and Drimkol and Jablanica, all about 2,200 meters high, covered in snow. In the afternoon, through Peštani, to St. Naum, a 1 May picnic on the sources of the Crn Drim River…

Through Struga and Velešta via Skopje…”46

Gane Todorovski’s words at the presentation of Krleža’s books into Macedonian, in 1983 in Skopje, confirm the fact the Croatian writer Miroslav Krleža was and still remains the Voltaire of our area and a proven friend of Macedonia.

46 Ibid., p. 109 and 110.

209

Gane Todorovski

fROM thE BOOk UrgEnt CUrIoSItIES: KrlEžA And MACEdonIA1

We have gathered here at the premises of the Macedonian National Theatre, this renowned sanctuary which day and night provides shelter for the arts, to witness a first class cultural event. We have gathered here once again to remind ourselves, even for a brief moment, of the fact that everything of proper value has always been welcome in this place—that in this hall of arts nothing arrives early or late but absolutely on time, that in this kingdom of the nine muses, the nine goddesses and patrons of all sciences and arts, every justified endeavour is treated in such a manner as to resemble a divine act…

Today we have gathered in this Helicon built of natural concrete to launch the five newlypublished volumes of Miroslav Krleža’s work translated into Macedonian language and published by Naša Kniga, the renowned Skopje publisher:

1. Selected Poetry, including the poem “The Ballads of Petrica Kerempuh”;

2. The Croatian God Mars, short stories;3. The Return of Filip Latinović, novel;4. The Glembaj’s, plays, and5. Selected Essays

1 Speech given at the launching of Miroslav Krleža’s Selected Works, published in Macedonian translation, Naša Kniga Publishers, Skopje, 1983. The event was held at the small hall of the Macedonian National Theatre, 18th November, 1983. Fragments from Krleža’s work were read by the artists: Nada Gešovska, Ilija Milčin and Risto Šiškov.Томе Серафимовски: портрет на Мирослав Крлежа, мермер


210 211

to avoid the danger of repeating the generally known information, such as the date and place of Miroslav Krleža’s birth, the titles of his wellknown works, etc. All of us gathered here, like any decent and cultured citizens of the Yugoslav Federation who went through a system of education without the absurd programme that highschools have today, know fairly well who Miroslav Krleža was. We partly know about him from his original works, and we know him from the great number of books, brochures, pamphlets, articles and columns published in various periodicals and daily newspapers throughout Yugoslavia. He has also reached us by means of the highly spirited critical notions expressed by Milan Bogdanović, the first monograph dedicated to Krleža by Šime Vučetić, as well as the many and various studies and critical books written by leading and extremely insightful critics and commentators of his work, such as Stanko Lasić, Predrag Matvejević, Zvanje Crnja, Ivo Frangeš, Marijan Matković, Marko Ristić, Aleksandar Flaker, and many others. We also know about Krleža from the critical echoes of his work and developed consciousness about its merits in Macedonia, as present in various writings by Blazhe Koneski, Dimitar Mitrev, Kole Čašule, Milan Gjurčinov, etc. Last but not least, we know about Krleža from the works by Enes Čengić, who is with us especially for this occasion, widely known as Krleža’s closest colleague and official representative.

Miroslav Krleža, whose voluminous work includes a number of interesting details about Macedonia, was connected to our people and our country with two golden links in his chain of life that shine constantly and are recognized as two very important points in his rich and long personal history.

In fact, these two moments, as unusual and powerful as epiphany, which he, of his own will (sponte sua), underlines in his works and autobiographical writings – such as in My Clash with Them, in Flags, and in the conversations that we had in 1960 and 1979. They are also found in the works of Stanko Lasić, Enes Čengić, and Aleksandar Flaker.

What are they about?

This cultural event, by means of which the Macedonian language has permanently been attributed with the best of the masterful literary work of Miroslav Krleža, would have been deemed impossible if it were not for the pulsating effort on behalf of a handful of cultural workers whose names are worth mentioning here: Ilija Milčin, Georgi Stalev, Evtim Manev, Dimče Biljanovski, Atanas Vangelov, and, if you will allow, the author who has the honour of addressing you on this occasion.

