Inspirerende ideeën voor de Nacht van de Nacht

INFORMATIEMAP

WORKSHOP NACHTBELEVING 2006

Laat het donker donker. Wees zuinig met licht.

IVN Consulentschap Zeeland

2

INHOUDSOPGAVE PAGINA

Educatieve werkvormen en ideeën 3

Uitgewerkt programma workshop nachtbeleving 8

+ bijlage schemerschim van Ecomare 12

+ bijlage voelpad IVN. 15

Gedichten en verhalen over de nacht 17 Zingende vleermuizen van Koos van Zomeren 20

Column van Frank van Pamelen over de nacht 22

„k heb ‟t licht nog an van SKIK, album ‟s Nachts 24

Informatie over het nachtelijk leven van dieren en planten 25

Twee verhalen uit „Opblijven voor de teunisbloem‟van Maya Roozen 34 Teunisbloem en vuurwerkplant

diverse artikelen)

De informatie in deze map is samengesteld uit diverse artikelen,

handleidingen en andere bronnen over licht en donker. Het is niet de

bedoeling geweest om een compleet overzicht te maken. We hopen wel

dat het voldoende inspiratie geeft om activiteiten om te zetten in een

intense beleving van de nacht en haar schoonheid.

3

Educatieve werkvormen en ideeën Een excursie in de avondschemer of in het duister is een aparte ervaring. Met onderstaande ideeën en werkvormen is een excursie tot een nachtbeleving te maken. Ieder kan eruit kiezen wat bij hem of haar

past. Natuurlijk kun je ook andere personen of organisaties erbij vragen, bijvoorbeeld sterrenwacht of vleermuisdeskundige of de plaatselijke boswachter. Tips bij het organiseren van een activiteit

Licht de terreinbeheerder/eigenaar in over je plannen en vraag toestemming. Natuurgebieden zijn meestal niet zomaar na zonsondergang toegankelijk.

Verken de route bij daglicht, bijvoorbeeld om te kijken hoe de ondergrond is waar je langs gaat.

(kuilen, greppels, prikkeldraad etc)

Het kan handig zijn om te kijken hoe de maanstand is, wanneer het donker wordt (of juist licht, voor vroege vogels!).

Zijn er nog opvallende planeten te zien? Neem een zaklamp me voor nood (om informatie te lezen of als er iemand gewond is). Wandelen in het donker kan bijvoorbeeld voor kinderen best „eng‟ zijn. Daardoor kunnen ze veel

lawaai gaan maken. Probeer dat te voorkomen. Donkerte en stilte passen goed bij elkaar en

maken de beleving intenser. Veel lawaai schrikt ook dieren af.

WERKVORMEN EN ONDERWERPEN VOOR DE NACHT

1. Sterren kijken Bijvoorbeeld i.s.m. een sterrenwacht of iemand die er veel vanaf weet. In Nederland kun je op veel plaatsen al minder sterren zien door verlichting. Zeker in stedelijk gebied. Door een telescoop kun je

meer zien. Maar wat zie je dan? Dat kan iemand van een sterrenwacht je vertellen.

2. Hoeveel sterren zie je nog? Sterrenmeting Je kunt eenvoudig een meting doen om te kijken hoe „lichtvervuild‟ je omgeving is. Hiervoor heb je een sterrenmetingkaart nodig. Deze sterrenmetingkaart is te vinden in het speciaal samengestelde “Nachtpakket” voor de Nacht van de Nacht. De meting is ook op de website www.nachtvandenacht.nl te vinden.

Hieronder de handleiding. Sterrenmeting: hoeveel sterren ziet u nog? Nederland is een van de meest verlichte landen in de wereld. Daardoor kunnen we op een heleboel plaatsen steeds minder sterren zien. Er zijn zoveel lichtbronnen, vooral in de buurt van steden, dat de sterren achter een vitrage van licht verscholen gaan. De Universiteit van Wenen (Oostenrijk) brengt

wereldwijd in kaart hoe verlicht de hemel is. De Milieufederatie Drenthe heeft in 2003 al meegedaan aan

de sterrenmeting. U kunt op de kaart van Nederland zien dat er al waarnemingen zijn ingevoerd. De kleur van de stippen is een indicatie voor de helderheid van de hemel. U kunt ook mee doen! Kijk zelf hoeveel sterren u nog ziet en bepaal hoe helder de hemel bij u is.

Hoe gaat het in zijn werk? We gebruiken voor de meting de zichtbaarheid van het sterrenbeeld Kleine Beer. Dit sterrenbeeld is het hele jaar door zichtbaar in Nederland en (redelijk) eenvoudig op te sporen aan de hemel. Hoe meer sterren u van de Kleine Beer kunt zien, hoe helderder de hemel. Hieronder staat stap voor stap beschreven hoe u de meting uit kunt voeren. De benodigde instructies kunt u uitprinten en mee naar buiten nemen. Daarna kunt u de resultaten invoeren via de Oostenrijkse website.

4

Stap 1

Print het kaartje met de 7 beelden van het sterrenbeeld Kleine Beer uit. Neem ook de beschrijving mee hoe u dit sterrenbeeld kunt vinden aan de hemel. Dan kunt u naar buiten. Deze meting gaat natuurlijk alleen als het onbewolkt is en er geen maan te zien is!

Stap 2 Zoek een plek op die op enige afstand is van bijvoorbeeld straatverlichting.

Geef uw ogen 15 minuten de tijd om aan het donker aan te passen. Als u de instructies wil bekijken, gebruik dan een rode zaklamp, of bedek de zaklamp zo dat het er enkel nog zacht door schijnt. Controleer of het sterrenbeeld 30° boven de horizon staat, dat is op 1/3 tussen de horizon en het punt recht boven u. Vergelijk de sterren, die u kunt zien met het blote oog (!), met het kaartje dat u heeft uitgeprint. Noteer dit en noteer ook de datum, tijd en waarnemingsplaats. Dat was het buitengedeelte. Geniet nog rustig verder van de sterrenhemel……

Stap 3 U kunt de gegevens invullen op de Oostenrijkse site. Ga op „menu‟ staan (links) en klik op „waarnemingsformulier‟. Als u alle gevraagde gegevens invult, wordt uw meting aangeleverd. Na verloop van tijd wordt de kaart geactualiseerd en verschijnt ook uw meting op de kaart. NB: op de site worden de coördinaten gevraagd van de plaats van waarneming. Indien u die niet weet,

kunt u deze opzoeken via de website. Kijk op de Oostenrijkse website onder resultaten voor de metingen in Nederland. HET VINDEN VAN DE KLEINE BEER Op het noordelijk halfrond is de Kleine Beer gedurende het hele jaar door zichtbaar. De Kleine Beer is terug te vinden aan de hand van de zoekkaartjes, maar houd er rekening mee dat als een gevolg van het draaien van de aarde, de exacte plaats constant wijzigt. De oriëntatie is daarom niet altijd zoals op

de zoekkaartjes getoond. Ook afhankelijk van het seizoen treden er verschillen op aan de sterrenhemel. Evenals de Grote Beer heeft ook de Kleine Beer de vorm van een steelpan. De vrij heldere ster aan het

uiteinde van het steeltje van de Kleine Beer is de Poolster. Deze ster staat altijd in het noorden en is met hulp van een kompas op te sporen. Ook aan de hand van de Grote Beer kan men de Poolster vinden.

Neem de twee uiterste sterren van de pan van de Grote Beer en trek de afstand ertussen ongeveer 5

keer naar links door. U komt dan bij de Poolster en zo bij de Kleine Beer uit.

3. Verhalen vertellen Er zijn veel verhalen en legenden over „duistere zaken‟. De nacht heeft vaak een schimmige, lugubere of negatieve bijklank. Denk ook maar aan alle gezegden waarin duister voorkomt. Dit geheimzinnige kun je gebruiken in je excursie om de toon te zetten. Er zijn verhalen die voor kinderen geschikt zijn, maar ook verhalen voor volwassenen. Vaak zijn er in een gebied ook wel oude verhalen op te sporen over de (ontstaans)geschiedenis of een oud gebruik. De voorbereiding van een dergelijke activiteit kan wel wat tijd vergen. Maar het hoeft niet te moeilijk. Vaak is een wandeling in het donker door een bosgebied al „spannend‟ genoeg.

Wil je er echt werk van maken dan kun je bijvoorbeeld duistere figuren het pad laten kruisen, een

„toverdrankje‟ aanbieden, de deelnemers „inwijden in de nacht‟ (camouflagekleuren geven). Bedenk wel welk doel je hiermee voor ogen hebt. Wil je juist dat mensen / kinderen vertrouwd raken met het donker, dan moet het niet ontaarden in een griezeltocht!

4. Voor vroege vogels Veel vogels beginnen in de schemering, vlak voor zonsopgang te zingen in het voorjaar. Neem een vogeldeskundige mee op pad en ga luisteren naar het vroege ochtend concert. En geniet tevens van het licht worden. Meer hoef je eigenlijk niet te doen…..

