เอกสารวชาการสวนบคคล (Individual Study)

หลกประชาธปไตยกบเศรษฐกจพอเพยง

จดทาโดย นายออมสน ชวะพฤกษ

รหส 590449

รายงานนเปนสวนหนงของการอบรม หลกสตรหลกนตธรรมเพอประชาธปไตย รนท 4

วทยาลยรฐธรรมนญ สานกงานศาลรฐธรรมนญ

ลขสทธของสานกงานศาลรฐธรรมนญ

๑

หลกประชาธปไตยกบเศรษฐกจพอเพยง

นายออมสน ชวะพฤกษ1

บทคดยอ

ลกษณะการปกครองแบบประชาธปไตย เปนการยดหลกวาอานาจอธปไตยเปนของปวงชน หรออานาจสงสดในการปกครองประเทศเปนของประชาชน ซงในปจจบนนมการนาเอาระบอบประชาธปไตยโดยผแทนหรอประชาธปไตยโดยออมมาใช เนองจากจานวนประชากรมมากเกนกวาทจะใหโอกาสประชาชนผเปนพลเมองทกคนเขามาใชสทธในการปกครองประเทศไดโดยตรง

ตลอดระยะเวลาอนยาวนานกวา 6 ทศวรรษ นบแตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจขนเถลงถวลยราชสมบต บรมราชาภเษกภายใตนพปฎลมหาเศวตฉตร ณ พระทนงไพศาลทกษณภายในพระบรมมหาราชวง มพระปฐมบรมราชโองการวา“เราจะครองแผนดนโดยธรรม เพอประโยชนสขแหงมหาชนชาวสยาม” ดวยพระองคไดทรงอทศกาลงพระวรกายและกาลงพระสตปญญา บาเพญพระราชกรณยกจนอยใหญนานปการ โดยคานงถงประโยชนสขของพสกนกรทกหมเหลาเปนทตง โดยพบวาทรงยาแนวทางการพฒนาบนหลกความคดพงตนเองเพอใหเกดความพอมพอกน พอมพอใช โดยใชหลกความพอประมาณ ตระหนกถงการพฒนาเปนขนเปนตอนทถกตองตามหลกวชา ทงนแนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยง (Sufficiency Democracy) นเปนการนาปรชญาเศรษฐกจพอเพยงในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มาผสานเขากบแนวคด ทฤษฎและหลกการของการปกครองระบอบประชาธปไตย ซงแนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยงนจะสมบรณไดกตอเมอไดถกนามาปฏบตทง 2 ภาคสวนของการเมองการปกครองนนคอ (1) ภาคสวนของกฎเกณฑและสถาบน (Hardware) ซงประกอบไปดวย สถาบนพระมหากษตรย พนองประชาชนกลมอาชพเกษตรกรในตางจงหวดและกลมอาชพรบจางในกรงเทพมหานคร กลมคนชนกลาง และกลมขาราชการ และ (2) ภาคสวนของวฒนธรรมทางการเมอง (Software) นนคอ การใชอานาจเพอผลประโยชนของประชาชนสวนรวมผเปนเจาของอานาจอยางแทจรง และดวยใจเปนธรรม คาสาคญ หลกประชาธปไตย, เศรษฐกจพอเพยง, แนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยง

1 รฐมนตรชวยวาการกระทรวงคมนาคม สาเรจการศกษาในปรญญา เศรฐศาสตรมหาบณฑต จาก Aigarh University, INDIA และ บรหารธรกจมหาบณฑต จากมหาวทยาลยเกษตรศาสตร

๒

บทนา

อบราฮม ลนคอลน ไดกลาวถง “ประชาธปไตย” ไววา เปนการปกครองของประชาชน โดยประชาชนและเพอประชาชน (government of the people, by the people and for the people)2 จากคาจากดความดงกลาวจงอาจกลาวไดวา ประชาชนเปนเจาของอานาจทแทจรง และเปนกลไกสาคญในการขบเคลอนกระบวนการประชาธปไตย ดงนน การพฒนาความรเกยวกบประชาธปไตยใหกบประชาชนจงเปนสงทมความสาคญ ควรใหประชาชนไดเรยนรทจะปกครองตนเองใหมความเขมแขงเสยกอน โดยเรมจากสงคมเลก ๆ เชน ครอบครว หมบาน ตาบล แลวจงคอยพฒนาไปสการปกครองในระดบประเทศตอไป เงอนไขสาคญประการหนงของการปกครองในระบอบประชาธปไตยของประเทศทพฒนาแลว คอประชาชนจะตองมสถานะทางเศรษฐกจทเขมแขง สามารถพงพาตนเองไดเสยกอน มฉะนนจะทาใหประชาชนมงสนใจเรองของปากทอง การทามาหากนมากกวาทจะสนใจการเมอง เพราะคดวาการเมองเปนเรองทไกลตว เปนเรองของผลประโยชน เกยวของกบนกการเมองเทานน ดงนนการเสรมสรางประชาธปไตยใหกบประชาชนจงควรเรมจากการเสรมสรางความเขมแขงในกจกรรมทไมใชการเมอง เชน กจกรรมทเกยวกบเศรษฐกจ การหาเลยงชพ ชวตความเปนอย เมอประชาชนมความเปนอยดขนแลว จงสรางเสรมดานความเชอ ศรทธา ศาสนาซงเปนดานจตใจ เมอหลอมรวมจตใจไดแลวจงสงเสรมกจกรรมดานการอยรวมกนความพอเพยง การรวมมอรวมใจกน เพอใหชมชนพฒนาเปนชมชนเขมแขง การสรางกจกรรมใหประชาชนไดเรยนรทจะปกครองตนเองและพงพาตนเองได เปนรากฐานทสาคญและมนคงในการพฒนาประเทศดานประชาธปไตย เมอประชาชนมความเชอ มความรมประสบการณ ในการปกครองตนเอง มความเปนอยทดขนเพยงพอแลว จงคอยขยายไปสกจกรรมทเปนการเมองตอไป และตองสรางความเขาใจใหประชาชนเหนดวยวา ประชาธปไตยกบการเมองไมใชมเฉพาะการมสวนรวมเพยงแคการไปเลอกตงเทานน แนวทางการพฒนานสอดคลองกบแนวคดของชยอนนต สมทวณช ทวาการพฒนาการเมองการปกครองไปสประชาธปไตยนน ควรเรมจากกจกรรรมทไมใชกจกรรมทางการเมอง ไปสกจกรรมทเปนกจกรรมทางการเมอง (from non-political action to political action)3

ดวยเหตน การนาหลกประชาธปไตยมาใชรวมกบเศรษฐกจพอเพยง จงมความสอดคลองกบโครงสรางทางสงคมของประเทศไทย ทสามารถนามาใชในลกษณะสายกลางหรอท เรยกวา “ประชาธปไตยแบบพอเพยง” โดยการสงเสรมใหประชาชนมความรเกยวกบการปกครอง ในระบอบประชาธปไตย และใหมสวนรวมทางการเมอง เนองจากการเมองเปนเรองทมผลตอชวตความเปนอย

2 ลขต ธรเวคน, 2552, การเมองและประชาธปไตย, หนา 3 ชยอนนต สมทวณช, 2554, Non-political action to political action, หนา 16.

๓

ของทกคนในสงคม จงจาเปนททกคนจะตองไดรบความรทถกตองเกยวกบการเมอง อนจะชวยใหประชาชนสามารถตดสนใจทางการเมองไดถกตอง พรอมกบนาปรชญาเศรษฐกจพอเพยงของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ททรงพระราชทานใหแกประชาชนไทยมาใชเปนแนวทางในการพฒนาประเทศตอไป4

ความหมายของหลกประชาธปไตย

ลกษณะการปกครองแบบประชาธปไตย คอ การยดหลกวาอานาจอธปไตยเปนของปวงชน หรออานาจสงสดในการปกครองประเทศเปนของประชาชน5

การปกครองในระบอบประชาธปไตยเรมมขนครงแรกทนครรฐกรกโบราณเมอประมาณ 500 ป กอนครสตกาล ซงเปนประชาธปไตยแบบโดยตรง การทนครรฐกรกสามารถปฏบตระบบอบประชาธปไตยโดยตรงไดกเปนเพราะพระนครมอาณาเขตไมกวางขวางและมจานวนประชากรไมมากนก แตในปจจบนนไมสามารถนาระบอบประชาธปไตยโดยตรงมาใชได เพราะจานวนประชากรมมากเกนกวาทจะใหโอกาสประชาชนผเปนพลเมองทกคนเขามาใชสทธในการปกครองประเทศไดโดยตรง ดงนนระบอบประชาธปไตยท ใชกนอยในทกวนนจงเปนระบอบประชาธปไตยโดยผแทนหรอประชาธปไตยโดยออม

