İsmet İnönü

Yaşamının ilk yılları ve Osmanlı dönemi

• 1884 yılında İzmir'de Reşit Efendi ile Cevriye Temelli Hanım'ın ikinci oğulları olarak doğmuştur.

• Reşit Efendi aslen Bitlis'in tanınmış Kürt ailelerinden Kürümoğulları ailesindendir.

• Reşit'in babası Abdülfettah EfendiMalatya'ya yerleşmiştir. Annesi Cevriye (1867-1959) ise aslen Razgrad'lı (Bulgaristan) olup babası Razgrad ulemasından Müderris Hasan Efendi 1870'li yıllarda İstanbul'a göç etmiştir.

• Cevriye ile Reşit 1880'de İstanbul'da evlenmişlerdir.• İlk çocukları Ahmet Mithat (1882-1960) ve ikincisi İsmet'in

dışında Hasan Rıza (ö.1972) ve Hayri Temelli adlı iki oğulları ve Seniha Okatan (ö.1964) adlı bir kız çocukları olmuştur.

Öğrenim hayatı

• İsmet, İlk ve orta öğrenimini Sivas'ta tamamladı.• Bir yıl Sivas'ta Mülkiye İdadisi'nde okuduktan sonra,

1897 yılında İstanbul'daki Mühendishane İdadisi'ne gitti.• 14 Şubat 1901'de Mühendishane-i Berr-i Hümâyun'a

(topçu okulu) girip 1 Eylül 1903'te topçu teğmeni olarak bitirdi.

• 26 Eylül 1906'daErkân-ı Harbiye Mektebi'ni birincilikle bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle Edirne'deki 2. Ordu'nun 8. Topçu Alayında 3. Batarya Bölük komutanı olarak kurmay stajını yaptı.

Orduda ilk yılları

• 1908'de 2. Süvari Fırkasının kurmayı oldu ve 31 Mart İsyanı'nda Hareket Ordusu karargâhında görev aldı.

• 1910'da 4. Kolordu kurmaylığına getirildi ve 1911'de Yemen Kuvayi Mürettebe Komutanlığı kurmayı ve 26 Nisan 1912'de binbaşılığa yükseltilerek Yemen Kuvayi Umumiye Komutanlığının kurmay başkanlığına getirildi.

• 1912 - 1913 yılları arasında Harbiye Nezareti'nde Başkomutanlık Karargâhı 1. Şubede bulundu ve İkinci Balkan Savaşı'nda Çatalca Ordusu Sağ Cenah Komutanlığı kurmaylığına getirildi.

• Savaştan sonra İstanbul Antlaşması'nın bağıtlanmasında Bulgarlar ile müzakere eden heyete askerî danışman olarak katıldı.

• 1914'te Harbiye nazırlığı ve erkân-ı harbiye-i umumiye reisliğine (genelkurmay başkanlığı) atanan Enver Paşa'nın başlattığı ordunun yenileştirilmesi hareketinde etkin rol oynadı.

Askeri yaşamı

• I. Dünya Savaşı• Ayrıca bakınız: I. Dünya Savaşı• 29 Kasım 1914'te kaymakam (yarbay)lığa yükseltirerek 2 Aralık 1914'te

Genel Karargâh 1. Şube Müdürü oldu. 2 Aralık 1915'de 2. Ordu Kurmay başkanlığına getirildi ve 14 Aralık 1915'te miralay (albay) oldu.

• I. Dünya Savaşı sırasında Kafkas Cephesi'nde Kolordu Komutanı olarak, yıllar sonra Anıtkabir'de karşısına gömüleceği Mustafa Kemal ile birlikte çalıştı.

• Bu sırada Mustafa Kemal (Atatürk) bu ordunun 16. Kolordu komutanlığına atandı.