5. Zintuigen in werking zetten Hoe vinden nachtdieren hun weg? De meeste nachtdieren hebben weinig aan hun ogen ‟s nachts. Daarom zijn andere zintuigen goed ontwikkeld, bijvoorbeeld het gehoor, reuk of gevoel. Dat kun je

5

nabootsen door een paar momenten in de excursie op te nemen waarbij je stilstaat bij verschillende

zintuigen. Ogen dicht en luisteren naar je omgeving: Kun je je omgeving horen? En wat hoor je dan? Ogen dicht en voelen: Hoe voelt de ondergrond? Wat voel je nog meer van je omgeving? (wind, vochtige lucht….etc)

Ogen dicht en ruiken: Hoe ruikt de omgeving? Vertelt de geur waar je bent? Sommige bloemen gaan ‟s avonds bloeien en geuren om insecten (bijv nachtvlinders) te lokken. Bijvoorbeeld de teunisbloem of de kamperfoelie.

Al snel zal je merken dat je als het ware andere dingen gaat „zien‟. De nacht dompelt de natuur namelijk

in een magisch sfeertje door het ritselen van de bladeren, de roep van een uil, de geur van afgevallen bladeren. In oktober is er in de nachtelijke natuur heel wat te beleven. Deze activiteit kan het best begeleid worden door iemand die uitleg kan geven over bijvoorbeeld de waargenomen geluiden. Omdat de groep gedurende de wandeling niet altijd stil is, kan de begeleider stille momenten inlassen. Hierdoor wordt de beleving intenser en worden bovendien dieren niet afgeschrikt.

6. Op zoek naar nachtdieren De uil De meeste uilen zijn ‟s nachts actief. Overdag zitten ze verscholen in bomen te rusten. Dat heet een roestplaats. Er bestaat een verhaal waarom de uil een nachtvogel is. Het verhaal in het kort:

Op een gegeven moment wilden de vogels een koning kiezen. De vogel die het hoogst kon vliegen, mocht koning worden. Alle vogels deden erg hun best, maar het kleinste vogeltje, het winterkoninkje, speelde vals. Hij liftte mee op een arend en toen de arrend niet meer hoger kon, sprong het winterkoninkje op en won de wedstrijd. Voor dit bedrog werd hij opgesloten in een muizenhol. Een uil moest hem bewaken. De uil viel in slaap en het winterkoninkje ontsnapte. De uil schaamde zich zo dat hij zich overdag niet meer aan de andere vogels durfde vertonen.

Een uil heeftspeciale veren waardoor hij heel geruisloos kan vliegen. Iedere veer is aan de rand donsachtig. Zo hoort zijn prooi hem niet aankomen. Een uil heeft hele grote oren, die bijna de hele zijkant van de kop in beslag nemen. Je ziet ze niet, want ze zitten onder de veren. De ogen van een uil zijn heel goed: hij ziet bijna evengoed als andere dieren overdag. De ogen zitten voor in de kop en daardoor kan hij goed diepte schatten. Doordat een uil zijn kop 180 graden kan

draaien, heeft hij goed overzicht over de omgeving. Een uil heeft een goede schutkleur, waardoor bij minder snel opgemerkt wordt.

Vleermuizen Een ander nachtdier dat minstens zo boeiend is als de uil is de vleermuis. Dit kleine vliegende zoogdier

vangt insecten op zijn gehoor. Met heel hoge geluiden vindt hij zijn weg en zijn voedsel. Doordat het geluid op voorwerpen (bomen, huizen, maar ook insecten) terugkaatst, weet hij zijn weg en eten te vinden. De geluiden die hij maakt zijn ultrasoon, met een hoge frequentie. Voor de mens zijn ze niet hoorbaar. De techniek kan een handje helpen! Met een „batdetector‟ zijn deze ultrasone geluiden om te vormen (de frequentie verlagen) tot hoorbare geluiden. Het resultaat is een hevig tikkend en klikkend geroep waaruit een specialist van alles kan afleiden, zoals de soort, het gedrag van de dieren en zelfs

wanneer het diertje een prooi verorbert! Vleermuizen zijn van het voorjaar tot in de herfst actief. Als het kouder wordt, zoeken ze een

winterverblijf (een ruimte waar het niet vriest en waar een goede luchtvochtigheid heerst) op en gaan in

6

winterslaap. In de zomerperiode gaan de vleermuizen in de schemering op jacht. Overdag houden ze

zich schuil op donkere plekken en uit de zon, bijvoorbeeld een holte in een boom, achter een luik.

Nachtvlinders Er zijn veel meer nachtvlinders dan dagvlinders. Vrijwel alle nachtvlinders vliegen „s nachts, maar (om het verwarrender te maken) ruim honderd soorten zijn ook overdag actief: de overdag actieve

nachtvlinders. Alle nachtvlinders zijn van dagvlinders te onderscheiden door de vorm van hun voelsprieten. In Nederland zijn er meer dan 2000 soorten bekend, waarvan ongeveer 1300 horen tot de zogenaamde kleine vlinders. De overige soorten worden vaak samengevat onder de term „macro‟s‟: de grote nachtvlinder. Nachtvlinders kun je redelijk eenvoudig lokken. Tips over hoe je dat kunt doen staan in bijlage 5. Met een wit laken en een felle lamp kom je al heel ver. En eventueel geurende bloemen van planten die vooral in de schemering geuren, om insecten te lokken. De vlinders zullen op de geur en het licht

afkomen. Vang ze voorzichtig in potjes en bekijk ze. Daarna weer vrijlaten natuurlijk! Het herkennen en op naam brengen is nogal lastig. Een hulp daarbij is de nachtvlinder zoekkaart. Of de gids “Dagactieve

nachtvlinders”, beide via de Vlinderstichting te bestellen (of bij IVN). De zoekkaart voor nachtvlinders zit ook in het nachtpakket dat alle deelnemers ontvangen.

Meer nachtdieren Er zijn meer dieren actief in de schemering of ‟s nachts. Een aantal dieren staat op de Nachtdieren zoekkaart vermeld, die speciaal ontwikkeld is tijdens de campagne Laat het donker donker. De kaart zit ook in het nachtpakket dat alle deelnemers ontvangen.

7. Folie dat licht 50% reduceert We zijn eraan gewend dat de straten binnen de bebouwde kom zijn verlicht. Er zijn richtlijnen die aangeven hoeveel verlichting op een bepaalde plaats gewenst is. Maar hoeveel is echt nodig? Kunnen we met minder verlichting toe? Om dat te testen hebben we een stukje folie, dat 50% van het licht reduceert. In het nachtpakket zit

een nachtbril met een stukje van dit folie. Kijk je daar doorheen dan zie je je omgeving met 50% minder licht.

Doe de test met een groep Neem de mensen mee naar een verlichte straat. Geef ze het folie en stel de volgende vragen. (NB:vertel nog niets over de werking van het folie) 1. Zie je een verschil met of zonder folie? 2. Zie je voldoende door het folie om de verkeerssituatie in te schatten? (verkeersveiligheid)

3. Kan je een persoon in een donkere hoek opmerken? (zowel met als zonder folie) 4. Wanneer je opkijkt naar de sterrenhemel en tegelijk half over het folie kijkt, zie je dan een verschil in achtergrond tussen de twee delen van het beeld?

Op de eerste vraag zal meestal geantwoord worden dat er bijna geen verschil te merken is, of vaak dat het contrast tussen licht en donker is verbeterd met het brilletje.

Op de tweede vraag wordt bijna altijd ja geantwoord. Op de derde vraag wordt verschillend geantwoord. Indien een persoon in een donkere hoek niet opgemerkt wordt zonder brilletje gebeurd dat ook niet met, indien hij wel opgemerkt wordt zonder brilletje lukt dat meestal ook met.

Op de vierde vraag wordt altijd ja geantwoord. Nabespreking Naderhand vertel je hoe het folie werkt en kun je mogelijk conclusies trekken. Bijvoorbeeld: er kan best wat minder intensief worden verlicht. Het vermindert lichthinder, spaart

energie en toch blijft de verkeersveiligheid en de zichtbaarheid gelijk of verbeterd deze zelfs. Tegelijk

7

wordt de achtergrond van de nachthemel donkerder en daardoor kunnen sterren beter waargenomen

worden.

8. Een lichtje in het donker Om te laten zien hoeveel invloed licht op je beleving van het donker heeft, kun je het volgende doen. Ga met een groep op een zo donker mogelijke plaats staan. Steek een lucifer aan. Laat die opbranden en vraag dan aan de mensen wat ze ervaren. Je zult zien dat 1 zo‟n lucifer heel veel licht uitstraalt, je kunt de (mensen en de) omgeving goed onderscheiden.

Een andere mogelijkheid is om op een open plek te gaan staan, eventueel kan dit ook in de buurt van een weg. Probeer wel een zo donker mogelijke plek te vinden (niet bij een straatlantaarn). Laat de mensen enkele minuten om zich heen kijken.

Wat zien ze? Waar wordt de aandacht door getrokken? Heel vaak zal een lichtpunt (in de verte of vlakbij) de aandacht trekken. Bewegende lichtpunten (koplampen van auto‟s of fietsen) trekken nog meer.

Ook dieren worden op deze manier naar licht toe getrokken.

