inalcik-tanzimat nedir

7/29/2019 Inalcik-Tanzimat nedir

1/14

(\i

"-:c-l"..

\;\..,

\

TANZIMAT NEDTR?Yazan : Halil ,NAL

Ne gibi hAdiseleri ifade ettifi vazrh seki]de tayin edilemiyel birtabir de Tanzimatttr. Tanzimat bazan, sadece Osmanh imparatorlufudahilinde hikim miisliiman kitle ile tAbi hrristiyan kavimler arasrndakinriinasebetlerin bir safhasr oiarak diig'Jniilnrektedir. Bazan dai nr.,rn-leketimizin garp medeniyeti dairesine girig hAdisesiyle bir tutulmakta-drr. -fanzimat ;iiphesiz bu iki ana istikameti tamamile srnrrlarr iglne al-mak'ta; ve esasen bu iki harelret airasrnda da pek srkr miinasebetler bu-lunmaktadrr. Fakat Tanzimat meselesini tarrr manasiyle anlamak icinevv'elA onu mi.icerret muhakenrelerle gazete siitunlarrndan gelen telirk-l'ilerin elindcn kurtqrmak lizrmdrr. Tnnzimat nedir, demeden 6lctronun do[rnus bulundufu cemiyetin tarih iEindeki yr.iri.iyiiqiinti, igtinraikadronun geqirdig:i asli de(isiklikleri ve bizzat bu hareketin safhalirrrnrgiistermeliyiz.Bunun biiyle bir makale ile defil, ijmiirier istil,sn uzun ve deripgalr;malarla aydrnlanabilece[ini itiraf etmek lAzrmdrr. Fakat yurclu-muzda maalesef hAIi mtrasrr tar-ihimiz hakkrnda esasl eserlere pek rast-lamtyoruz. Btr hususta tamamen, yakrn tarihimizi ancak Avrupa siyasimuvazenesi ve emperyalizmi bakrmrndan giiren garb miiellrflerinintetkiklerine bafilryrz. I-lalbuki Avrupanrn :ldryla vriicu,de getirdifi muazzam edebiyat ( l) bilhassa hari


2/14

238

tarih edebiyatrmrz biiyiik, Eok istifadeli bir eser kazandt ( | ). MaarifVek6letinin tegebbiisile meydana gelen ve daha ziyade TanzimattngarpLlagma bakrmrndan roliinii belirten bu eser sistematik bir tenkidetibi tutulursa belki stiylenecek bir hayli gey bulunur. (2) Meseli baq-hca denilebilir ki bazr mi.ihim meseleler gok sathi tetkik olunmugtur.Yazt sahiplerinden bazrlarr, sadece Engelhardt'rn gtirtiglerini tekrarla-nraktain bagka bir gey yapmamtglar, yahut garp maniiellerini hulAs:r et-rniglerdir, vesaire... Biitiin bunlarla beraber bu kocaman cild'in, bizeTanzimat meselesini aydrnlatacak bazr rgrklar getirdifii muhakkaktrr.Bilhassa Tanzimatrn Avrupahlagma bakrmrndan roliinii tayin iEin bueser mi.ihin, bir mehaz sayrlmairdrr. Fakat '3[iphesiz, eserde yer yer te-mas edilcli[i iizere Tanzimat, bu garplagma hareketinden ibaret defil-dir. Bizce Tanzimat, imparatorlulun biiti.in XIX uncu asrr tarihini izaheden temel hidisedir. Tanzirnat, iktisadi - rctimai temelleri giiriiyerekyrkrlrnafa yiiz tutan bir imparatorlufun yeni prensiplerle yeniden ku-rulma teqel-rbiisi-inii giisterir, bu iEtimai temel ne idi, nasrl bozuldu, ye-ni vaziyet i.,ar'grsrnda imparatorlufun yaptrfr hareketirr mahiyeti nedir?Asafrda bunu etlistermefe Eahgaca!.tz.*\- Asrrlarca hayatiyet giistermiq bir impzrratotlufiun, bir go]r hrr-is-tiyap 1rii,:ilillcrin iddia ettifi gibi, ar-rcak cebir ve giddetle tutun;rbildil;far;.ziyesi artrk bazr c'ddi esetlerde yer buirr,amaktadrr. (3) Irih'akiO"mr,',1, lrnparatc',rluiu ileri lrir siyasi ve iktrsaii sisteme dayanryor vehayatiyctini bilha.ssa bunl:rdan ahyordu.Bazt tarihgiiere giire, Osmanh imparatorlufunun kuruluqunu veyagarnaslnr temin eden en miihim tarihi esas, Balkan kavimlerine Bi-zaps devrinclcn s.yasi bir ideal halinde intikal eden tek hakimiyet,parcalanmaz bir imparatorluk fikri idi (4). Osmanhlardan evvel Bal-

