MAM QZZAL T VH D R SALS

MAM QZZAL TVHDN SASLARINDAN BHS

EDRK ONUN SAS STUNLARININ NDN

BART OLDUUNU RSALSND DL

GTRMKDDR. HR BRNZ FAYDALI

OLMASI STY L

STANBUL 2012

1

NDKLR:

MAM QZZAL ....................................................... 2

N SZ YERN ....................................................... 2

MQDDM ........................................................... 5

KLMEY TVHDN MNASI ............................. 10

KLMEY TVHDN MEYVS ........................... 13

KLMEY TVHDN HAQQI ............................... 16

KLMEY TVHDN HAKMYYT ................... 18

QLBL NFS ARASINDAKI NC FRQ ............. 20

HDAYT NURUNUN NMUNS ........................... 22

KLMEY TVHDL GLN SADT ............... 25

HQQ SEVG ....................................................... 29

RAD NDR? ....................................................... 29

TVHD NURUNUN KS OLUNMASI ..................... 31

VLYANIN MQAMLARI. .................................... 34

QLBLR ONUN LNDDR ................................ 37

ALLAH TALAYA AD SFTLRN HQQT ... 37

ARFLR AILAN SRRLR ................................ 39

BBLOQRAFYA: ................................................... 42

2

mam Qzzali

slam alminin n byk alimlrindn olan Qzzali h. 450-ci ild (1058 m.) rann

Xorasan yaltinin Tus hrind andan olmudur. lk thsilin Tusda balam, ilk fiqhi

biliklrini burada mllimi hmd b. Muhammd r-Razqanidn almdr. Sonralar Crcana

v ordan da thsilini davam etdirmk n Niapura getmidir. Niapurda dvrn

alimlrindn mamul Haremeyn l-Cveynidn drs alaraq, buradak thsilini d

tamamladqdan sonra elm yolculuuna xan .Qzzali mhur vzir Nizamulmlkn yanna

gedrk, bir mddt onun yannda qaldqdan sonra Hicri 484-c ild (1091 miladi)

Badatdak Nizamiy Mdrssinin ba mdrrislik vzifsin tyin olunmudur.

Burada hm Slcuqilr dvltinin hakimlri v hm d mumi xalq ktllrindn

ehtiram grn Qzzali, geni hrtin v maddi imkanlarna baxmayaraq bu vziyytdn

drin bir rahatszlqla v mnvi narahatlqla yaranan dalalanmalarla drslrini trk edib,

tlblrl laqsini ksdi. ld etdiyi mlumatlar v dnyvi mqamlar z ruhunun, qlbinin

ehtiyaclarn qarlamaa kifayt etmdi.

znn ifad etdiyi kimi Badatdak bu drd il mllimlik hyatndan sonra am,

Qds, Mkk, Mdin v Tusda ken on bir illik bir inziva hyat var ki, el Qzzalini

Qzzali edn d sl bu illrdir. Hicri 499-cu ild (m. 1106) Nisapurda yenidn drs vermy

balad. Bu ikinci tdris dvr d uzun kmdi. Tus hrind evinin yanna bir mdrs v

bir tkk tikdirdi. Hicri 505-ci ild (M. 1111) vfat edn qdr hqiqt elmlrinin tlim v

tdrisi il mul olmaa ald. zndn sonra bir insan mrn smas mmkn olmayan

bir ox sri miras buraxd v srlr boyu mnvi iradn davam etdirib btn slam alminin

mhbbt v duasna nail oldu. Buna gr d "Hucctul slam" adna layiq grlmdr.

Ruhu ad olsun!...

N SZ YERN

Sevgili Oxucularmz!

Giri niyyti il qlm alnan v sizin diqqtiniz atdrlan bu yaz, trafl

fikirlilrk, uzun kild yazlmasna chd olunsa da buna nail olmaq mmkn olmamdr.

