İnanç ve İktidar ortadoğu’da din ve siyaset bernard lewis.pdf

7/29/2019 nan ve ktidar Ortadouda Din ve Siyaset bernard lewis.pdf

1/50

www.ozetkitap.com1

nan ve iktidar ilikisine odaklanan bu alma, slam Dnyasnda din ve devletynetimi arasndaki ilikiyi farkl alardan incelemektedir. 2010 ylnda OxfordUniversity Press tarafndan yaynlanan bu almann 2011 bandan itibaren

Ortadouda yaanmaya balayan toplumsal kargaaya k tutacana inanyoruz.

nan ve ktidar: Ortadouda Din ve SiyasetBernard Lewis

Ortadoudaki g ilikilerini ve siyasi dinamikleri anlayabilmek iinblgenin tarihine, kltrne ve nfusun ounluunun bal olduu slam dinineyakndan bakmak gerekir. Tarihsel olaylarn geliimi, nemi ve gnmzle

ilikisine dair alg ve farkndalk, modern ada zellikle OrtadoudakiMslmanlarn yeni deneyimler yaamasyla farkl boyutlar kazanmtr.

Avrupa ve slam

Ortadou slam ve Avrupa Hristiyanl ilikilerinde son yllarda byk birdeiim yaanmakta. Yzyllardr yaanan ikinci byk deiim bu. Arkasndakitarihsel sreci inceleyerek bugn daha iyi anlayabiliriz.

15.yy sonunda Avrupallarn denizden ve karadan dier blgelere yaylmaya

balamasyla 20.yy yarsna gelindiinde tm Dnya, Avrupa Medeniyetinineksenine girmi oldu. Baz blgelere yerleirken yerli halklar tahakkm,asimilasyon veya ihra yoluyla bastran Avrupallar, baz yerlerde ise kadimuygarlklar ve gl devletlerle kar karya geldiler. 20. yya kadar bunlarn ouya yenildi ya da boyun emek zorunda kald; halklar ve topraklar, Avrupannsiyasi, kltrel ve ekonomik nfuzuna ak hale geldi. Avrupann baskn olduu buyeni dzende ayakta kalmay baarabilen birka da, bunu byk oranda Avrupatarzn benimseyerek yapabildi. Avrupallar, Asya ve Afrikaya yaylrken bykuygarlkla karlat: Hindistan, in ve slam. Genileyen Avrupa ile aralarndakiilikiler gelimeye balad; ancak slam Uygarlnn dier ikisinden nemli bir farkvard. Hindistan ve in Avrupaya uzak yerlerdi ve o zamana kadar temaslarolmamt. Bu kltrlerin ne tarihsel ne de edebi kaytlarnda Avrupadanbahsediliyordu. Avrupallarsa, buralar sadece gezginlerin anlatt kadaryla,gizemli diyarlar olarak biliyordu.

O dnemde slam Dnyasnda da pek bilinmeyen Avrupa ismi, sadece EskiYunandan alnp Arapaya evrilmi corafi metinlerde geiyordu. 19.yy sonundaAvrupann etkisinin artmasyla, corafi ve siyasi olarak kullanlmaya baland.Ancak ismi bilinmese de slam Dnyas, Avrupa gereine eskiden beri alkt.


2/50

www.ozetkitap.com2

slam Medeniyeti, kendini ortak inancn kabulyle tanmlayan bir kltr olduuiin, Avrupay da Hristiyanlk alemi olarak adlandrmaktayd ve bu onlar iin,Avrupa isminin ifade ettiinden ok daha fazlasn ifade ediyordu. Ortaa

dneminde Mslmanlar iin Dnya, Darl slam ve Darl Harb olarak ikiyeayrlmt. Mslmanlarn zamanla slam inanc ve hukukunu tm Dnyayayayacaklarna inanlyordu. Bandan beri Mslmanlar, dou ve gney milletlerinislama yneltilebilecek halklar olarak grrken, kuzey ve batdakilerinHristiyanla inandnn bilincindeydi.

7.yzylda slamn douundan beri Hristiyanlk ve slam, birbirine dmanolmaktan ok komuydu. Birbirleriyle olan ilikileri ok eskidir; Ortaa ve modernalarda nadiren aa ksa da aralarnda temel benzerlikler bulunmaktadr.Kendilerinden nceki Musevilik gibi, Hristiyanlk ve slam da ayn blgede ortaya

kt; ayn etkilerle ekillendi. kisi de, Ortadounun kadim medeniyetlerininvarisiydi ve Musevilikten, Yunan felsefe ve biliminden, Roma Hukuku ve devletynetiminden derinden etkilendi. Her ikisinin de, peygamberlik, vahiy ve kutsalkitaplar konusunda ortak inanlar vardr. Aralarnda hem tartma hem de diyalogoluturabilecek ortak bir dile sahiptirler ki bu, bir tarafta Hinduizm veya Budizmolsa mmkn olamazd.

Ortak miras kadar yaam alanlar da ortakt. 7. ve 8. yzyllarda Mslmanlkinancnn ve devletinin yaylmas Hristiyanln zararna oldu. Persmparatorluundan o zamanlar ounlukla Hristiyanlarn yaad Irak, Roma

mparatorluundan ve dier Hristiyan devletlerden Suriye, Filistin, Msr, KuzeyAfrika, ber Yarmadas ve Sicilyay aldlar. Gnmzde spanya ve Portekiz,Avrupann slama kar kaybedip geri ald yerler olarak grlr; ancakHristiyanlk, Levant ve Kuzey Afrikada, Gney Avrupadan ok daha eski vekkldr ve zellikle Kutsal Topraklarn kaybedilmesi Ortaa Hristiyanlna okdaha byk bir darbe vurmutur. Daha sonra Moollarn Dou Avrupaya yaylmasve ardndan Mslman olular, Dou Avrupann byk ksmnn Mslmanlarnkontrolne gemesine neden oldu. Mslmanlaan Tatarlar Rusyaya hakimolurken, Osmanl Trkleri de Balkan Yarmadasndan Avrupann merkezine doru

ilerledi.Hem Hristiyanlk hem slam, bir dierinin varln kabul etmekte

zorlanmtr. Birbirlerini kafir ilan ederek dine olan yaklamlarn gstermilerdir.Kronolojik olarak Hristiyanln nce, Mslmanln daha sonra gelii, birbirlerineolan tavrlarn da belirlemitir. Her ikisi de kendisini Tanrnn insanla gnderdiinihai din olarak grmtr. Hristiyanlar, ilk semavi din olduu iin Musevileresnrl ve temkinli bir tolerans gsterebilir; dinleri sahiciydi ama eksik vebozulmutu diyebilir. Mslmanlar hem Musevilii hem Hristiyanl, nceki


3/50

www.ozetkitap.com3

semavi dinler olarak kabul eder, ancak eksik ve bozulmu olduklarn o yzden deslamn mkemmel ve son din olarak gnderildiine inanrlar.

Bu noktada yine, slamn Avrupann yaylmasna verdii tepkinin Hindistan

veya inden ok farkl olduunu grmek mmkn. Hindular, Budistler vebenzerleri iin Hristiyan Medeniyeti yeniydi ve getirdikleri de hak ettiine gredeerlendirilebilirdi. Fakat Mslmanlar iin, Hristiyanlk ve onunla alakal her eytandk ve nemsizdi. Hristiyanlkta doru olan ne varsa, zaten slama dahiledilmiti; dahil edilmeyenler ise uydurmayd. Hristiyanlk asndan da bu uygarla kar benzer nedenlerle yaklam fark olumutu. Sonuta spanyay,stanbulu fethedenler ya da Viyanay kuatanlar, Hintliler veya inliler deil,Mslmanlard. ncillerinin yerine Tanrnn yeni bir kutsal kitap gnderdiinisyleyenler de onlard.

Hristiyanlar ve Mslmanlar, birbirlerinin dinine pek az sayg gsterse de, budinlerden esinlenen saldrgan glerin oluturduu tehlikenin de farkndayd. Buuzun sre, slamn Avrupaya tehdit oluturduu anlamna geldi. Ortaa boyuncaslam, byk bir tehlike olarak grld. Bir asr iinde slam ordular, Akdenizkylarn ele geirdi. Osmanlnn ykselmesiyle beraber Dou Avrupadailerlemeleri modern zamanlara kadar devam etti.

Bugnlerde Hal Seferlerini, Batnn nc Dnya zerine saldrganemperyalizminin ilk uygulamas olarak gstermek revata; ancak bu tarihsel biryanltan ibaret. Esasnda 11. Asrda Hal ordularnn ilerleyii, Avrupay

Mslman kskacndan kurtarmak ve Hristiyanln kaybettii topraklar gerialmak iindi. Hallar, Gney Avrupay tekrar ele geirdi ancak Levant blgesindebaarl olamad. Bu defa Araplarla deil, Osmanllar nderliinde yeni bir aknlakarlatlar. Mslmanlar, Hristiyan Anadoluyu oktan fethetmiti ve ok yakndaOsmanl, Trk slamn Dou Avrupaya getirecekti. Bu ilerleme, Avrupada dahaok tepki oluturdu. Avrupann 15. yy sonundan balayarak dou ve batya dorudevam eden ilerleyii, aslnda kendisini kurtarma srecinin uzantsyd. 18. ve 19.yzyla gelindiindeyse, slam topraklarnn byk ksm Rusya, Hollanda, ngiltereve Fransa mparatorluklarna dahil edilmiti. Bu srete bamszlklarn korumay

baarm olan Trkiye ve ran bile, toplumun pek ok alannda Avrupa karlar,kurumlar ve fikirlerinin etkisine girdi.

slam dnyasnn bandakiler, erken tarihlerden itibaren, Avrupa kaynaklsiyasi, askeri ve ekonomik tehlikelerin farkna varmt. 16. yydan itibaren slamaleminin lideri olan Osmanl, Ruslarn ve Bat Avrupallarn ilerleyiini durdurmakiin nlemler almaya alt; ancak fazla stnde durmad. nk kendistnlne gvenen Osmanl mparatorluu mezhep savalar, ekonomikayrlklar ve hanedanlklar nedeniyle blnm Hristiyan Avrupann baarl


4/50

www.ozetkitap.com4

olacana ok ihtimal vermiyordu. Avrupallar okyanus ar ticarette ilerlemiolabilirdi ama ne de olsa, Avrupa, Asya ve Afrikann birletii ticaret yollarnnkontrolne sahip olan Osmanllard. Avrupal fikirlerin yaylmasndan

korkmalarna da pek neden yoktu. Arabistann dnda Mslmanl kabuledenlerin ou Hristiyanlktan dnenlerdi. Avrupa Hristiyanl iinse slam, askeriolduu kadar dinsel bir tehlikeydi. Zaten Oryantalizmin douu da AvrupalHristiyanlarn slam korkusuyla balar. Hristiyan alimler, cemaatlerini korumakiin Arapa renip Kuran- Kerimi tercme ettiler; ancak Rnesans ile birlikte buyaklam deiti. slam, son gelen semavi din olduu iin, Hristiyanl dini adantehdit olarak grmedi. Avrupa dilleri, kltr ve yaants deil, askeri konularilgilerini ekti. rnein Osmanl, denizcilik ve ateli silahlar alannda Avrupaicatlarn gelitirmekte ok baarlyd. Avrupa Rnesans, reform ve din savalaryla

kasp kavrulurken, slam Dnyas hi oral olmad. Bu srada, ok az sayda bilim veedebiyat kitab Arapaya evrildi. 15.yy sonunda spanyadan srlp Osmanlyasnan Yahudilerin getirdii matbaa, Rum ve Ermeniler tarafndan benimsendi.Ancak padiahlar Arapa kitap baslmasna izin vermedi.

17.yyn sonunda Osmanlnn Viyanadan ekilmesiyle byk bir deiimbalad. Osmanlnn Krm ve Msr kaybetmesiyle, slam ve Hristiyanlkarasndaki g dengesi de deiti. Osmanl neyin yanl gittiini ve nasldzetilebileceini tartmaya balad. nceleri devlet memurlar ve ordumensuplar tarafndan balatlan almalar, yeni olumaya balayan aydnlar

sayesinde toplumun dier kesimlerine de yayld. Askeri reformlarn yetmeyecei;altyap deiiklii ve idari reformlar gerektii anlald. 18. yzyln ikinci yarsndaOsmanl ordusu ve harp okullarnda yabanc eitimciler grev yapmaya balad. 19.yy banda Trkiye, ran ve Msrdan Avrupaya diplomatlar, renciler gnderildi.Yabanc dil renmek bir zorunluluk halini ald. Bunlarla birlikte, Batl deer vefikirler de renilmeye balad. Batnn stnlnn sanayileme ve zgrledayand, kalknmak iin eitim, anayasa ve parlamentonun art olduu anlald.Fransz Devrimi etkisiyle, iine dnk slam alemine szan zgrlk ve laik yenifikirlerle birlikte, Avrupa bilimi ve felsefesi benimsenmeye baland. Avrupannekonomik, siyasi ve kltrel etkisiyle yaam tarzlar deiti. Yeni kanunlarla yenisiyasi dzen geldi; anayasa ve meclis oluturuldu. Yeni dzen gazeteci, avukat,retmen ve siyasetilerin olumasyla glendi. Edebiyattan, sanata, klkkyafetten mimariye pek ok alanda kendini gsteren kabul Batl tarz, kltrel vesosyal yaamn iine ilemeye balad.