It is not out of sheer modesty that I would like to mention a few more names and institutions who have also contributed to the appearance of these five volumes of Krleža’s work, such as:

– Metodija Razmoski, the head manager of the Naša Kniga publishing house,

– Vidoe Podgorec, the editorinchief of this edition,– Tome Filipov, the technical director,– Spasija Burekovik, the language editor,– the workers at the Goce Delčev printers, Skopje,– The Cultural Committee of the Republic, Skopje head office, as well

as all other people, mentioned and unmentioned, who undoubtedly played a notable role in the process of preparing and realizing this project of such tremendous importance for the cultural ambience in the Socialist Republic of Macedonia.

The publication of this important part of Miroslav Krleža’s work in Macedonian, a work so imposingly great and allembracing, will make Macedonian culture enrich itself with new values and thus successfully pass the serious and difficult test of absorbing that work. At the same time, the original literary work of one of the leading Yugoslav authors will further ensure its permanence.

On such occasions it is good to remind ourselves of some facts that belong to the category of evidence less well known to the public in order

212 213

− One more rarity for your rich collection.Jovan Strezovski added:− Seventeen maidens’ hands wove this golden thread…Taking on the role of a good host, who does not save his compliments,

Krleža looked at us cunningly, in the manner of his famous literary character Petrica Kerempuh, and said briskly:

− What matters most is that it’s really beautiful!We sat down. Bela Krleža, the wife of the laureate whom we adorned

with Macedonian gold, brought in coffee and French cognac. Original – of course.

I filled in a pause during the conversation with a previously composed sentence of only six words (which actually even on this occasion has the same promoting essence, i.e. at this moment when we evoke memories of him).

− From now on you’re a Macedonian, I saidWithout a moment of hesitation and with the routine of a skilful actor,

he replied:− My goodness, you should know that I have been a Macedonian since

1913. I became a Macedonian when I was only 20. Then I told the Serbian officers: If you allow me, gentlemen, this is not Serbia. These people here speak a different language! They put me in prison… and almost took me to the firingsquad…

He took a little pause and then turned to me with a question:− When were you born?I told him and he immediately added:− See, I became a Macedonian some fifteen or sixteen years before you

did…Then quickly, logically, and with great precision, he started to talk about

Skopje, Struga, Byzantium, Anna Komnene, about ancient history, and then about the Miladinov brothers, Krste Misirkov, Vatroslav Jagić, and about the

The first moment is related to October 1913 when Krleža, a twentyyearold young man, came to Skopje for the first time and almost perished while defending the Macedonian cause; and the second is related to 1979 when a delegation of the Struga Poetry Evenings, including myself, paid him a visit in his home in Zagreb in order to hand him the Golden Wreath Award of the festival, as he was unable to attend due to illness.

Therefore, today, at this ceremony of launching his works, allow me to tell you briefly about these two rather interesting chapters in his life related to Macedonia, on the basis of the evidence I possess. These chapters are as important to him as they are to our culture, so I believe that as pieces of information they may be regarded as of higher interest to our audience.

In Enes Čengić’s book, Krleža (published by Mladost in Zagreb and by Oslobodjenje, Sarajevo in 1982) on pp. 552553, the author gives some short information about the visit of the delegation from the Struga Poetry Evenings festival (Risto Milevski, president of the Struga Municipality Council, Ante Popovski, president of the Festival Board, Jovan Strezovski, director of the festival, Gane Todorovski and Petre Bakevski, members of the Festival Board), on 19th September, 1979, during the afternoon hours.

That day has remained vividly impressed on my memory. It was about noon when Enes Čengić (I hope he will forgive me for mentioning his name for the third time) and the members of our delegation started for the home of Miroslav Krleža in Gvozd Street 33 with the aim of officially handing him the Golden Wreath …

We were all, I suppose, overwhelmed by the interior of Miroslav Krleža’s office, laden with books, rare antique artefacts, paintings, copies of frescos, valuable relics, and many other such objects. Ante Popovski, a descendent of the Miyaks, a shrewd and quickthinking person with an excellent sense for finding the best and most convenient word when most necessary, still panting from the long climb up several flights of stairs, after shaking hands with the host at the threshold, addressed him and on behalf of the Festival Board handed him, with no further delay, the Golden Wreath Award, saying:

214 215

It means that art is neither for some racially selected, nor for some common man in the extreme sense of the word, but for the improvement of the basest and most miserable in us in general. That is how I saw it, as a ‘contribution’ of one civilization which is still to come to the civilizations which are dying out. I was convinced that it was the new or that it was to be the new in us, in the midst of our dismal belatedness, that should raise us to the spiralling movement of the spirit towards a higher degree of existence.” (Days Long Ago, 1956: 148)

So even before the battle at the Bregalnica River (17–25 May, 1913), which definitiveely buried Krleža’s belief in the brotherhood of the South Slavic peoples, here in Skopje, instead of cherishing the idea of freedom, brotherhood and culture, he was confronted with aggressive, militarist, and expansionist state power (See, Lasić, Krleža: 104).