9. Vaartocht in de schemering of nacht In een aantal natuurgebieden kun je vaartochten maken (met een fluisterboot. Ook per kano is een gebied ‟s nachts te beleven.

10. Kaarsjeswandeling Wandelen van lichtje naar lichtje, al dan niet met „posten‟ waar iets verteld wordt.

8

Programma workshop Nachtbeleving 5 oktober 2006

Aanleiding De campagne Laat het donker donker van de 12 provinciale milieufederaties en Stichting Natuur en Milieu brengt het belang van duisternis voor mens en natuur onder de aandacht. De campagne richt zich op twee doelgroepen: „stakeholders‟ (bestuurders, ambtenaren van gemeenten en provincie en andere

partijen zoals Rijkswaterstaat). Daarnaast is er de doelgroep „publiek‟. Bij beide doelgroepen horen een aantal activiteiten. Voor de doelgroep publiek staat in het najaar de Nacht van de Nacht op het programma. Tijdens deze avond worden allerlei activiteiten georganiseerd, gericht op het laten beleven van de „schoonheid van de nacht‟. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan het belang van duisternis.

Doel van de workshop Het thema Duisternis kan op diverse manieren in een activiteit worden ingebouwd. Er zijn allerlei werkvormen die zich lenen om met dit thema iets te doen. Zie ook pagina 3 t/m 7. Het IVN Consulentschap Zeeland en de Zeeuwse Milieufederatie hebben deze ideeën verder uitgewerkt in onderstaand programma voor de workshop Nachtbeleving. Deze workshop is bedoeld om werkvormen en ideeën aan te reiken. Het is niet de bedoeling om alle onderdelen, die tijdens de nachtbelevingstocht aan de orde komen, in de eigen activiteit te verwerken, maar om er uit te kiezen wat in de eigen situatie

het meest passend is. Doelgroep Deelnemers (organisatoren) van de Nacht van de Nacht waaronder IVN gidsen, excursieleiders van bijvoorbeeld het Zeeuwse Landschap, Staatsbosbeheer, NM en andere (lokale) organisaties in de

provincie Zeeland.

Aantal deelnemers: minimaal 12 - maximaal 20 Materiaal voor de cursisten Informatiemap voor de cursisten met o.a.:

- Overzicht van mogelijke werkvormen en ideeën, met eventuele bijbehorende materialen, voorbereiding en randvoorwaarden

- Gedichten en verhalen over de nacht

- Informatie over het nachtelijk leven van dieren en planten - Informatie over de maan en de sterren

Huiswerk vooraf voor de cursisten Neem je favoriete nachtverhaal of gedicht over de nacht mee. Neem een zaklamp mee

Programma De workshop omvat één lange bijeenkomst met een inleiding (binnen) en een praktisch gedeelte (buiten in het donker). Bij binnenkomst kunnen de deelnemers hun zaklantarens met rood folie bekleden. Er zijn ook een paar extra zaklampen met folie.

Broodmaaltijd bij kaarslicht We starten de bijeenkomst met een broodmaaltijd in sfeer. Naast boord eten we champignonsoep met sterren (pastinaak, gele pompoen of peen) en fruitsalade met appelsterren. Tijdens de maaltijd wordt het programma toegelicht en worden de materialen die alle deelnemers na afloop mee mogen nemen uitgereikt en besproken.

9

Uitwerking nachtbelevingstocht (18.30 – 21.30 uur)

De tocht gaat vanaf de ingang van de landschapstuin naar de vliedberg, waar iemand van de Sterrenwacht op ons wacht. Tijdens dit deel van de tocht wordt onderdeel 1 gedaan. Als er geen sterren te zien zijn. Wordt dit onderdeel voorafgaand aan de nachtbelevingstocht binnen gedaan. Na de vliedberg wandelen we weer terug naar het beginpunt waar inmiddels een vuurkorf brandt en een verhalen vertelster een nachtelijk verhaal vertelt, terwijl de aanwezigen van een slaapmutsje genieten (alcoholisch en Jan Salie, een slaapdrankje van melk en salie). Tijdens deze wandeling worden de onderdelen 3,4 en 5 gedaan.

De activiteiten zijn thematisch ingedeeld. Per thema worden de onderdelen kort toegelicht, wordt een indicatie gegeven van de tijd en worden de benodigdheden genoemd. De thema‟s:

1. Bij nacht en ontij werken de zintuigen beter 2. Hoe vind je de weg in het donker (oriëntatie)

3. Beleef de nacht!

4. Communicatie in het donker. 5. Hoe donker is donker? 6. Verhalen in het donker

1. Bij nacht en ontij werken de zintuigen beter! Voelpad en schemerschimwandeling (samen ongeveer 60 min). Het zijn beide activiteiten waar het nog niet helemaal donker voor hoeft te zijn. Bij het voelpad lopen de deelnemers in tweetallen een bepaald traject langs, waar opdrachtkaartjes langs hangen. Bijvoorbeeld langs een touw. Een van de twee is geblinddoekt, de ander speelt voor gids. Na 4 opdrachten wisselen. Onderdelen: voelen met je voeten, je handen en je hele lijf, ruiken, proeven,

luisteren en kijken. Bij de schemerschimwandeling staan de zintuigen en de beleving centraal en is er sprake van een duidelijke verhaallijn. Zie de beschrijving van de schemerschimwandeling in de bijlage na pagina 11 We doen de onderdelen:

Zoeken naar de schemerschim en het inleidende verhaal door de schemerschim. Eén worden met de nacht. Maansteentjes

Als een ster op de aarde Zelfreflectie (met de „zilveren‟ schaal)

De andere onderdelen komen aan bod bij de natuurbelevingsopdrachten bij 3. Benodigdheden 2 touwen, opdrachtkaartjes, blinddoeken, voelzakjes met inhoud, dingen om te ruiken en dingen om te proeven.

Schemerschimwandeling: zwarte cape, stormlamp, smink (zwart) geurtje (hooibloemen), zakje met „maan‟stenen, roestvrijstalen schaal,

2. Hoe vindt je de weg in het donker? Oriënteren m.b.v. de sterrenhemel (30 min) Met een bijdrage vanaf de vliedberg van Jan Minderhoud van de Sterrenwacht. Onderdelen:

De Sterrenhemel van Nederland, met aandacht voor de planeet Mars Werken met de sterrenkaart van het planetarium Sterrenmeting en het zoeken van de grote en kleine beer

Benodigdheden Uit het nachtpakket:

De sterrenhemel van Nederland Handleiding sterrenmeting Sterrenzoekkaart van planetarium

10

3 Beleef de nacht! Nachtcirkel (15 min) Deelnemers staan, of zitten in een cirkel om de gids.

Gids stelt allerlei vragen, die de deelnemers voor zichzelf beantwoorden. Alles gebeurt in stilte. Als iedereen op z‟n gemak zit begint de gids. Voorbeelden van vragen:

Waar zit je op? Is dat hard, zacht, warm, kou, droog, nat, hobbelig of… Voel je de wind? Van welke kant komt de wind, van voren, van achteren van links of rechts. Maak je vinger nat en steekt die omhoog. Voel je het nu beter? Hoe vind je het hier? Lekker, koel, warm, koud, eng, prettig, onbehaaglijk enz.

Hoe voelen je handen aan? Houd ze tegen je wang, hoe voelt dat? Kijk om je heen, zie je iets bewegen door de wind?

Wat kun je allemaal onderscheiden in het donker? Zie je lichtjes? Kijk naar de hemel. Zie je wolken? Welke kant gaan ze heen? Zie je sterren? Zie je de maan? We doen een halve minuut onze ogen dicht en luisteren naar alles, wat er te horen is. Ik geef

aan wanneer de tijd om is. Welke dieren hoorde je? Welke geluiden van mensen? Welke andere geluiden?

Adem eens diep in en ruik goed. Ruik je iets? Lekker, vies, weet je wat het is? Welke 3 kleuren zie je het meest om je heen? Wat is het oudste dat hier te zien is denk je? Wat het nieuwste? Is er iets dat je graag zou willen hebben, of meenemen?

Venster op de nacht (5 min)

Iedereen zoekt een plekje in de buurt waar hij /zij zich veilig en fijn voelt. Daar ga je zitten, of liggen. Probeer dan met alle zintuigen de nacht om je heen te ervaren. Na 5 minuten worden ervaringen uitgewisseld.

Hemelogen (10 min) De deelnemers krijgen een spiegel die ze voor hun borst houden, daar kijken ze in. Ze gaan in een rij achter elkaar met de rechterhand op de schouder van de voorganger, de gids loopt voorop en zorgt dat

er niemand struikelt o.i.d. Opdrachten tijdens het wandelen: Zoek naar iets bijzonders met je hemeloog, als je iets gevonden hebt, sta dan stil. De rest van de groep probeert het ook op te zoeken met hun hemeloog. Richt je hemeloog op een tak, het maakt niet uit welke. Bekijk die tak heel nauwkeurig. Kijk nu naar boven met je gewone ogen en probeer die tak te vinden.

Benodigdheden: Iets om evt. op te zitten (zitmatjes) Uilenfluitje om deelnemers terug te roepen. Spiegeltjes voor alle deelnemers

4. Communiceren in het donker De meeste dieren houden zich stil in het donker. Veel veiliger. Dit hele onderdeel kost ongeveer 15 minuten.