ประชาธปไตยโดยตรง ( Direct Democracy) หมายถง การใหประชาชนผเปนพลเมองมสทธโดยตรงในการปกครองหรอการวนจฉยตดสนปญหาของประเทศ กลาวคอ พลเมองมสทธเขารวมเปนสมาชกสภาประชาชนซงทาหนาทเปนสถาบนสงสดในการแสดงเจตจานงของรฐ

ประชาธปไตยโดยออม ( Indirect Democracy) หรอประชาธปไตยโดยผแทนหรอประชาธปไตยแบบตวแทน ( Representative Democracy) หมายถง การใหประชาชนผ เปนพลเมองมสทธลงคะแนนเสยงเลอกตงผแทนราษฎรเขาไปทาหนาทแทนตวเองในรฐสภา และเจตจานงของรฐสภาถอเปนความตองการของประชาชน เชน ประชาธปไตยแบบรฐสภาของไทย องกฤษ หรอประชาธปไตยแบบประธานาธบดของสหรฐอเมรกา ฯลฯ

หลกประชาธปไตยมประเดนท ตองพจารณา 3 ประการ คอ อดมการณประชาธปไตย การปกครองแบบประชาธปไตย และวถชวตประชาธปไตย

4 บศรา นยมเวช, 2555, ประชาธปไตยแบบพอเพยงในประเทศไทย, หนา 48 5 เวชพล ออนละมย, 2558, หลกประชาธปไตย, หนา 1

๔

อดมการณประชาธปไตย

อดมการณประชาธปไตยจะเนนในเรองสทธเสรภาพและความเสมอภาคสวนบคคลควบคกนไป

สทธเสรภาพ

สทธ หมายถง อานาจอนชอบธรรมหรอความสามารถทจะกระทาการใด ๆ ไดโดยชอบธรรม โดยอานาจอนแมกระทงอานาจของรฐจะกวาวกายในสทธของบคคลไมได

เสรภาพ หมายถง ความมอสระในการกระทาการใด ๆ ไดตามความปรารถนา แตมขอบเขตจากดวา การกระทานน ๆ จะตองไมละเมดกฎหมายหรอไมละเมดสทธของบคคลอน

สทธและเสรภาพในระบอบประชาธปไตยจาแนกไดดงน

1. เสรภาพในการพด การพมพ และการโฆษณา โดยรฐประชาธปไตยจะอนญาตใหมเสรภาพในการแสดงความคดเหน แตตองไมหยาบคายลามก หมนประมาท หรอละเมดสทธของบคคลอน

เสรภาพในการแสดงความคดเหนนมคาสงมาก เพราะเชอวา หากยอมใหทกฝายไดแสดงความคดเหนอยางเสรแลว การขดแยงกนอยางรนแรงจะไมเกดขน

2. เสรภาพในการนบถอศาสนา คนทกคนยอมมสทธโดยสมบรณทจะเลอกนบถอหรอศรทธาในศาสนาใดศาสนาหนง เพราะศาสนาเปนเรองของความเชอถอ แตบคคลกไมสามารถทจะปฏเสธกฎหมายของรฐซงขดแยงกบหลกการทางศาสนาของเขา แตในบางประเทศทเคารพเสรภาพสงมาก เชน สหรฐอเมรกา การหลกเลยงกฎหมายของประเทศเพราะขดกบหลกการทางศาสนา ไดรบการยอมรบวาเปนการกระทาทไมผดกฎหมาย จงไมตองรบโทษ

3. เสรภาพในการสมาคมหรอรวมกลม โดยตองอยภายใตกฎเกณฑแหงกฎหมาย และไมเปนอนตรายหรอไมเปนอปสรรคตอผลประโยชนของสงคมโดยสวนรวม ตราบเทาทการกระทานนเปนไปอยางสนตและไมเกนเลยขอบเขตแหงกฎหมาย

4. สทธในทรพยสน คนทกคนมสทธทจะมทรพยสมบตเปนของตนเอง รฐจะตองทาหนาทปองกนภยอนอาจจะเกดตอทรพยสนของประชาชนภายในรฐ

• สทธทจะไดรบการคมครองตามกฎหมาย บคคลจะตองไมถกลงโทษถงแกชวตเสยอสรภาพ หรอเสยทรพยสนโดยปราศจากการพจารณาตามกระบวนการแหงกฎหมาย

• สทธสวนบคคล สทธมลฐานทถอเปนสทธสวนบคคล เชน เสรภาพในชวตและรางกายการเลอกประกอบอาชพ การสมรส การหยาราง ฯลฯ โดยบคคลทกคนยอมมเสรภาพตราบเทาทไมขดตอกฎหมาย

๕

ความเสมอภาค

ความเสมอภาคในระบอบประชาธปไตยจาแนกออกได 5 ประการ6 คอ

1. ความเสมอภาคทางการเมอง หมายถง การทบคคลทกคนมสทธทจะเขารวมในกจกรรมการเมอง เชน สทธเลอกตงเมออายถงเกณฑ สทธสมครรบเลอกตงเมอมคณสมบตครบถวน เปนตน

2. ความเสมอภาคตอการปฏบตของกฎหมาย หมายถง บคคลจะไดรบการคมครองจากกฎหมายโดยเทาเทยมกน เมอกระทาความผด การลงโทษและการไดรบเหตอนควรปรานจะตองใชกฎหมายเดยวกน

3. ความเสมอภาคในโอกาส หมายถง คนทกคนจะตองไดรบโอกาสทจะใชความสามารถของเขาในการศกษา การประกอบธรกจการงาน และการแสวงหาความเจรญกาวหนาหรอเลอนสถานะทางเศรษฐกจและสงคมโดยทดเทยมกน เชน การมมหาวทยาลยรามคาแหง เปนตน

4. ความสามารถภาคทางเศรษฐกจ หมายถง สภาพความใกลเคยงกนในฐานะทางเศรษฐกจแตมไดหมายถง การทคนทกคนจะตองมรายไดเทาเทยมกน โดยจะตอง

• มการกระจายรายไดทเปนธรรม เพอมไดเกดชองวางระหวางชนชนมากนก เชน การเกบภาษในอตรากาวหนา เปนตน

• บคคลควรมความมนคงทางเศรษฐกจพอสมควร คอ มรายไดเพยงพอในการดารงชพ เชน การกาหนดอตราคาจางขนตา การใชสทธคนยากจนรบการรกษาพยาบาลฟรหรอโดยบาย 30 บาทรกษาทกโรค และสวสดการตาง ๆ เปนตน

5. ความเสมอภาคทางสงคม คนทกคนจะตองไดรบการเคารพวา ความเปนคนนนมศกดศรเทาเทยมกน ในฐานะของความเปนมนษยเหมอนกน

การปกครองแบบประชาธปไตย

ระบอบประชาธปไตย ( Democracy ) หมายถง ระบบการปกครองทประชาชนเปนใหญ ดงนนการปกครองทเปนประชาธปไตยกคอ รปการปกครองทยดถออานาจอธปไตยเปนของปวงชน ประเทศทเปนประชาธปไตยนนจาเปนตองมรฐธรรมนญ เพราะรฐธรรมนญเปนกฎหมายหลกหรอเปนกตกาทกาหนดแนวทางสาหรบการทรฐจะใชอานาจปกครองประชาชน และมหลกการจดระเบยบการปกครองแตรฐธรรมนญกไมใชเครองหมายแสดงความเปนประชาธปไตย เพราะประเทศทปกครองดวยระบอบเสดจการกมรฐธรรมนญเชนเดยวกน การทจะพจารณาวาประเทศใดเปนประชาธปไตยหรอไม จงตองดวารฐธรรมนญของประเทศนนใหประชาชนเปนเจาของอานาจอธปไตยหรอไม

6 เวชพล ออนละมย, 2558, หลกประชาธปไตย, หนา 3

๖

ลกษณะสาคญของการปกครองแบบประชาธปไตยสามารถพจารณาไดจาก รฐบาล การเลอกตงและการปกครองโดยเสยงขางมาก

รฐบาล

ลกษณะของรฐบาลทเปนประชาธปไตย คอ “ รฐบาลของประชาชน โดยประชาชน และเพอประชาชน ” ซงเปนวาทะของอบราฮม ลนคอลน ( Abraham Lincoln) อดตประธานาธบดของสหรฐฯ7

การทรฐบาลใดจะไดรบการยอมรบวาเปนประชาธปไตยจะตองมลกษณะครบทง 3 ประการ คอ

รฐบาลของประชาชน หมายถง รฐบาลจะตองมาจากการเลอกตงของประชาชน และประชาชนสามารถเปลยนแปลงผปกครองไดดวยการไปลงคะแนนเสยงเลอกตง นนคอ ประชาชนอยในฐานะเปนเจาของรฐบาลซงบงชถงมตของการปกครองในดานความเปนเจาของอานาจอธปไตย

รฐบาลโดยประชาชน หมายถง ประชาชนหรอพลเมองทกคนมสทธทจะเปนผปกครองได ถาหากไดรบเสยงสนบสนนจากประชาชนสวนใหญของประเทศ