Avrupann yaylma dneminde, Bat etkisinin slam topraklarna nfuzetmesi, farkl yerlerde farkl ekillerde oldu. Arap Yarmadas ve Afganistan gibiblgelerde dk etkili ve ateli silahlarla snrl kalrken, Kuzey Afrika, Kafkasya veOrta Asyada Mslman lkeler zorla Avrupa imparatorluklarna dahil edildi. Arada


5/50

www.ozetkitap.com5

kalan Osmanl ve ran mparatorluklarnda ise, Bat etkisi kltrel, ekonomik vesiyasi her alana iledi. Osmanl Sultan II. Mahmut, Msrda Kavalal Mehmet AliPaa, bir sonraki kuakta Atatrk ve ran ah Rza Pehlevi, emperyalist

yneticilerden ok daha sert politikalar uygulayarak, byk deiimler yaratt.Batl smrgecilerse, Mslman karlarna ve kurumlarna yaklarken dahatemkinli davranmaya meyilliydi. zetle, geleneksel otoritenin direini oluturanaskerler, memurlar ve din adamlar, Bat yanllar ve kartlar olarak ikiye ayrld.Ancak, modernleme ve Batllamann en iddetli savunucular daima askerlerolmutur. Bunun nedeni, sorunla dorudan yzlemi olduklarndan hayattakalabilmek iin, deiimin art olduunu ilk fark eden olmalardr. MslmanlarnBat ve Batllamaya yaklam da, tepki, kar tepki, ret ve geri dn eklindedir.

Gnmzde slam dnyasnn Batya kar genel tavr dmancadr. Bu da

gavur ve kafir olarak grlen dmann boyunduruu altnda yaamak zorundakalmann getirdii, uzun zamandr devam eden bir aalanma ve ierlemenindavurumudur. Mslmanlar, slam tarihinin byk ksmnda stnlk vetahakkme alk olduklarndan Avrupa smrgeciliini asla ilerinesindirememilerdir. Dolaysyla bugn karmza kan hn uzun sreli birbirikimin sonucudur. 20.yy ortasndan itibaren Batnn ykc dnya savalarndansonra itibarnn sarslarak geri ekilmesi, sonunda teknolojik silahlarnMslmanlarn eline gemesi, petrol kaynaklarnn kefi ve istismar slamtoplumunda giderek artan hncn ifade edilmesine imkan yaratmtr. slam

dnyasnda deiimin asl kayna Bat dnyasdr. Batl fikirler ve kurumlar slamtoplumlarn deitirmitir. imdi sknt ve fke yaratan da bu deiikliklerdir.

Mslmanlarca Dou Avrupa ve Bat Avrupaya duyulan tepki farkldr.Bunun nedeni, devam eden ilikilerin farkl olmasdr. Bat etkisi devam etmesinekarn, Batl gler slam topraklarndan ekilmitir. Dou Avrupann yaylndanetkilenen Mslman blgeler, hala Avrupa tabanl bir siyasi sisteme sahiptir vedolaysyla bu lkelerdeki tepki ya balamamtr ya da baladysa bile ciddibiimde engellenmektedir. Elbette, slam vaizlerince maddiyatln gstergesiolarak knanan sinema ve televizyonun ahlakszl ve tketim toplumunun zevk-

sefas, Bat kaynakldr; popler elence ve msrif tketimden Sovyetleri sulamakimkanszdr.

Tabii ki bunlarn yaratt dmanlktan daha nemlisi, slam toplumunusarsp iyice hrpalam olan, Batnn mdahaleci ve ykc glerine kar gelimibulunan genel kzgnlktr. Bu fkenin altnda, herhangi bir politikadan ok dahaderin sebepler yatmaktadr. Karmzdaki devletler aras bir ekime deilmedeniyetler aras bir atmadr. Sorunlarn devletler arasnda tartlpzlmesini brakn, formlize edilmesi bile olduka zordur. Bu atma ve geneleyaylan kzgnlk halinde benzerlikler yerine farkllklar ne karlarak her ey


6/50

www.ozetkitap.com6

abartlmakta ve her trl kavga krklenmektedir. Dolaysyla, sorunlar zmszkalmaktadr. Bat Medeniyetine kar sregelen tiksinmeyle birlikte budmanln, Batnn lider glerine yneltilmesi doaldr.

Avrupann Mslman lkeler zerindeki ekonomik egemenlii sona ermi;yerini, Ortadou petrol ve pazarlarna bamlla brakmtr. u anki atmalaruluslararasndan ziyade blgeseldir. Irak-ran, Trkiye-Yunanistan; Fas-Cezayirgibi. Ayrca pek ok lkede sregelen ihtilaflar etnik, ideolojik, sosyal veya mezhepatmalarna baldr. Emperyalist glerin Ortadoudan ekilmesi sonucundaortaya kan kk devletlerin egemenliinden daha azametli; daha eski vekapsaml bir kimlie ve bu lkeleri yneten despotlarnkinden daha asil birotoriteye duyulan zlem srmektedir. Bu ihtiyaca en ikna edici cevab, sadece birdin deil bir kimlik, ballk ve otorite sistemi btn olarak, slam sunmaktadr.

Bunun cazibesini, slam topraklarnda yaygn olan kullanlmlk, aalanmlk,ihlal edilmilik hissi glendirmektedir. Ortadou lkelerinin ekonomik, sosyal vesiyasi koullarnn ciddi anlamda kstland u dnemde slamn zne dnars gl bir etki yaratmaktadr. Politikalar, amalar ve yntemleri birbirindenfarkl olsa da, Suudi Arabistan, Libya ve ran, Mslman kktendinciliin banekmektedir. Ortak arzular, modernlemenin getirdii siyasi ve ekonomikfaydalar koruyup toplumu muhafazakarlatrmaktr. Nefret duyulan ekonomikmekanizmann kendisi deil, yabanclar tarafndan kontrol edilmesi veyasmrlmesidir.

Mslman Araplarn Hristiyanla ait topraklar ele geirmesinden, 1683teTrklerin II. Viyana Kuatmasna kadar olan dnemde, iki medeniyet arasndakiilikinin biimi Mslmanlarn ilerleyii, Hristiyanlarn geri ekilmesi eklindeydi.O zamanlar ekimenin nedeni, Avrupaya kimin sahip olacayd. Keiflerlebirlikte, Avrupa ticareti Asya ve Afrikaya yayld. Ancak bu, ticaretin g anlamnagelmesinden ok nceydi. Asl nemli deiim, Trklerin Viyana yenilgisini takibenyaand. 1699 Karlofa antlamasyla durum tersine dnd. Avrupa ilk defa galipgelmiti ve bozguna uratt Osmanlya anlamay kabul ettirdi. Bunu izleyen 2,5asr boyunca Avrupa ilerledi, slam geri ekildi. Topraklarna nfuz eden Avrupa,

slam dnyasn bld.imdi ikinci byk deiim zaman; ve bu hzla gereklemekte. Avrupann

ekonomik egemenlii sona erdi ve baz alardan iler yine tersine dnd. u andaklasik Osmanl dnemine benzer ekilde Ortadou zenginlii ve pazarlarnaduyulan ihtiya, Avrupa siyasetinin belirleyicisi ve ba etkenlerinden biri. Aynzamanda askeri dengelerde de deiim sz konusu. II. Dnya Sava sonuna kadarAvrupa blgede hakimken, hatta Ortadou topraklarnda birbiriyle savarken,artk iler baya deiti. Artk Ortadou karlar, farkl bir sava haliyle,


7/50

www.ozetkitap.com7

ihtilaflarn doalama bir biimde Avrupa meydanlarna tayor. Hem Avrupaylahem birbirleriyle savamaya baladlar.

Mslman lkelerin ou Batya kar besledikleri gareze ramen, Milletler

Cemiyetine, sonra da Avrupa Ekonomik Topluluuna katld. Kanunda laik ancaknfusunun ounluu Mslman olan Trkiye, AB tam yeliine bavurdu.phesiz ki; Trklerin ve dier slam milletlerinin gelecekteki tavrn, BatlDevletlerin bu yelik bavurusuna gsterdikleri yaklam belirleyecek.

Belki de en nemlisi, uzun vadede Bat Avrupada yaamakta olanMslmanlar meselesi. Kuzey Afrika, Ortadou ve Trkiyeden, HindistandanAvrupaya ii ve gmen olarak gelen bu insanlarn siyasi etkisi snrl da olsagnden gne artmakta. Fakat, ocuklar Avrupal olacak; vatandalk haklarnnhepsine sahip olacaklar. Avrupada doduklar iin, ngiltere, Fransa ve Almanya

vatandalna dorudan sahip olacaklar. Milyonlarca Avrupa doumlu Mslmannfusu, hem Avrupa, hem slam, hem de ikisi arasndaki ilikiler zerinde muazzamve tahmin edilemeyecek sonular getirecek.

Hristiyanlk ve slamda ktidar Kavram

Hristiyanlkta Tanr ve hkmdar, iki ayr otorite; kiliseyle devlet, farklkurallara gre ileyen iki ayr kurumdur. Kavramsal olarak en bandan beri ayr

kurumlardr. slamda ise, moderniteye kadar byle bir ayrm grmeyiz. Bu zatenanlamsz da olurdu. nk, slam asndan ikisi ayrlmaz bir btndr; vehkmdar, Tanrnn kurallarn yeryznde uygulayan kiidir. Hristiyan alemindebu ikisi bazen birlik, bazen atma iinde, ancak hep ayr kurumlar halindevarlklarn srdrd. Hristiyanlk bnyesinde bir arada var olan bu iki garasnda sregelen mcadelenin, Ortaada, papayla imparator arasnda ekimeyednmesinin ardndan nce Reform; peinden de din ve siyaset ilikisine okfarkl yaklaan Protestanlk dodu. Bu gelimeler, Hristiyanlk tarihinde ykcmezhep savalarna yol at. Halbuki slam tarihinde, bu boyutta bir atmadan szetmek olanakszdr. slamdaki mezhep ayrl Hristiyanlktakinden farkldr.Osmanl ile ran birbiriyle savamtr; ama bunun mezhep ayrlyla ilgisi yoktur.slam, Protestan tarz bir reform veya Rnesans yaamamtr. Bu kavramlarHristiyan kkenli olduu iin, slam dnyasnda pek itibar grmemitir. Ancak,randaki otoriter sistem altnda, slam Dininin hiyerari, engizisyon ve din ileribakanl gibi mecralarla tam anlamyla kurumsallatrlmas slam reformuna yolaabilir. Hristiyanln yaad din savalarna nihai zm, muhtemelen baka daseenek kalmad iin, kilise ve devletin ayrlmas olmutur. Bu, pratikte de,kanunda da kabul edilmitir. Bylece hem siyasi iktidarn dini meselelere


8/50

www.ozetkitap.com8

karmas, hem de dini zmrenin, devletin siyasi iktidarn kendi amalar urunakullanmas engellenmitir.

Hristiyanlkta, dnyevi olanla ruhani olann, bandan beri ayr tutulmasna

ramen, slamda modern zamanlara kadar insan faaliyetleriyle onlar dzenleyenkurallar, dinle siyaseti ayrmak mmkn deildi. Klasik Arap dnyasnda dnyevive kutsal, manevi ve maddi, dini ve laik gibi ikili kavramlar ve bunlarn yaamiinde ayr alanlara sahip olmas sz konusu deildi. Arap dnyasnn bu ayrmlatanmas d etkenler sonucunda oldu. Son yllardaysa, slam aleminde bu Batletkenler, saldrya urad, zayflatld ve itibar kaybettirildi. Genel olarak, yalnzcakk apl sekin bir snf tarafndan kabul grm olan bu ayrmn getirdiifikirler iyice ypratld. D etkenlerin zayflamasyla birlikte, kkleri derinlerdeyatan eski alglara, kanlmaz bir dn balad.

byk Din de Ortadouda domutur ve aralarndaki politik farklar,kutsal kitaplarda net bir ekilde ifade edilmitir. Hazreti Musa, halkn kleliktenkurtarm; ama Vaat Edilen Topraklara girememitir. Hazreti sa armha gerilmi;ve mritleri, Roma mparatoru Hristiyan oluncaya kadar, zulm gren bir aznlkolmutur. Hazreti Muhammed ise, hayattayken daha baarya ulam ve okgemeden imparatorlua dnecek bir devletin bana gemitir. Humeynininhatrlatt gibi, Hazreti Muhammed sadece bir cemaat yaratmakla kalmam; aynzamanda bir ynetim biimi, bir toplum ve devlet dzeni kurmu; bir hkmdarnyapmakla ykml olduu her eyi yapmtr. slamn bandan beri din ve devlet,

bir btn olarak alglanmtr. Mslmanlarn belleinde, kutsal metinlerde vetarihelerde bu iki kavram ayndr. Dier iki dine kyasla, inan ve iktidararasndaki bu yakn iliki, slam iin karakteristik zellik olarak sregelmitir.

Tarihi farkllklar bununla snrl deildir. Hristiyanln ykselii, Romamparatorluunun kne denk gelir. Bu yzden Kilise, ayakta kalabilmek iinkendi yaplarn kurmutur. Hristiyanln, mazlumlarn yasakl dini olduuzamanlarda Tanr, mritlerini, imanlarn arndrmak iin ileye ve snava tabitutan ilahi g olarak grlmtr. Hristiyanlk Roma mparatoru Konstantintarafndan kabul edilip devlet dini olduunda, Hristiyanlar ynetimi ele geirmek

isteiyle, kurumlar yeniden dzenlemitir. Hatta pek ok Hristiyan iin, RomaKudsten; Latince de Arami dilinden daha kutsal saylr. te yandan slam, yeniinancn yaylmasyla glenen bir imparatorluun douuna paralel olarakykselmitir. Arapa, yeni inancn vahyolunduu dil olduu iin, kutsal saylmayabalanmtr. Mslmanlar iin devlet ilahi adaletin buyurduu bir gerekliliktir veTanr inancn savunup yaymaya ve kurallarn uygulamaya yarar. Evrenin buekilde alglannda Tanr, kullarn snayan olarak deil, kullarna yardmc olarakgrlr. Kullarnn baarsn isteyen ve onayn kullarna zafer ve hakimiyetbahederek gsterendir. Elbette slam alemindeki baz aznlk ve muhalif


9/50

www.ozetkitap.com9

mezhepler iin bu alg, ksmen farkldr. iilerde, neredeyse Hristiyanlktakinebenzeyen bir ile ve tutku kavram mevcuttur. Bu durum, zafer gsterisi peindekimilitanlarn radikalizmiyle birletiinde her an patlamaya hazr, kuvvetli bir sosyal

g oluturur.slamn erken dnemine ait bu alglar, halen nemli sonular dourmaktadr.