Sprinkhanen maken wel veel herrie, maar sommige mannetjes gaan in de buurt zitten van een ander mannetje, die harder sjirpt. Zodra het vrouwtje verschijnt probeert hij haar als eerste te

verleiden. De deelnemers lopen in de richting van een bepaald geluid (krekeldoosje). Wie heeft de bron het eerste gevonden?

Nachtvlindervrouwtjes gebruiken geurstoffen om het mannetje te lokken. De deelnemers krijgen geblinddoekt iets te ruiken en moeten die geur (zonder blinddoek) terug zien te vinden in het bos. We sturen ze natuurlijk niet letterlijk het bos in, maar hangen verschillende geurende „nachtvlinders‟ op (aan een namaak spinnenweb bijvoorbeeld).

Bij de glimworm lokt het vrouwtje het mannetje met lichtsignalen. Elke soort heeft haar eigen

lichtsignalen. In de omgeving hangen verschillende reflectors. Alle deelnemers zoeken zo snel

mogelijk 2 dezelfde reflectors en nemen die mee.

11

Als er tijd over is kunnen we de wekkerproef doen om te demonstreren hoe een vleermuis communiceert. Zie ook het werkblad op pagina 29. Tikkende wekker in een lap in een blik doen en luisteren. Dan een plankje boven de tikkende wekker houden, wat hoor je nu? Benodigdheden Bagagespin of namaakspinneweb, verschillende duidelijke geurtjes (musk, vanille, rozemarijn en

lavendel bijvoorbeeld), blinddoekjes (van voelpad meenemen). Reflectors in verschillende vormen en kleuren + zaklampen (met of zonder folie) Geluid dat op een sprinkhaan lijkt (krekeldoosje) Evt. Wekker (opwind), doekje, blikje en plankje.

5. Hoe donker is donker? Een verschil van dag en nacht! (10 minuten) De deelnemers krijgen een paar foto‟s, die overdag genomen zijn en proberen die plekjes terug te vinden. Vanaf het punt waar de deelnemers staan zijn de plekken van de foto te „zien‟ Hoe donker vinden ze het plekje van hun foto in vergelijk met de omgeving? Tijd: 10 minuten

Slapende planten (bij tijdgebrek laten vervallen) Met de zaklamp met folie zoeken naar bloeiende planten. Hoe zien ze er ‟s nachts uit? Camouflagespel (bij tijdgebrek laten vervallen) De ene helft van de groep stelt zich verdekt op langs het pad. Iedereen heeft andere kleding aan, dus de een is beter te zien dan de ander. De andere helft van de deelnemers loopt over het pad en telt het aantal mensen die ze langs het pad ontdekken. Dit gebeurt in stilte. Pas aan het eind wordt

geïnventariseerd hoeveel mensen iedereen kon ontdekken. Daarna wisselen de groepen. Tijd: 2 x 5 minuten Nachtbril (10 minuten)

Uit nachtpakket: de nachtbril en de bijbehorende test Vervolgens kunnen we in de buurt van Terra Maris / in de buurt van verlichting met de lichtmeter werken.

Benodigdheden Foto‟s, 2 per deelnemer Zaklamp met rood folie Nachtbril en uitleg van de test. Lichtmeter

6. Afsluiting bij de vuurkorf met verhalen en slaapmutsje Alle deelnemers worden door de verhalenvertelster ontvangen en gaan rond de vuurkorf zitten en krijgen een slaapmutsje met of zonder alcohol. De verhalen vertelster vertelt een paar nachtverhalen. Benodigdheden

Vuurkorf, hout, aanmaakblokjes en lucifers/aansteker Verhalenvertelster Borrelglaasjes, koffiekopjes slaapmutsje en saliemelk.

Extra idee: Schimmenspel

De verschillende groepjes beelden het nachtelijk gedrag van een dier uit. Geluid mag gebruikt worden. In de uitbeeldingen doen alle leden van het groepje mee. Verder is het belangrijk dat het hele groepje samen één dier uitbeeldt. De drie opdrachten die alle groepjes krijgen zijn: 1. Beeld het dier uit statisch 2. Beweeg als dat dier 3. Beeld twee nachtelijke karakteristieken van dit dier uit

Benodigdheden:

Lakens, touw, felle lamp (looplamp, bouwlamp) en verlengsnoer.

12

Ecomare, centrum voor wadden en Noordzee

TOERISTEN KINDERPROGRAMMA SCHEMERSCHIM – 1.5 UUR

Doelgroep Leeftijd van 9 tot 13 jaar. Groepsgrootte: 15 Aantal begeleiders: 2

Materialen Nodig; Houtskool en natuurlijk geurtje Zitmatjes Steentjes en twee zakjes

Lantaarn Fluitje/klikker/muziekdoos BESCHRIJVING VAN DE MODULE

De schemerschim moet in het zwart gekleed gaan. (goed moment vinden om te beginnen iets anders als de klok) Verzamelen bij EcoMare. De veldwerk begeleider neemt de groep mee naar het Mientje. (via paardenpad). Mientje

De veldwerkbegeleider zet de kinderen in een kring. Op het Mientje ontmoeten ze de schemerschim. De schemerschim vertelt; “Langzaam draaien we in de schaduw. Het is nu schemertijd. Op dit moment brengt de zon de dag naar de andere helft van deze planeet en glijden wij in de schaduw. Zonder het licht van de zon lijkt het een hele andere wereld het is als of er een wisseling van de wacht plaats vind. En eigenlijk is dat ook zo. De wezens actief zijn als de zon hier schijnt rusten als het hier donker wordt.

De wezens die rusten als het hier licht is, worden actief als de zon achter de horizon verdwijnt. Ook ik, de schemerschim, word dan actief. Ik waar hier rond en waak over de nacht. Er zijn tegenwoordig niet

veel schemerschimmen meer. Maar ik heb vernomen dat jullie wel geïnteresseerd zijn. Vanavond zal ik jullie alles over de schaduwtijd laten zien. Maar eerst moeten we proberen 1 te worden met de nacht. Hier de kleur van de nacht (beetje houtskool) en de geur van de nacht (Natuurlijk bloemen geurtje)” De kinderen krijgen allemaal van de schemerschim en de veldwerkbegeleider een veeg zwart op hun wangen en een druppeltje geurstof op hun pols. “In het donker hebben we niet zo veel aan onze ogen. Maar des te meer aan onze andere zintuigen. Laat

je ogen maar dicht maar zet je neus en oren goed open en probeer goed te voelen. Om dat voelen een beetje te stimuleren heb ik hier een opdracht voor jullie en het is tegelijkertijd een soort test. In deze zak zitten steentjes. Ik ga bij jullie langs en dan mogen jullie allemaal een steentje uit de zak halen. Voel met je handen achter je rug hoe het steentje voelt neem de tijd. Is hij glad of ruw heeft het

scherpe of juist stompe puntjes. Als je denkt het steentje te kennen mag je hem terug geven. Dan stop

ik ze in dit zakje. Aan het eind van onze tocht gaan we weer in een kring zitten en gaan we kijken of jullie je eigen steentje weer terug kunnen vinden.” “Er is 1 ding dat ik aan jullie moet vragen. Jullie mogen in het begin wel even fluisteren, maar op het moment dat ik aan jullie vraag om stil te zijn moeten jullie ook echt stil zijn. Het is voor jullie beter maar ook voor de wezens die zojuist hun slaap plaats opgezocht hebben. Kom laten we gaan”

Bij de boom rand “We zitten nu op het randje van de schaduw tijd. De nacht is een wereld van zwart en wit. Het is nog niet helemaal donker een beetje licht van de zon kan ons nog bereiken. Langzaam worden de kleuren dieper. Kijk eens naar de kleur van het gras. Het wordt steeds donkerder let goed op de kleuren om je heen. We gaan nu door het bos veel dieren hebben hier hun slaapplek opgezocht we moeten dus even heel stil zijn.”