รฐบาลเพอประชาชน หมายถง รฐบาลจะตองมจดประสงคเพอความผาสกของประชาชน และจะตองมการกาหนดวาระในการดารงตาแหนง เชน ทก 4 ป ฯลฯ เพอจะไดเปนหลกประกนวาผปกครองจะตองปกครองเพอประชาชน หากผนแปรจากจดหมายน ประชาชนจะไดมโอกาสเปลยนผปกครองผานทางการเลอกตง

การเลอกตง

ประเทศประชาธปไตยจาเปนตองมการเลอกตง เพอเปดโอกาสใหบคคลสามารถเสนอตวเขารบใชสวนรวมโดยการสมครรบเลอกตง และเปดโอกาสใหพลเมองใชสทธในการทจะเลอกบคคลทตนตองการใหเปนผปกครอง หรอเปนผใชสทธเปนปากเสยงแทนตนในสภา ในระบอบประชาธปไตยนน การมสทธเลอกตงเพยงอยางเดยวยงไมเปนการเพยงพอ ตองมหลกประกนในการใชสทธในการใชสทธนนดวยวา สามารถใชไดอยางเสรเตมทและมโอกาสเลอกสรรตวบคคลทตองการจรง ๆ คอ ตองมการลงคะแนนแบบลบ ( Secret Ballot)

การปกครองโดยเสยงขางมาก

การปกครองโดยเสยงขางมาก หมายถง บคคลทประกอบกนขนเปนรฐบาล นนถาหากไมไดรบเลอกตงจากราษฎรโดยตรงแลว กตองเปนคณะบคคลทไดรบการยอมรบจากเสยงขางมากของผ

7 เวชพล ออนละมย, 2558, หลกประชาธปไตย, หนา 4

๗

แทนทไดรบการเลอกตงเขามา โดยการออกฎหมาย การวนจฉยปญหา หรอการตดสนใจในนโยบายตาง ๆ ตองเปนไปตามความเหนขอบของเสยงขางมากของผแทนในสภาพ

ในระบอบประชาธปไตยมไดหมายความเพยงการยดหลกเสยงขางมากเทานน แตจะตองมหลกประกนสาหรบเสยงขางนอยดวย นนคอ สทธขนพนฐานของเสยงขางนอยจะตองไดรบการเคารพ เปนเสยงขางมากจะละเมดหรอกาวกายสทธของเสยงขางนอยจงถอเปนการใช “ กฎหม ”

• นอกจากนความเหนหรอทศนะของเสยงขางนอยจะตองไดรบการรบฟง เพราะในระบอบประชาธปไตยนนตองเปดโอกาสใหทกฝายหรอผทมความคดเหนแตกตางไดเผยแพรทศนะหรอแนวความคดของเขา

• ทศนะหรอความคดเหนทปราชยตอเสยงขางมากหรอตกเปนเสยงขางนอยนนไมไดหมายความวาจะตองสญหาไปโดยสนเชง แตอาจจะกลบมาเปนทศนะทไดรบการยอมรบหรอเปนเสยงขางมากในโอกาสตอไปได

วถชวตประชาธปไตย

ลกษณะสาคญของวถชวตแบบประชาธปไตย อาจจาแนกไดดงน

1. เคารพเหตผลมากกวาบคคล โดยไมศรทธาบคคลใดถงชนปชนยบคคล (แตกตองกตญญตอญาตผใหญและผมพระคณ) จะตองไมเครงครดเรองระบบอาวโส (แตกตองใหความเคารพผอาวโส)

ประชาธปไตยจะดาเนนไปไดดวยดกตอเมอมการรบฟงความคดเหนของทกฝาย เพอคนหาเหตผลและความถกตองทแทจรง เพราะเหตผลเทานนทจะจรรโลงใหประชาธปไตยดาเนนไปได และประชาธปไตยเชอวามนษยเปนสตวทมเหตผล

2. รจกการประนประนอม คอ ยอมรบการแกไขปญหาความขดแยงดวยสนตวธ ไมนยมความรนแรง ตองรจกยอมรบความคดเหนของผอน ไมยดมนหรอดงดนแตความคดเหนของตนเองโดยไมยอมผอนปรนแกไข และตองยอมเปลยนแปลงแกไขความคดเหนของตนเองเมอผอนมความคดเหนทดกวา

ปรชญาประชาธปไตย โดยพนฐานไมปรารถนาใหมการใชกาลงและการลมลางดวยวธการรนแรง เพราะถามการใชกาลงและความรนแรงแลว กแสดงใหเหนวามนษยไมมหรอไมใชเหตผล ซงกขดกบหลกความเชอขนมลฐานของประชาธปไตยทถอวามนษยมเหตผล

3. มระเบยบวนย คอ ตองปฏบตตามกฎหมายของบานเมองอยางสมาเสมอ และชวยทาใหกฎหมายของบานเมองมความศกดสทธโดยไมยอมใหผใดมาละเมดตามอาเภอใจ แตถามความรสกวา

๘

กฎหมายทใชอยไมเปนธรรม กตองหาทางเรยกรองใหมการแกไขกฎหมายนน มใชฝายฝนหรอไมยอมรบ

การใชเสรภาพเกนขอบเขตจนละเมดหรอกาวกายในสทธเสรภาพของผอน ยอมทาใหเกดความไมสงบขนในสงคม เพราะสงคมท ไมมการจากดในเรองสทธเสรภาพเลยนนหาใชสงคมประชาธปไตยไมแตเปนสงคมอนาธปไตยทเปรยบเสมอนไมมรฐบาล ไมมกฎหมาย ไรระเบยบวนยทางสงคมโดยสนเชง

4. มความรบผดชอบตอสวนรวม ซงเกดขนจากความรสกของคนในสงคมวา ตนเปนเจาของประเทศ และประเทศเปนของคนทกคน โดยสานกวา การทตนไดรบการศกษา สามารถทามาหาเลยงชพและดารงชวตอยไดกเพราะสงคมอนเปนสวนรวมของทกคน ดงนนจงตองมหนาททาประโยชนใหเปนการตอบแทน

นอกจากนลกษณะวถชวตประชาธปไตยยงมอกหลายประเดน เชน ตองเปนคนหนกแนนไมหเบา, ตองไมเชออะไรงาย ๆ มทศนะทดตอคนอน, ยอมรบความคดเหนของผอน, เคารพในศกดศรความเปนมนษย, มนาใจเปนนกกฬาคอรแพรชนะ เปนตน

แนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยง” (Sufficiency Democracy)

1. ปรชญาเศรษฐกจพอเพยงตามแนวพระราชดาร 1.1 ประมวลพระราชดารส ตลอดระยะเวลาอนยาวนานกวา 6 ทศวรรษ นบแตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจขน

เถลงถวลยราชสมบต บรมราชาภเษกภายใตนพปฎลมหาเศวตฉตร ณ พระทนงไพศาลทกษณภายในพระบรมมหาราชวง มพระปฐมบรมราชโองการวา“เราจะครองแผนดนโดยธรรม เพอประโยชนสขแหงมหาชนชาวสยาม” นนเปนทประจกษแจงวาพระบรมเดชานภาพ และพระบญญาบารมของพระองคดงฝนดบไฟในแผนดนหลายครงหลายครา ดวยพระองคไดทรงอทศกาลงพระวรกายและกาลงพระสตปญญา บาเพญพระราชกรณยกจนอยใหญนานปการ โดยคานงถงประโยชนสขของพสกนกรทกหมเหลาเปนทตง

หลายคนอาจเขาใจวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทานแนวคด เศรษฐกจพอเพยงใหแกประชาชาวไทย เมอคราวบานเมองเกดวกฤตเศรษฐกจในป พ.ศ. 2540 จากพระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2540 ความตอนหนงวา

๙

“…การทจะเปนเสอนนไมสาคญ สาคญอยทเรามเศรษฐกจแบบพอมพอกน แบบพอมพอกนนนหมายความวา อมชตวเองได ใหมพอเพยงกบตวเอง อนนกเคยบอก วา ความพอเพยงนไมไดหมายความวาทกครอบครวจะตองผลตอาหารของตว จะตองทอผาใสเอง อยางนนมนเกนไป แตวาในหมบานหรอในอาเภอจะตองมความพอเพยงพอสมควร บางสงบางอยางทผลตได มากกวาความตองการกขายได แตขายในทไมหางไกลเทาไร ไมตองเสยคาขนสงมากนก อยางนทานนกเศรษฐกจตางกมาบอกวาลาสมย จรงอาจจะลาสมย คนอนเขาตองมเศรษฐกจทตองมการแลกเปลยน เรยกวา เศรษฐกจการคา ไมใชเศรษฐกจพอเพยง เลยรสกวาไมหรหรา แตเมองไทยเปนประเทศทมบญอยวาผลตใหพอเพยงได…

สงเหลานเปนเรองของเศรษฐกจแบบคาขาย ภาษาฝรงเขาเรยก Trade Economy ไมใชแบบพอเพยง ซงฝรงเขาเรยก Self – Sufficient Economy ทไหนทาแบบ Self – Sufficient Economy คอเศรษฐกจแบบพอเพยงกบตวเอง เรากอยไดไมตองเดอดรอน..