Hminin mvcud vaxt v imkanlarn, hm d mnvi halmzn bu kimi msllri (ilmi

ldun, tvhid v.b.) ifad etmy uyun olmamas bir sbb olaraq gstril bilr. Bununla

3

yana bu qdr mhm v shv baa dlmsi (ya da he baa dlmmsi) kimi

ehtimallara mruz qalan mhm mvzulara aid he bir ey yazmamaq biz gr doru

olmazd.

Qsa kild ifad etmk mmkn olarsa, zrind bir mddt fikirlm v qeydlr

alma ehtiyac duyduumuz bir mvzuda xsi qnatlrimizin bir qismini yen d sizinl

blmdn kein bilmdik. Blk bizim bacarmadmz siz bacarar, bizd oyanmayan

hqiqtlr sizd oyanar dey, linizdki kitabn mvzularn ruhuna dair bir ne mslni qsa

kild, bir ltif kimi siz tqdim edirik.

Xsusi mnada deyil, mumi mnas il "ledun elmi" hyatmzn hr shifsind v

hr bir sahsind hal, hrkt, dnc v buna bnzr btn insani hallarmz znd

birldirmkddir. Hava, iq v ya su kimi slind hr yer, hr ey sirayt etmi haldadr.

nki "almi hadtd hr ey "almi qeyb" il laqlidir v almi hadt, almi qeyb

trfindn (hr yer v hr eyd) tam kild hat olunmudur. nsann olduu sbblr

almind, bzi vsil v vasitlr il mxtlif elmlrdn bir drc ld ed bilr. Bu elmlr,

qulun tlbin v seimin gr frqli olar; amma ntic etibar il btn ld olunanlarn

"mrift" (Allah yann hadti il tanma), "hqiqt", "nur" v "hikmt" halna evrilib

insanda qlbi v ruhi bir "oyana" vsil olmas ancaq ikinci ynlil mmkn ola bilr. Bu

da aldan qlb bir krp atb btn mlumat v qeydlri ritmk, ffafladrmaq,

yandrmaq demkdir... Bellikl hikmt v mrift nemtin layiq olmaqdr. Mhz elmi batin,

elmi qeyb, elmi ldun klind ifad olunan hqiqti fikrimizc bu mnada fikirlmk daha

dzgn olacaqdr.

Elmi ldun deyiln bu gizli elmi, sirrli hqiqti alla qavraya bilmmk, slind

"ksb 1 v vhb 2 " mslsini drk etmm v ikisini bir-birindn tamamil ayrmaqla

laqdardr. Ksb qulun qazancdr; vhb is Allahn ehsandr. slind hr bir "ksb" eyni

zamanda "vhb"dir. Hr ey sbblr dairsindn baxlarkn "ksb", amma etiqad v qdrt

dairsindn baxlarkn "vhb"dir.

Hr ey biz sonsuz ikram v ehsan sahibi Ulu yaradan trfindn verilmidir. Ksbin

iind vhbi gr bilmmk, elmin, sbb ntic znciri iind qalaraq, ancaq mhdud rtlr

iind ld olunan bir mlumat v mdniyyt mcmusundan ibart olduu dncsini

oyandrar ki, bu da shvdir.

Bu anlay, insann mahiyytinin n qdr geni v zngin olduunu drk etmdn,

insan ancaq bir "all varlq" qbul etmkdn qaynaqlanar. Halbuki al qlbdn ayrlm bir

1 rbc ksb felindn gln ld olunan ilahi nemtl v ltflri ifad edir

2 rbc vahb felindn gln birbaa Allahn verdiyi,ltf olunan nemtlri bildirir

4

vziyytd z bana v zn aid olaraq dnmk d ayr-ayrlqda bir problemi ortaya

xardarar. Halbuki insan qlb, ruh, al, xyal, sirr v s. bu kimi v daha ox mnvi

xsusiyytlr olan hssas cvhr v hisslrdn ibart mrkkb bir mxluqdur. Buna gr

elmi ldun; Allah Tala trfindn ruha frln bir nurdur, qlb atlan xsusi bir elmdir,

sirr mant ediln ilahi bir mantdir dey bilrik. Elmi ldun n qula veriln czi iradnin