13

In het bos

“De wisseling van de wacht heeft plaats gevonden. Doe je ogen even dicht en luister heel goed naar de geluiden, de symfonie, van de nacht. (even een poosje stil zijn) hou je ogen even dicht en probeer nu het bos te ruiken. Onthoud de geur goed.” Pagga’s paadje “We hebben het bos achter ons gelaten en zijn nu in een heel ander landschap terecht gekomen. We gaan hier even in een kring zitten. We gaan weer even luisteren naar de symfonie van de nacht

daarvoor gaan we ons zo even omdraaien en met onze rug naar het midden van de cirkel zitten. Probeer niet te bedenken waar het geluid vandaan komt of wie het maakt luister gewoon. Zorg dat je heel stil bent en doe je ogen weer dicht. (even vol houden) Draai je nu weer om. Ik denk dat jullie er nu wel aan toe zijn om een stukje nacht voor jezelf te hebben. Jullie gaan straks een eigen plekje zoeken. Ik blijf hier zitten en de lantaarn blijft aan. Ga niet te ver je moet mijn fluitje nog kunnen horen (geef grenzen aan) Ga zo ver als je zelf prettig vind. Het is helemaal

niet erg als je dicht bij de lantaarn wil zitten. Probeer je eigen plekje goed te verkennen wat ruik je wat

hoor je wat voel je soms als je heel rustig bent kan je leuke ontmoetingen hebben met een mede bewoner van dit zonneschip. Ik zei net we gaan een eigen plekje zoeken. Dat betekent dat je alleen zit, heel stil bent en minimaal 2 meter van een ander vandaan zit. Mocht er nu iemand voor je gaan zitten dan draai je je gewoon een halve slag om. We halen straks de sluier van stilte over ons neer op het moment dat die neer is zijn we stil en we gaan pas weer praten op het moment dat we hem weer op gehaald hebben”. (Even oefenen)

Fluiten; iedereen weer in de kring sommeren sluier van stilte ophalen en op zachte toon even na bespreken. Op het strand “Dit is het laatste onderdeel van jullie reis door de schaduw. We gaan weer in een kring zitten. Ga nu op je rug liggen met je hoofd naar het midden van de cirkel. Zorg ervoor dat de cirkel groot genoeg is dat iedereen erin past. Ik blaas de lantaarn uit. Nu hebben we alleen nog het licht van de sterren en de

bakens op zee. De bakens op zee wijzen de weg aan schepen. Voordat de bakens bestonden deden de

sterren dat voor de reizigers. Zonder de sterren zouden velen hopeloos verdwaald zijn. Ik hoop dat je je goed vast houd. Druk je rug maar stevig in de grond zodat je niet van ons zonneschip af valt. Op dit moment draaien we rond met een snelheid van 1000 km/uur. Zie je daar de sterren. Als het echt donker is kan je de melkweg zien ons “planetenstelsel”. We zitten aan de rand van het planeten stelsel en draaien rondjes om onze eigen ster de zon met een snelheid van meer dan 100.000 km per uur. Zoek

een ster uit het lijkt misschien maar een heel klein puntje maar hoogst waarschijnlijk is die ster groter dan onze zon. En het licht dat je nu ziet is zijn reis honderden misschien wel duizenden of zelfs miljoenen jaren geleden begonnen. Op het moment dat het licht vertrok van die sterren liepen er hier dino‟s rond. Het licht van de dichtstbijzijnde ster doet er 5 jaar over om bij ons te komen. Is het niet geweldig hier liggen we dan we reizen met een ongelooflijke snelheid door het heelal en het enige wat ons scheid van die enorme ruimte is een dun laagje lucht. Mensen denken daar overdag niet aan maar ‟s avonds wanneer je de sterren ziet schijnen en je ver het heelal in kan kijken dan realiseer je je pas dat

onze planeet maar z‟on klein onderdeeltje van dat enorme heelal uit maakt. Kijk maar weer eens naar je ster.

Er zijn niet veel schemerschimmen meer en op sommige plekken in de wereld zijn ze verdwenen. Schemerschimmen bewaken de nacht en helpen anderen de nacht te ontdekken. Er zijn plekken, ook in ons land waar het nooit meer donker wordt. Er is vaak een goede reden om lantaarnpalen te zetten. Maar als het niet meer donker wordt waar moeten de dieren van de schemertijd dan heen hoe moeten

zij hen eten vinden en hoe moeten wij dan nog de sterren zien als het altijd licht blijft. Zoveel mensen laten onnodig ‟s avonds het buitenlicht branden zijn ze de schemerwereld vergeten? Ik hoop dat jullie deze avond de schemerwereld ontdekt hebben en je er meer in thuis voelt. Misschien wil je wel een schemerschim worden vertel anderen dan van de schemerwereld.

We lopen nog een stukje over het strand en dan gaan we weer in de kring zitten kijken of jullie je steen nog terug kunnen vinden. In de kring zitten voordat het te licht is van de strandtent.

14

Einde van de wandeling

Didactische aanwijzingen

Geef duidelijk aan wanneer de groep stil moet zijn, wanneer en gefluisterd mag worden en wanneer

gewoon gepraat. Dit programma is bedoelt om kinderen wat op hun gemak te krijgen in het donker het

is geen griezel programma. Praat op zachte toon tegen de groep. Met bewolkt weer kan je wat meer

aandacht geven aan de vuurtorens en lichtbakens op zee.

TIJDSPLANNING

Inleiding op EcoMare en lopen 10 min.

Inleiding op het Mientje; 15 min.

Bos 10 min.

Naar duin 10 min.

Pagga‟s paadje 20 min.

Strand sterren 15 min.

Strand stenen 10 min.

Totaal 90 min. CONCRETE (LEER)DOELEN Deelnemers op een leuke en ontspannen mannier de nacht laten ervaren en ontdekken.

Deelnemers kunnen in eigen woorden omschrijven wat er zo bijzonder aan de nacht is.

Deelnemers welke zintuigen je in het donker goed kan gebruiken.

Achtergrondinformatie Aarde raast met een snelheid van 100.000 km per uur om de zon. Dat is zo snel als in ........... minuten/ uur van ............. naar .............. reizen. De aarde rijst met een snelheid van 1000 km per uur om haar eigen as. Dat is zo snel als in ...................minuten/uur van...............naar............reizen

De dichtstbijzijnde ster heet...........en staat .... lichtjaren van ons af. 1 lichtjaar is 9.5 biljoen kilometer. (snelheid licht 300.000 km/sec.)

15

Zintuigtocht of voelpad IVN Consulentschap Zeeland, Rita de Ligt-van der Zee

Om de zintuigen te stimuleren kun je goed gebruik maken van het voelpad.

Langs de te lopen route span je een touw. Aan het touw hang je met knijpers de

opdrachtkaartjes.

De deelnemers lopen in tweetallen langs het touw. De ene geblinddoekt, de andere als gids.

Halverwege wissel je.

Het voelpad kun je ook in het donker doen. De „gids‟ heeft dan een zaklamp met folie om de

opdrachten te kunnen lezen nodig. Je kunt bijvoorbeeld met reflectors punten markeren waar

de deelnemers een opdracht moeten doen.

Voel met je handen

Van hier tot de volgende opdracht

Voel met je voeten

Van hier tot de volgende opdracht

Voel met je hele lijf

Voel je de wind langs je wangen? hoe voelt je hand op je wang;koud?

warm?.. enz.

Ruik

Om beter te kunnen ruiken moet je de blaadjes goed fijn wrijven

Je kunt hier een bakje met geurende planten bij zetten, zoals munt,

citroenmelisse, look zonder look enz.

Je kunt ook alleen de opdracht geven te ruiken, zonder iets in scene te

zetten.

Je kunt de opdracht ook geven bij een ter plekke groeiende lekker

ruikende plant, zoals kamperfoelie, nachtkoekoeksbloem e.d.

Proef

Probeer dingen te laten proeven die ter plekke groeien. Denk aan

bramen, sleedoorn (wel waarschuwen voor de pit), kraailook,

veldkers, zuring enz.

16

Luister

Je kunt de deelnemers vragen 1 minuut stil te zijn en te luisteren.

Je kunt ook gerichter vragen te luisteren naar (vooraf of achteraf):

Geluiden van mensen, van dieren, andere geluiden.

Welke geluiden storend, welke niet enz.

Tot slot kun je vragen de blinddoek af te doen en om zich heen te kijken.

Kijk

Wat kun je allemaal zien in het donker?

Of gerichter vragen bijvoorbeeld:

Wat zie je allemaal bewegen door de wind?

Hoeveel kleuren zie je hier?

Welke kleur zie je hier het meest?

Zie je wolken? Zo ja welke kant gaan ze op?

enz.

Kijk breedbeeld

In de nacht is het handig om breedbeeld te kijken. Je ogen vangen dan zoveel mogelijk licht

en beweging op. Vooral prooidieren kijken breedbeeld. Loop van hier tot de volgende opdracht

met je ogen op „breedbeeld‟. Doe je armen wijd en beweeg ze zover naar binnen tot je beide

handen ziet zonder je hoofd te bewegen. Dat is je breedbeeld.

Kijk door een tunnel

Veel roofdieren kijken heel gefocust. De uil jaagt in het donker met zijn oren en vliegt er dan

recht op af, als hij vlakbij is kan hij door dat tunnel kijken de muis o.i.d. van dichtbij heel

scherp zien. Je kunt dat na doen door door een WC rolletje te kijken, of met je hand een

kokertje te vormen waar je doorheen kijkt.

Kijk van hier tot de volgende opdracht met je ogen door een tunnel.

Benodigdheden voelpad:

Touw + blinddoeken

Opdrachtkaartjes (geplastificeerd) en knijpers

Dingen om te proeven. Bijvoorbeeld: zuring, kraailook, veldkers of pinksterbloem,

duizendblad (bitter)

Dingen om te ruiken: balsempopulier, munt, helmkruid (stinkt), kamperfoelie, egelantier

17

GEDICHTEN EN VERHALEN OVER DE NACHT

NACHTGEDICHTEN ENKELE GEDICHTEN OVER DE NACHT TER INSPIRATIE. De dichter Rutger Kopland heeft speciaal voor de landelijke startbijeenkomst in Kootwijk (19 januari 2005) een gedicht geschreven. Hij draagt het op aan Marga Kool, zij is werkzaam bij RMNO en heeft lichthinder op de onderzoeksagenda gezet.