ถาสามารถทจะเปลยนไป ทาใหกลบเปนเศรษฐกจแบบพอเพยง ไมตองทงหมด แมแคครงกไมตอง อาจจะสกเศษหนงสวนส กจะสามารถอยได การแกไขอาจจะตองใชเวลา ไมใชงาย ๆ โดยมากคน กใจรอน เพราะเดอดรอน แตวาถาทาตงแตเดยวนกสามารถทจะแกไขได...”

แตหากศกษาอยางถองแทจากพระบรมราโชวาทและพระราชดารสของพระองคแลว จะพบวาทรงยาแนวทางการพฒนาบนหลกความคดพงตนเองเพอใหเกดความพอมพอกน พอมพอใช โดยใชหลกความพอประมาณ ตระหนกถงการพฒนาเปนขนเปนตอนทถกตองตามหลกวชา ซงรจกกนตอมาในปจจบนวาเปนปรชญาเศรษฐกจพอเพยงนน แทจรงแลวเรองเศรษฐกจพอเพยงนไดม พระราชดารสมาตงแตป พ.ศ. 2517 ในพธพระราชทานปรญญาบตร แกผสาเรจการศกษาจากมหาวทยาลยเกษตรศาสตร เมอวนท 19 กรกฎาคม 2517 ความตอนหนงวา

“… ในการพฒนาประเทศนนจาเปนตองทาตามลาดบขนเรมดวยการสรางพนฐาน คอความมกนมใชของประชาชนกอนดวยวธการทประหยดระมดระวง แตถกตองตามหลกวชาเมอพนฐานเกดขนมงคงพอควรแลวจงคอยสราง เสรมความเจรญขนสงขนตามลาดบตอไป… การถอหลกทจะสงเสรมความเจรญ ใหคอยเปนไปตามลาดบดวยความรอบคอบระมดระวงและประหยดนนกเพอ ปองกนความผดพลาดลมเหลว และเพอใหบรรลผลสาเรจไดแนนอนบรบรณ...”

และอกคารบหนงคอ พระราชดารสพระราชทานแกคณะบคคลตางๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในวโรกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนพธท 4 ธนวาคม 2517 ความตอนหนงวา

“...คนอนจะวาอยางไรกชางเขา จะวาเมองไทยลาสมย วาเมองไทยเชย วาเมองไทยไมมสงทสมยใหม แตเราอยพอมพอกน และขอใหทกคนมความปรารถนาทจะใหเมองไทย พออยพอกน

๑๐

มความสงบ และทางานตงจตอธษฐานตงปณธาน ในทางนทจะใหเมองไทยอยแบบพออยพอกน ไมใชวาจะรงเรองอยางยอด แตวามความพออยพอกน มความสงบ เปรยบเทยบกบประเทศอน ๆ ถาเรารกษาความพออยพอกนนได เรากจะยอดยงยวดได ประเทศตาง ๆ ในโลกนกาลงตก กาลงแย กาลงยง เพราะแสวงหาความยงยวด ทงในอานาจ ทงในความกาวหนาทางเศรษฐกจ ทางอตสาหกรรม ทางลทธ ฉะนนถาทกทานซงถอวาเปนผมความคด และมอทธพล มพลงทจะทาใหผอนซงมความคดเหมอนกน ชวยกนรกษาสวนรวมใหอยดกนดพอสมควร ขอยา พอควร พออย พอกน มความสงบ ไมใหคนอนมาแยงคณสมบตนจากเราไปได กจะเปนของขวญวนเกดทถาวร ทจะมคณคาอยตลอดกาล...”

ไดมพระราชดารสพระราชทานแกสมาชกสหกรณหบกะพง เมอวนท 28 มถนายน 2518 ความตอนหนงวา

“...ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมไดหมายถงระบบเศรษฐกจปด ทไมเกยวของกบใคร ไมคาขาย ไมสงออก ไมผลตเพอคนอน แตเปนแนวคดทเนนการพฒนาอยางเปนขนตอนบนรากฐานทเขมแขง โดยชใหใชหลกการตนเปนทพงของตนเองใหไดกอน จากนนจงพฒนาตนเองเพอใหมคณภาพชวตทดขน สามารถเปนท พงแกผ อนได และนาไปสสงคมทมการเกอกลซงกนและกนไดในทสด พอมพอกนเปนขนทหนง ขนตอไปใหมเกยรตยนดวยตนเอง ขนทสามใหนกถงผอน...”

หลงจากป พ.ศ. 2540 แลวพระบาทสมเดจพระเจาอยหวยงมพระราชดารสถงปรชญาเศรษฐกจพอเพยง พระราชทานตดตอกนมาอกหลายป ไดแก พระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตางๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2541 ความตอนหนงวา

“...คาวาพอเพยงมความหมายอกอยางหนง มความหมายกวางออกไปอกไมไดหมายถงการมพอสาหรบใชเองเทานน แตมความหมายวาพอมพอกน พอมพอกนนกแปลวาเศรษฐกจพอเพยงนนเอง

พอเพยงนกหมายความวา มกนมอย ไมฟมเฟอย ไมหรหรากได แตวาพอ แมบางอยางอาจจะด ฟ ม เฟ อ ย แ ต ถ าท า ให ม ค ว าม ส ข ถ าท า ไ ด ก ส ม ค วรท จ ะท า สม ค วรท จ ะป ฏ บ ต ... เมอปทแลวตอนท พดพอเพยง แปลในใจ แลวกไดพดออกมาดวยวาจะแปลเปน Self – Sufficiency ถงไดบอกวาพอเพยงแกตนเอง แตความจรงเศรษฐกจพอเพยงน กวางขวางกวา Self – Sufficiency คอ Self – Sufficiency นนหมายความวา ผลตอะไรทมพอทจะใช ไมตองไปขอซอคนอน อยไดดวยตนเอง...

ดงนนเองคนเราถาพอในความตองการ กมความโลภนอย เมอมความโลภนอย กเบยดเบยนคนอนนอย ถา ทกประเทศมความคด อนนไมใชเศรษฐกจ – มความคดวาทาอะไรตองพอเพยง หมายความวาพอประมาณไมสดโตง ไมโลภอยางมาก คนเรากอยเปนสข เพยงพอนอาจจะมมาก

๑๑

อาจจะมของหรหรากได แตวาตองไมไปเบยดเบยนคนอน ตองใหพอประมาณตามอตภาพ พดจากพอเพยง ทาอะไรกพอเพยง ปฏบตตนกพอเพยง..

ฉะนน ความพอเพยงนกแปลวา ความพอประมาณและความมเหตมผล ...” พระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระ

พรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 23 ธนวาคม 2542 ความตอนหนงวา

“...เศรษฐกจพอเพยง แปลวา Sufficiency Economy คาวา Sufficiency Economy นไมมในตาราเศรษฐกจ จะมไดอยางไร เพราะวาเปนทฤษฎใหม เปนตาราใหม ถามอยในตารา กหมายความวาเรากอบปมา เราลอกเขามา เราไมไดลอก ไมอยในตาราเศรษฐกจ...

ถามเศรษฐกจพอเพยง เพยงเศษ 1 สวน 4 กจะพอแลว จะใชได เพราะวาถามเศรษฐกจพอเพยง เพยงเศษ 1 สวน 4 สมมตวาเดยวนไฟดบ ถาไมมเศรษฐกจพอเพยง ไฟดบ ไฟหลวง ไฟฟาหลวง หรอไฟฟาฝายผลตเขาดบหมด พงหมด จะทาอยางไร ททตองใชไฟฟากตองแยไป บางคนทตางประเทศ เวลาไฟดบ เขาฆาตวตาย แตของเราไฟดบ เราเคยชน เราไมเปนไร ไฟดบ ถามความจาเปน เศรษฐกจพอเพยงแบบไมเตมท เรามเครองปนไฟ กใชปนไฟ หรอถาขนโบราณกวา มดกจดเทยน มทางทใหแกปญหาเสมอ งนเศรษฐกจพอเพยงน กมเปนขน ๆ แตวาตองดวาเศรษฐกจพอเพยงน ทจะมาบอกวา ใหพอพยงเฉพาะตวเองรอยเปอรเซนต เปนสงททาไมได จะตองมการแลกเปลยน ตองมการชวยกน ถาไมมการชวยกนแลกเปลยน กไมใชพอเพยงแลว ...”

พระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2543 ความตอนหนงวา

“...ไดฟงพดถงเศรษฐกจพอเพยง และ ทฤษฎใหม มาหลายตอหลายครง แลวไมไดคดคานวาใชไมได ทาไมได มบางคนพดบอกวา เศรษฐกจพอเพยง นไมถก ทาไมได ไมด ไดยนคนเคาพด แตวาสวนใหญบอกวาด แตพวกสวนใหญทบอกวาดน เขาใจแคไหนกไมทราบ แตยงไงกตาม เศรษฐกจพอเพยงน ขอยาวา เปนการทงเศรษฐกจ หรอ ความประพฤต ททาอะไรเพอใหเกดผลโดยมเหตและผล คอเกดผลมนมาจากเหต ถาทาเหตทด ถาคดใหด ใหผลทออกมา คอสงทตดตามเหต การกระทา กจะเปนการกระทาทด และผลของการกระทานน กจะเปนการกระทาทด ดแปลวามประสทธผล ดแปลวามประโยชน ดแปลวาทาใหมความสข...

ทงหมดนพดอยางนกคอเศรษฐกจพอเพยงนนเอง เศรษฐกจพอเพยงทไดยาแลวยาอกแปลเปนภาษาองกฤษวา Sufficiency Economy ใครตอใครก ตอวา วา ไมม Sufficiency Economy แตวาเปนคาใหมของเรากได กหมายความวา ประหยด แตไมใชข เหนยว ทาอะไร ดวยความ

๑๒

อะลมอลวยกน ทาอะไรดวยเหตและผล จะเปนเศรษฐกจพอเพยง แลวทกคนจะมความสข แตพอเพยง...”

พระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2546 ความตอนหนงวา

“...แตเศรษฐกจพอเพยง สาคญวา จะตองรจก ขนตอนคอ ถานกจะทาอะไรใหเรวเกนไป ไมพอเพยง แตวาถาไมเรวเกนไป หรอถาชาเกนไป กไมพอเพยง ตองใหรจกกาวหนา อาจจะเรวกได แตวาใหกาวหนา โดยทไมทาใหคนเดอดรอน อนนเศรษฐกจพอเพยง กคงไดศกษามาแลววา เราพดมาตง 10 ปแลว เรองเศรษฐกจพอเพยง แลวกเศรษฐกจพอเพยงกตองปฏบตดวย...”

พระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระบาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2548 ความตอนหนงวา

“...โครงการพระราชดาร น เปดเผยใหทกคนไดท งนน แลวกถาปฏบ ตตามโครงการพระราชดาร ทาอยางเศรษฐกจพอเพยง นกตอนน นายกฯ กเศรษฐกจพอเพยง ไมจายเงน ไมคอยจายเงนแลว ใชแตเศรษฐกจพอเพยง เพราะวามการโฆษณาคสมรส ของคณะรฐมนตร กชานชานาญในเศรษฐกจพอเพยงเกงมาก นกอกคนททาได กเลยไมตองหวง ไมทราบวาคสมรสขององคมนตรจะทาเศรษฐกจพอเพยงหรอเปลา สงสยวาไม ไมทา

แตยงไงกตาม อยางนเปดใหความกวางขวางของเศรษฐกจดขน ถารองนายกฯ ทงหลายกอาจไมทา เพราะเคยชนกบเศรษฐกจ ทตองใชเงนมาก ไมใชเศรษฐกจพอเพยง ไมพอเพยง ถางนก นายกฯ อาจจะไป นายกฯ และคณหญงกอาจจะใหเพอนนายกฯ รองนายกฯ ตาง ๆ ทาเศรษฐกจพอเพยงนดหนอย กจะทาใหอกสสบปประเทศชาตไปได แตนกมแตนายกฯ รองนายกฯ จดการ รวมทงคสมรส ทาเศรษฐกจพอเพยง กเชอวาประเทศจะประหยดไดเยอะเหมอนกน คอถาไมประหยดประเทศไปไมได คนอนไมประหยด สาหรบคณะรฐมนตรประหยด คณะรองนายกฯ จะทาใหไปไดดเยอะ...”

1.2 ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง เศรษฐกจพอเพยง (Sufficiency Economy) เปนปรชญาทชแนวทางการดารงอยและปฏบต

ตนของประชาชนในทกระดบ ตงแตระดบครอบครว ระดบชมชน จนถงระดบรฐ ทงในการพฒนาและบรหารประเทศ ใหดาเนนไปในทางสายกลาง โดยเฉพาะการพฒนาเศรษฐกจเพอใหกาวทนตอโลกยคโลกาภวตน ทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มพระราชดารสพระราชดารสแกพสกนกรชาวไทยมาโดยตลอดตงแตป พ.ศ. 2517 และภายหลงวกฤตเศรษฐกจ พ.ศ. 2540 ไดทรงเนนยาเปนแนวทางการ

๑๓

แกไขเพอใหรอดพน และสามารถดารงอยไดอยางมนคงและยงยนภายใตกระแสโลกาภวตน และความเปลยนแปลงตาง ๆ

สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ไดเชญผทรงคณวฒในทางเศรษฐกจ และสาขาอนๆ มารวมกนประมวลและกลนกรองพระราชดารส เรองเศรษฐกจพอเพยง เพอบรรจในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 9 (พ.ศ. 2545 – 2549) และไดจดทาเปนบทความเรอง “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” และไดนาความกราบบงคลทลพระกรณาขอพระราชทานพระบรมราชวนจฉย เมอวนท 22 ตลาคม 2542 โดยทรงพระกรณาปรบปรงแกไขพระราชทาน และทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอม พระราชทานพระบรมราชานญาต ใหนาบทความททรงแกไขแลวไปเผยแพร เพอเปนแนวทางปฏบตของสานกงานฯ และทกฝายทเกยวของ ตลอดจนประชาชนโดยทวไป เมอวนท 21 พฤศจกายน 2542 มใจความดงน

“เศรษฐกจพอเพยงเปนปรชญาชแนวทางการดารงอยและปฏบตตนของ ประชาชนในทกระดบ ตงแตระดบครอบครว ระดบชมชน ถงระดบรฐ ทงในการพฒนาและบรหารประเทศ ใหดาเนนไปในทางสายกลางโดยเฉพาะการพฒนาเศรษฐกจเพอใหกาวทนตอยคโลกา ภวฒน ความพอเพยง หมายถงความพอประมาณ ความมเหตผล รวมถงความจาเปนทจะตองมระบบภมคมกนในตว ดพอสมควร ตอการมผลกระทบใด ๆ อนเกดจากการเปลยนแปลงทงภายนอกและภายใน

ทงนจะตองอาศย ความรอบร ความรอบคอบ และความระมดระวงอยางยง ในการนาวชาตาง ๆ มาใชในการวางแผนและดาเนนการทกขนตอน และขณะเดยวกนจะตองเสรมสรางพนฐานจตใจ ของคนในชาต โดยเฉพาะเจาหนาทของรฐ นกทฤษฎ และนกธรกจในทกระดบ ใหมสานก ในคณธรรม ความซอสตย สจรตและใหมความรอบรท เหมาะสม ดาเนนชวตดวยความอดทน ความเพยร มสตปญญา และความรอบคอบ เพอใหสมดลและพรอมตอการรองรบการเปลยนแปลง อยางรวดเรวกวางขวางทงดานวตถ สงคม สงแวดลอมและวฒนธรรมจากโลกภายนอกไดเปนอยางด”8

1.3 หลกแนวคดของเศรษฐกจพอเพยง การพฒนาตามหลกเศรษฐกจพอเพยง คอ การพฒนาทตงอยบนพนฐานของทางสายกลาง

และความไมประมาท โดยคานงถง ความพอประมาณ ความมเหตผล การสรางภมคมกนทดในตว ตลอดจนใชความรความรอบคอบ และคณธรรม ประกอบการวางแผน การตดสนใจและการกระทา9

ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง มหลกพจารณาอย 5 สวน10 ดงน

8 คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, เศรษฐกจพอเพยงคออะไร (กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2547), หนา 6 – 7 9 คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, เศรษฐกจพอเพยงคออะไร (กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2547), หนา13

๑๔

1. กรอบแนวคด เปนปรชญาทชแนะแนวทางการดารงอยและปฏบตตนในทางทควรจะเปน โดยมพนฐานมาจากวถชวตดงเดมของสงคมไทย สามารถนามาประยกตใชไดตลอดเวลา และเปนการมองโลกเชงระบบทมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา มงเนนการรอดพนจากภย และวกฤต เพอความมนคง และความยงยน ของการพฒนา

2. คณลกษณะ เศรษฐกจพอเพยงสามารถนามาประยกตใชกบการปฏบตตนไดในทกระดบ โดยเนนการปฏบตบนทางสายกลาง และการพฒนาอยางเปนขนตอน

3. คานยาม ความพอเพยงจะตองประกอบดวย 3 คณลกษณะ พรอม ๆ กน ดงน (1) ความพอประมาณ หมายถง ความพอดทไมนอยเกนไปและไมมากเกนไป

โดยไมเบยดเบยนตนเองและผอน เชน การผลตและการบรโภคทอยในระดบพอประมาณ (2) ความมเหตผล หมายถง การตดสนใจเกยวกบระดบของความพอเพยงนน