Krleža himself wrote the following:“I don’t want to have any role in the Arnauts’ transport between Veles

and Krivolak in June 1913. I don’t want to be a police scribe in Skopje who handles matters with a revolver in hand; I don’t want to be part of a radical treachery, nor of an artificial nonsense… In order to express such an antiHannibalistic feeling, a person must know this topic well and then turn it into writing.” (Days Long Ago, 1956: 234)

This was the reason why he was arrested in Skopje and accused of being an Austrian spy.

While Krleža’s chroniclers write in detail about this event (Lasić, Čengić, Matvejević), Krleža himself, in his A Short Authorial Note, describes this Skopje adventure in a rather restrained manner:

“Without documents, accepted with mistrust, accused and arrested, during the several weeks he needed to arrive in Skopje (to the office of the Supreme Command) he had enough time to become dispassionate as regards his national enthusiasm… By the end of the war he also lost his keenness for war adventures…” (Croatian Rhapsody, 1921: 159–160).

dispute between Serbia and Bulgaria over Macedonia. He did not allow us to stop him, and we did not need to. Evidently the person in front of us was much too vigorous for an 86yearold man, and – a qualified Macedonian…

There was something very impressive regarding these associations of his, thrown in with such a disorderly manner, i.e. something very personal regarding Krleža’s relationship with Macedonia. And here is why I think so:

Born in 7th July, 1893, he was only twenty years old when he defected from the AustroHungarian army and joined the Serbian forces to take part in the Balkan wars (both First and Second). He came to Macedonia from France, where in Marseilles he had boarded a ship that took him to Thessaloniki. At the end of April he was eventually stationed in Macedonia.

All these events have been described in detail by the author in his book A Picnic in Russia, written in 1926.

Several days later, at the beginning of May, Krleža arrived in Skopje. In his book Days Long Ago (1956:148149), the author notes that he put an end to his ideological and political horizon in order to give advantage to his growing inclination towards arts. That is the reason why this moment in his life has such great importance. Krleža’s scepticism regarding his vocation was born in Skopje, on Macedonian soil. Stanko Lasich in Krleža – Chronology of His Life and Work (Zagreb, 1982: 104), informs us that “after the drowning of his ideals in the tumult of war, art imposes itself on him as the only solution in his life”. Krleža himself explains this moment by saying:

“While in Skopje in June 1913, I had very distinctly clear notions about everything and was sure that I could express them in twoandahalfmetrelong lines. In that moment of sheer collapse of all earthly values, of all my childish illusions, selfdeceptions and megalomaniac ideas, it became clear to me that the only real and plausible mission of the artist (in the present chaos of our lives), cannot be anything else but to preach love for the fellow human beings, disregarding the meridians and the parallels that divide them, the colour of their skin, the country, the nation, the continent they live in, etc.

216 217

was right to say that all of that was theirs. I had never been preoccupied with that issue before, but now many things became clearer in my mind. And the new knowledge rose like flames with such power that more than two weeks after that unusual experience, I could not free myself from the greatness of that impression.

…And you can’t know, my dear, what it meant to this man to be and to die as an Ilinden rebel, you can’t know what the Macedonian frescos are, in the same way as I didn’t know before, my dear lady, until they appeared in front of me in their full dignity… Everything here is blood, everything here is sorrow… All that blood and all that sorrow shine through these bloodstained paintings…

Until today no one has described the depth of this tragedy, my dear. The importance of these adventurous events, no one will know how to appreciate them in the same way as no one will learn how to appreciate our own adventurous exploits when by sacrificing ourselves, our happiness, yes, my dear, our love, we cheat ourselves that these Macedonian rivers, the Treska, the Vardar, the Pčinja will stop their flow if we weren’t there with our Serbian ‘šajkača’ caps as ‘liberators’.” (Flags, Belgrade 1969: 523–524)