• İsmet Bey, 1916'nın yaz aylarında bir süre çarpışmaları yönetti.• 2. Ordukomutan vekili Mustafa Kemal Paşa'nın önerisiyle, 12 Ocak

1917'de 4. Kolordukomutanlığına atandı.

• Bir süre sonra İstanbul'a geri çağrıldı ve Halep'te 7. Ordu'nun oluşturulmasında görev aldı.

• 1 Mayıs 1917'de Filistin Cephesi'nde 20. Kolordu komutanlığına, 20 Haziran'da 3. Kolordu komutanlığına atandı.

• Bu sırada 7. Ordu'nun komutanlığını üstlenen Mustafa Kemal ile gene yakın ilişki içinde oldu. AncakMegiddo Muharebesi sırasında yaralanınca İstanbul'a gönderildi.

Kurtuluş Savaşı• Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasından az önce

Sina ve Filistin Cephesi'ndeki Yıldırım Orduları Grubu'nun General Edmund Allenby karşısında uğradığı Nablus Bozgunu sırasında yaralanarak İstanbul'a dönen İsmet Bey, 24 Ekim 1918'de Harbiye Nezareti'nde müsteşarlığa atandı.

• 29 Aralık 1919'da Paris Barış Konferansı'na hazırlık için kurulan komisyonda askeri müşavir oldu.

• 4 Ağustos 1919'da yalnızca sekiz gün için Askeri Şûra Muamelat-ı Umumiye müdürlüğüne, bir ara da jandarma ve polis örgütünün iyileştirilmesi için kurulan komisyona üye olarak atandı.

• Bütün bunlar genellikle birkaç günlük görevlerdi.

Türk Ordusu Başkomutanı Mareşal Mustafa Kemal Paşa ve Batı Cephesi Komutanı Mirliva İsmet Paşa Dumlupınar Meydan Muharebesi öncesinde, Ağustos 1922

Erkân-ı Harbiye Reisi ve Garp Cephesi Komutanı Mirliva İsmet Paşa

İlk kez 8 Ocak 1920'de Ankara'ya gitti ve kısa bir süre Mustafa Kemal'le çalıştı. Yeni kurulan Ali Rıza Paşa hükümetinde harbiye nazırı olan Fevzi Paşa'nın çağrısı üzerine şubat sonlarında İstanbul'a gitti. 9 Nisan 1920'de Mustafa Kemal'in çağrısı üzerine tekrar Ankara'ya döndü ve İstanbul'la bütün resmî bağlarını kopardı.23 Nisan 1920'de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne Edirne milletvekili olarak katıldı. 6 Haziran 1920'de İstanbul'daki Divan-ı Harp tarafından gıyabında ölüm cezasına çarptırıldı.

• 10 Kasım 1920'de milletvekilliği ve vekillik görevi saklı kalmak üzere Garp Cephesi (Batı cephesi) Kuzey Kesimi Komutanlığı'na atandı.

• Çerkez Ethem ayaklanmasının ve iç isyanların bastırılmasında etkin rol oynadı.

• Batı CephesiKuzey Kısım Komutanı olarak, Ocak 1921'de Yunan ilerlemesini durdurunca 5 senedir bulunduğu Miralayrütbesinden Mirliva rütbesine terfi etti ve Paşa oldu.

• 4 Mayıs 1921'de Batı Cephesi Komutanlığına getirildi. Ancak 17 Temmuz 1921'de Kütahya-Eskişehir Muharebelerinde aldığı mağlubiyet üzerine TBMMtarafından Genelkurmay Başkanlığı görevinden azledildi.

• Yerine 3 Ağustos 1921'de, aynı zamanda Başvekil ve Milli Savunma Vekili de olan Fevzi Paşa getirildi.

• Daha sonra Sakarya Meydan Muharebesi sırasında TBMM tarafından Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa'nın Başkomutanlığa getirilmesi üzerine onun maiyetinde Mirliva rütbesi ile Batı Cephesi Komutanlığı görevinde bulundu.