Bunlarn etkisi, zellikle Mslman z bilincinin ekillenmesi ve karakterinde gzearpar. Mslmanlarn ou iin slam, kimlik ve sadakatin, dolaysyla daotoritenin ve otoriteye balln temelidir. Dnyann her yerinde, farklzamanlarda, farkl amalarla insanlarn, kendilerini lke, ulus, rk, snf, dil veyabaka kriterlere gre tanmlamas gibi, slamda da kendini alglama nem tar.slamda kimliin temelini oluturan unsur dindir. Dolaysyla, yerliyle yabancy,ieriden olanla dardan olan ayrt eden de budur. Hatta zaman zaman, ve dost

dman bile bu ayrm zerinden belirlenir. Elbette dier ballklarn da nemivardr; ama etkili olabilmeleri iin dinsel, en azndan mezhepsel bir biim almalargerekir. nananla kafir ayrm, yazl belgelerde de aka grlebilir. Bu ayrmtarihsel olarak iki rnekle netletirmek mmkn: 17.yzylda Kanuni SultanSleymann Viyanaya gnderdii askeri heyetin raporunda, kaleyi bekleyenmuhafzlardan, kafir diye bahsedilmektedir. 19.yyda stanbulda yaynlanangnlk gazete ise, Kprde meydana gelen bir kazada yaralanan gayrimslimden,gavur olarak bahsetmektedir. Her iki rnek de farkl biimlerde, slamda dinin,kimliin temeli olduuna dair genel algya iaret etmektedir.

Mslmanlkta kimlik ve ballk algsnn dier dinlerden farkl olduunaarpc bir rnek de, uluslararas ilikiler alanndan verilebilir. Baka lkelerindevlet bakanlar dini tercihlerine gre toplantlar dzenlemez; hatta dine dayalgruplama, Modern Dnyada fikren bile sama bulunur. Oysa slam Dnyasndagayet normal karlanan bir ekilde, ynetimi monari veya cumhuriyet;hkmetleri muhafazakar veya radikal olsun 57 devlet bakan, slamKonferansnda bir araya gelip ibirlii yapabilmektedir. 60 yldr dzenlenenzirvede, yeler yapsal, ideolojik ve siyasi farkllklarna ramen, anlamaya varportak hareket edebilmektedir.

ilerinde de benzer bir fark grlebilir. ok partili ak demokrasilerde,kendilerine Hristiyan veya Budist diyen partiler olsa da, saylar azdr vesemenlere yaklamlarnda dini konular, ufak bir rol oynamaktadr. Oysa ki slamlkelerinin ounda din, i politikada, dilerinde olduundan ok daha nemli biryer tutar ve gl bir siyasi etkendir.

slamda din, kimliin esas olarak alglandndan, dini kimlik, devleteballk anlamna da gelir ve ynetime sadakat talebini de oluturur. ouMslman toplumda kiinin sadakati veya sadakatsizlii, genelde din zerindenllr. Burada nemli olan dini inantan ok, toplumsal ballktr. Gelenek ve


10/50

www.ozetkitap.com10

uygun davran, grnte balln belirtisi olarak kabul edildiinden, aykrdnceler sadakatsizlik, inancndan dnmekse, hyanet olarak grlr. Son ikiasrda yaanan youn deiime karn slam, Mslman lkelerde en ok kabul

gren mutabakat biimidir. Mslman lkelerde dini semboller ve arlar,toplumsal glerin hkmetten yana veya karsnda olsun, harekete geirilmesi veseferberlii iin hala en etkili kuvvetlerdir. Nitekim kimlik ve ballkla birlikteotorite de, slam tarafndan belirlenir. Batl dzenlerin ounda siyasi otorite,dnce ve pratikte egemenliini, miras ve gelenekten; daha modernzamanlardaysa halktan alr. Otoritenin hanedan iinde intikali elbette ki, dnyannher yerinde olduu gibi, slam topraklarnda da yerleikti; ve Badat halifeleri,Osmanl sultanlar gibi hanedanlar, slam tarihinde byk rol oynad. Fakathalefiyet, bir eit tayinle veya seimle oluyordu. Hkmdar lnce saltanatn en

byk erkek ocua devredilmesi, modern zamanlarda Avrupa tarafndantantlncaya kadar, slam dnyasnda bilinmiyordu. u andaysa, baz cumhuriyetlerde dahil olmak zere tm slam Dnyasnda yaygn olarak uygulanmakta.Geleneksel slam grnde bir hkmdarn yetki kayna, halef selef veya halkdeil, Allahn kendisidir. Otoritenin de kanunun da tek kayna odur. Eerhkmdar veya ynetici Allahn hkmdarysa ve Tanrnn kanununuuyguluyorsa, ona itaat etmek dini bir vazifedir. Otoriteye itaatsizlik ise, su olduukadar gnahtr. Hem bu dnyada hem de tekinde cezalandrlr. Ancak, hkmdargcn Tanrdan almyorsa ve uygulad kanun Tanrnnki deilse, o hkmdargasp bir zorbadr. Bu durumda, itaat vazifesi ortadan kalkar ve itaatsizlik sadecebir hak deil, ayn zamanda bir grev olarak ortaya kar.

Bir hkmdarn meruluu veya devlet bakanln gasp etmesi gibi konular,slam alimlerince asrlardr tartlmaktadr. Bir hkmdar nasl meru olur vemeruluunu ne zaman kaybeder? Hangi koullarda ona itaatsizlik hakk doar, yada slami adan itaatsizlik vazifesi hangi durumlarda balar; bir hkmdar nezaman devrilebilir? slam bnyesinde de kendine has devrimci ideolojilermevcuttur; ve bu devrimci hareketlerin tarihsel kaytlar bulunmaktadr. slamtoplumunun belleinde bu anlarn hala gl bir ekicilii vardr. Son dnemderanda ve blgedeki dier lkelerde meydana gelen olaylar, bu anlara yeni bir

anlam kazandrmtr.Modern tarihin byk blmnde, iki asr akn bir sre boyunca slamn

merkezi olan topraklarn, Avrupal smrgeci glerin etkisi ve egemenlii, hattabazen dorudan idaresi altnda kaldn grdk. Bu dnem boyunca smrgecilieverilen tepkiler, kabul ve taklit; kar koyma ve isyan gibi farkl biimlerde geliti.Eitimli ufak bir kesim deil de kitlelerin dahil olduu gerek bir toplumsalayaklanma olduunda, isyan hareketi kendini milliyeti, vatansever, sosyal veyaekonomik ynden deil, slami adan ifade etti. 19. yyda Avrupallarn slam


11/50

www.ozetkitap.com11

topraklarna yaylmaya balad dnemde, ngilizler Hindistann Mslmankuzeybatsn, Ruslar Kafkasyay, Franszlar Kuzey Afrikay igal ettiinde, en etkilive srarc direni, Hindistanda Ahmet Barelvi (1786- 1831), Dastanda mam

amil (1797-1871) Cezayirde Abdl Kadir (1808-1883) gibi Mslman diniliderlerin nderliinde, slam kardelii rgtlerince yrtlen slami direnileroldu. direni de durduruldu. Bunu, bir kabul ve bir raddeye kadar uyum salamadnemi takip etti. ngiliz, Fransz ve Rus imparatorluklarnn Mslman tebaas,aralarnda kar kanlar olmasna ramen, efendilerinin dilini renmeye vekltrel kalplarn benimsemeye balad.

slami direniin ikinci dnemi, 19.yy sonuna doru geldi. Avrupa istilas vetahakkmne kar ilk defa slam Dnyasnn birlemesini hedefleyen bir siyasihareket dodu: Pan-slamizm yani slam Birlii. O zaman bu hareketlerin, biri

devlet destekli ve genelde diplomatik olarak kullanlan, dieriyse muhalif vesosyal radikalizmin bir nebze tesine geen eklinde iki farkl tre ayrldn,devamnda da bunun, Pan-slam akmnn karakteristik zellii haline geldiinigrdk.

20. yy banda, Dnyann lider gleri Avrupal imparatorluklard; bunedenle anayasaya dayal parlamenter ynetimler, baarnn forml olarakgrlmeye baland. Bu alg, ran ve Osmanl mparatorluunda anayasaldevrimlerle kendini gsterdi. 1918de Batl kuvvetlerin galibiyetiyle glendi. Birsreliine yeni bir slami militanlk dalgas grld. Fakat laik, Kemalist Trkiye

Cumhuriyeti ile Transkafkasya ve Orta Asyada Sovyetler Birliinin glenipsalamlamalaryla, bu slamc faaliyetler sona erdi. Ortadou genelinde, bazyerlerde sosyalist, baz yerlerde milliyeti ve bazen ikisi birlikte olmak zere, laikhareketlerin hakim olduu bir dneme girildi.

1930larn sonunda bu sreci zayflatan yeni slamc militanlar tredi; ama50lerin banda, zellikle militan faaliyetlerin ana merkezleri olan ran ve Msrdaolmak zere, gl yneticiler tarafndan bunun da nne geildi. ran ah veMsrl Cemal Abdlnasr, birok adan farkl olsalar da, kurmaya altklar rejimetehdit olarak grdkleri unsurlar ortakt. slamc militanl kontrol altna almak

iin her eyi denediler. randa ah baarsz oldu ve devrildi. Yerine militan slamcbir rejim geti. Msrda ise Abdlnasrn selefi Enver Sedat suikasta uraynca,yerine geen Mbarek hala bata, ama her geen gn artan bir biimde radikalslamc muhalif glerce tehdit edilmekte. Bylesi gler u anda tm slamDnyasnda ve tesinde aktif halde. Dnek ve hain olarak grdklerinesaldryorlar. nce yurt iinde sonra yurtdnda nihai dmanlar saydklarimanszlara saldrmay hedeflemekteler.


12/50

www.ozetkitap.com12

slam ve Musevilikte Din ve Siyaset

ilahi Din de ayn blgeden kmtr ve elbette ortak zellikleri vardr.

Musevilik ve slama yakndan baktmzda bu benzerlikleri bulmak zor deildir.Hem Yahudilerin medeni kanunu, tren kurallar ve dini efsanelerini kapsayanBabil Talmudunun, hem de slamn ilahi kanunu eriatn doduu yer Iraktr.eriat, Arapa bir eye giden yol anlamna gelir. branicede halakha ayn anlamdakullanlr. Prensipte, slam devletinde yasama erki yoktur; o yzden yasamameclislerine de gerek yoktur. u anda tm Hristiyan aleminde bir tr meclis dzenivardr. Az ya da ok demokratik olsun, kanun koymak zere kurallar erevesindebir araya gelirler. Pratikte ise, elbette Mslman ynetimler de kanun koyupdeitirir. Binyldr ayn temel yasal ilkelerle devam edecek halleri yoktu tabi ki.

Fakat, bu yasama sreci gizli ya da st kapal iler. lahi adaletin ve ebedi kanununnetletirilmesi ve uygulanmasna ynelik olarak yarglarn yorumlamalar veyahkmetlerin dzenlemeleri eklindedir. Bu, daha byk bir farklln parasdr.

Musevilik, Hristiyanlk ve slam gibi, hem bir din hem de bir kltrdr; ancakbir medeniyet deildir. Musevilik bu iki medeniyetin de bir paras olagelmitir.Yahudilerin ou son on drt asrdr Hristiyan ya da Mslman hkmnde yaam;bu medeniyetlerde bir alt kltr olmulardr. Musevi tarihinin yaratclk vebaarlar, Hristiyan veya Mslman topraklarda gereklemitir. Musevi yaantsbundan dorudan etkilenmitir. Bu iki medeniyetin iinde yaayan Yahudiler,

kltrel ve sosyal adan ikisinden de derinden etkilenmitir.Tarihsel adan iki tr Yahudi vardr: slam Yahudileri ve Hristiyanlk

Yahudileri. Yani, branicede Almanya anlamna gelen Akenaz ve spanya anlamnagelen Seferat Yahudileri. Elbette bu ayrm, dini adan veya ibadetleri arasndakiufak farkllklardan deil, medeniyet ve kltrle ilgilidir. Trenlerde kullandklarnesneler bile, geldikleri lkenin baskn diniyle benzerlik gsterir. Evlilik gibimahrem bir konuda bile hahamlar, slam topraklarnda yaayan Yahudilereokelilie izin verirken, Hristiyanlk Yahudileri tekelilikle snrlandrlmtr. Dinadamlar da kyafetlerine varncaya kadar ruhban snf veya ulema ile benzerlik

gsterir.Son zamanlarda Bat dnyas, Judeo-Hristiyan geleneinden bahseder

olmutur. Aslnda kadim bir gerei ifade etmesine ramen bu deyim, yenikullanlmaya balanmtr. Modern zamanlarda bu ifadeye kar kan yok, amaeskiden olsa iki taraf da ok kzdrrd. Aslnda ayn ekilde Judeo-slamgeleneinden de sz edilebilir.

Bugn srailde bu iki farkl gelenek karlam ve bir araya gelmibulunmaktadr. 50. yln kutlayan bir lkede, toplum ve siyasal rejim iin bu ksa


13/50

www.ozetkitap.com13

bir zamandr. Musevi Toplumu, bundan nce, 30 yl ngiliz, daha ncesinde drtyzyl kadar Osmanl, daha evvelinde ise, bin yl kadar Mslmanlarnhakimiyetindeydi. Tabii ki bunlarn izi kald. artc biimde srail Devleti sadece

ngilizlerin deil, Osmanlnn da selefidir. srail, devlet dzeni olarak toplumsalalkanlklar ve geri kalan asndan ksmen klasik, byk oranda da 19 yy. ve 20.yy. banda reform gren Osmanl sistemini devam ettirmektedir. Osmanl miras,srailde Osmanlnn devam niteliini tayan baka devletlerden ok dahamuhafazakar biimde korunmu ve srdrlmtr. Balkan devletlerinden,Trkiye Cumhuriyetinden veya herhangi bir Arap lkesinden ok daha fazla. Milletsistemini benimsemi olan Osmanl mparatorluu, bunu tam anlamyla 19. yydadzene oturtmutur. Her dini cemaat kendi liderleriyle kendi kurallarna uygun,kendi eitim kurumlarna sahip bir biimde yayordu. Evlilik, boanma, miras

ileri dini topluluklara aitti. Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler ayn mahalledeyaasalar da, kurallar ineyenler, kendi din adamlarnca cezalandrlyordu.Osmanlnn bu uygulamalar modern srail devletinde de grlmektedir. Klkkyafet asndan bile hahamlar, 19. asrdan kalma Osmanl din adamlarnabenzemektedir.