In the most recent literature (See: Aleksandar Flaker, Poetics of Denial, Zagreb, 1982) we find the phrase “Krležian Macedonian” (142–154). The author refers to Krlaža’s short story “In Extremis” (1932), in which he unveils a vision about Macedonia and the Balkans. In this short story, according to Flaker, the Macedonian is seen as a representative of suffering throughout the Balkans, as an authentic victim of various territorial hegemonies, as one who suffers in the lowest circle of Balkan Hell. Krleža’s view of Macedonia is traumatic. Flaker brings to our attention that Kunej, the main character in the short story “In Extremis”, in his dialogue with a Macedonian whom he has met in the olive grove of the Kvarner region, a soldier guarding an outpost by the sea shore, concretizes the Balkans as a territory lacking national and social justice, a territory of continuous conflicts and wars, where the

Thus in the biography of Krleža, Skopje remained a crucial place, a turningpoint in his life, a source of memories and – a firstrate experience that inhabits many of his texts.

Evidently, Krleža does not relate himself to Macedonia today, in 1983, as he did so exactly seventy years ago when he unravelled the great truth about the war, about humanity and about Macedonian selfhood.

In his novel Flags (in the fourth book, to be more exact), through the letters of Joachim (Joja) Dijak, and especially in his “Second letter from Skopje” (without date), Krleža writes very eagerly about Skopje, the monastery of St Andrew, about the Ilinden Uprising, and Macedonia in general:

“And now I shall plunge into writing about one great experience, even more than that, a unique adventure worth going through. There are here, in this unfortunate country, a number of miniature basilicas, hidden among mountain ravines, on desolate slopes, where even the devil bids everyone good night, and a man could not but wonder how such primitive people could build these temples. They are ‘endowments’ of the Macedonian barons, and here, in the vicinity of Skopje, a dozen kilometres up the River Treska (it is a wild alpine torrent that howls in the depths of the canyon like mad water), positioned high above the mirror of the water, some fifty metres upward along a goat trail, perched upon a cliff, there stands a small chapel, Saint Andreas. We climbed to it last week and it was very much worth seeing that miracle, curiosum mundi from the Trecento.

What is there to be discovered in such godforsaken ruin, under a sagging roof, surrounded by dung, in the middle of a sheep fold full of scattered straw, droppings, piss, a place barely lit by the glow of our candle (we luckily remembered to take some with us)? My guide was a Macedonian student (a sergeant), whose father was murdered by the people of Vančo Mihajlov in Thessaloniki before the Serbian regiments made their entry in Macedonia. The man was in love with this kind of painting: it was, in a way, some kind of consolation for the lack of national pride and cultural awareness… and he

218 219

all desire the building of smoking chimneys fed eight hours a day! Where trade unions are established and where class struggle develops, there die the parodies of the Spanish enthronement ceremonies. Not with machineguns and gallows, but with books.

It is there, on that Balkan and infernal ground that Krleža has now, in 1983, arrived again with the five volumes of his work. He has yet again arrived on Macedonian soil in the role of a masterful peacemaker who wants to ennoble us with the power of his artistic word.

* * *

Krleža remains in our consciousness as an author of extremely suggestive literary work that has hardly been known before among the south Slavic peoples. He was a kind of Voltaire of our time. He was a prolific chronicler of the holy and damned Illyricum, the writer who shrewdly and meticulously, by means of a number of associations, followed the journey of the underdressed, undernourished, and barefoot Slavic nomads “who, carried by their dashing endurance, came on foot all the way from the Samoyedic regions in the midst of the Siberian taigas to Split and Ohrid”. He was the author who gave the arts in Tito’s Yugoslavia a specific and unique dimension, a writer who was the greatest spiritual torchbearer in the history of the Yugoslav peoples.

There is still time for this country to rise in the world, as soon as the nonYugoslav regions of the world realizes the vividness and the bright greatness that our peoples had in their environment during the past five or six decades of the 20th century. The memorable motto of this writer of such imposing stature was that literature could never be isolated from the context in which it is submerged, known as reality. He also pointed out that since literature is connected with reality, it thus becomes the country in which we live and the language in which we speak, for it is material prima and the only means for our own literary expression.

peasant, devoid of his land (i.e. turned into a proletarian) is merely an object, a territory of various Balkan “flags” and “kings” (148).