srf olunmas, myyn sbblr sarlmas, onu qbul etmy bir drc hazrln aparlmas

lazmdr; ancaq iin sli qulun ksbi deyil, Allah Talann seimi v ehsandr. nki o, hr

ks verilmz. Gndlik hyatmzdak i, faliyyt v dnclrimizi hmi adt etdiyimiz

bir sbb ntic znciri iind v maddi rtlrd qiymtlndirr, hadislr v kainata tk

gzl baxar; biz bilr, biz edr, biz ilyib, biz qazanarq kimi znnlrl ciddi bir xtaya

drik. Sadc istehsal etdiklrimizi nzr alb, bunun xaricind "elmi iman", "elmi tvhid",

"mrift", "mhbbt", "ilham", "frast" kimi mnvi elmlrin ola bilmsini he

fikirlmirik.

lk nvbd gndlik hyatmz v onda mahid olunan (cziyyat) Allahdan

ayrlaraq (haa!) adi sbblr isnad olunar. Bunun adi bir tzahr kimi elmi ancaq fiqh,

tfsir, klam, fizika, kimya, biyologiya kitablarnda yazlanlar misal gtr bilrsiniz.

Halbuki hqiqi elm, insan ruhunun yann hqiqtini bilmsinddir. Hqiqi elm yann

mlkn deyil, mlkutunu bilmkdir.

mam Qzzali (r.h.) risalsinin el ilk cmllrind slind elmi ldunnun (bir szl

iman, yaqin v tvhid elminin) ld olunma klin v zruri rtlrin bu szlri il diqqt

kir:

"Hmd seiln qullarnn qlblrini vlilik nuru il bzyn, onlarn nfslrini n

gzl ilahi kmyi il trbiy edn, irfan sahibi alimlr dirayt aarlar il tvhid qapsn

aan Allaha mxsusdur." Burada "seiln qullarnn qlblrini vlayt nuru il bzyn"

demkl; hm qlblrin ancaq iman, tqva v saleh ml sasna dayanan "vlayt nuru il"

bzncyini, hm qlbin vlayt nuru il bznmsinin ancaq Allah Talan tanmaa bal

olduunu bildirir.

Bundan baqa "dostlarnn qlblrini bzyn" ibarsind qlbin bznmsi, mnvi

gzllik, elm v hikmt il doldurulmasnn ancaq Allah Talaya aid olduu, bunun qulun

istyi il deyil, Allahn ltf v ehsan il olduunu ifad etmkddir.

Bu msld insann zrin dn vzif, bu ilahi ikram almaa qlbini hazrlamas,

bunun n lazmi tdbirlri grmsidir. Bunun n gzl yolu; qulun davaml bir tvaz,

tslimiyyt, fqt v tfkkr uru il nfsinin trbiysin almasdr. Qula dn, irad

gstrib, sbblr sarlb Allahn drgahna ynlrk dili, qlbi v hal il ona

5

yalvarmasdr. Bunun ardnca "...xsusi ilahi kmkl onlarn nfslrini trbiy edn" ifadsi

il, nfslrin trbiysinin ancaq Allah Talann kmyi il mmkn olduunu, hidayt,

mnvi tmizlik, trbiy v trqqinin tmlini bu ilahi dstyin sbb olduuna yer verilir.

"...rfanl alimlr dirayt aarlar il tvhid qapsnn almas" iki sas rt

balanmaqdadr. Birinci msl, "irfanl alim olmaq" (ancaq alim olmaq deyil); ikinci "dirayt

aarlarn" istifad etmkdir. "rfanl alim" olmaq, alla qlbi birldirmkl mmkndr.