Hristiyanlk ve politikalarndan bahsederken, kilise ve devlet sorunlarndan,ilikilerinden bahsetmek adet olmutur. Kilise, hem ibadet, hem de dini kurumsalyapnn kendisi anlamna gelir. Oysa ki sinagog veya cami iin bu geerli deildir.Byle bir benzetme yanl olur. Yaplyorsa da cehaletten kaynaklanmaktadr.Hristiyan aleminde kilise ve devlet, toplumda iki ayr alan ifade etmek iinkullanlmakta: biri siyaset ve iktidarla, dieri ise din ile ibadetle ilgilenen yaplar.kisinin de kendi kurumlar, personeli ve kurallar var. Tarih boyunca bu ikisibirlese de ayrlsa da, hep iki ayr kurum olmu. Fakat slam ve Musevilikte benzerbir ayrm yok. Hristiyanlk ve slam iin din ve politikay ve ikisinin butoplumlardaki etkileimini tartrken, dini ve siyasi erkin bu iki toplumda nasluygulandn tarihi belgelerden izlemek mmkn.

slam tarihinin on drt asrna ve Hristiyanln on alt asrna bakarak bukonuya deinelim. ki binyl deil de on alt asr dememin nedeni, Hristiyanln313te Konstantinin Hristiyan oluuyla Roma Devletinin resmi dini olarak kabulediliine kadar iktidarla uramam olmas. slamda ise Muhammed dahahayattayken bir devlet kurup ynetti. slamda inan ve iktidar birlikte tanmland.Hristiyanlkta ise devlet, ehitlik ve zulmle geen asrlar sonrasnda ele geirildi.Musevilere gelince, ok daha kk bir topluluk olmalarna ramen, siyasi yaznlarkapsamldr. Genel olarak uygulanan prensip, devletin syledii olur ilkesidir.Yahudilerin egemenlik deneyimi snrldr. Kadim Yahudi Devletleri ok eskizamanlarda kalm, yenisinin ise tarihi genelleme yapmak iin ok ksadr.Hristiyanlk ve slam Dnyasnn tecrbeleriyle karlatrmaya yetmeyebilir; ama


14/50

www.ozetkitap.com14

yine de cemaatlere zerklik verilen lkelerde, Musevi siyasi yaam dikkatealnabilir. Osmanl millet anlaynda olduu gibi, Dou Avrupada da benzeryaklamlara rastlamak mmkn. Fakat bu cemaat otoritesi, Mslman lkelerde

de Hristiyan lkelerde de daima snrl tutulmutur. Geri alnabilir haklardan veyetkilerden oluur; ve baskn olana benzer. Hahamlar, devlet olsa da olmasa da,hatta ounlukla koullarn gerektirdii gibi devlete ramen ve hangi medeniyetaltnda yaarlarsa yaasnlar, kendilerini Yahudi kimliinin garantisi olarak grmolduklar anlalmaktadr. Musevilikte kilisenin elenii bir kurum yoktu.

Mslman deneyimi ise biraz daha farkl. Devletin ba, dini lider olarak dakabul edilirdi. Hz. Muhammedden sonraki halifeler, peygamberin dini otoritesinidevam ettirdiler. Mslman kuram, halifeyi, devlet bakann manevi lider olarakdeil, ama dini lider olarak grrd. Hristiyanlktaki gibi ayr bir dini kuruma

ihtiya yoktu. Baz alardan hahamlar model alm olan ulema, din ve hukukalimleri olarak grlrd. slamn ilk dnemlerinde bir mecburiyet olarak grddevlete gvensiz yaklaan, dolaysyla devlet ilerine pek bulamayan ulema,Ortaada slam dnyasnn koldan saldrya uramas (Batdan Hallardoudan Moollar ve ieriden ii ve smaili saldrlar) karsnda devletleyaknlamtr. Zamanla meslek halini alan din adaml maaa balannca,hiyerari de olutu. Dolaysyla, devlet mekanizmasnn bir parasna dnen dinihiyerari, kendi kurallar gerektirdiinde devlete kar gelebilen bamsz birrgtlenmeydi. Osmanl mparatorluunda eyhlislamn padiah kurallarauymad takdirde tahttan indirme hakk bulunuyordu.

19. yy. Osmanl reformlar ve dier lkelerdeki daha kk apl akmlar oksayda deiiklik getirdi. Mesela ulemann, devlet memuru haline dntrlpdevlet mekanizmasnn paras haline getirilmesi gibi. Bundan ok daha nemlisi,kanunlarn kademeli olarak laikletirilmesi, medeni kanun, ticaret hukuku ve cezakanununun dzenlenip eriat kanununa takviye edilmesi, sonunda da eriatnyerine gemesi oldu.

slam Dnyasnda yeni dnem, Fransz Devrimi fikirlerinin etkisiyle balad.Bu dneme, Rnesans, Reform ve bilimsel devrim gibi daha nceki Avrupal

ilerlemelerin etkisi olmad; nk bu fikirler Hristiyan kkenli olduklar iin,bertaraf edilmiti. Fransz Devrimi ise, Hristiyan menei tamyordu; hattaHristiyanlk kart olarak sunuluyordu. Msrn Fransz igaliyle Batya alm veBatl kurumlarla tanma balaynca, merak da giderek artar. 19. yyda Batyaalmann hzland dnemde, devlet modeli ilgi ekiyordu: Fransz modeliDevrimci cumhuriyet; ngiliz modeli kralla bal snrl anayasal otorite;Avusturya-Alman tarz bamsz kurumlarla uramayan kanuna dayal devletmodeli.


15/50

www.ozetkitap.com15

u anda da slam Dnyasnda bunun farkl eitlerini grmekteyiz. Bir yandatamamen geleneksel olan ya da yle olduunu iddia eden lkeler var. rneineriatle ynetilen Suudi Arabistan Kuran anayasamzdr diyor. rnein Msr gibi

uzlamac grnenler var; baz yasalar laik, ama medeni hal kanunu eriate bal.rnein, dinin tamamen devlet ilerinden ayrld eski Sovyet Cumhuriyetleri veTrkiye gibi tamamen modern lkeler de var. eriatn hibir alanda yasal gc veyageerlilii yok. Trkiye gibi eriatn geersiz klnd veya kapsamnn azaltldlkeler olduu gibi Afganistan, Pakistan, Sudan, ran gibi yeniden eriat dzeniningetirildii ve kapsamnn iyice geniletildii lkeler de var. Dolaysyla genel olarakbakldnda slam Dnyasnda devletlerin ynetim ekli olarak rnek alabilecei 2model mevcut: Trk modeli ve ran modeli. Bir yanda Trkiyede btnylemodernleme, laikleme, dinin devlet ilerinden ayrlmas ve denetlenmesi, dinin

kamusal ve siyasi hayattan ayr tutulmas; te yandaysa ran slamCumhuriyetinde eriatn yeniden kabul ve yaptrmlarla kesin bir ekildeuygulanmas. Kemalizm ve Humeynizm olarak adlandrabileceimiz bu birbirinetamamen zt iki sistemden biri laik demokrasi; dieriyse slam dinine dayal devletrejimidir. Biliyoruz ki Trkiyede kayda deer bir aznlk, devletin yenidenslamlatrlmasn istemektedir. Halen iktidarda olan AKP son seimlerde oylarn%20sinden fazlasn ald. u anki beyanlarna baklrsa, AK parti kendisiniMslman demokrat olarak tanmlamakta ve Kta Avrupasndaki HristiyanDemokrat partiler gibi anayasann laik temeliyle derdi olmadn iddia etmekte.Ancak, Kemalist devrimin baarlarna ciddi bir tehdit oluturduklarna ynelikbaz eletiriler var. Tercihlerini laik demokrasiden yana kullanmak isteyecekranllarn orann bilmemize ise, imkan yok. nk, din erkiyle ynetilen birlkede byle bir tercih belirtmek yasak. Ancak, byle bir deiim isteyen pek okranl olduu izlenimini edinmek zor deil. Dolaysyla, gelecekte Trkiye ve rannrol deitirdiini tasavvur etmek artk mmkn.

Musevilere dnecek olursak, srailde Museviler, dinin baskn olduu birdevletle laik bir devlet arasnda seim yapmakla kar karya. Aynen Trkler,ranllar ve dier Mslman halklar gibi. Bu lkede de gereken dzenlemelerinyaplmas lazm. Kemalizm ve Humeynizm arasnda bir seim hakk var ve srailde

Kemalistlerin de Humeynicilerin de kamusal hayatla uratn grmek mmkn.Gemite din ve devletin ayrlmas olgusunun, -Hristiyan bir soruna Hristiyan birzm olarak grlp- Mslmanlarla ve zellikle yakn zamana kadar neHristiyanlktaki kilise gibi bir kurumsal bir dini yaplar, ne de devletleri olanMusevilerle alakas yok sanlyordu. Ancak Yahudilerin artk bir devleti var. Dinlerihzla kurumsallarken, din ve devlet ilikileri de mesele haline gelmektedir.Bundan sonra srail toplumunda atlmas gereken adm da, hem akla hem de


16/50

www.ozetkitap.com16

Musevi dini ritellerine uygun olarak, mahremle kamusaln; semavi olanla dnyeviolann yani znde kutsal olanla laik olann ayrlmasdr.

Ortadouda Eitlik ve zgrlk

Ortadouda modern tarihin balangc olarak kabul edilen, Napolyonun1798 tarihli Msr kartmasyla birlikte, Fransz Devrimi blgeye ulam oldu. Ozaman balayan siyasi tartmalar halen sryor. Batllarn ne kardkavramlarn slam dnyasndaki karlklar farkldr. nananlar arasnda eitlikanlay, slamn 7.yyda kuruluundaki temel ilkelerdendir. Hintlilerin kast sistemive Batllarn ayrcalkl soylu erklerine zt bir biimde, slam eitlie nem vermive uygulamtr. zellikle sosyal ve ekonomik alardan, hatta bazen etnik ve rksalolarak, eitsizlik yaratan durumlar olmutur. Ancak bunlar, slam ilkelerine aykrbiimde meydana gelmitir ve hibir zaman Batdaki dzeye ulamamtr.

slamn eitlik kuralnn istisnas vardr: kleler, kadnlar ve kafirlerinhor grlmesi. Ancak Batya bakacak olursak, 19. hatta 20. yy bana kadar,pratikte benzer eitsizlikleri grmek mmkndr. yle ki, Fransz Devrimi sonrasFransa, ABD veya herhangi bir Hristiyan lkede fakir bir adamn tepeye ykselmeans, Mslman Ortadouya kyasla ok azd. Dolaysyla eitlik ilkesi, ezelden berislam Dnyasnda gayet iyi anlalan bir kavramdr. Ancak Napolyonun bahsettii,Msrllarda kafa karkl yaratan zgrlk fikri ise, o dneme kadar siyasi bir

terim olarak kullanlmamt; ve bir insann kle olmadka zgr olduunubelirtmek iin kullanlan hukuki bir terimdi. Bu terim, yakn zamana kadarOrtadouda siyasi bir metafor olarak kullanlmyordu. Msrl alim eyh El Tahtavi,1826 ylnda Parise yapt ziyaret sonrasnda yazd ve 1834de Arapa, 1839daTrke olarak yaynlanan kitabyla, kle olup olmamann siyasetle alakas olduunabalamnda kafa karklna son vermi oldu. Ona gre Franszlar, zgrlkderken Mslmanlarn adaletdedii eyi kastediyordu. Bu, ok doru bir tespitti.Genel anlamda Batllar, siyasi adan bir devletin iyi ynetilmesini zgrlkle, ktynetilmesini ise, klelikle bir tutuyordu. Mslmanlar ise devlet ynetimini

adaletli ve adaletsiz olarak alglyordu. O zamandan bu yana bu elien alglar,farkl ekillerde srp gidiyor.

Geleneksel olarak slamda ideal devlet ynetimi, adalet ile ifade edilir. Adilolan kanuna uygun olandr ve kanun da Tanrnn belirledii eriat kanunudur. Pekiadalet standartlarna uymayan bir rejime ne denir? Geleneksel slam kural vedncesine gre bir hkmdarn adil olarak nitelendirilmesi iin iktidar hakkylaelde edip baa gemi olmas ve devleti hakkyla ynetiyor olmas gerekir. Bakabir deyile zorba veya despot olamaz.


17/50

www.ozetkitap.com17

slamn adalet anlay kaytlara gemitir ve Peygamber zamanna dayanr.Hazreti Muhammedin hayat iki dneme ayrlabilir. Bata memleketi Mekkedeyaamaktadr ve mevcut rejime kar kmaktadr. Dolaysyla Mekke dnemi, var

olan dzene kar muhalefet ve isyan hatta devrim mesaj iermektedir. Ardndangelen Hicret dnemi ise Mekkeden Medineye gle balar. Muhammed artkotoritenin kurban deildir, hkmdar olmutur. Bu dnemin siyasi gelenei,dsturu ve yol gstericilii, Mekke dneminde olduu gibi devlete direnmek veyakar kmak zerine deil, devletin nasl ynetileceine dairdir. Dolaysyla slamiyaztlar, slam hukuku ve siyasi kltrnn bandan beri iki ayr gelenek varolmutur. Mekke dnemi aktivist; Medine dnemi ise dingin olaraknitelendirilebilir.

Biri eylemci biri dingin ve kabulc bu iki gelenek, slam devletlerinin tarihi

boyunca sregelmi, slami siyasi dnce ve pratiinde geerli olmutur.Mslmanlar bandan beri iktidarn devralnmas, uygulanmas, intikali, merulukve otoritenin snrlar gibi politik sorunlar ve devlet meseleleriyle ilgilenmitir. Bukonular, slam dahilinde teolojik yazn, hukuki yazn (ki bu slamn anayasasolarak adlandrlabilir), hkmet ilerinin yrtlmesi zerine memurlartarafndan hazrlanan uygulama yazn ve Eski Yunandan etkilenmi olan felsefiyaznlarda irdelenmitir. Hatta Platonun Cumhuriyeti ve Aristonun Siyasetininslami versiyonlar yaratlmtr.