• Büyük Taarruz'dan sonra başarılarından dolayı Ferikrütbesine terfi etti.

• İzmir'in geri alınmasından sonra Mustafa Kemal Paşa tarafından ateşkes görüşmelerinde bulunmak üzere görevlendirilerek Mudanya'ya gönderildi.

Siyasal yaşamı

• Milli Mücadele'nin sonunu belirleyen Mudanya Mütarekesi görüşmelerinde (3 Ekim-11 Ekim 1922) Türk tarafını temsil eden İsmet Paşa, 26 Ekim 1922'de hariciye vekili oldu.

• Lozan görüşmelerinde murahhas heyetin başkanlığını yaptı; yeni devletin bağımsızlığını ve egemenliğini onaylayan, Sevr Antlaşması'nı veMondros Mütarekesini geçersiz kılan Lozan Antlaşması'nı imzaladı.

• Cumhuriyet'in İkinci dönem (1923-1927) TBMM'de Malatya milletvekili olarak bulunan İsmet Paşa, Fethi Bey'in (Okyar) kurduğu İcra Vekilleri Heyeti'ne gene hariciye vekili olarak girdi. 23 Ağustos'ta Lozan Antlaşması'nın TBMM'de kabulü, siyasal-diplomatik başarılarının en önemlisi oldu.

Uçak kapısında tokalaşan İsmet İnönü veMustafa Kemal, 16 Haziran 1936

Cumhuriyet öncesi

Cumhuriyet ve başbakanlık yılları

• 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilanı ile sonuçlanan süreçte, Mustafa Kemal'le yakın siyasal işbirliği içindeydi.

• 30 Ekim'de Cumhuriyet'in ilk hükümetini kurdu ve aynı zamanda Halk Fırkası (sonradan Cumhuriyet Halk Partisi, veya CHP) genel başkan vekilliğini üstlendi.

• İsmet Paşa'nın ilk başbakanlık döneminde Cumhuriyetin ilk devrimleri yapılmaya başlandı.

• Öğretimin birleştirilmesi, halifeliğin kaldırılması ve Diyanet İşleri Başkanlığı'nın kurulması (3 Mart 1924) bu dönemde gerçekleşti.

• Muhalefet partisi olarak kurulanTerakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın Çankaya'ya olan aşırı muhalefetini hükümet üzerinden yürütmesi üzerine cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in isteğiyle 8 Kasım 1924'te başbakanlıktan istifa etti. 21 Kasım 1924'te yeni hükümeti Fethi Bey kurdu.

• Doğudaki Şeyh Said İsyanı üzerine isyana müdahalede geç kalan Fethi Bey istifa etti. • 3 Mart 1925'te İsmet Paşa cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından yeniden hükümeti

kurmakla görevlendirildi.• Ayaklanmanın bastırılmasında hükümet başkanı olarak önemli rol oynadı.• 6 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Sükun Kanunu'nu yürürlüğe sokarak İstiklal Mahkemeleri

'nin tekrar kurulmasını gerçekleştirdi.• Bu kanuna dayanarak tüm muhalefet partilerini ve muhalif gazeteleri kapattırdı. • 1926 yılındaOrgeneral rütbesine terfi etti. • 1927 yılında kendi isteğiyle askerlikten emekli oldu. • Bu tarihten sonra, yeni devletin oluşumunda Mustafa Kemal ile birlikte en önemli

siyasal kişilik olarak belirdi.• 1934'te Soyadı Kanunu çıktığında Mustafa Kemal Atatürk'ün verdiği İnönü soyadını alan

[13] İsmet Paşa, 1924'ten 1937'ye değin başbakanlık görevini aralıksız sürdürdü. • Bu dönemde ülkedeki bütün önemli siyasal gelişmelerde; devrimlerin duyurulmasında

ve uygulanmasında, iktisat politikasında Devletçilik ilkesinin kabulünde ve uygulanmasında, yeni devletin kurulmasında çok önemli rolü oldu.