(1) Tanzii'nat, f, 100 iincii yrlclilniimi.i miinasebetile, istanbul, Maarif matbaasr,19.i0.(2) Brj:,le bir tenkid cleneme.si Prof. Orner L0tfi Barkarr tarafindan yaprlrrrr;trr.Bakrnrz: iktrsaci Faki.rltesi Inccntuasl, cilt II, sayt 2, sarhife 288-329.(3) Flenri I{auser et Augustin Rcnaudet. Les d6buts de I'Age moderne Paris, 1929(4) Grcnard, Crandeur et d6cadence de I'Asie, S. 100 -- hatta Iorga Bizatrslt-tbr.r "tek ye pargalanrn.,r itrp"tatcrliuk, tt:lAkkisini, Osmanltlartn benimsedig=iniidclia etmektedir'. Siayrrr Pr:of. f'uat Kijpri.ili.l Balkan kavimlerinrje bu telAkki hak-krnda bir ;ey siiyJemc:mckie bere,bel Ostrta.nltlarda bu ijniversel imparatorluk te-lakl(i,.ipip ;alktarr geiclifi fiklinclcdir. Iorga, "XIX uncu astrda Balkan milletlerininistiklil liarcketleline kerrsr B::,ljrAlinin dairni,. tamamiyeti mi,ilkiyeden bahsetmesini

zJclianle^rda niifuz kazanan her devlet (rneselA son olerrak Dugan'rn Srrpimparatorlu[u), lbu nizamr ltahakkuk ertirme[e Ea|gryordu. Balkanmilletleri, IJizans yeritre kaim olan iiniversel Osmanh hakimiyetini ko-layhkia benirnsediler. Filhakika daha kurulugundan itibaren devletinidaresincle rrki, milli, dini hig bir taassup eseri siiriilmez. i*p.r.torlu-[ur: en bi.iviik sadnazalmlarr arasrnda go!u, Balkan reayasrndan kcileiil


3/14

240devle:e ait vergileri almafa salihiyetli Sipahinin de tolrrak ve reaya i'ize-rinde bir hakkr yoktu. o, bu rniri arazrnin idaresire miikellef bir zftaatmemuru vaziyetinde idi. Binaenaleyh kiiyli'iniin bagrndan derebey''ninkeyfi tahakkiimi.i kalkmrg bulunuyor, diler taraftan igletme biitiinleri-rrin (yani bir EiftSi ailesini gegindirmele yeter'arazi biitiinleri' giftler)pargalanmasr,la veya bir elde toplanmastna mini olan kanunlar' kiiylii-niin rrgatla,;rnasr tehlikesini de ortadan kaldrrarak istikbalini emin tutu-y,ordu.Kijvli'lhigbirangariyeyctibidegildi(l).> Bu devirlerde


4/14

242iizere muayyen ikta'lar> vermekten ibarettir ( | ) ' Bu sistem kat'i gekli-le SelEuiciler clevrinde meydana grkmrg; yakrn $arkta biitiin difer Ttirk-islim Devletlerinde devarn ettikten sonra Osmanhlarda en miitekAmilhaline erigmigtir. Osmanhlar fethedilen memleketler arazisini umumi-yetle clevlete ntaletmigler ve bunuu biiviik ktsmtnr da t'imar ve zeameteayrrmr,'lardrr. Ytiksek miilkiyeti devlete ait olan