Presenting Macedonia as being at the bottom of the Hades, the main character in Krleža’s short story, after meeting the suffering Macedonian (as Flaker notes), opens up a new territory, a territory which is not geographical but exclusively moral. The “Krležian Macedonian” speaks with words of heavy and dramatic accusation:

“My older brother fought under the Turkish flag, then the Serbs came and took a hundred and seven sheep from my family. I served the Serbian king three times and withdrew with his army to Albania. Then came the Bulgarians and took my mother and my sister away, whereas my father was killed before by the komitadjis. I have nothing and no one now.” (331–332)

Thus Krleža in his literary works does not discover the Balkans as a new geographical space, but makes serious attempts to discover it as a new ethical space.

In his work Balkan Impressions (1924), written about the situation in Albania and in response to Kosta Novaković’s book Macedonia to the Macedonians, in its final part (to be more precise), it seems that with the motif of the “operatic ceremony of enthronement of the first Mbret in Shqipnia“, Krleža offers an optimum projection of the Balkans in the same way as Aleksandar Flaker does when describing the “Krležian Macedonian”. Thus Krleža appears as a prophet whose relevance has not been surpassed for sixty years to this day. Therefore we shall conclude our speech by quoting the following:

Today, more than ever, should the Balkans be looked at from an integral point of view. More than ever should we believe in Balkan unity for the sake of saving our souls and the souls of all those innocent victims that die on a daily basis along the Balkan mountains and ravines. Constructive theses must be postulated in order to connect firmly all Balkan valleys in length and in width, so that wherever the whistle of the locomotive is heard, there dies the need for blood revenge and there rises the need for literacy. We should

220 221

He was and will remain a great friend to Macedonia and Macedonian culture. From the pedestal of his allencompassing knowledge and moral courage for observing the facts (as he often used to say), he observed that the church at Nerezi in the vicinity of Skopje stood as an epochal point in the development of the Byzantine and westEuropean painting. And on the occasion when we gave him the Golden Wreath Award he declared that he had felt himself to be a Macedonian since 1913, the year when he was almost taken to the firingsquad for his attempt to defend the Macedonian cause. In his study Illyricum sacrum (1944), he reiterates his notions not only about Nerezi but also the churches in Skopska Crna Gora, the St Sophia church in Ohrid, the church in Kurbinovo, as well as the ancient sites of Stobi and Heraclea, the Bogomil movement and the Balkan wars, the Ilinden uprising and the Macedonian traumas and paradoxes. Krleža was an example of a rare and utmost connoisseur of Macedonia. That is the reason why we should read and respect him.

Бане, ова е предлог за Содржната. Овде не се ставени текстовите на англиски јазик. Доколку оди вака, задолжително да се избришат секаде имињата на преведувачите под текстовите.

СОДРЖИНА / SADRŽAJ / CONTENTS

Катица ЌулавковаВРАЌАЊЕТО НА МИРОСЛАВ КРЛЕЖА – Сто години од првото доаѓање во Македонија ………Горан КалоѓераКРЛЕЖА И СКОПЈЕ ВО ТРИ ЧИНА (Превод Б. Јовановска) ……..Божо РудежКРЛЕЖА, ЛЕТО ГОСПОДОВО 2013 (Превод Б. Јовановска)…….Гане ТодоровскиКРЛЕЖА И МАКЕДОНИЈА …………Katica ĆulavkovaPOVRATAK MIROSLAVA KRLEŽE – Sto godina od prvog dolaska u Makedoniju (Prijevod B. Jovanovska) …..Goran KalogjeraKRLEŽA I SKOPJE U TRI ČINA …….Božo RudežKRLEŽA A.D. MMXIII. ….Gane TodorovskiKRLEŽA I MAKEDONIJA (Prijevod B. Jovanovska) ….................................................................................................................................Треба да следат текстовите на англиски јазик зад кои, претпоставувам, ќе стои: (Translated by Z. Anchevski)

222


МИРОСЛАВ КРЛЕЖА120 години од раѓањето100 години од првото доаѓање во Македонија

Главен уредник и координатор на проектот Томе Серафимовски

Соработник Лилјана Угриновска

Превод на македонски и на хрватски јазик Билјана Јовановска

Превод на англиски јазик Зоран Анчевски

Јазична редакција Лилјана Угриновска Метју Џонс

Ликовен уредник Кочо Фиданоски

Компјутерска подготовка Бранислав Галиќ

Фотографии Горан Десковски

Печати Скенпоинт – Скопје, 2013

Тираж 500

Мiroslav КrleŽa 120. obljetnica od rođenja 100 godina od prvog dolaska u makedoniju

Documents