• 1936'da Faşizmi incelemek üzere İtalya'ya gönderilen CHP Genel Sekreteri (Katib-i Umumi) Recep Peker'in dönüşünde yazdığı TBMM üzerinde bir "Faşist Konsey" kurulmasını öngören raporu onaylayıp imzalaması üzerine[14] cumhurbaşkanı Atatürk "Başvekil hazretleri anlaşılan yorgunluktan, önüne gelen raporları okumadan imzalıyor!" dedi ve kararı reddetti.

• Bu değerlendirmeye "Koskoca memleket rakı sofrasından mı idare edilecek?" diye yanıt verince aralarında gerginlik çıktı.

• Dersim İsyanı'nın bastırılması sırasında da düşünce ayrılıkları çıkınca Eylül 1937'de cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından başbakanlık ve CHP'nin genel başkan yardımcılığı görevlerinden alındı ve yerine Celâl Bayar atandı.

• Bu dönemde yalnızca TBMM'de Malatya milletvekili olarak görev yaptı.

Cumhurbaşkanlığı ve çok partili dönem

• Atatürk'ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938'de TBMM tarafından cumhurbaşkanlığına seçildi.

• Bunun yanı sıra "kayd-ı hayat" şartıyla CHP genel başkanlığına da getirildi.

• CHP'nin 26 Aralık 1938'de toplanan I. Olağanüstü Kurultayı'nda partinin "değişmez genel başkanı" seçildi ve kendine "Milli Şef" unvanı verildi.

• 30 Aralık 1925 tarihli 701 sayılı yasa ve 16 Mart 1926 tarihli 3322 sayılı kararname ile 50, 100, 500 ve 1.000 liralık banknotların ön yüzlerinde cumhurbaşkanının resminin bulunması kararı alınmıştı.

• Buna dayanarak, para ve pulların üzerindeki Atatürk resimleri kaldırılıp yerine İsmet İnönü'nün portreleri kullanıldı.

• Cumhurbaşkanı seçilmesinden hemen sonra başlayan II. Dünya Savaşı (1939-1945) döneminde İnönü, ülkeyi savaştan uzak tutmaya çalıştı.

• Savaş yıllarındaki ekonomik ve toplumsal sıkıntılar ise dönemin unutulmayan mirası olarak kaldı.

• Varlık Vergisiuygulaması hayata geçirildi. • Yine bu dönemde Hasan Âli Yücel'in öncülüğündeki Köy Enstitüleri

kuruldu.• Bu enstitüler yıllar sonra kapatılana kadar 20.000 öğrenci köy

öğretmeni olarak eğitildi. • Ayrıca cumhurbaşkanlığı döneminde müziğe özel yeteneği olan küçük

yaştaki çocukların bu konuda iyi bir eğitim almasını sağlamak için çıkardığı Harika Çocuklar Yasası ile İdil Biret ve Suna Kan gibi sanatçıların yetişmesinde önemli rolü olmuştur.

• II. Dünya Savaşı'nın hemen ardından, gerek uluslararası siyasetteki gelişmeler, gerekse ülke içindeki yeni oluşumlar rejimin genel niteliğinde önemli değişiklikleri gündeme getirdi.

• Savaşın galiplerinden olan Sovyetler Birliği'nin lideri Stalin'in Türkiye'den Kars, Ardahan, Artvin ve Sarıkamış'ı istemesi, Türkiye'yi, savaşın diğer galipleri ABD ve Birleşik Krallık ile daha yakın ilişkilere mecbur etti.