จะตองเปนไปอยางมเหตผลโดยพจารณาจากเหตปจจยทเกยวของตลอดจนคานง ถงผลทคาดวาจะเกดขนจากการกระทานน ๆ อยางรอบคอบ

(3) การมภมคมกนทดในตว หมายถง การเตรยมตวใหพรอมรบผลกระทบและการเปลยนแปลงดานตาง ๆ ทจะเกดขนโดยคานงถงความเปนไปไดของสถานการณ ตาง ๆ ทคาดวาจะเกดขนในอนาคตทงใกลและไกล

4. เงอนไข การตดสนใจและการดาเนนกจกรรมตาง ๆ ใหอยในระดบพอเพยงนน ตองอาศยทงความร และคณธรรมเปนพนฐาน กลาวคอ

(1) เงอนไขความร ประกอบดวย ความรอบรเกยวกบวชาการตาง ๆ ทเกยวของอยางรอบดาน ความรอบคอบทจะนาความรเหลานนมาพจารณาใหเชอมโยงกน เพอประกอบการวางแผน และความระมดระวงในขนปฏบต

(2) เงอนไขคณธรรม ทจะตองเสรมสรางประกอบดวย มความตระหนกในคณธรรม มความซอสตยสจรตและมความอดทน มความเพยร ใชสตปญญาในการดาเนนชวต

5. แนวทางปฏบต/ผลทคาดวาจะไดรบ จากการนาปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมาประยกตใช คอ การพฒนาทสมดลและยงยน พรอมรบตอการเปลยนแปลงในทกดาน ทงดานเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม ความรและเทคโนโลย

ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง ททรงพระกรณาปรบปรงแกไขพระราชทานตามขอ 1.2 เปนทมาของ นยาม “3 หวง 2 เงอนไข” ทคณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต นามาใชในการรณรงคเผยแพรปรชญา

10 คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, เศรษฐกจพอเพยงคออะไร (กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2547), หนา14-17

๑๕

เศรษฐกจพอเพยง ผานชองทางตาง ๆ อยในปจจบน ซงประกอบดวยความ “พอประมาณ มเหตผล มภมคมกน” บนเงอนไข “ความร และ คณธรรม”

2. 75 ป ประชาธปไตยไทย : ไมเคยพอเพยง ผ เขยนไดเคยอรรถาธบายถงปฐมเหตแหงปญหานานาประการของการเมองไทยไว11

อาจกลาวไดวา วฒนธรรม ทางการเมองอนลาหลงของไทยนนกมสาเหตมาจาก “ความไมพอเพยง” ของบรรดานกการเมอง ทหาร และนกธรกจทเปนตวละครทางการเมอง ตลอดจนบรรดาประชาชนผเปนเจาของอานาจอธปไตยนนเอง

วฒนธรรมทางการเมองของไทยทงวฒนธรรมทางการเมองแบบอานาจนยม แบบอปถมภของชนชนนา และวฒนธรรมทางการเมองแบบไพรฟาของประชาชนนนลวนแสดงออกซงความไมพอ เพยงทงสน กลาวสาหรบกลมชนชนนาผหมนเวยนเปลยนหนาผลดกนเขามาใชอานาจรฐ นน (สวนใหญ) เขามาพรอมกบกระเปาเปลา มาพรอมกบความอดอยากปากแหง หมายมนปนมอจะกอบโกยผลประโยชนซงควรจะเปนของประชาชนทงประเทศไปเปนของตนและพวกพอง ทงนโดยอาศยความสมพนธในระบบอปถมภสาหรบรฐบาลพลเรอนทมาจากการเลอกตง และอาศยทงบคลกแบบอานาจนยมและความสมพนธในระบบอปถมภสาหรบรฐบาลทหารทมาจากการรฐประหาร

กลาวสาหรบประชาชนกลมใหญทมวฒนธรรมทางการเมองแบบไพรฟานนก “ขาด” ความมสวนรวมใน การตรวจสอบการใชอานาจของผบรหารประเทศอนเปนองคประกอบสาคญของสงคม ประชาธปไตย ในขณะทประชาชนอกกลมหนงทพยายามเขามามบทบาททางการเมอง ในบางครงกมสวนรวมจน “เกน” ความพอเหมาะพอควร ดวยการเรยกรองประโยชนของปจเจกบคคลอยางเมามน อยางสดโตง อยางขาดสตและปญญา เรยกรองเพอชยชนะของฝายตนจน “หลงและลมประโยชนสาธารณะ”

หากไลเรยงประวตศาสตรการเมองไทยนบตงแตคณะราษฎร เปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบ (ทคณะราษฎรเรยกวา) ประชาธปไตย จะพบวากลมคนทหมนเวยนเขามาบรหารประเทศไมวาจะมาจากฝายทหารหรอ พลเรอนตางกสาวะวนสาละวนอยกบการชวงชงอานาจซง กนและกน โดยปรากฏชดเจนในชวงหลงสงครามโลกสนสดลงเปนตนมา ในชวงป พ.ศ. 2489 – 2500 เกดการรฐประหารและการกบฏบอยครงทสด แสดงใหเหนความสนใจของชนชนนาในยคนนทตองการเพยงเขาสอานาจการ ปกครองประเทศ แตละเลยเพกเฉยทจะสรางผลงานเปนชนเปนอนตอบแทนประชาชน ตอมาเมอประชาชนบางสวนเรมไดรบการศกษามากขน กพากนลกฮอ (Uprising) ขบไลเผดจการในเดอนตลาคม 2516 แตเหตการณหลงจากนนกแสดงใหเหนถง

11 ฌานทธ สนตะพนธ, “วฒนธรรมทางการเมองของไทย : รฐธรรมนญทแทจรงซงยงไมเคยถกยกเลก,” ใน รวมบทความกฎหมายมหาชน เลม 6 (กรงเทพฯ : สานกงานศาลรฐธรรมนญ, 2550), หนา 305 – 326

๑๖

“ความไมพอเพยง” ของประชาชนผเรยกรอง (สงทพวกเขาอางวาเปน) ประชาธปไตย ประชาชนบางกลมขาดความรสกพอประมาณในการเรยกรองตาง ๆ ขาดเหตผล แตใชอารมณความรสกคกคะนองตามกน และขาดภมคมกนทดเพราะ เมอภยจากลทธคอมมวนสตแพรเขามากสามารถแทรกเขาไปในหมปญญาชนใหม ไดอยางรวดเรวและกวางขวาง กลมทแตกแยกทางอดมการณเปนฝายขวาและฝายซายเขาเผชญหนากนอยาง ปราศจากความยบยงและไตรตรอง

ทกครงทมการเลอกตงไมวาระดบใด การรณรงคหาเสยงของผสมครสวนใหญกขาดความพอเพยง ตางทาทกวถทางใหไดชยชนะเขาไปในนงสภา เรยกวา “ทมไมอน” ขจดคแขงแยงชงมวลชนอยางสดโตง ทงสาดโคลน สาดเงน บางแหงกสาดกระสน เมอชนะแลวกถอนทนคนหมดสน (Winner take all) การเมองทสดโตงน ยงเปดใหบทบาทของ “ทน” เขามาอยางสดโตงในการเลอกตง 2 ครงลาสด มการใชเงนมากมายมหาศาล ทงกอนและหลงเลอกตง มการแทรกแซงสอมวลชน องคกรอสระ ทาลายระบบควบคมและตรวจสอบการใชอานาจตามรฐธรรมนญหมดสน จนทาใหความสมดลของโครงสรางทางการเมองการปกครองทรฐธรรมนญวางไวเสยไป

เมอป พ.ศ. 2548 ทผานมาวกฤตการณทางการเมองกอบตขนอกคราหนง จะเกดขนจากบคคลใดหรอกลมใดผเขยนไมขอกลาว (หา) ถง แตสงทผ เขยนตองการสอถงทานทงหลายคอ “ปรากฏการณ” การเผชญหนาของพสกนกรทตางกอางเอา “ความจงรกภกด” เปนอาวธเพอหมายจะทาลายลางฝายตรงกนขาม โดยมไดคานงถงเหตและผล มไดใชโยนโสมนสการ (ใชสตและปญญาคดใหรอบคอบแยบคาย) วาทงสถาบนและองคพระมหากษตรยทตางดงลงมาใหทรงมฝกมฝายทางการเมองนน จะทรงระคายเคองเบองบรมบาทยคลเปนพนนก ผเขยนมขอกลาวซาในรายละเอยดซงไดเคยนาเสนอไปแลว ณ จดนผเขยนขอกลาวเพยงวาการกระทาของบางกลมนนแสดงใหเหนวา มไดนอมนากระแสพระราชดารส “พอเพยง” มาใสเกลาใสกระหมอมและดาเนนตามใหสมกบทอางตนวาเปนผจงรกภกด

3. สอนาคตทสดใสดวยประชาธปไตยแบบพอเพยง สบเนองจากพระราชดารสทพระราชทานแกคณะบคคลตาง ๆ ทเขาเฝาทลละอองทลพระ