bu miri'topraklar husu-si rniilk gibi tasa..rrrf olunamaz. Timar sahibi btr araziden kendisine tah-sis cdilmi+ olan krsrm iizerinde reayadan topladrlr muayyen vergilerlcgeEinir. 'l-imar, babadan olula dofrudan dofruya intikal eder' ]'enidentimar verilmesi a'cak, harrptc yararhk giisterenler .igin, ve sancak beyi-nin arzile olur. Timar sarhibinin vazifelerine gelince, muhakkak timarrdahilinde oturmasr garttrr. Teghizatrnr liendisi diizer' askeri talimlerlemeqgul olur, ve her an harbe haztr bulunur. sefer vaTsa' sancak beyininbayrafr altlna koEar. sulh zamanlartnd:, reayayl eqkiyaya karqr korur'onlarrrr herhangi bir qekilde istihsal kabiliyetini kavbetmemesine -kendinrenfaati icabr- ciikkat eder, arazi kanunlannrn tatbikatrna bakar' igte. bu ti.rrrar siste-mi (2) XVI ncr asrr ortalarrnda devlete 200 bine vakrn ':1t^ giirmi'iEmiicehhez asker temin ederdi (4). Bu zamanda biitiin ulafeli asker an-cak 4 | 000 kada,rdr (5 )'

$ lqte bu sistem, XVI ncr asrrn ikinci yartstndan itibaren bozulmaftabaqladr. X\/lt nci astr baqrnda Ayni Alinin Sadrrazam Murat Paqayasundufu dabu husust.r derriyor ki:


5/14

244ilzanr ve bedelirtr irat kaydolunmafa bagladr ( | ).> Avrrca vilAyetlerdebeylerbeyi, sancakbeyi gibi


6/14

246tasarruf senedi verilirdi. 1268 ( 185 l) tarihli muahhar bir senet Tan-zinrattan soula da kiiylerin toptan satrldrfrnr gi5stermekte ve, 1858 arazikanunnarnesinden iince bu husustaki teamiil hakkrnda bir fikir vermek-tedir ( | ). (Bu c'rijinal senedi makale nihayetine dercediyoruz) Yine'fanzimattan sonra giinderilen bir tahriratta, .arazii mahl0lenin dahideler pahalarile icaren fiiruht olunari,k esmanl hastlasrntn emvali saireile beraber giinderilmesi>> emrolunmaktadrr (2). 1274 (1858) tarihliarazi kanunnamesinde, ahalisi mevcut bir kariyenin Eiftlik ittihazile top-raklallrp rniistakillen bir gahsrn uhtesine verilemiyecefiini emreden mad-denin, (3) sonradan biiyle, giftliklerin tegekkiili.ine mAni olmak iqin ilA-ve edilmig bir hiikiim oldufiunu tahmin edebiliriz. Bu ktjyleri miizayedeile alallar, tabii yine o mahallin zengin, niifuzlu strlrft idi. Huctut gibibazr mrntakalarda hrristiyanlar miri arazi satrn alamazlardr (4). M,:sel2rbu suretle Vidin eyaletinde hemen bi.itiin arazinin mtisli.iman afalarrneline geEti[ini giirrnekteyiz (5 ). Tapu ile miri araziyi ellerine gegiren buafia ve beylerin k'anunen toprak iizerinde hiq bir gekilde miilkiyet haklarryoktu. XIX uncu asrr bagrnda Koca Sekbanbagr lAyihasrnda deniyor ki:


7/14

248ret>> kimselerdi ( l). Timar sahiplerinin gittikEe azalmastna ve sonrad:nbiisbiitiirr ortadan kalkmasrna ralmen bu mahalli niifuz ve servet sahibikimselerin, yeni a.falar ve be;zler kadrosunda miihim yer aldrfr giiphesiz-dir. Diler taraftan yenigeriler (2), yerlegmie diEer mahalli memuilar dabu hususta mi.ihim bir role sahip olrnuglardrr. Bu derebey ve Ayanlarrn bi.i-yiik iilgi1de arazi servetine, mukataalara istinat ettifini g6riiyoruz. Me-selA, nre-shur byandan Cebbarzade Siileyman Bey kardeginin iiliimi,incle vermek gariile zaruretini anlamrgtr. Fakat nasrl yapnrah? 1806 da Nizamr CeciiclinRumeliye tegmili igin Kararnan Valisi Kadr Paga 24.000 nruntaz;rnr as-kerile Rumeliye gegirildifi zaman biitiin Rumeli ayanr, pasaya kar.;rkoyrnak nraksadile takrm takrm Edimede toplanmala baqlaclrlar (3).Zira yeni nizam onlartn keyfi tahal