Toen de nacht

Toen het licht inde nacht nog zwart was

het zwarte licht van de nacht ons onzichtbaar maakte en wij alleen nog stemmen waren op de bank in de tuin de zwarte nacht ons omgaf en meenam

in de duistere vragen waar en wanneer en wie

toen de nacht nog een geheim was zwart als de nacht zelf

Rutger Kopland, 2005

Zomernacht

Doe nu die gedachten dicht van je. Denk nu eens liever niet na over morgen. Kijk niet steeds weer die bosrand van gisteren

na, bramenplukker die je bent zoals vroeger maar nu. Maak even geen onderscheid tussen een wie en hoezo en de kans op anders. Doe in je hoofd uit de lamp, hoor wat er is, ademt en ritselt, kwaakt in de kikkers. Leef met je lichaam van nachtwind de koelte.

Geeuw je een gat in het hart en proef het zo rood al sap van bramen. Wees langzaam door vogels gezongen het wordende licht.

uit: 'Stemtest', 2003.

Landschap met dode muis Zo'n dood gebeurt - neem onvergetelijke

zonsondergangen in het dunste blauw van winter, voor een ogenblik aanschouw hun roden, violetten, die bezwijken als uit geboomte duisternis, een uil

zichtbaar onhoorbaar neerglijdt en zich spreiden vleugels tot vrees waaraan een prooi zal lijden:

noem onverzettelijk mooi klauw en kuil. Een dood geschiedt, geschiedenis wil sterven; geeft dat ons zijn afzienbaar is een zin? - onvoorzien derven van de lust te leven,

zonder besef van schoonheid, weet van scherven, zonder geluk gerust: een dier gaat in vertrouwen heen, het sterft, hier ergens, even. uit: 'Spolia', 1996 Schrijver: C.O. Jellema

Later op de avond in de voorheen zo warme kamer

koele luchtstromingen door het geopende raam. ik focus mij op de zonsondergang de natuur toont haar nachtelijk gewaad.

Schrijver: Jacob Kleve

18

Maak zelf een gedicht tijdens de Nacht van de Nacht Maak een pantoum (zie werk met waarden, Bureau Echte Welvaart)

“De nacht en ik”

Regel Inhoud

1 Start met ik …., (ik verbinden met kernwoord).

Voorbeeld: ik eet pannekoeken / ik kijk naar mensen

2 Start met ik …., (waar ben je)

3 Start met ik …., (wat zie je)

4 wat gebeurt er

5 Is regel 2

6 Is daar een gevoelsreactie op

7 Is regel 4

8 Geeft daar een reactie op

9 Is regel 6

10 Geeft daar een belevingsreactie op

11 Is regel 8

12 Geeft daar een reactie op

13 Is regel 10

14 Geeft daar een gevoelsreactie op

15 Is regel 12

16 Geeft daar een reactie op

17 Is regel 14

18 Is regel 3

19 Is regel 16

20 Is regel 1

Nadat iedereen het gedicht geschreven heeft, wordt er een aantal gedichten voorgedragen.

Benodigdheden:

Stramien op papier

19

BOEKENLIJST VOOR GROOT EN KLEIN OVER DE NACHT

verhalen en prentenboeken

Bommes in het maanlicht

Jane Simmons

2004, Zikroon

ISBN 9052473234

De uil die bang was voor het donker

Jill Tomlinson

1997, Gottmer

ISBN 90-257-2860-x

De Nacht die zich bedacht

Maurice Heerdink

1994, La Riviera & Voorhoeve

ISBN 9038407343

Een licht in de nacht

Coby Hol

1998, De Eenhoorn

ISBN 9073913845

Ik wil de maan

Jonathan Emmett en Vanessa Cabban

2002 van Goor

ISBN 90-00-034035

Midden in de nacht

Toon Tellegen

2005, Querido

ISBN 9045101432

Over dag en nacht

Frank Eerhart

2004, Bommes

ISBN 9076633045

Spelletjes in het Donker

Brigitte Bellac

2002, Piccolo

ISBN 9000034450

Waarom is het donker

Chris Arvetis

1988, De Ruiter

ISBN 9005154985

Zo zijn de sterren ontstaan; Noorse volksverhalen, fabels

en legenden

Dan Lindholm

1988, Christofoor

ISBN 90-6238-027-1

Activiteiten

Beleef de natuur met kinderen

Joseph Bharat Cornell

Volgende pagina‟s: Een mooi nachtverhaal van Koos van Zomeren ’Zingende vleermuizen’ uit zijn boek‟ Het scheepsorkest‟(ISBN 90 295 6009 6).

Een column van Frank van Pamelen over licht en donker. Geschreven voor de startbijeenkomst van het project „Laat het donker donker op 19 januari 2005 in Kootwijk.

Feiten en Wetenswaardigheden

De Wereld in het donker; 1001 feiten over de nacht

Bas van Lier en Alice Hoogstad

2000, Ploegsma

ISBN 90-216-1582-7

20

UIT: HET SCHEEPSORKEST VAN KOOS VAN ZOMEREN (ISBN 90 295 6009 6 /CIP)

ZINGENDE VLEERMUIZEN Duivelsberg aan de ene, Ooypolder aan de andere kant. We hebben zojuist onze fietsen weggezet in een populierenlaantje en drentelen over het asfalt. In bet noordwesten, waar het daglicht wordt gesmoord, gloeit Nijmegen. Boven de Waalbrug verheft zich de inktzwarte boog van een regenfront. De wind mist

als een bergbeek in de bomen. Ruisen doet ondertussen ook bet Walkman-achtige apparaat waarmee Wouter Helmer het luchtruim aftast. Een, twee, drie, vier ransuilen trekken gezamenlijk het wereld in. Terwijl we ze nakijken begint Wouters batdetector to juichen, het geruis gaat abrupt over in een serie wonderlijke floepgeluiden. Rosse vleermuis; hij kan nog wel honderd meter ver weg zijn, maar hij komt eraan.' En jawel, daar scheert hij door de schemering: de flard van een paraplu. Hij jaagt boven de populieren. Telkens als hij in die

wondere wereld van hem een prooi ontwaart, gaat het ritme van de floepgeluiden omhoog. Vervolgens

wordt bet telkens even stil. 'Met volle mond kan hij niet praten,' zegt Wouter en dan splitst dit verhaal zich in tweeën. Het ene verhaal gaat over de vleermuis. Weinig dieren waren in het veld zo lastig to bestuderen als vleermuizen. De batdetector heeft daarin

verandering gebracht. In een klap werden vleermuizen van duivelsmoeilijk doodeenvoudig. Het handzame en goedkope apparaatje maakt hun sonar hoorbaar voor mensenoren. Het is nu een simpel kunstje ze op to sporen en hun gangen na to gaan. Elk dier heeft van de natuur een zendertje meegekregen. Elke snort gebruikt zijn eigen frequentie en produceert een specifiek geluid, varierend van melodieus gebliep tot monotoon geknetter (zo klinkt het althans voor ons, om to horen wat vleermuizen horen zou je zelf vleermuis moeten worden). Met behulp van een batdetector zijn ook voor de leek dwerg- en water- en grootoorvleermuis to onderscheiden.

Schattingen over de getalsterkte van vleermuizen in ons land zijn de laatste tijd ingrijpend herzien.

Sommige soorten bleken honderd maal zo talrijk als verondersteld. Dat wil niet zeggen dat het opeens fantastisch gaat met vleermuizen. Het is niet de vleermuis, maar de kennis over hem die sprongsgewijs vooruitgaat. In opdracht van Staatsbosbeheer inventariseert Wouter Helmer (28, drs. biologie, free-lance ecoloog) de Duivelsberg, tweehonderd hectare sterk glooiend terrein met diep uitgesleten dalen, oude loofbomen,

verrassende akkertjes, sprookjesachtige bronnen en prachtige vergezichten, 'een van de mooiste plekjes van Nederland.' Wouter telde ongeveer vierhonderd dieren, verdeeld over zeven soorten. 'Zeker tweehonderd vleermuizen wonen in het bos zelf, honderd komen van elders om hier to jagen en honderd vliegen erdoorheen tussen hun woon- en jachtgebied.' 'De Duivelsberg,' zegt hij, `is erg geschikt. Er staan veel oude bomen en het dooie hout wordt niet opgeruimd. Er is veel meer dood bout nodig in Nederland... in een oud, verrot beukenbos kunnen

tienduizend maal zoveel vleermuizen voorkomen als in een jong dennenbos. Bosbeheer is een belangrijke factor voor de vleermuizenstand.' Van belang voor de vleermuizenstand op de Duivelsberg is de relatie tussen bos en polder. Veel

vleermuizen hebben hun dagverblijf in bomen op (of zelfs ver achter) de berg en fourageren boven waterpartijen in de Ooy. Het populierenlaantje vormt zo ongeveer de laatste geleidelijke overgang van het een naar het ander. Voor de grote rosse vleermuis is dat niet zo'n probleem. Hij gebruikt een lage frequentie (ZO-i5 Khz) en

heeft daardoor een groot bereik, hij kan ook een leeg landschap goed overzien. Kleinere soorten echter, die op kleinere insecten jagen, zijn aangewezen op hogere frequenties (40-5o Khz) en hebben daardoor een klein bereik. Voor hen kan een open vlakte van enkele tientallen meters een onneembare barrière vormen. Wouter: 'Ze zenden signalen uit en die verdwijnen gewoon, er komt geen echo. Ik probeer me weleens voor to stellen wat er dan door zo'n dier heengaat. Stel dat je op een heuvel staat, ogen wagenwijd

open, maar je ziet niets, niets, helemaal niets...' Dus laten ze zich leiden door het populierenlaantje. In een half uur tijds passeren, verklikt door de batdetector, zeven, acht watervleermuizen en evenzoveel dwergvleermuizen. Op een winderige avond tegen het eind van augustus!