บาท ถวายพระพรชยมงคล เนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสดาลย สวนจตรลดา พระราชวงดสต เมอวนท 4 ธนวาคม 2546 ความตอนหนงวา

“...ถาเขาใจทพดททาอะไรอนน เปนพรทดทสด แลวกพอใจ ในเรองอนไมใชเรองขาวเทานนเอง ในเรองดานปกครองทงหลาย ในดานวชาการอน ๆ ทงหลายมนกมพอเพยงเหมอนกน อยางทางโนนพดถงรฐศาสตร เศรษฐศาสตร มรฐศาสตรพอเพยงกมเหมอนกน ถาไมพอเพยงถงใชไมได ทาใหเละเทะไปหมด ถางนกเลยพดตะลอมใหกลบใจวา ใหพอเพยง ไมใชเศรษฐกจ ใหพอเพยงในความคดและทาอะไรพอเพยงสามารถทจะอยได …”

๑๗

บนดาลใหผเขยนบงเกดธรรมจกษ หรอดวงตาเหนธรรมวา แทจรงแลวแนวพระราชดาร “พอเพยง” นเองทจะเปนทางออกของปญหาการพฒนาประชาธปไตยของไทย

ดงไดกลาวในบทความเรอง “วฒนธรรมทางการเมองแบบพลเมอง: แนวทางการสรางสงคมประชาธปไตย” อนเปน “มชฌมบท” แลววาผเขยนจะไดนาเสนอแนวทางการ หาจดสมดลของการนาเขาหลกการตาง ๆ ของตะวนตกและการผดงไวซงความเปนสงคมประชาธปไตยของไทยอยางยงยนใน บทความชน “ปจฉมบท” น

แนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยง (Sufficiency Democracy) นกคอ การนาปรชญาเศรษฐกจพอเพยงในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มาผสานเขากบแนวคด ทฤษฎและหลกการของการปกครองระบอบประชาธปไตย หาก จะเปรยบการเมองการปกครองประเทศเปนเหมอนรถยนต ระบอบประชาธปไตยกเปนระบบเครองยนตซงขบเคลอนรถใหเคลอนทไปขาง หนาได สวนปรชญาเศรษฐกจพอเพยงกเปรยบดงระบบหามลอ หรอระบบเบรค ทคอยยบยงไมใหรถแลนเรวจนเกนไป และใหรถหยดเมอกาลงจะเกดอนตราย

ประชาธปไตยทจะพอเหมาะพอเจาะ สอดรบกบสภาพทางสงคมวฒนธรรม เศรษฐกจ การเมองของไทยไดนนจะตองประกอบดวย คณลกษณะ 3 ประการคอ

1. ประชาธปไตยสายกลาง เปนประชาธปไตยทพอประมาณ เปนประชาธปไตยทไมมาก (เขมขน) เกนไป ไมนอย (เจอจาง) เกนไป แตเปนประชาธปไตยทพอเหมาะพอควรแกสถานการณการเมอง เศรษฐกจ สงคมและความมนคง ไมใชแนวทางสดโตง12ใชหลกอหงสาไมเบยดเบยนทงตนเองและผอน ไมหาความสข เรยกรองผลประโยชนบนความทกข ความเดอดรอนของผอน ไมเบยดบงผลประโยชนสวนรวมมาเปนของตน

2. ธรรมาธปไตย13 เปนประชาธปไตยทถอธรรม หรอเหตผล ความถกตองเหมาะสมเปนใหญเปนประธาน หาใชเพยงแตเสยงของประชาชนขางมากแตถายเดยว ไมหวนไหวไปตามกระแส ตามเสยงนนทาฤๅสรรเสรญ เพราะหลายครงหลายคราทเสยงขางมากอาจไมใชเสยงของความถกตอง เปนประชาธปไตยทตองกอปรดวยสตและปญญาเปนเครองกากบเสมอ ทงผนาและประชาชน ตองม

12 ในธมมจกกปปวตตนสตร (พระสตรทหมนกงลอแหงธรรม) พระผมพระภาคเจาไดแสดงถงแนวทางปฏบตบาเพญตนอนพงหลกเลยงแนวทาง “สดโตง” 2 แนวทาง คอ กามสขลลกานโยค (การแสวงหาความสขทางโลก) และ อตตกลมถานโยค (การบาเพญตบะทรมานตนเอง) อนเปนแนวทางทหยอนและตงเกนไป แตพงบาเพญโดยมชฌมาปฏปทา (แนวทางสายกลาง) นนคออรยมรรคมองค 8 เมอนนพราหมณโกณฑญญะกเกดธรรมจกษ (ดวงตาเหนธรรม) บรรลโสดาปตตผล พระพทธองคจงรบสงวา “อญญาส วต โภ โกณฑญโญ” (โกณฑญญะไดรแลวหนอ) พราหมณโกณฑญญะจงทลขอบวช พทธองคประทานอนญาตโดยรบสงวา “จงเปนภกษมาเถด ธรรมวนยเรากลาวไวดแลว จงประพฤตพรหมจรรยเพอทาทสดแหงทกขโดยชอบเถด” พระอญญาโกณฑญญะจงเปนปฐมสาวกในบวรพระพทธศาสนา วธการทพระพทธเจาบวชใหนรจกกนตอมาวา “เอหภกขอปสมปทา” ทเลามายาวเหยยดนกเพอจะบอกวา “ทางสายกลาง” นเองเปนธรรมะอนสาคญทเปนแกนแหงพระพทธศาสนา ทาใหพระรตนตรยครบองคสาม ยงผลใหพระพทธศาสนาบงเกดขน ทาใหกงลอแหงธรรมเรมหมน การเผยแผพระพทธศาสนาจงเรมขนนบแตวนเพญเดอน 8 เมอ 45 ปกอนพทธศกราชนนเอง 13 สโรช สนตะพนธ, “พระพทธศาสนากบหลกพนฐานกฎหมายมหาชน,” ใน รวมบทความกฎหมายมหาชน เลม 6, หนา 99 – 111

๑๘

โยนโสมนสการ หรอการคดอยางแยบคาย คอพจารณาเหตปจจยทเกยวของ คานงถงผลทคาดวาจะเกดขนจากการกระทานน ๆ อยางรอบคอบ ไมใชความพงพอใจ หรออารมณของตนเองเปนทตง

3. ประชาธปไตยทมภมคมกน เปนประชาธปไตยทไมประมาท เปนประชาธปไตยทรเทา รทนและเตรยมพรอมกบการเปลยนแปลงทอาจจะเกดขนในอนาคต เปนประชาธปไตยทยดหยน เลอกรบและผสมผสานหลกการของตะวนตกทสอดคลองกบสงคมไทย สามารถกาวทนและพรอมรบกบกระแสโลกาภวตน

คณลกษณะของประชาธปไตยแบบพอเพยงทง 3 ประการนยงตองประกอบดวย เงอนไข 2 ประการ คอ

1. ความร เปนประชาธปไตยทถกตองตามหลกวชา ความเขาใจของผใชประชาธปไตยตองไมคลาดเคลอนไปจากอดมการณทแทจรง ของประชาธปไตย ตองไมนาประชาธปไตยมาแอบอางบงหนาเพอลมลางฝายตรงขาม แยงชงอานาจกนเอง หรอเพอนาประเทศไปสระบอบการปกครองอนอนไมพงปรารถนา

2. คณธรรม มงเนนทตวผนา ผใชอานาจแทนประชาชนตองมคณธรรมประจาใจ ประการหนงคอทศพธราชธรรม และ พรหมวหารธรรม ซงมผ เขาใจผดกนมากวาเปนธรรมะสาหรบพระมหากษตรยเทานน แทจรงแลวเปนธรรมะของผปกครอง ผเปนใหญในทก ๆ ระดบพงนามาเปนเครองกากบ เปนกรอบการใชอานาจแหงตน นอกเหนอจากกฎหมายซงมความละเอยดลกซงนอยกวา

แนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยงนจะสมบรณไดกตอเมอไดถกนามาปฏบตทง 2 ภาคสวนของการเมองการปกครองนนคอ

1. ภาคสวนของกฎเกณฑและสถาบน (Hardware) การออกแบบโครงสรางสถาบนการเมอง องคกรตรวจสอบการใชอานาจ การรบรองสทธเสรภาพของประชาชนในกฎหมายลายลกษณอกษรทเรยกวา “รฐธรรมนญ” นนจะตองคดออกแบบดวยแนวทางประชาธปไตยแบบพอเพยง โดยคานงถงโครงสรางสวนลางหรอโครงสรางพนฐานของสงคมไทยใหมาก เพราะรฐธรรมนญของไทยนนม “บรบท” ทแตกตางจากรฐธรรมนญของตะวนตกอยประการหนงคอ รฐธรรมนญลายลกษณอกษรของไทยนนม “ไสใน” เปนรฐธรรมนญทไมเปนลายลกษณอกษรแทรกอย นนคอ กลมตาง ๆ ในสงคมซงเปน “พลงขบเคลอน” ระบบการเมองการปกครองของไทยมาตลอด 75 ป ไดแก

1. สถาบนพระมหากษตรย ซงทรง “ปกเกลา” เหลาพสกนกรดวยความรมเยนเปนสข สมดงเนอเพลงภมแผนดน นวมนทรมหาราชา ทวา “…อาองคสรศรมธรรมสอง ปกครองอยางทรง พระเมตตา ดจบดร เหลาประชาทกขรอนใด ๆ กรายมา โอฟาเปนดงฝนดบไฟ...