8/14

250nruht.ekirlcrden, Osmanhlar hizmetindeki castrslardan ibaretti ( I ) '>> 'Hernahiye ve kasabanln resmi bir gorbactsr vardt. Ahali tarafrndan seqilenve mahalli hiiktmet tarafrndan kendisine bir isa verilmek suretile res-rnen tanrna bu gorbacrlar Belediye Reisi hizmeti gtiriirler, vergi, mah-k.me ve sair i"lerde idari ve adli makamlarla halk arastnda mutavas-srt roli.i oynarlardr. Kiiy ve kasabalardan bagka biitiin bir nlntaklyrtemsil eden > da bulunuyordu (2). Bu hrristiyenbeylerle asrl l,rristiyan reaya arastnda ekseriyn derin bir husumet vardr'Bu da, Balkan hadiselerinde iEtimai amillerin birinci derecede ehem-nriyetini tebariiz ettirmek bakrmrndan rlikkate gayan bir noktadrr'

Merkezi l:nparatorluk otoritesinin iyanlar elinde parqalanrgtnrgiisteren bu izahatten sonra gimdi, bu topralc aristokrasisile reaye ara-srndaki iEtimai miinasebetlere bakahm:Bu husustaki miitalealarrmrzr bilhassa Vidin havalisindeki miril:iiyler hakl;.rnda elde ettifiimiz vesikalara istrnad ettirmekteJ'iz' Umu'miyetle Osmanl lmparatorlufunda, garb feodalitesinde giiriilen ve kiiy-liini.in qahsr iizerinde de Senyiire bir takrm haklar veren servaj miiesse-sesi kat'iyyen mevzuu bahsolamaz (3) 'Miri topraklal eline gegiren ktiy afasr drr (4). Yani kiiylii yiizlerce senedir atalartnrn igledili toprakiizerinde kiracr vaziyetinde kalmaktadrr; ve Devlete verdi[i vergidenbaska A[a veya Beye, (Afahkl veya (Gospodarhk) namile mahsuliin-den bir krsmrnr da terketmek mecburiyetindedir. Bundan baqka gene c{ir; yani angarya hizmete tabiclir (5). KAyliiniin buua kargr topral< iizerinde bu kiracrhk vaziyetin-den ayl fili bazr hukuku olup olmadrfrnr tesbit edemiyoruz' Evvelcemiri arazi, sipahi trmarr iken bu toprak reaya arastnda babadan ofula

(1) J .Ancel, Manuel historique de la Questoin d'orient. s. 170.(2)S. S. Bobgev, (Notes comparies sur les gor,bacis chez les peuples Balkaniqueset e1 particuli;r chez les Bulgares). Revue des r6tudes Balkaniques, IIIe Ann6e,

Tome II. 1g3tj. S. 428-445. - Burirtla, gorbacrlarrn bilhassa ticaret ile, vergi ve saireiltizamile zenginleEmi; Bulgarlal oldulu kaydedilmektedir.(ll) Kar.;rl1;trlnrz: tin.u, Jiarkzn, Osrnanh imparatorluiunda giftgi srnrflannilhukrrl-,i statiist-i, ijlkii, sayr 53, S. 335.(4) Mezk0r irade nrelfuflarrndan, Vidin eyaletinin mazbatasr.(5) Mezk0r- irade melfuflartndan, sureti mazbatai meclsii vidin.