• Bazı çevreler SSCB'nin böyle bir talepte bulunmayıp yalnızca bazı akademisyenlerin eski anlaşmalar üzerinde yorumlarda bulunmuş olduklarını, bu propagandanın Türk kamuoyunu NATO saflarına katılmaya ikna etmek için düzenlenmiş bir ABD siyasal operasyonu olduğunu iddia etseler de askeri ve ekonomik destek vermeye hazır olduğunu belirten ABD, Truman Doktrini ile öngördüğü yardımın karşılığında Türkiye'de serbest seçimlere dayanan demokrasi düzeninin yerleştirilmesini ve "Milli Şef"lik, "5 yıllık kalkınma planları", Köy Enstitüleri gibi Sovyetler Birliği benzeri uygulamaların kaldırılmasını talep etti.[20]

Roosevelt, İnönü ve Churchill İkinci Kahire Konferansı'nda 4-6 Aralık 1943

• 1945 yılında kurulan Milli Kalkınma Partisi'nden sonra 1946'da kurulan Demokrat Parti (DP) ile çetin bir seçim yarışına girdi.

• 1946 yılında yapılan ilk çok partili seçimde "açık oy, gizli tasnif" metodu kullanıldı ve CHP bu seçimlerde iktidarını devam ettirdi.

• Ancak seçimlerde kullanılan sistem yüzünden seçimlerin bir şekilde şaibeli olduğu iddia edilmektedir.

• Tek başına iktidarda bulunduğu 1938-1950 döneminde Türkiye ekonomisi ortalama yıllık %1.8 oranında büyümüş, bununla birlikte Türkiye'nin GSMH'si dünya toplamının binde 6.52'sinden binde 6.43'üne düşmüştür.

1950 seçimleri ve sonrası

• 14 Mayıs 1950 genel seçimlerinde CHP %40, DP ise %52 oy aldı. Bunun üzerine CHP iktidarı DP'ye bırakırken, İsmet İnönü de cumhurbaşkanlığından ayrıldı ve ana muhalefet partisi genel başkanı olarak siyasal yaşamını sürdürdü. On yıllık muhalefet döneminde, 1954 ve 1957 seçimlerini de kaybetmesine karşın partisinin başında kaldı ve iktidarın siyasal baskılarına rağmen, CHP'nin yeniden güçlenmesine katkıda bulundu.

• DP, 1960 yılında 27 Mayıs Darbesiyle iktidardan uzaklaştırıp yeni anayasa kabul edildikten sonra, 15 Ekim 1961 genel seçimlerinden CHP tek başına iktidar olacak çoğunluğu sağlayamasa da, birinci parti olarak çıkınca, İnönü 24 yıl sonra yeniden başbakan olarak hükümeti kurmakla görevlendirildi. Bu dönemde CHP-AP, CHP-YTP-CKMP ve CHP-Bağımsızlar koalisyon hükümetlerine başkanlık etti. Yeni kurulan siyasal sistemin sağlıklı biçimde işlemesi için çaba gösterdi.

• 27 Mayıs Darbesinin doğurduğu sorunlarla da uğraşarak 22 Şubat 1962 ayaklanması ve 20 Mayıs 1963 ayaklanmasıgirişimlerinin önlenmesi çabalarında cumhurbaşkanı Cemal Gürsel'e, Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay ile birlikte yardımcı oldu.

• 1964 Kıbrıs olayları sırasında ABD'nin Türkiye'nin adaya müdahalesini engellemesi üzerine dış politikada çok yönlü arayışlara girdi.

• İlk Devlet Araştırma Kütüphanesi ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu'nun kurulması, planlı ekonomiye geçiş, 5 yıllık kalkınma planları, sendikalar, grev ve toplu sözleşme yasalarının çıkarılması, Ankara Antlaşması ve takip eden seneOrtak Pazar üyeliği, SSCB ile iyi ilişkiler kurulması, Milli İstihbarat Teşkilatı yasası ve düzenlemesi, Milli Güvenlik Kurulu'nun başlangıç ve geliştirilmesi, Türk ordusunun modernizasyonu; İran ve Pakistan ile birlikte bölgesel kalkınma organizasyonunun kurulması, Avrupa ve Orta Asya memleketlerini bağlayan mikrodalga radyo iletişim ağı kurulması, Devlet İstatistik Enstitüsü ile Turizm Bakanlığının kurulması, Güneydoğu Anadolu'nun kalkınma ve geliştirilmesi planları, Basın Yayın Yüksek Okulunun ilk kuruluşu İsmet İnönü'nun başbakanlık yaptığı dönemde gerçekleştirildi.