Zaman iinde kabulc veya otoriter eilim glenmi; dinin ve eriatn

buyurduu ekilde otorite zerine kstlama getirmek, giderek zorlamtr. slamikaynaklarda dzene duyulan gereksinim, gitgide daha ok vurgulanr olmutur.slami tartmalarda ska kullanlan fitne deyimi, balamna gre fesatlk,dzensizlik, karklk hatta anari anlamna gelebilir. Tiranln ve zorbaln,anariden daha iyi olduuna srarl bir ekilde deinildii grlmektedir. Bu elbettebir bak asn yanstr. Tm grler bu ynde deildir. slam Dnyasnda bellizamanlarda ve belli yerlerde bu gr baskn geldii kadar, kesin bir ekildereddedildii de olmutur.

slam gelenei, hkmdarn devlet ynetimine dair iki noktaya srarla

deinmektedir. Bunlardan biri, -Kurann da belirttii gibi- hkmdarn kendibana karar vermeden, bakalarna danmas gerekliliidir. Bunun aksi yanidevleti ynetenin kendi bildiini okumas, despotluk kabul edilip (Arapa istibdd)eytani ve gnah olarak addedilir. ktidardaki bir yneticinin istibdadla sulanmasda, devrilmesi iin yaplan bir ar nitelii tar. Peki devletin ba kimedanmaldr? Pratikte, toplumda yer edinmi, nfuzlu gruplara danmas gerekir.Eski zamanlarda genel olarak uyguland gibi Suudi Arabistan ve Irakn bazblgelerinde halen, airet reislerine danlmas nemlidir. Ancak Suriye ve Msrgibi ehirlemenin daha ok olduu lkelerde, bu artk o kadar da geerli deildir.


18/50

www.ozetkitap.com18

Hkmdarlarn, krsal kesimde, gl olan erafa; ehirde, esnaf, tccarlar,memurlar, ulema ve askeri kurumlar gibi, st ynetimle halk arasnda doal birarac grevi gren gruplara dant bilinmektedir. Bu danma odaklar, ayn

zamanda otoriteyi snrlama grevini stlenmi gruplardr. rnein, Osmanldneminde kkl ve gl bir yapya sahip olan Yenieriler, padiahn dantgruplarn banda gelir. Bu gruplar nemlidirler; nk gerekten etkili vegldrler. Hkmdarn bana dert aabilme potansiyeline sahip olduklar gibi,ayn zamanda padiah tahttan indirme gcn de ellerinde tutmulardr. Ennemli noktalardan biri de, airet liderlerinin, tara erafnn, dini liderlerin, loncabakanlarnn ve askeri birlik komutanlarnn hkmdar tarafndan atanm deilkendi gruplarnn iinden seilmi olmasdr. Dolaysyla danma, geleneksel slamdzeninde ok nemli bir yer tutar; ancak hkmdarn yetkisini kstlayan tek

unsur deildir. slam geleneinin zerinde durduu ikinci nokta ise devletynetiminin hem mutabakata hem de akde balanm olmasdr.slam hukukunda,slam devletinin bakan olacak olan yeni halifenin seimle gelmesi gerektiibelirtilmektedir. Ancak bahsedilen, genel bir seimden ok, hkmdarn halefini,muktedir kiilerden oluan bir grubun semesidir. Aslnda, ilke olarak soydangeen intikalin, isyan veya i sava dnda, hukuki gelenekte yeri yoktur. Amapratikte intikal, soydan gemitir. Halen de pek ok yerde hkmdarlk olsunolmasn, devletin yneticisinin halefini atamasna sk rastlanr. Fakat, herhalkarda kamuoyunun rzas nem tar. Teoride ve hatta bazen pratikte;ynetenin iktidar elde etmesi ve elinde tutmas, ynetilenlerin rzasna baldr.

Baz eletirmenlere gre bu anlatlanlar teoride doru olsa da, gerekte,Ortadou ve dier slam lkelerinde, keyfi, zalim ve despot hkmetler ynetimedamga vurmaktadr. Hatta bazlar te Mslmanlar byledir, hep debyleydiler zaten. Batnn bu konuda yapabilecei hibir ey yok! diyecekkadar ileri gidebilmektedir. Bu anlay, tarihin yanl okunmasndan ibarettir.Ortadouda devlet ynetimlerinin nasl bu hale geldiini grmek iin biraz geriyebakmak yetecektir.

Deiim iki safhada gereklemitir. Birinci safha, Napolyonun istilasylabalayp, modern dnyaya yetimeleri gerektiini fark eden Ortadou lkeleriniynetenlerin, devlet ynetiminden balayarak toplumlarn modernletirmeyealtklar 19. ve 20. yzyl boyunca devam etti. Bu dnmler, ounluklatedbirli bir ekilde muhafazakar davranmaya meyilli smrgeci glerce deil,Osmanl sultanlar, Msr paalar ve hidivleri gibi yerel yneticiler tarafndangerekletirildi. Modernleme, iletiim, sava teknikleri, devlet ynetimi gibi Batlsistemlerin tantlmasdr. Bunlara, kanlmaz olarak bask ve tahakkm aralarda dahildir. Daha nceki liderlerin yetiebileceinin ok tesinde kontrol, gzetimve yrtme aralarnn benimsenmesiyle, devletin otoritesi, apn genileterek


19/50

www.ozetkitap.com19

artt. Dolaysyla 20.yy sonuna gelindiinde, ufak bir lkenin be para etmezbakan bile, gemiin yce halifeleri ve padiahlarnn sahip olduundan ok dahakapsaml bir iktidara eriti. Fakat, belki de modernlemenin en kt sonucu, az

nce bahsettiimiz toplumdaki arac glerin feshedilmesi oldu. Gelenekseldzende devlet otoritesini etkin bir ekilde snrlandran toprak sahipleri,tccarlar, airet liderleri ve dier gruplar, giderek zayflatld ve ou bertarafedildi. Bylece bir yandan devlet daha da glenip yaygn hale gelirken, bir yandanda zerindeki kstlama ve denetimler azaltld.

Ortadouda siyasi alkantnn ikinci safhas 1940 senesinde Franszhkmetinin Nazi Almanyasna teslim oluuna tarihlenebilir. Vichyde ibirlikiyeni bir hkmet kuruldu. General De Gaulle Londraya giderek zgr FransaKomitesini tesis etti. Fransz smrge ve baml devletleri, seim yapmakta

serbestti. Fransz mandasndaki Suriye-Lbnan liderleri bata olmak zere,ounun seimi Vichy hkmetinden yana oldu. Bu da Suriye-Lbnann, NazilerinArap dnyasndaki propaganda ve faaliyetlerinin merkez ss olmasn salad.Nazi fikirlerinin ve yntemlerinin Ortadouya adapte edilmesiyle, daha sonra BaasPartisine dnecek oluumun ideolojik temelleri de bylece atlm oldu. Parti,1947ye kadar resmen kurulmad; ancak, emekleme dneminde Pan-Arabizm,milliyetilik ve bir tr sosyalizmi vurguluyordu. Suriyeden balayarak Almanlar veBaslar, Irakta da Nazi yanls bir rejim kurup bana Raid Ali Geylaniyigetirdiler. 1941de ngilizlerin Iraka askeri seferiyle, Raid Ali rejimi devrildi.Ardndan, ngiliz ve zgr? Fransa kuvvetleri Suriyeye girip, Suriyeyi De Gaullehakimiyetine geirdi. ngiliz ve Franszlar II. Dnya Savann bitiminden sonrakiyllarda buradan ayrld; fakat ok gemeden Sovyetler girdi. Baas Partisininliderleri, ufak dzenlemelerle Nazi modelinden komnist modele geiverdi. Buparti, Batl anlamda oy toplayp seim kazanmaya ynelik bir rgt deil; Nazi veKomnist adan idari mekanizmann, gzetim, bask ve beyin ykama ile ilgilenenksmyd. Suriyedeki Baas Partisi ve Iraktaki dier Baas Partisi, bu paraleldeilemeyi srdrd.

1940tan itibaren ve Sovyetlerin geliinden beri, Ortadou yine temeldeAvrupal ynetim ekillerini ithal etmi oldu: faist, Nazi ve Komnist. Bu yzdende, diktatrlkten, blgenin kadim kuralym gibi bahsetmek ok yanl olur.Bylesine bir yaklam, ancak Arap gemii hakkndaki cehaletin, Arap dnyasnnbugnne duyulan hor grye ve geleceine kar kaytszln gstergesidir.Saddam Hseyinin kurduu rejim ve Mslman lkelerde baka liderlercebenimsenip devam ettirilen rejim trleri, modern ve yakn zamanlara ait olduugibi, slam medeniyetinin esaslarna tamamen yabancdr. Ortadou halklarnnzerine rejimlerini ina edebilecei salam temellere sahip eski kurallar veadetleri olduu unutulmamaldr.


20/50

www.ozetkitap.com20

Elbette, Ortadouda demokratik kurumlarn gelimesine engel tekil edendurumlar aikardr. En belirgin olan, u anda blgede kalplam hale gelmibulunan despotluk ve bask rejimine dayal devlet ynetimi eklidir. Aslnda bu

ynetim eklinin ne klasik Arap aleminde, ne de slam kltrnn gemiinde yeriyoktur; ama son iki asrdr sregelen kemiklemi bir yapya dntnden,gerek demokrasi nnde ciddi bir engeldir. Gelenee dayal baka bir mani ise,klasik slamn siyasi tasavvur ve tatbikinde yurttalk kavramnn, medenitoplumun zgr ve katlmc yesi anlamnda eksik oluudur. Kkleri Antik Yunanauzanan kent ve yurttalkkavramlar, Bat medeniyetinin temelini oluturur. Buve insanlarn sadece idarecilerini seerken deil, ynetimin ileyiinde de katlmcolmas, geleneksel slamn bir paras deildir. Halifeliin muhteem zamanndagelien ehirler vard; ancak resmi olarak belediye veya benzeri bir idari yapya

sahip deillerdi. Kasabalar, etnik, kavim, din, mezhep ve hatta meslek temelli olarakayrlan mevki ve mahallelerin bir araya toplanmasndan oluurdu; dolaysyla,kimlik ve ballk asndan nemliydi. Klasik dnemde farkl sosyal gruplar kendiliderlerini sese de, bir ehirde yaayan yurttalar, kurumsal idari bir heyet veyayapda temsil edecek ahslarn seilmesi, Mslman deneyiminde yoktu.Gnmzde bile Arapada, yurtta kelimesinin karl bulunmaz. Yurttalkkavramnn yokluu, yurttalkla ilgili temsilin de eksikliini beraberinde getirir.

Yine de slam tarihi ve tasavvurundaki olumlu eler, demokrasiningeliimine katkda bulunabilir. Dikkat ekici bir ekilde, mutabakat ve kamuoyurzasna dayal snrl devlet ynetimi, yeniden gndeme gelmektedir. Gelenekselolarak despotluun reddi, yeni bir ivedilik kazanmakta ve glenmektedir. Avrupadiktatrlk ideolojisini yaym olabilir; ancak ayn zamanda, bunun kart olanhalk ayaklanmas fikrini de alamtr. Geleneksel kaynaklarda rastladmz vegitgide modern yaznlarda da karmza kmaya balayan despotluun reddi,imdiden, gl bir etkiye sahiptir. Bununla alakal olarak Mslmanlar, danmafikrini yeniden canlandrmakta, hatta baz yerlerde uygulamaya koymaktadr.Dindar kesim iin bu gelimeler, eriata ve slami gelenee dayanmaktadr. Bununslam tarihinde emsalleri bulunmaktadr. Bu canlanmay, bilhassa Afganistandagrmek mmkndr. Afgan halk daha az modernlemi olduundan, hkmetin

eitli gruplarn temsilcilerinden oluan bir heyete danma kuraln yenidendiriltmek gibi, daha iyi ileyen eski adetlere dnmesi daha kolaydr.

Baka olumlu etkiler de ie yaramakta. En nemli gelime modernhaberleme sistemlerinin kabul edilmesidir. Matbaaclk, gazete, telgraf, radyo,televizyon, Ortadouyu dntrd. nceleri haberleme teknolojisi, tiranln birarac olarak kullanld; devlete yeni ve etkili bir propaganda ve kontrol silahsalad. Ancak, bu eilimin sonsuza dek byle sremeyecei bellidir. Yaknzamanda nternetin, uydu yaynlarnn ve cep telefonlarnn ykseliiyle beraber,


21/50

www.ozetkitap.com21

haberleme-iletiim teknolojileri, olumlu etki yaratr hale geldi. SovyetlerBirliinin knde bile, bilgi a devriminin balca etkenlerden olduu iyiceanlalm durumda. Eski Sovyet sistemi, byk lde, bilgi ve fikirlerin retim,

datm ve alveriinin denetimine dayalyd. Ancak modern iletiim sistemlerigelitike, bu imkansz hale geldi. Bilgi a, Sovyetler Birlii iin, Osmanl ve dierslam imparatorluklar iin, Sanayi Devriminin yaratt ikilemi dourdu: yadeiimi kabul edip devam et, ya da reddedip geri kal. Sovyetler bununla baetmeye alt, fakat beceremedi; Ruslar ise hala sonularyla cebellemekte.