251

hig bir engelsiz intikal ederdi. Halbuki gimdi reayanrn yerine toprafrnsahibi olarak beyler kaim olmugtur. Tanzimatla bu miri topraklar mu-tasarnflarlna, garb kanunlarr tesirile tam miilkiyet haklarr tanrnmafabaglamrg. Fakat b6ylece Rumeli'de genig sahalar kaplayan bu nririarazi, ktiyliiniin de[:I, aialann miilkii haline gelmigtir ( I ). Tanzimacbu arazi meselesini, biiyiil< kiiylii kiitleleri lehine gevirmemekle yeni()smanh imparatorlufiunun temeli olacak esas inkrldbr yapamamrg olclu.Geniq malzemeye istinaden tetkikine frrsat ,buldu[umuz t850Vidin isyant bize, reaya kryamlannda afalann iktisadi istisryrannrn bi-rinci derecede rol oynadrfrnr kat'i bir gekilde giistermektedir (2).On bin kadar Bulgann birden ayaklanmasile baghyan bu isyanhareketi, Ittunb,:lda oldukqa telAgr mucib oldu. Asiler ilk h,rmlede kiiyaIalannr, subaqrlannl tildiirdiiler. l*y.r, mrntakasrna giinderilen fev-kalAde miifettig Rrza Paqaya verilen tal-matnamedeki


9/14

252telef olmugtur. Hiikfrmet kuvvetleri neden sonra gelerek adeta birbirine girmiq bulunan bu iki srnrfrn mukatelelerine son vermek vazife-sini giirmiigtiir. R.esmi vesikaya giire


10/14

254ile dofrudan doflruya temasa gelen Balkanh mi.inevverler artttkga ni'i'fuz ve tesir sahasrnr genigletmigtir. Bi.itiin Balkan milletleri, MilletMeclislerile dofirnuglardrr. lmparatorlufiu tarihe gtimen son milliyetgiclevlet, Cumhuriyet Tiirkiyesi de bu milletlerin sonuncusudur'

lgte zirai - igtimai temelleri esasen sarstlmtq bulunan OsmanhIrnparatorlu[u, bir taraftan da muasrn difer lmparatorluklar eibi mil-liyet fikrinin muazzam hamlelerine dayanmak zorunda ,bulunuyordu.Fa1 sijzile lm-paratorlufun esas tegkilAtr, biinyesi bakrmrndan daha baglca miihimbir inkrlAbrn temeli atrhyordu. Bundan biiyle biitiin kanunlarda, ,bij-ttin hiik0met icraatrnda defiqrnez biresas sayrldr. B. Yavuz Abadan Tanzimat fermanrnr tahlil eden yazt-srnda bu noktaya pek az tem-r,s etmigtir (2). Halbuki l*pu;r.torlulunkuruluQu ve terekkiip tarzr itibarile bi.iyiik bir ehemmiyet kazanan buprensip, Osmanhhk siyasetine temel tegkil ederek bi.itiin tanzimat devriboyunca en esasi bir role sahip olmugtur.

(1) Michel Lh6ritier, (Rtigion:r historiques, Europe centrale, ,orient m6cii-terran6en et question d'Orient) Revue de Synth6se historique, cilt 45, S. 52.(2) Tanzimat, [, S. 31.


11/14

256G1iihane hattrndan sonra 1840 da negrolunan ceza kanunnamesi

rnukaddemesinde de bu miisavat esasl teyid olunmakta ve dir denil-mektedir ( | ).TanzimatErlara giire, bu musavat esast sayesinde biltijn tabaa bir-birile kaynagarak lmparatoxlufiun bekasrna hepsi miigtereken hizmetedecektir. Daha | 832 de Tiirkiyeyi gezmig olan bir Avrupah seyyah,bazr hrristiyanlarrn bu kaynagmadan iimidle bahsettikler'ine gehadetetrnektedir (2). Hukuk miisavatrna dayanan Osmanh birlili fikri git-tikqe kuvvetlenmig, Balkan reayasr arastnda hognudsuzluk ve krmrl-danmalar arttrkga illc plina gegmefe baglamrgtrr' . idi (3). Tanzimat tarihin-de ikjnci merhaleyj teskil eden 1856 rslahat fermant okunursa giiriiliirki dofirudan dofruya gayrirntislim reayayr alnkadar eden meseleler[attrn esasrnr tegkil etmekte ve bunlar igin tam ve sarih bir hukukmiisavatr tanrnmaktadrr. Hattrn bir yerinde,