21

Als zo'n laantje sneuvelt, zou de polder voor een aantal van deze dieren in een ondoordringbare geluidswoestijn komen to liggen.

Het andere verhaal gaat over de nacht.

Wat mij voor vleermuizen inneemt is dat ze vliegen met hun handen. Wat Wouter het meest bevalt is dat ze hem het nachtelijk duister binnenvoeren. De winderige avond groeit uit tot een stormachtige nacht. De maan, bijna vol, houdt het algauw voor gezien. In het stikdonker de Duivelsberg op. Je vertraagt je pas om eventuele botsingen to verzachten. Je steekt je handen uit en krijgt het gevoel dat het je ogen zijn. Rond middernacht begint het to stortregenen. Bij regen verdwijnen vleermuizen een tijdje van de wereld. Dat geeft ons de gelegenheid anderhalf uur to slapen. Dan terug naar de berg. Fietsend over

uitgestorven wegen, zonder licht uiteraard. Bij het betreden van het bos is het alsof je een kap over je hoofd krijgt. Te voet naar boven. Die gelige plek op het pad, is dat zand of water? Is daar wel een pad? Die schaduw daar, beweegt die? Wat een stumpers zijn we als we niet van onze ogen op aan kunnen. En dan zijn we nu nog met z'n tweeën,

gewoonlijk is Wouter alleen. Met aanstekelijk enthousiasme praat hij over zijn angsten. Je weet dat ze van binnen zitten, maar wat helpt dat? Je hersenen zeggen dat je nergens zo veilig bent als moederziel alleen in een donkey bos,

maar dat is niet wat je zintuigen zeggen. Je zintuigen zeggen dat die boomstronk een Duitse soldaat is. Het beste kun je aan je angst toegeven en die stronk een schop gaan geven. Of, als je dat niet kunt opbrengen, maar gewoon naar huis gaan. 'Dit!' zegt hij, zichzelf onderbrekend. Ik blijf stokstijf staan, verg het uiterste van mijn oren. Wouter tuft zijn lippen en produceert een geluidje dat het midden houdt tussen zuigen en lispelen. De lokroep van een vleermuis. Tot mijn ergernis slaag ik er niet in het origineel van deze roep to

onderscheiden. Eerst wijt ik dat aan mijn onbekendheid met het geluid, dan aan de herrie van de regendruppels, die met miljoenen uit de bomen druipen, en de wind, die als een spoortrein door de toppen davert. Maar bet zijn mijn oren, ze zijn niet goed genoeg. Voor mij komt elke ontdekking van Wouter als een verrassing. Opeens heeft hij er weer een. Dan verlaat hij bet pad. Ik volg schuifelend en wacht, als zijn schim oplost in bet donkey, tot hij een aanwijzing

fluistert. Wanneer hij zekerheid heeft over de herkomst van het geluid, flitst de zaklamp. Het schijnsel onthult

een boomstam met loshangende schors of een ingerotte scheur of een spechtegat, altijd oud of dood dus. Soms zie je daar werkelijk een harig wezentje wegkruipen. Na zo'n exercitie noteert Wouter een paarboom. In deze tijd van bet jaar nemen de mannetjes van rosse vleermuis en ruige dwergvleermuis bomen in bezit, van waaruit ze gedurende de nanacht luidkeels om wijfjes schreeuwen. Van de Duivelsberg is de noordhelling bet meest in trek, die grenst pal aan de polder, waaruit de wijfjes terugkeren van de jacht. De paartijd is begonnen. De wijfjes bewaren het sperma in de buikholte en laten op een gunstig moment

in de winter de eigenlijke bevruchting pas toe. Op een gegeven moment zitten we op onze hurken tegenover een reusachtige grove den. Het moet vrijwel ochtend zijn, want het licht, waarbij we dit tafereel aanschouwen, is onmiskenbaar daglicht. Door een kogelrond spechtegat golft de roep van een rosse vleermuis naar buiten. Het gelispel dat je, als je oren goed genoeg zijn, met bet blote oor kunt horen, wordt door de batdetector versterkt tot een snort zang, gevarieerd en niet onwelluidend.

Plotseling cirkelt er een vleermuis boven ons hoofd. Het dier klampt zich vlak onder het spechtegat aan de boom vast en kruipt snel naar binnen. 'Vrouwtje,' zegt Wouter. Eerst verbaas ik me over de gedaanteverandering, die zo onverhoeds plaatsgreep. Een imposante acrobaat schrompelde ineen tot een onooglijk, gebocheld, kruiperig beestje. Dan pas valt me de stilte op. De batdetector zwijgt, dat wil zeggen: de rosse vleermuis zwijgt. Ietwat perplex staar ik naar het cycloopoog van de grove den. Daarbinnen wordt voor het slapengaan de liefde

bedreven. Vleermuizen vrijen in stilte. De nacht doezelt na in mijn hoofd. Ik kan niet goed geloven dat dit bet bos is waarin we de nacht hebben doorgebracht. Voor mijn gevoel is er meer aan de hand dan het terugwijken van de duisternis. Hier wordt een gloednieuw oud bos geschapen.

22

Column van Frank van Pamelen over Licht en Donker

Geschreven voor de startbijeenkomst van het project Laat het donker donker op 19 januari 2005 in Kootwijk. Licht en donker Het Nederlandse landschap, dames en heren, is gewogen. Gewogen en te licht bevonden. Vroeger was de dag nog gewoon dag en de nacht nog gewoon nacht. Het een was licht, het ander donker

En iedereen hield zich daar ook aan Lichtekooien deden het in het donker Een donkere kamer was voor de juiste belichting En dat gaf in ons bestaan een hoop duidelijkheid

Het leven was verder al ingewikkeld genoeg Maar nu, dames en heren, is dat allemaal anders

Het is nu vierentwintig uur per dag dag Vroeger konden de jaargetijden zich nog vasthouden aan de lengte van de dag en de lengte van de nacht. Als de dag in het voorjaar even lang ging duren als de nacht, dan begon de lente. Maar nu is het dag en nácht dag Vindt u het gek dat die lente half januari alweer volop aan de gang is?

Vindt u het gek dat de seizoenen tegenwoordig volledig in de war zijn? Dat heeft niks te maken met dat de aarde buitensporig wordt ópgewarmd. Welnee. Dat komt doordat de aarde buitensporig wordt opgelicht. . En deze oplichterij, dames en heren, stuit tegen de meest uiteenlopende borsten. Roodborsten

bijvoorbeeld. Die zingen normaal gesproken alleen als ze kunnen zien waar ze zingen.

En dat is tegenwoordig vierentwintig uur per dag. Dus hoor je ze de non-stop de longen uit hun lijf kwinkeleren rond van die 's nachts verlichte sportvelden. Geen wonder dat ze zo'n rode borst krijgen. En dan heb je ook nog de brave borsten. Dat zijn de mensen die mopperen dat onswegennet 's nachts met het blote oog

vanaf de maan te zien is. Nou en? Andersom is de maan toch ook vanaf ons wégennet te zien? En hoort u iemand klagen? Ik bedoel: het moet wél van twee kanten komen Maar geen milieu-activist die daar iets aan doet

Geen milieu-activist die daar ook maar over nádenkt Want ja, de periode dat de mens pas écht begon met nadenken wordt juist de Verlichting genoemd. En de periode daarvóór staat juist weer bekend als de "donkere middeleeuwen" En daarin, dames en heren, schuilt uiteindelijk het grootste probleem De duisternis worstelt met een waardeloos imago De nacht staat in een veel te slecht daglicht

De één is zo lelijk als de nacht De ander is een notoire zwartkijker, knijpt de kat in het donker en moet de bak in vanwege het verduisteren van goederen Donker heeft gewoon een waardeloos imago Licht is veel hipper Voor de meeste mensen is het licht gevoelig

Is het licht zinnig, is het licht vaardig En wanneer je stráált van geluk, ben je al gauw het zonnetje in huis

23

En er wás licht En God zag dat het goed was. Kortom: het licht aan, dames en heren, is helemaal in

Dus wat wij moeten doen Om ervoor te zorgen dat dat licht' s nachts weer gewoon uit gaat

Wat wij moeten doen om het 's nacht weergewoon pik- en pikdonker te maken Om een einde te maken aan de ondraaglijke lichtheid van ons nachtelijke bestaan We moeten aan het donker weer een positieve draai geven De duisternis moet uit het verdomhoekje The Night Time is the Right Time Het juiste imago, dáár draait het om! Black is beautiful!