Ortadounun slam lkelerinde, paralel bir sre balam durumdadr. Budalga, giderek yaylp tm Ortadouyu saracaa benziyor. Propagandac televizyonkanallar bile, dolayl olarak ve bilmeden phe uyandran ve sorgulamaya yol aantrl yalan dolanla dolu programlar yaynlamakta. Televizyon ayn zamanda

Ortadou halkna, daha nceden bilmedii bir davran olan hararetli ve cokulukamuoyu tartmalarn gstermektedir. Baz blgelerde srail televizyonunu bileizleyebilen genler, srailli mehur tiplerin mnakaalarn, srailli Araplarn,Mecliste srail bakanlarn ve politikalarn kyasya eletirebildiine de grmekte.Demokrasiyi dinamik, canl ve grltc bir biimde ilerken grp, bilhassa ztfikirler ve karlar arasnda alk olmadklar biimde kstlanmayan, bastrlmayanama kurall bir tartma ortamna tank olmak, mutlaka etkili olmaktadr.

Modern iletiim aralarnn bir dier etkisi de, Ortadoulularn ilerin nekadar kt gitmi olduunun farkna varmalarn salamasdr. Gemite kendi

koullaryla, Dnyann geri kalan arasndaki uurumun, gelimi Batnn vegelimekte olan Doudan (srasyla Japonya, in, Hindistan, Gney Kore,Gneydou Asya) ne kadar geri olduklarnn bilincinde deillerdi. Genel olarakyaam standartlar, insani ve kltrel geliim asndan Dnyann gerisindekaldklarn anlamann yannda, ac verici bir biimde, Ortadou halklar arasndakieitsizliin de ayrdna vardlar. Bu da sklkla Batya dorultulan byk apl birfke ve ierlemeye, ayn zamanda da demokratik reform iin uraan karakmlara yol at.

u anda demokrasi meselesi, hepsinden ok Irak ile ilgili. inde bulunduu

koullara zg iki avantaj olabilir. Biri altyap ve eitimle ilgilidir. Getiimiz onyllarda petrol gelirlerinden kazan salayan lkeler arasnda Saddam ncesi Irak,muhtemelen bunu en iyi ekilde deerlendirendi. lkenin liderleri altyapygelitirdi ve blgedeki eitim kurumlarndan ok daha stn okul ve niversitelerkurdu. Tabii bunlar Saddam ynetimi srasnda mahvoldu; ama en kt koullardabile eitimli orta snf bir ekilde ocuklarn eitmenin bir yolunu bulacaktr vebunun sonularn Irakn bugnk halknda grmek mmkndr. teki avantaj ise,slam Dnyasndaki baka yerlere kyasla kadnlarn konumudur. Bu balamda,genel olarak anladmz anlamda kadn haklarndan bahsetmek mmkn deil


22/50

www.ozetkitap.com22

elbet. mkanlar ve eriimleri de ok kstl. Saddamdan nce, slam Dnyasndaeine az rastlanr biimde, kadnlarn eitim, yksek renim ve kariyer yapmahakk bulunuyordu. Bu yaklamn, yeni dnemde geri geleceini dnmek

iyimser olabilir; ama hayalperest bir ngr deil.

Balca Tehlikeler

Irakta ve tm Arap lkeleri ile Mslman toplumlarda demokrasiningeliimine ynelik balca tehdidi oluturan, bu toplumlarn doasnda var olan birsosyal nitelik veya zellik deil; ok kararl bir biimde demokrasininbaarszln garantilemeyi hedefleyen abalardr. Mslman aleminde demokrasikartlar birbirinden ok farkl kaynaklardan gelmekte ve keskin biimde birbirinezt ideolojileri benimsemektedir. Bu gruplardan biri, demokrasi aknlarndan enok etkilenen iki durumdan fayda salamaktadr. Irakta Saddamn diktatrl veblgede tehlike altnda olan dier diktatrlkler, ayn kayglar gderek Iraktayeniden benzer bir rejim kurmak ve dier diktatrlkleri de muhafaza etmekpeindedir. Bu abasnda baarl olmasndan herhangi bir menfaat salayacak olanAvrupa, Asya ve dier d glerden st kapal da olsa ticari, ideolojik, hkmetleilgili, vb. destek almaktadr.

En tehlikelisi, asl amac eriat olan slamc kktendinci denilen gruplardr.Aslnda kktendinci terimi slamc gruplar iin eksik bir ifadedir ve yanltc

olabilir; nk ilgilendikleri alan slam yazn ve teolojisinden ok, toplum, hukukve devlet ynetimidir. Onlar iin demokrasi, Batdan yaylan mthi ktln birparasdr ve ister eski moda smrgeci hakimiyet olsun, ister modern tarzdakltrel nfuz etme olsun hepsi eytann iidir. adalatrma almalarn,eytann ruhlar batan karmas olarak grmekte ve modernleme adnakadnlara ve genlere ynelik yaklamlar, devlet, okul, piyasa ve hatta aileye,dolaysyla slam dzeninin kalbine, bir saldr olarak yorumlamaktalar.Kktendinciler, Batllar ve Batllatrma yanllarn yalnzca slamn yeryzndeulaaca zafere doru ilerlemesine engel olarak grmekle kalmaz; slamn bunlar

yznden anavatannda tehlikeye sokulduu grndedir. Onlar iinmodernleme ve demokrasi eytann etkisinde bir gavur icaddr. ReformcularnMslman aleminin sorununu yetersiz modernleme olduunu dnmesinintersine, kktendinciler sorunun kaynann ar modernleme olduuna inanr.Kktendincilerin, Bat tarz ynetim ve daha ok Batdan toplumsal ve kltreladan etkilenmeye kar tepkisi uzun sredir g kazanmakta. Aktivist hareketler,giderek etkisini arttran bu konudaki yaznda kendine ifade alan bulmutur.Bunlardan en dikkat ekeni, Msrda 1928de kurulan Mslman Kardeliirgtdr. Msrn eski bakan Enver Sedatn ldrlme nedeni olarak, srail ile


23/50

www.ozetkitap.com23

bar yapm olmas ne srlmtr; ancak asl suikast nedeninin Msrdaeriatn yerine yabanc kaynakl laik kanunlarn gemesi olduunu belirtenmilitanlar, Sedat pagan bir tiran olmakla sulamtr.

Tm Mslman lkelerde devletin laiklemesine kar olan kktendincigruplarn asl meselesi de budur. Politik slam, Humeyninin ah aa yukar aynekilde sulamasyla balayan 1979 ran Devrimiyle beraber, uluslararas bir etkenhaline dnt. Devrim szc, Ortadouda ok kez yanl kullanlarak, iktidarniddete dayal darbeyle el deitirmesini tasarlayp merulatrmaya hizmetetmitir. Ancak randa meydana gelen, kapsam asndan gerek bir devrimdir.Gayet belirgin bir ideolojik meydan okumayla beraber byk bir deiim, toplumtemelinde tm slam Dnyasna yansyan geni apl entelektel, ahlaki ve siyasideiiklikler yaanmtr.

randaki dine dayal rejim, eski rejime, politikalarna ve kurumlarna karduyulan kzgnlkla beslenen halk desteiyle baa gemitir. O zamandan bu yana,mollalarn da blgedeki dier lkelerdeki ynetici zmre kadar yozlam vebaskc olduklarnn meydana kmasyla, yeni rejim de giderek daha az rabetgrmeye balamtr. randa, halk arasnda memnuniyetsizlik dalgasnnyayldna dair gstergeler mevcut. Bazlar gemie dn eklinde radikal birdeiim peindeyken, daha ok sayda insan da umutlarn gerek demokrasiningeleceine balam durumda. Bu yzden de ran ynetenler, Iraktaki demokratikdeiimden endieli. Dahas Irakn nfusunun ou, ranllar gibi ii. Bat snrnda

ii bir demokrasinin varl bile, rann molla rejimi iin lmcl bir tehdit demek.O yzden de buna engel olmak adna ne gerekiyorsa yapmaktalar.

ran slam Cumhuriyeti de, radikal slamclar kadar slam dnyas liderliinitalep etmektedir. ran Devriminin Arap lkeleri zerine etkisi, ran-Irak sava(1980-88) nedeniyle gecikmitir; ama savan sona ermesiyle birlikte rann etkisiartmtr. zellikle, Arap komularnda yaayan ii topluluklar etkilenmitir. iimcadelesi, 2003te Iraktaki rejim deiikliiyle, yzyllardr ilk defa Arapsiyasetinde nem kazanmtr. Irak gibi nfusun ounluunun, ya da Lbnan,Suriye ve Arap yarmadasnn dou ve gneyindeki blgelerde nfusun nemli bir

kesiminin ii olduu yerler iin, bu mcadele daha byk nem tar. Bir sredirkafirlere kar srdrlen mcadelede, Snni ve ii ar gruplarn ibirlii yaptgrlmektedir. rann Gazzede Snni olan Hamas, Lbnanda ise ii olanHizbullah desteklemesi gibi. te yandan birbirlerine kar i atmalarna dadevam etmekteler.

rann Arap dnyasnn ilerine giderek daha ok karmas byk deiimgetirmitir:

1. ran blgede byk bir gce dnmtr. Etkisi, Lbnan ve Filistintopraklarna yaylmaktadr.


24/50

www.ozetkitap.com24

2. Snni ve iiler arasndaki ihtilaf nemliyse de rann olaylara dahil olmas,aralarndaki anlamazln neminin, Mslman olmayan dmanlarla aralarndakiayrla oranla azalmasna yol amtr.

3. Sovyet tehdidinin Enver Sedat srail ile bar yapmaya gtrmesi gibi,gnmzde de Arap liderlerin bazlar, ran srailden daha byk bir tehlikeolarak grmekte ve usulca Yahudi devletiyle anlama yolu aramaktadr. 2006dasrail ve Hizbullah kuvvetleri arasnda meydana gelen savata, Arap tarafna dierArap lkelerince gsterilen Arap Birlii desteinin yerini, temkinli bir tarafszlkalmtr. Bu deiim, Arap ve srail bar iin bir umut dourabilir.

Tm bunlara ramen, u anki durumda daha nemli olan Snnikktendincilerdir. Snni cihadnn en nemli unsuru Vahabiliin1 ykselii veyayl, baz yerlerde de hakim hale gelii dikkat ekicidir. 18.yyda Arabistann

ortasndaki Nejdde balayan Vahabilik, bu tarikata bal olan Suudi airetreislerinin 20.yyda Mekke ve Medineyi ele geirip, Suudi Kralln kurmasylanem kazanmtr. Snni kktendincilerinin ilk byk zaferi, Sovyetlerinkdr. ok da haksz olmayarak, bunu kendi baarlar olarak grrler. nkonlara gre, Sovyetler Birlii Batnn srdrd Souk Savata deil,Afganistandaki gerillalarn srdrd cihatta yenilgiye uratlmtr. Usame binLadin ve yandalarnn kavrayyla, kafir iki sper gcn daha zor ve tehlikeli olanortadan kaldrlmtr; ve yozlam mark Amerikallarn stesinden gelmek,daha kolay olacaktr. Amerikallarn faaliyetleri ve sylemleri, bu gr bazen

zayflatp bazen de kuvvetlendirmitir.Kktendincilik, gl ve bymekte olan bir kuvvettir. Amalar, slamtoplumundaki yozlamay, bozulmay durdurmaktr. Eylemleri, szde Mslmanolarak adlandrdklar liderlerle rejimlere yneliktir. Giderek daha ok yabancglerin kuklas olarak grlen bu liderleri, slam esaslarn bir yana brakp gavuradetlerini benimsedikleri iin; yabanc gleri de, halka eziyet ektiren bu rejimleridestekledikleri iin sularlar. Kendi lkelerindeki radikal gruplar tarafndan dnekilan edilen ran ah devrildi ve Msr Cumhurbakan Sedat ldrld. Her ikilkede, ayrca Cezayir ve Sudanda ve baka yerlerde slamc kktendinci saldrlar,

ncelikle Batya kar deil; daha byk bir tehdit olarak grdkleri, Baty takliteden ve Batnn ahlakszlnn slam toplumunu bozmasna izin verenMslmanlara karyd. Yine de kktendinciler, Batllamaya kar karken Batlteknolojileri ve silahlar kullanr. lkeden lkeye deitii gibi, ayn lke iindefarkllk gsteren gruplar da vardr. Ne olursa olsun, gavur dmana kar geneldebirlikte mcadeleye hazrdrlar. Kendi aralarndaki kan davalarn zafer sonrasnaertelemektedirler. Dolaysyla, rann ii liderlii ile radikal El Kaidenin ii kartVahabilerinin slami cihat uruna beraber almalar, olas grnmektedir.

1 Vahhabilik: Bu Bat dnyasnn kulland bir terimdir. Aslnda, Kitap ve Snnete dayal bu slami akm kendini Selefiye olarak adlandrr. (.N.)


25/50

www.ozetkitap.com25

Gerekten, usulne uygun yaplan bir serbest seimde kktendincilerin,lmanlar ve reformculara kar salam avantajlar olaca sylenebilir. Kktendinciler, mevcut laik, otoriter dzeni eletirmek ve alternatif sunmak zere, halkn

alk olduu dilden konuup, Mslman halka aina deerleri hareketegeirmektedir. te yandan demokratik partiler, ideolojilerini genelde halkayabanc gelen terimler kullanarak tevik etmeye almaktadr ki, bu da bir yerde,Mslman mahallesinde salyangoz satmaya benzer. Kktendinciler mesajlarnyaymak iin camileri ve etkin biimde alan cemaat an kullanrken, laikpartilerin hibirinin halka bununla kyas gtrr bir eriimi yoktur. Dindardevrimciler ve hatta terristler, sradan halkn ektii aclar dindirme gayretlerinedeniyle de destek kazanmaktadr. Gsterdikleri bu ilgi, genelde Ortadoudamevcut bulunan duyarsz ve doymak bilmez iktidar ve nfuz sahiplerinin

ilgisizliiyle bariz bir tezat oluturur. ran Devrimi rnei, bu dinci militanlarniktidara geldiklerinde, devirdikleri rejim kadar kt, hatta bazen daha beterolduklarn aka gstermektedir. Fakat o zamana dek, hem u anki alglar, hem dehalkn gelecee dair mitleri onlardan yana ileyebilir. Belki, en nemlihususlardan biri de sonuta, demokratik partiler, kktendincilere eylem zgrlvermeye ideolojik adan zorunlu olmalardr. Kktendincilerse aksine, iktidarageldiklerinde tahrik ve inanszl bastrma hedefindeler. Tm bu zorluklarakarn umut belirtisi yok deil. Ocak aynda yaplan Irak genel seimlerindemilyonlarca Irakl canlarn tehlikeye attklarn bile bile sandk bana gidip oyverdi. Bu ok mhim bir baardr. Bunun etkisini Arap lkelerinde ve dierkomularnda izlemek mmkn. Arap demokrasisi bir sava deil ama birmuharebe kazanm oldu. Hala hem acmasz ve azimli dmanlarndan hem detereddtl ve gvenilmez dostlarndan gelebilecek tehlikelerle kar karya. Yinede Irak seimi, ok nemli bir admd. Bunun Ortadou tarihinde, iki asr nceNapolyonun Msra gelii kadar nemli bir dnm noktas olduunun kantlarn,ok yaknda grmemiz muhtemeldir.