๑๙

2. พ นองประชาชนกลมอาชพเกษตรกรในตางจงหวดและกลมอาชพรบจางในกรงเทพมหานคร ซงคดเปนประมาณ รอยละ 80 ของสงคมไทย ซงเปนตวชขาดการเลอกตงสมาชกสภาผแทนราษฎร ในแตละครง

3. กลมคนชนกลาง ไดแก กลมนกธรกจ นายทนและปญญาชน นกวชาการ ซงมอยประมาณรอยละ 10 ของสงคม กลมนจะเปนตวชขาดการดารงอยของรฐบาลไมวาจะเปนรฐบาลทมาจากการ เลอกตงหรอไมกตาม

4. กลมขาราชการ ซงหมายรวมถง “กองทพ” พลงขบเคลอน “กงลอแหงรฐธรรมนญ” ทง 4 อานภาพน ขอเรยกวา “รฐธรรมนญจตวานภาพ” 14

ตวอยางการแสดงพลงของรฐธรรมนญจตวานภาพทเพงเกดขน คอ ปรากฏการณการชมนมเรยกรองของกลมพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย และเหตการณเมอวนท 19 กนยายน 2549 สาเหต (สวนหนง) เกดจากตวรฐธรรมนญป 2540 เองทปฏรประบบการเมอง โดยดงกลมนายทน ชนชนกลาง และกลมขาราชการ (โดยเฉพาะอยางยงขาราชการทหาร) “ออกจากระบบการเมอง” คอออกจากวฒสภาในระบบแตงตงเดม (ซงผสานเขากบวฒนธรรมทางการเมองของไทยไดเปนอยางด) วฒสภาซงเคยเปน “เวท” ใหคนกลมนไดแสดงออกถกปดลง ดงนน “เกลยว” ทถกขนจนเขมงถงทสดจงแตกออก ยงผลใหรฐธรรมนญฉบบประชาชนแตกสลายลงในชวขามคน พรอมกบการทจตวานภาพกลมท 4 ทวงบทบาทของตนกลบคนมา

ใน เม อกฎหมายมหนาท ประการห นงคอ หนาท จดสรรทรพยากร (Allocation of Resources) ใหแกกลมผลประโยชน (Interest Groups) ทกกลมในสงคมอยางเปนธรรม ทางหนงทจะลดความเขมงเกลยวลงไดคอการ ออกแบบรฐธรรมนญโดยแบงสรรทรพยากรใหกลมผลประโยชนทกกลมในสงคมอยาง เหมาะสม พอเหมาะพอควรกบบรบททางการเมองของไทยซงไมเหมอนทใดในโลก จงไมอาจออกแบบรฐธรรมนญและสถาบนการเมองโดย “นาเขา” หลกการและหลกกฎหมายจากตะวนตกมา “ทงดน” โดยไมปรบปรงใหพอเหมาะสอดรบกบสงคมการเมองของไทย แตทงนโดยไมคลาดไปจากอดมการณหลกคออดมการณประชาธปไตย

ดงนน สงหนงซ งผรางรฐธรรมนญตองคานงถงอยเสมอคอ หลกประชาธปไตย ซงมองคประกอบ 3 สวน คอ อดมการณประชาธปไตย หลกการของประชาธปไตย และวฒนธรรมทางการเมองแบบประชาธปไตย การรางรฐธรรมนญจะตอง “ไมทง” องคประกอบขอใดขอหนงของหลกประชาธปไตยเสย และยงไปกวานนคอ “กฎหมายเปนปรากฏการณทางสงคม” และ “รฐธรรมนญเปนปรากฏการณทางการเมอง” ซงตางมอทธพล ผลสะทอนซงกนและกน การรางกฎหมายจงปฏเสธ

14 จตวา แปลวา ส, อานภาพ แปลวา อานาจ ความยงใหญ จตวา + อานภาพ = จตวานภาพ เปนคาสมาสแบบสระสนธ แปลจากคาหลงไปคาหนา เพราะคาหลงเปนคาหลก คาหนาเปนคาขยาย แปลวา อานาจทงส

๒๐

เสยไมไดทจะตองคานงถง “ความเหมาะสม” ของแตละสงคมซงมทมาทางประวตศาสตร วฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณ อปนสยใจคอของคนในชาตทแตกตางกนดวย ดงนน “กาแพง” ทผรางรฐธรรมนญไมวายคใดสมยใดตองขามผานไปใหจงไดคอการผสาน “หลกการตะวนตก” เขากบ “คนตะวนออก” อยางพอเหมาะ พอประมาณ มเหตผล และมภมคมกน โดยไมสญเสยความเปนประชาธปไตย เพอธารงรกษาไวซงประชาธปไตยทยงยน มใชประชาธปไตยเพยง 8 ป 11 เดอน 8 วน

2. ภาคสวนของวฒนธรรมทางการเมอง (Software) ขอเพยงให “คน” ทเขามาใชอานาจแทนรฐ ในนามของรฐ ไดใชอานาจเพอผลประโยชนของประชาชนสวนรวมผเปนเจาของอานาจอยางแท จรง และดวยใจเปนธรรม ขอใหทกฝายจงนอมนา แนวทางเศรษฐกจพอเพยงตามแนวพระราชดารส มาเปนธงนาในการดาเนนชวต เพยงเทานวฒนธรรมทางการเมองแบบประชาธปไตยกจะบงเกดเปนจรงขนได เมอ นนสงคมประชาธปไตยสมบรณแบบกจะถกสถาปนาขนและธารงอยไดอยาง ยงยน เหมอนดงนานาประเทศทมสงคมประชาธปไตยอนเขมแขงมาหลายรอยป

๒๑

บรรณานกรม กองบรรณาธการ INN. กษตรยนกประชาธปไตย. กรงเทพฯ : สานกพมพรวมดวยชวยกน, 2550. คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคม

แหงชาต.เศรษฐกจพอเพยงคออะไร. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2548.

ชยอนนต สมทวณช. Non-political action to political action. ผจดการรายวน, 12 กนยายน 2554 : 16.

ฌานทธ สนตะพนธ. “วฒนธรรมทางการเมองของไทย : รฐธรรมนญทแทจรงซงยงไมเคยถกยกเลก.” ใน รวมบทความกฎหมายมหาชน เลม 6. กรงเทพฯ : สานกงานศาลรฐธรรมนญ,2550 : 305 – 326.

นครนทร เมฆไตรรตน. พระผทรงปกเกลาประชาธปไตย : 60 ปสรราชสมบตกบการเมองการปกครองไทย. กรงเทพฯ : สานกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2549.

บศรา นยมเวช. ประชาธปไตยแบบพอเพยงในประเทศไทย. ในวารสารวจยรามคาแหง (มนษยศาสตรและสงคมศาสตร) ปท 15 ฉบบท 2 กรกฎาคม - ธนวาคม 2555 : 48.

ประมวล รจนเสร. สมดลประเทศไทย. กรงเทพฯ : มตชน, 2547. ราชบณฑตยสถาน. ใตรมพระบารม จกรนฤบดนทร สยามนทราธราช. กรงเทพฯ : คณะบรรณาธการ

จดทาสารานกรมประวตศาสตรไทย, 2547. ลขต ธรเวคน. การเมองและประชาธปไตย. กรงเทพฯ: มสเตอรกอปป (ประเทศไทย). 2552. สโรช สนตะพนธ. “พระพทธศาสนากบหลกพนฐานกฎหมายมหาชน.” ใน รวมบทความกฎหมาย เลม

6. กรงเทพฯ : สานกงานศาลรฐธรรมนญ, 2550 : 99 – 111. สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงวฒนธรรม. หลกการเสรมสรางคณธรรมตาม

แนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยง. กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงวฒนธรรม, 2549.

สนทร กลวฒนวรพงศ. เศรษฐกจพอเพยง – ทฤษฎใหม. กรงเทพฯ : สวรยาสาสน, 2544. สเมธ ตนตเวชกล. “เศรษฐกจพอเพยงตามแนวพระราชดาร.” ใน ใตเบองพระยคลบาท. พมพครงท

6. กรงเทพฯ : สานกพมพมตชน, 2544. อภชย พนธเสน. สงเคราะหองคความรเกยวกบเศรษฐกจพอเพยง. กรงเทพฯ : สานกงานกองทน

สนบสนนการวจย, 2549.