• İnönü hükümeti mecliste yapılan bütçe oylamasında ret oylarının kabul oylarından fazla çıkması üzerine istifa etti ve 20 Şubat 1965'te yerini Suat Hayri Ürgüplü hükümetine bıraktı.

• 10 Ekim 1965 seçimlerinde partisinin seçimi kaybetmesi üzerine, parti içi görüş ayrılıkları derinleşti. İnönü'nün desteklediği "ortanın solu" politikasının CHP tarafından benimsenmesine rağmen parti 1969 yılında yapılan genel seçimleri de kaybetti.

İsmet İnönü Lahti, Anıtkabir

CHP'den ayrılması ve Cumhuriyet Senatosu• Türk Silahlı Kuvvetleri'nin 12 Mart 1971'deki müdahalesinden sonra, CHP'nin

tutumu konusunda parti içinde önemli görüş ayrılıkları belirdi ve İnönü parti genel sekreteriBülent Ecevit'le anlaşmazlığa düştü.

• Ecevit'e göre, müdahalenin amacı, CHP içinde egemen olan "ortanın solu" politikasına son vermek ve partinin iktidar olmasını önlemekti.

• İnönü ise müdahaleyi onaylamıyordu ve müdahaleden 2 gün sonra CHP grubunda çok sert bir konuşma yaptı; ancak yine de ortamın yumuşaması için yeni kabineye bakan vermeyi kabul etti.

• Yeni kurulacak hükümete partinin üye verip vermeyeceği konusunda beliren anlaşmazlık sonucunda Ecevit istifa etti.

• Ecevit'le yoğun bir mücadeleye giren İnönü, Mayıs 1972'de toplanan V. Olağanüstü Kurultay'da, politikasının partisince onaylanmaması durumunda istifa edeceğini açıkladı. Kurultayda parti meclisi Ecevit'in yanında yer alınca da 8 Mayıs 1972'de 34 yıldır görev yaptığı CHP genel başkanlığından istifa etti. T

• ürk siyasal yaşamında parti içi mücadele sonucunda değişen ilk genel başkan olan İnönü 4 Kasım 1972'de CHP üyeliğinden, 14 Kasım 1972'de de milletvekilliğinden istifa etti. Başvurusu üzerine eski cumhurbaşkanı sıfatıyla tabii senatör olarak Cumhuriyet Senatosu'nda görev aldı.[22]

Ölüm yıldönümü

• 25 Aralık 1973 Salı günü saat 16.05'te ölen İnönü 28 Aralık'ta devlet töreni ile Anıtkabir'de toprağa verildi.

• Anılarının bir bölümünü Hatıralarım, Genç Subaylık Yılları, 1884-1918 (1968) adı altında toplamış, ayrıca çeşitli tarihlerdeki söylev ve demeçlerini içeren İsmet Paşa'nın Siyasi ve İçtimai Nutukları, 1920-1933 (1933), İnönü Diyor ki (1944), İnönü'nün Söylev ve Demeçleri I, 1920-1946 (1946) gibi kitapları yayımlanmıştır.

İsmet İnönü Evi ve Müzesi

• İsmet İnönü'nün dünyaya geldiği evdir. İzmir'in Konak ilçesi içerisinde yer alan ev günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. İzmir İnönü Evi salı, perşembe ve cumartesi günleri 10.00-17.30 arası ile resmi tatil günlerinde açıktır.

• Onur Demirdere• 11/B• 1163