Ortadounun herhangi bir yerinde veya Irakta, demokratik bir siyasi vesosyal dzen oluturmak elbette kolay olmayacak. Fakat bunun mmkn ve zatenbalam olduuna dair iaretler var. u anda, Irakta demokrasi kurulmas

olaslyla ilgili iki tr korku hkim. Biri Batllarn ounun ifade ettii gibi, bununilemeyecei korkusu; dieri de Ortadou ynetici zmrelerinin bununileyeceinden korkmas. Belli ki, Irak halknn hakikaten zgr bir toplumadnmesi, Washingtonn dmanlar ve dostu olarak grnenlerin bazs dahilolmak zere, blgedeki pek ok devlet iin amansz bir tehdit oluturacak.

II. Dnya Savann sonu, eskiden Mihver Devletler olarak anlan lkelerdedemokrasi yolunu amt. Souk Savan sona ermesi de, nceden Sovyethakimiyetinde olan yerlerde demokrasiye doru bir lde zgrlk ve devinim


26/50

www.ozetkitap.com26

getirdi. Kararllk ve sabrla hareket ederek, Ortadounun uzun zamandr eziyeteken halklarna adalet ve zgrlk gtrmek imdi mmkn grnyor.

Bin Ladinin Cihat Beyan

1998de, Yahudiler ve Hallara kar Cihat iin Dnya slam CephesininBeyanat balyla Londrada Arapa yaynlanan bir gazetede yer alan beyanat,Amerikann Dou Afrikadaki eliliklerinin bombalanmasnn ardndaki ve Msr,Pakistan ve Bangladeteki militan slamc gruplar destekleyen isim olaraksulad Usame Bin Ladin tarafndan gnderilmiti. Kuran- Kerimden alntlarlaHazreti Muhammedin hadislerinden rneklerle bezeli ve belagat asndan adetaiirsel denebilecek bildiri, ou Batlnn alk olmad bir tarih versiyonusunuyordu. ABDnin slam topraklarn igal ettiini ve zenginliklerinismrdn, yneticilerini bastrp halklarn aaladn, Arap yarmadasndakislerini tehdit ettii komu slam lkelerine kar savamak iin kullandn dilegetiriyordu. Amerikann Irak halkna kar taarruzunun da bu igalin kantolduunu; Hal ve Yahudi birliinin milyonlarca kiinin lmne ve sava sonrasuygulanan ambargoya ramen, bir kez daha Iraktan geri kalan mahvetmeye vekomu Mslman halklar aalamaya niyetli olduklarn; nk Amerikallarn busavalardaki amacnn dini ve ekonomik olduunu ve dikkatleri srailin KudsteMslmanlar katletmesinden uzaklatrarak Yahudi devletiine hizmet ettiini;

tm blgede karklk yaratp Irak, Suudi Arabistan, Msr ve Sudan blmekistediklerini ve bylelikle hem srailin yaylmaya hem de Hallarn Araptopraklarn istila etmeye devam etmesini salamak peinde olduklarndanbahsediyordu. Btn bu sularn Amerikallar tarafndan Allaha, Peygamberine veMslmanlara ak seik bir sava ilan olduunu ne sryordu. slamtopraklarna saldr sz konusu olduunda da, cihadn her Mslmann vazifesiolduunu bildiriyordu.

slamc radikallere gre, Krfez Sava ve Irak igali, slam iin kkdrc yenilgilerdir. slamc radikal rgt El Kaidenin ba Usame Bin Ladin,

Afganistanda Sovyetlere kar savata nemli bir rol oynamtr. Gnmzde de,Sovyetlerden sonra geriye kalan kafir sper gce kar da sava am durumdadr.Cihat beyannda ikayeti dile getirmektedir.

1. slamn kutsal topraklar olan Suudi Arabistanda Amerikan kuvvetlerininbulunmas,

2. Klasik slam tarihinin en anl dnemine ev sahiplii yapan Iraka yaplansaldrlarda Suudi slerinin kullanlmas,

3. Kudsn Yahudiler tarafndan Amerikan desteiyle ele geirilmesi,


27/50

www.ozetkitap.com27

Amerikallarn ou, Bin Ladinin beyanatnn samalkla dolu olduunudnrken bilmeliler ki; Mslmanlarn ou da bu beyann sama olduundahemfikir. stelik slamn zne ve cihat kavramna aykr olduu grndeler.

Masumlarn ldrlmesine iddetle kar kan slam dininin temel metinleri,hibir ekilde terr ya da katliam buyurmaz. Peygamberin hadisleri ulematarafndan ok farkl ekillerde yorumlanabildiinden, aslnda militan ve iddetyanls yorum da sadece bunlardan biri.

slam ve Liberal Demokrasi

slam toplumlarnda liberal demokrasinin geliip gelimeyecei tartmassredursun, tarihsel perspektiften bakldnda, Dnyada Batl olmayan toplumlararasnda tarihsel, kltrel, dini adan Batya en yakn olan yine slam dnyasdr.Dolaysyla, Batl tarz demokrasinin olumasna en uygunudur. Bat Medeniyetininzerine kurulduu Judeo-Hristiyan ve Greko-Roman mirasn hepsini deilse de,byk ksmn paylamaktadr. Fakat slami perspektiften bakldnda, liberaldemokrasinin oluumu iin en kt olaslklara sahiptir. slam Konferansna ye 46egemen devletten sadece biri, Trkiye Cumhuriyeti, Batl anlamda demokrasiolarak tanmlanabilir. Ancak Trkiyede bile, zgrlk ve adalete giden yoldaengellere rastlanmaktadr. Geri kalan lkelerin bazs demokrasiyi hi denememi;bazs denemi ama baarl olamam; bazs da iktidar bakasna brakmak deil

de paylama fikri ile denemelerde bulunmutur.slami inanlar ve ilkeler zerine kurulu, slam tecrbesi ve gelenei ile

ekillenmi bir toplumda liberal demokrasi ileyebilir mi? Mslmanlar iinncelikle ve zellikle nemli olan, inanlarnn saf ve zgn mesajn yorumlamakve on drt asrlk slam tarihi ve kltrnn zengin mirasnn ne kadarn, neekilde muhafaza edeceklerine karar vermektir. Mslmanlarn hepsi, bu soruyaayn yant vermez. Ancak bir sr ey, stn gelecek cevaba baldr.

Tarihsel deneyime baktmzda, 19. ve 20. yy slam lkelerindekireformcularn karakteristik zellii, yararl olaca dnlen Batl kurumlarn

dn alnp, bunlarn bir ekilde slamn kklerine dn olarak sunulmasyd.1908 Jn Trk htilalinden sonra Merutiyet ile ynetilmeye balanan Osmanlmparatorluunda da byle oldu. Yeni oluturulan Anayasa, hem eriat hem de aklve nakil esaslarna dayanyordu. Eski ve kkl dini-siyasi bir gelenee sahip,gururlu ve muhafazakar bir toplumda, devlet idaresi gibi temel esaslara ynelikbilgilerin ezelden beri cahil gavur olarak grlen Batdan alnmas kolay deildielbette. Bylesine kapsaml siyasi deiikliklerin halka kabul ettirilebilmesi iin, buadeta bir zorunluluktu.


28/50

www.ozetkitap.com28

Mslmanlarn artan yoksulluu ve zayflna karn, Batnn gc verefahnn giderek daha ok fark edilmesi, deiim arzusunu dourmutur. 18.yysonu ve 19.yy bandaki yenilgilerle, Batnn stnl iyice belirginlemitir.

Osmanl mparatorluun zayflamas ve gler dengesinin deimesi karsndareform yapma gerei hissedenler, Batnn askeri stnlnn ekonomik ve politiknedenlere bal olduu grn savunmutur. Araplarn 1948 ve 1967de srailekar yenilgileri, slam Dnyasnn sorununun ne olduu ve ne yaplmas gerektiitartmalarn yeniden alevlendirdi. Tpk Osmanllarn Viyana yenilgisinden sonrayaptklar gibi, Araplar da Kuds kuatmasnn baarszl ardndan, bunu askeribir sorun olarak grp daha iyi silahlarla halledilebileceini dnd. Daha sonra,bu daha byk ordu ve daha iyi silahlarla da baarsz olduklarnda, sorunun dahakkl nedenleri olduu fark edildi; ve daha radikal zmler sunanlara kulak

verme istei giderek artt.Radikal diktatrlklerde olsun, geleneksel mutlakyet rejimlerinde olsun,hibir deiiklie gerek duymayp mevcut dzeni muhafaza etmek isteyenlerinsays, yabana atlacak gibi deil. Mevcut dzenin bandakilerle bundan karsalayan ve karlar korunduu srece bu rejimleri desteklemeyi srdren yabancglerin ortak tercihi, her eyin olduu gibi devam etmesinden yana. Fakat mevcutdzenin bozuk olduunu ve yeni kurumlarn yerletirilmesi gerektiini savunanlarda var tabii ki. Radikal deiim isteyen iki kanat var: slamc kktendinciler veDemokratlar. kisinin de birbiriyle elien ideolojileri bulunmakta.

Mslman kktendincilere gre slam toplumu, yabanc kafirler veMslman dneklerce bozulmutur. Onlarn nderliinde ve kstlamalarylaMslmanlar inanlarnn buyurduu kanun ve ilkeleri terk etmi, yerine laikkanunlar ve deerleri benimsemilerdir. Liberalizm, sosyalizm hatta milliyetilikgibi yabanc ideolojiler, Mslman Mslmana drmektedir. slam Dnyas uanda, Tanrnn verdii kanundan ve buyurduu yaam tarzndan vazgemenincezasn ekmektedir. Bunun zmn ise nce szde Mslman iktidarsahiplerine sava amak ve onlar devre d brakp toplumu yenidenslamlatrmak olarak grmektedirler. Kklere dn, insanlara her zaman cazipgelecektir. stelik bu yaklam, zerlerine yklenen baarszlkla sonulanmgavur icatlarnn sonularna katlanmak zorunda olan halklar iin, daha birekicidir. slamc kktendinciler iin, demokrasi sz konusu bile deildir ancakkendini demokrasi ilan eden bir sistemin kendilerine sunduu haklar kullanp tmimkanlar talep ederek smrmeye isteklidirler. Ayn zamanda demokratik politiksreleri aka aalamaktan ve iktidara gelirlerse slami kurallara greyneteceklerini vurgulamaktan geri kalmazlar. Demokratik seimlere karyaklamlar tek adam, tek oy, tek seim eklindedir. ran seimlerindeyse,


29/50

www.ozetkitap.com29

kimin aday olabileceine dair kstlamalar getirilmitir. slami devrimin ilkelerinisorgulamaya izin olmadn belirtmeye gerek yok.

Demokratlara gelince.. Arap Dnyasnda veya dier Mslman lkelerde

demokratik reform mcadelesi verenler, kstlanm veya mdahale edilmi, olasdini buyruk veya ideolojik tahakkmlerle geerliliini yitirmi; yresel, mezhepselveya baka karlar iin ktye kullanlm olan nceki denemelerden daha etkin vedaha sahici bir demokrasi nermektedir. Aslnda bu, ksmen gney Avrupa ve LatinAmerikadakiler gibi, pek ok lkenin ynetimini dntren demokratik deiiminOrtadou uzantsdr. Ksmen de Sovyetler Birliinin kne bir tepki ve SoukSavata zaferi kazanann demokratik stnlk olduunun onaylanmasdr. Tabii ki,byk lde Amerikan Demokrasisi ve Amerikan Popler Kltrnn slamtopraklarnda giderek artan etkisinin bir sonucudur. Uzun bir sre Amerika,

Avrupann bir uzants, ayn medeniyetin bir paras olarak grld. Ancak,zamanla aralarnda derin farklar olduu anlald. Bu, Amerikan demokrasianlayna Bat Avrupann asla sahip olmad bir ekicilik katyor. AmerikannArap topraklarnda smrgeci hakimiyet kurmam olmas da, insan ilikilerindeetkili. Amerikan popler kltr, Ortadou toplumuna derinden nfuz etmi veiyice yaylm durumda. Hem de, ngiltere ve Fransann elitist kltrleri iin hibirzaman mmkn olmad kadar. Bunda batya gn etkisi de yadsnamaz.ngilterede Gney Asya, Fransada Kuzey Afrika kkenli milyonlarca insanyaamakta; ama Bat Avrupa toplumlarna entegre olup kabul grmeleri,Amerikaya g etmi Ortadoululardan ok daha uzun srecek. Oysa ki, Ortadougmeni yeni Amerikallar, imdiden Amerikan siyasi srecinin nemli bir parasolmu durumda. Memleketlerinin siyasi srelerinde de etkili olabilirler.

Amerikan kltrnn, bozulmam, zgn slamn bekiliini stlenenlertarafndan korku ve nefret kayna olarak alglanmasnn nedeni, ak fikirlilii,dnce zgrl, asimilasyon gc ve ekiciliidir. Bu nedenler, Kadim deerlereve bu deerlerin kendilerine salad gce kar byk bir tehdit oluturmakta.Kuranda belirtildii ekliyle, insan doru yoldan karmak iin kulanafsldayarak gnaha sokan dman eytan, Humeyni tarafndan Amerikann takendisi olarak gsterildi.