12/14

258

bu fikri bir cok yazrlarrnda incelemigtir ( | ). Bir yazrsrnda


13/14

260

messili olan knezler bir anlagmaya l'artyorlar. Angarya olarak ekimkaldrnhyor ve reayanln mahsuliinden vereceli geyler yeniden dahamutedil bir qekilde. tesbit olunuyor ( I ). Bu icraat istanbuldan tasvibedildi (2). Bundern iiE - dtirt sene sonra da Sadrazam buralardaki miriarazinin kat'iyyen hrristiyanlar eline geqmemcsi hakkrnda Vidin'e bir gtinderdi (3).

Bunlardan anlayoruz ki tapu ile araziye rnutasarnf bulunan a!a-lapn bu haklarrna iliqrnek imkAnr yoktur. Toprafrnda gene kiracr ka-lan ktiylii lehine ancak bazr ufak tadiller yaprlabilir. Toprak rejiminireaya lehine esash bir qekilde defiqtirmek, afalar tarafrndan qiddetlirrruhalefetlere sebebiyet verebilirdi. Tanzimatgtlar, esasen biiyle cezri:nkrlAblara girigccr:k vaziyette defildirler. Milyonlarca insanrn hayatr-rrr klikiinden sarsan igtimai bir inkrlAb, milli uyanrqlarr durdurmak iginyaprlacak getin t-,ir miicadele artrk bu Devletin, hattA Avrupadaki di-i.r lmparatorluklann baqarabilecefi iEler defildi. Ustelik OsmanhDevleti iktrsadi bir esaret iEinde gi.inden giine biitiin kuvvet kaynak-larrnrn kurudufunu gtiriiyordu. Tarih biiyiik zaruretlerile yiiriimekteidi; bir tek netic. mukadderdir l-p.r.torluk ergeg -giigecekti.Faliat Tanzimat, ijteki cpphesile, garbhlagma hareketile Ttirkrnilletincle bir j/:rsarma hamlesi olarak devam etti ve bu, nihayet milliOiimhuriyet Tiirki.yesinde kat'i safhasrna girdi Tanzimat bu yiindentarihimiz iEin nies ud, bi.iyiik bir hAdisedir. Fakat bu, onun bu yaqryancephesi yantnda, savagttfr biiyiik tarihi zarureti giiziimiizden uzaklag-trrmamalrdrr.

(1) 3 Zilhicce i266 tarih ve ?65 numarair irade nrelfuflanndan, sureti mazba:aiVidin, iradenin Hazinei Evrak numarasr: 35. (Dolmabahge).(2) Mezkrir irade n.ielfuflannrlan, sureti cevabr 6li.(3) MezLOr irade melfuflanttcian, altmrp bir tarihinde gerefuudur olan emir-namc'i,-siriniyei hazreti,saclat'ctpen:rhi sureti seniyyesl.

(Kariye-i Borilofga tabi-i nahiye-i sahra)Tanzimat-r Hayriyeden sonra olanlardan

*


14/14

262den mi.ift-ii'meccanen ziyade birgey talep olunmamak ve ahali-i lcari-ye dahi salifi.izzikir icareyi senede bir defa tamamen ve kimilen aga-imumaileyhe ita ve teslim eylemek gartryla ba irade-i seniyye tarafi-mtzdan igbu tapu temessiiku tahrir ve temhir ve aga-i mumaileyhe itaolurrmugtur. Gerektir ki fimaba'd zikrolunan BorilofEa kariyesi ara-zisine gurut-u mezk0re iizere a!a-i mumaileyh mutasarnf olup zabt-u-tasarrufuna tarafrmrzdan ve taraf-r ahardan dahl-u-taarruz olunmrya.>

(Aga-i mumaileyh rifatlt Mahmud Beye kasr-i yed etmesisened-i mezk&rda mir-i mi,iEariinileyh marifetile icra olunaralr

gerh ve temhir olunmu$tur. )SURETI

Derun-r tapuda muharrer oldulu veEhile zikrolunan Borilof

inalcik-tanzimat nedir

Documents