Weg met Coca Cola Light! Leve de Coca Cola Dark! Want als we met z'n allen willen dat het donker wórdt, dames en heren

Dan wórdt het ook donker En er wás duisternis En God zag dat dat eigenlijk nóg beter was

In minder dan geen tijd zullen de jaargetijden weer hun normale ritme terug hebben gevonden De natuur zal u ongelooflijk dankbaar zijn En het roodborstje, dames en heren, zal weer zal kunnen genieten van een welverdiende nachtrust En dat geeft in ons bestaan een hoop duidelijkheid Het leven is verder al ingewikkeld genoeg.

24

Tot slot een lied over de nacht

'k heb 't licht nog an

SKIK, album: 's Nachts (1999)

iederiene lig te slaopen ikke nie, 'k heb 't licht nog an 't is zo ongeleufijk stille dus ik pingel mooi verdan

en 't kan mij niks verschelen neuh, 't zol mij wat dat 'n ander 't nie kan velen 't is nou ienmaol zo dat

iederiene lig te slaopen ikke nie 'k heb 't licht nog an

mènse kinder wat 'n weelde um der even bij stille te staon a'k nou nog dik 2 uur wachte kan ik de zunne op zien gaon 'k geleuf wel dat ik op gao blieven tot de neije dag

ik kan't nie wachten um te slaopen waorumme wordt 't nacht? iederiene lig te slaopen ikke nie 'k heb 't licht nog an

ik kiek naor boven naor de sterren en as ik nou 'n wens mog doen

dan wol ik graag 'n vallende sterre zien zoda'k nog 'n wens kan doen ... Zanger Daniel Lohues (van SKIK) heeft op 19 januari 2005 tijdens de conferentie Mooi licht, mooi donker in Kootwijk het lied Nils Holgerson Blues gezonden. De tekst komt binnenkort op

www.laathetdonkerdonker.nl te staan.

25

Nachtdieren

&

Nachtleven van Planten

Meerdere artikelen

26

27

28

29

30

Hoe lok je ’s nachts nachtvlinders? (instructies van de Vlinderstichting)

Het zogenaamde stropen of smeren is een veel gebruikte methode om nachtvlinders te

lokken. Een mengsel van zoetigheid en alcohol trekt nachtvlinders van verre aan. Dit zijn vaak

andere soorten dan de soorten die op licht afkomen.

Hoe gaat u te werk?

Maak 2 dagen voor de bewuste avond het gewenste recept klaar. Vanaf een uur voor

zonsondergang kan het mengsel (met behulp van een oude afwaskwast) op bomen en muren

worden aangebracht. Breng de stroop op ooghoogte aan, aan meerdere zijden van een boom.

Kies ruwe oppervlakken die bij voorkeur niet door licht beschenen worden. Wanneer het

donker geworden is kunt u de bomen controleren met behulp van een zaklamp. U kunt het

controleren desgewenst enkele malen herhalen.

Over recepten

Er zijn vele tientallen strooprecepten in omloop. Bijna iedere nachtvlinderaar heeft zijn eigen

favoriete recept. De belangrijkste ingrediënten zijn altijd suiker of fruit en alcohol. De alcohol

verspreidt de geur van de zoetigheid beter. Bovendien worden nachtvlinders er een beetje suf

van, waardoor ze goed te bekijken zijn.

Basisrecept

Suikerstroop (1 pot)

Extra suiker (2 eetlepels)

Bier, wijn en/of vruchtenlikeur (een flinke scheut of zoveel als nodig is voor de juiste

substantie)

Meng de ingrediënten zo door elkaar dat er een goed smeerbaar, plakkerig mengsel ontstaat.

Laat het mengsel enkele dagen staan om gisting te bevorderen.

Andere ingrediënten die veel gebruikt worden: allerlei soorten overrijp fruit (vooral bananen),

appel- of perenstroop, rum en allerlei exclusieve bieren en alcoholische dranken. Welk recept

het beste is? Hierover verschillen de meningen. Experimenteren is de beste manier om

erachter te komen.

Bloemen

Vindt u stropen te veel werk? De eenvoudigste manier om nachtvlinders in de tuin te

bekijken, is om ze te bestuderen als ze nectar komen drinken bij bloemen. Een aantal soorten

bloemen komt pas ‟s avonds tot leven en verspreiden de meest heerlijke geuren om

nachtvlinders aan te trekken. Met de volgende plantensoorten maakt u in ieder geval kans op

nachtelijk bezoek:

Kamperfoelie (Lonicera sp.)

(Sier)tabak (Nicotiana sp.)

Teunisbloem (Oenothera sp.)

Rode spoorbloem (Centranthus ruber)

Vlinderstruik (Buddleja davidii)

31

32

33

34

Twee verhalen uit „Opblijven voor de teunisbloem‟ van Maya Roozen en Nico Vermeulen (ISBN 90 6255 751 1)

Opblijven voor de teunisbloem Joepie, ik mag wat later naar bed, want vanavond is het teunisbloemenpret. Die grappige plant bloeit alleen in de avond en nacht, nu zit ik hier in mijn pyama en wacht... Ik kijk en ik kijk of er al iets gaat gebeuren, een paar knoppen beginnen al geel te kleuren. En dan opeens …flo ep! doet de teunisbloem, ziei k hem zijn eerste knopje opendoen!

TEUNISBLOEM (Oenothera biennís)

Een teunisbloem is een echte toverplant. 's Avonds zie je de bloemen bewegen! Ineens klappen de groene blaadjes van de knop naar achteren. Daarna gaan de gele bloemen zo snel open, dat je je ogen niet gelooft. Aan één plant bloeien iedere avond heel wat bloemen. Je mag wel ogen van voren en van achteren hebben om ze allemaal in de gaten te houden. Welke knop zal het eerste opengaan?

De teunisbloem groeit in het wild op zanderige plaatsen.In het eerste jaar is er alleen een rozet van

groene bladeren te zien.In het tweede jaar schiet er een stevige stengel met veel zijscheuten omhoog.

De hele plant kan ruim twee meter hoog worden. Meestal gaan begin juli de eerste bloemen open. Ze bloeien één nacht en verwelken in de loop van de volgende ochtend. Maar tegen de avond staan er alweer andere knoppen op springen, zodat er avond na avond nieuwe bloemen opengaan. Ze geuren heerlijk en worden door nachtvlinders bestoven. In de langwerpige vruchten ontwikkelt zich veel zaad, waaruit op zanderige grond spontaan nieuwe zaailingen kiemen. Het is dus niet nodig ieder jaar opnieuw te zaaien. Koop de eerste keer planten, want die bloeien al dezelfde zomer.

35

Vuurwerkplant (Dictamnus albus)

Spannend om een brandende lucifer bij een vuurwerkplant te houden.Als je geluk hebt...spetter-de-knetter…wat een vlammetjes! Weet je hoe dat komt? Die plant is een echte gasfabriek. Er komt een gaswolkje uit en als je dat aansteekt, gebeurt hetzelfde als wanneer je een mandarijnenschil bij een kaarsvlam fijnknijpt. Spettervonken komen er vanaf. En waarom je geluk moet hebben? Nou, het moet overdag heel warm zijn geweest en 's avonds windstil. Anders waait het wolkje weg voordat je het kunt aansteken.

Knetterplant Als het snikkie,snikkie heet is geweest, vieren we ’s avonds een spannend feest. We gaan rond de vuurwerkplant staan, en steken dan een lucifer aan. Heel even blijft het stil, alsof het vuurwerk nog niet wil. Maar dan, oh, wat een geknetter, gespatter en gespetter... Oeps, een beetje aan de kant, wat een vuurwerk geeft die plant! Een gezaaide vuurwerkplant bloeit pas na enkele jaren. Een gekochte plant zorgt eerder voor plezier. Die kan nog in hetzelfde jaar bloeien. Hij groeit goed in iedere tuingrond, behalve in vette klei. Bovendien houdt de vuurwerkplant er niet van om verplaatst te worden. Op een vaste plek zullen er iedere zomer meer bloemen aan de ongeveer 1 meter hoge stengels verschijnen. De bloemen zijn wit of roze tot rood. De soort zelf bloeit meestal wit, de variëteit

purpurascens purperrood. Aan de bloemen, en later ook aan de zaaddozen, zitten duidelijk zichtbare klieren die vluchtige oliën uitscheiden. Ze zijn brandbaar en kunnen op een hete dag, bij windstil weer worden aangestoken. Dit kan, met tussenpozen, ongeveer 7 keer per zomer. Er zijn twee redenen om het in de avond te doen: de vlammetjes vallen dan meer op en bovendien kan de vloeibare olie uit de klíeren overdag een allergische reactie geven (overigens alleen bij aanraking van de plant en uitsluitend bij wie er gevoelig voor is). Dat gebeurt alleen na de inwerking van ultraviolet

(zon)licht. Dus niet 's avonds wanneer het donker is.