Honutsuzluk ve hayal krklnn, fke ve tatminsizliin baskn olduu uzamanlarda, 19, ve 20. yy Avrupasnn hediyesi olan milliyetilik, sosyalizm vesosyal milliyetilik eski cazibesini kaybetmi durumda. Gnmzde yalnzcademokratlar ve slamc kktendinciler ahsi ve blgesel ballklarnn dndabaka elere de ekici gelmekte. Her ikisi de, ksmen mevcut rejimlere nfuzederek; ounlukla da batakileri korkutup nleyici tavizler vermelerinisalayarak, kstl da olsa baar kaydetti. Bu baarlar, ekseriyetle daha gelenekselotoriter rejimlerle snrl kald. Bu rejimlerin demokratlara ya da kktendincilere


30/50

www.ozetkitap.com30

veya her ikisine ynelik sembolik jestlerde bulunduu grlrken, liberaldemokrasiye kar dn vermeyen radikal diktatrlkler bile, gerginlii azaltmakiin slami hassasiyetleri kullanmay denedi.

slam Dnyasnda demokrasi hakknda srp giden tartmalarn balcasorular unlar: Liberal demokrasi, temelde slamla uyumlu mu? Yoksa despotynetimlerden en fazla bekleyebileceimiz, bir lye kadar yasalara sayg veeletiriye tolerans mdr? slam halklar iin, kendi tarihsel, kltrel ve dinigelenekleriyle uyumlu bir devlet ynetim ekli gelitirmeleri ve bunun Batnnzgr toplumlarnda anlald ekliyle, ynetilenlere bireysel zgrlk ve insanhaklar salamas olas m?

Demokratik Dnyada devletlerin ynetim ekilleri birbirinden farkl:monariler, parlamenter rejimler, laik devletler, eitli seim sistemleri gibi ancak

hepsinin ortak paydas demokratik ve demokratik olmayan ynetim arasndakifark belirleyen temel varsaym ve uygulamalar. slamc kktendinciler dahil hibirhareket, siyasi programlarnn liberal demokrasiyle uyumlu olmadn syleyecekdeil. Zaten asl soru, slam kkten dinciliinin liberal demokrasiyle uyumlu olupolmad deil; slamn kendisiyle uyumu olup olmaddr. Peygamberinzamanndan bu yana geen on drt asr boyunca, karizmatik bir lider nderliindeyrtlen, buna benzer fanatik, hogrsz, banaz, saldrgan ve iddet yanlsakmlara rastland. Genelde dinin, imann bozulduunu, yalanc ve ktMslmanlar tarafndan ynetilen toplumun yozlatn ileri srerek balatlan bu

hareketler bastrld veya durduruldu. Bazen de g kazanp iktidarlarn, nce yurtiindeki dnek ve hainlere, sonra da yurt dndaki dmanlara kar cihat amakiin kullandlar. Zamanla bu rejimler devrildi; veya ayakta kalabildilerse de, ksasrede belirgin biimde ktye giden bir dnme uradlar. Baz alardan yerinialdklar eski ynetimlerden ok daha beter bir hal aldlar. Buna en iyi rneklerdenbiri de, ran slam Cumhuriyetidir.

Liberal demokrasi ne kadar yaylm ve ne lde dnm olursa olsunkkeninde Bat kaynakldr ve binlerce yllk Avrupa tarihince ekillenmitir. Bununtesinde Avrupann ifte miras Judeo-Hristiyan din ve ahlakyla Greko-Roman

devlet idaresi ve hukukuna dayanmaktadr. Baka herhangi bir kltrde, bylesi birsistem ortaya kmamtr ve bu sistemin baka bir kltre nakledilipbenimsenmesinin uzun mrl olabilecei gr geerlidir. Batl liberalizmindeil de, slamn gerek demokrasi olduuna veya Batl liberalizmin slami kkleredayandna dair polemikler ve mazeret ne sren tartmalar bir yana brakrsak,slam ve liberal demokrasi meselesi, balca birka noktaya odaklanr. slamtoplumlarnda vakflar dnda tzel kii anlaynn olmamas, slamda eriatkanunu geerli kabul edildii iin, toplanan heyet veya meclislerin yasama ilevininolmay, dolaysyla kanun koyucu kurumlarn ve temsil ilkesiyle temsilci seme


31/50

www.ozetkitap.com31

prosedrnn olmay, gr birlii dnda toplu karar alma ve bunu ifade etmeimkan bulunmay gibi, Batnn siyasi geliiminde kilit neme sahip meseleler,slam siyasetinin evrilme srecinde yer almamtr. Bu farklar gz nne

alndnda, slam Devletlerinin tarihleri boyunca deimeyen biimde mutlakyetleynetilmi oluu, artc deildir. slam toplumunda devlete itaatsizlik su olduukadar gnah da saylmtr.

Modernlemeyle birlikte, bu mutlakyet azalmak yerine artmtr. Bir yandanmodern teknoloji, haberleme ve silahlar, yneticilerin gzetim, beyin ykama vebask gcn arttrm; dier yandan sosyal ve ekonomik modernleme, eskimutlakyet rejimlerini snrlandran arac gler ve dini kstlamalar zayflatmveya ortadan kaldrmtr. Eski dnemde hibir Arap halifesi veya Osmanl sultan,gnmzn en kk diktatrnn sahip olduu kadar keyfi ve yaylmac bir

iktidara sahip olmamt.Liberal kurumlarn geliimini engelleyen, sadece siyasi meseleler deildi.

Daha evde balayan ufak apl otokrasi, zelikle st snfn okelilik, cariye veklelik zerine kurulu hane dzeni, zgrlk fikirlere engel tekil eden;tahakkm ve kabullenmeye odakl yetikin hayatlara hazrlk niteliindeydi.Kadnlar, bilhassa yneticilerin anneleri, kz kardeleri, eleri ve kzlar, Mslmantarihinde genelde kabul edilenden ok daha nemli rol oynamtr. Fakat, yaknzamana kadar toplumlarnn gelimesine katkda bulunmalar engellenmitir.Halbuki imkan tannsa, Batnn kalknmasna katks olan hemcinslerinin

baarsna ulamalar mmkndr.Bat tarz liberal demokrasinin ekonomik temelini en banda fark edenngiliz, Amerikal ve Fransz demokratlar, mlkiyet hakknn temel insan hakkolduuna srar etmitir. Bunun, sivil toplumu oluturan elerin banda geldiikabul edilmektedir. Sosyalist fikirlerin ykselii, liberal bir deer olarak zel mlkinancn zayflatm olsa da, takip eden dnem, bu inanc glendirmitir.

slam hukuku, mlkiyet hakkn tartmasz biimde kabul etmektedir; ancakslam tarihindeki yansmalar farkldr. ok zengin bir adamn bile mlkiyethakknn, devlet tarafndan elinden alnmayacann hibir garantisi yoktur. Bu

gvensizlik hissi, geleneksel slam mimarisine bile yansmtr. Mahalleler,zenginlerin evleri, yksek duvarlarla evrelenmitir. Modern Amerikan ve klasikOrtadou sistemlerinde mlkiyet ve iktidar ilikisini kyaslayacak olursak,Amerikada ahslarn iktidar elde etmek iin paray; Ortadoulularn ise parayakavumak iin iktidar kulland eklinde bir yoruma varmak mmkndr. ABDdedevlet memurluunun maddi kazan iin istismar edilmesi bilinmedik bir ey deil;ayn ekilde parann siyasi kazan salamak iin kullanlmas da Ortadoudagrlmedik ey deil. Ancak, bunlar daha kk lekli. Amerikan siyasi veekonomik sisteminde, iktidar dneminde elde edilen para kazanc, greceli olarak


32/50

www.ozetkitap.com32

nemsizdir, Ortadouda ise para ve entrika, gc satn alabildii halde, komutagcn satn almaya yetmez.

Bu sistemlerin arasndaki fark en iyi gsteren, belki de tccar snfnn

toplum ve siyasetteki roldr. Mslman toplumlarda gerek Orta ada, gerekerken Modern Dnemde olsun, sanayi ve ticari hayat, zengin ve eitliydi. Buyzden de, tccar snf varlkl ve kltrlyd. Yine de hibir zaman ykselenAvrupa burjuvazisinin Modern Baty kurmasnda baarl olduu kadar baargsterememitir. Bunun bir nedeni, ounun gayrimslim olduklar iin siyasisrecin dnda tutulmalaryd. Fakat daha nemlisi, her daim var olan ayaklanma,istila, gasp gibi gvensizlik hissiydi.

Demokrasi nndeki bu geleneksel engeller, modernleme sreleriyle veblgedeki son gelimelerle glenmitir. Daha nce de deinildii gibi, devletin

halk basklama ve terrize etme gc, modern yntemlerle iyice artmtr. Otoriterynetimin felsefesi keskinlemi ve ithal edilen otoriter ideolojilerlekuvvetlenmitir. Bu da, liderleri kutsallatrmak ve tebaalarn yobazlatrmak gibi,iki amaca birden hizmet etmektedir. Bu adan kktendinci denilen slamclar daistisna deildir.

Batdaki zeletiri, yakn zamana kadar Ortadouda pek uygulanmayan veanlalmayan kavramlardan biri olmakla birlikte, imdi Batya kar kktendincilertarafndan kullanlmaya baland. Batl demokrasi, onlar iin nefret ettikleriBatnn bir parasdr; ve bu nefret, kendilerini tanmladklar fikirlerin merkezini

oluturuyor. Aynen gemite zgr Dnyann nce Nazilere, sonra da komnistlerekar kendisini tanmlad gibi.

Ortadouya modernlemeyle gelen deiim, elbette tamamen olumsuz deil.Bat dzeyine ulamas iin nnde daha uzun bir yol olmasna karn, kadnlarnserbestlemesi en byk gelimelerden biri; ve baz olumlu deiimlerin geridn mmkn deil. nk, bir toplumun yars srekli bask altnda tutulupboyun emeye zorland ve dier yars kendilerini hanelerinin hkmdarolarak grd srece, bu toplumda zgr kurumlarn oluup, zgrceilemesini beklemek gereki olamaz. te yandan, Blgede yaanan ekonomik

ve sosyal gelimeler, nemli deiimlere yol at. Eski dzeni yneten askeri,brokratik ve dini kesimlerden farkl olarak, ticari ve mesleki alanda faaliyetgsteren eitimli bir orta snfn olumasyla kendi derneklerini, rgtlenmelerinioluturmaya ve yasalarn buna uygun ekilde deitirilmesini salamaya baladlar.Artk, daha nce var olmayan ve demokratik ynetim asndan vazgeilmez birunsur tekil eden sivil toplumun nemli bir parasn oluturuyorlar.

slam geleneinde ve Ortadou tarihinde, demokrasinin geliimine destekolabilecek daha eski unsurlar da var. eriat Kanununda belirtildii gibi, slamhkmdarl mutlakyet olabilir; ama hibir ekilde despotluk deildir. Snni


33/50

www.ozetkitap.com33

retiye gre, hkmdarn yetkisi, kutsal yasann, Kurann zerinde deildir.Hkmdarn kendisi de Kurana, eriat Kanununa tabiidir. Yasaya kar gelirse,kendisine itaatsizlik, dini bir grev haline gelir. Kuranda belirtildii gibi

hkmdarn, ulema ve devlet adamlarna danmas gerekir. Bunun kurumsalbiimde uygulanm olduuna rastlanmasa bile, zellikle Osmanl zamanndapadiahlarn, st dzey memurlarna dant bilinmektedir.

slam hukukunda oulculuun kabul, ok byk nem tar. slam Dnyas,bandan beri eitlilik gstermitir. Ktaya yayldndan, pek ok farkl rk,etnik kken ve kltr kucaklamtr; ve bunlar bir arada uyum iindeyaayabilmitir. slam tarihinde mezhep atmalar ve din yznden zulmgrlmemi deilse de, Hristiyanlktaki dzeye asla ulamamtr. Gelenekselslamda insan haklar retisinin olmaynn nedeni, sadece Tanrnn haklar

olduu ve insanlarn grevleri olduu anlaynn kabul grmesidir. Fakat,uygulamada bir insann dierine kar olan grevi, Batllarn hak olarak grdnedenk gelebilir. Seime ve akde dayal egemenlik, Halifeliin erken dnemlerindenberi ihlal edilmi; kanunun stnlne burun kvrlm; dini, etnik ve toplumsalgerginliklerin ykseldii bir ada oulculuk ve eitlilik hogrs giderekazalm, hatta yok olmutur. Muhaliflerini ldrmekle kalmayp, aalayp ikenceetmek zorunda hisseden tiranlar yznden insanlk onuru, haysiyeti yerle biredilmitir. Ancak, tm bu engellere ramen demokrasi ideali, sabit bir ekilde gkazanmakta ve giderek artan sayda Arap ekonomik, sosyal ve siyasi sorunlarnnzmnn en iyi ve belki de tek zm olarak demokrasiyi grmektedir.

Peki, Ortadouda demokrasinin geliimi iin, Demokratik Dnyada yaayanbizlerin nasl bir teviki olabilir? Kstek olmamak veya bu seyri bozmamak iin,nelerden kanmamz gerekmektedir? Batl devletlerin ska yenik dt veberbat sonular douran iki cazibe kayna vardr. Bunlar sa ve solu batankaran meseleler diye ikiye ayrabiliriz. Saclar, kendi ulusal menfaatlerinikoruyup taleplerine uyduklar srece en iren diktatrleri bile kabul etmeye, hattabarlarna basmaya yatkndr. Batnn en byk demokratik devletlerinin zalimdiktatrlerle gnl rahatlyla ibirlii iinde oluu, bu lkelerde olumsuz tepkiyaratp demokratik muhalefetin cesaretini krmaktan baka bir ie yaramaz.Solcular sinsice batan karan ise Mslman rejimleri, insan haklar gibimeselelerde taviz verdikleri iin sktrmaktr. Zalim diktatrlere byle basklarilemediinden, bu iyi niyetli mdahaleler daha lman otokrasilerin zerineyklenmektedir ki, genelde bunlar kendi ihtiyalar ve koullarna grebe

İnanç ve İktidar ortadoğu’da din ve siyaset bernard lewis.pdf

Documents