Elm alla, irfan qlbl yrnilr. Elm bilmk, irfan tanmaqdr. Elm trif etmk, irfan birbaa

dadmaqdr. Elm drk etmyi, irfan is sevmyi tlb edr. slind ikisi d bir-birini

tamamlayar; nki ikisinin d qayna birdir; hdflri d eynidir. Bu kainatda hr ey,

Allahdan glr; Allaha gtrr. Tbii ki, onun dilini baa db arxasnca gednlr!

Dirayt ayrca bir sntdir. Dirayt frast istr. Frast iin slin baxmaq, hqiqtin

nfuz etmk, gizli olan eylri grmk, grdyn drk etmk, drk etdiyini qavramaq,

qavradn yaamaq v yaayaraq hqiqt varmaqdr. Bunun nticsi hqiqt heyran

qalmaq, Haqqn dadna atmaq, bu eq il yeni bir qlb sahib olaraq, kamil insan olmaqdr.

Vsslam3

MQDDM

Hmd Allah Talaya mxsusdur. Salt v slam Peymbrimiz Hz. Muhammd

(s.a.v.) onun hli beyti v shabnn zrin olsun!... slam alminin seilmi simalarndan

olan imam Qzzali, Peymbrimiz Muhammd Mustafadan (s.a.v.) rvayt olunan, "L ilh

illallah mnim qalamdr. Bu qalaya girn xs zabmdan xilas olar"4 malndak qdsi hdisi

bu kild izah olunur:

L ilh illallah, byk bir qala v tvhidin bayradr. Bu qalaya snanlar bdi

sadt v sonsuz nemti; bu qalaya girmyib bunun xaricind qalanlar bdi gnaha v zaba

layiq grlr.

gr bu klim [klimeyi tvhid] snin qlbini tamamil hat edn bir riv

olmasa, bu klmnin ruhu qlbinin iin yerlmz; tvhidin sltnti, nfsini, hva v

hvsdn qorumayb eytanlar qlbin girrs, demli qalann lnd qalmsan. Sadc

dilinl "l ilh illallah" demyin el d byk bir dyri yoxdur.

3 Yusif zkan ZBURUN

4 bu Nuaym, Hily, 3/224; Deylmi, Firdvsl xbar, nr.4458; l Camius Sair, nr. 6048; a.mlf., d-Durrul

Mnsur, 4/293

6

O halda bu klimdn n qdr faydalandn yax kild fikirl! gr tvhidin

mnasn drk edrk, ruhuna nfuz etmisns, "Allah onlarn qlblrin iman yazm v

onlar zndn bir ruhla (nurla) dstklmidir."5

Bu mzmunda olan ayti krimd z ksini tapan, mxluqatn seyyidi

Hz.Muhammd (s.a.v.) v yz iyirmi min yaxn peymbrin nsibi olan nemt nail

olman ifad edir. Bellikl dnya v axirt nemtini ld edr, hr iki cihanda sadt nail

olar, vlilr dftrin yazlar v "almi fazl"dan6 hesab olunarsan. Bel ki Allah Tala bu

msly diqqt krk, "Kim Allaha v peymbr itat edrs mhz onlar, Allahn

nemt verdiyi peymbrlr, siddiqlr, hidlr v salehlrl birlikddir. Onlar n gzl

dostdur. Bu byk nemt Allahdandr. Hr eyi lazm kild biln kimi Allah kifayt

edr." buyurulmudur7

gr tvhiddn alnan nsib bu klmni ancaq dil il demkdn ibartdirs; bu halda

bu aynin ifad etdiyi xslrdn olarsan:

"Bdvilr, 'man etdik' dedilr. De ki: Siz iman etmdiniz, ancaq slama girdik deyin.

man hl d qlblriniz yerlmdi. gr Allaha v rsuluna itat edirsinizs, Allah

grdynz gzl mllrdn he birinin svabn siz qsurlu vermz. Allah afurdur,

rhimdir."8

Bu ayd izah olunduu kimi, dil il "l ilh illallah" deyib bitirmk, mnafiqlrin

risi Abdullah b. bey b. Kab b. Slul v yz min mnafiqin grdy bir idir. Qurani

Krimd bu msly iar olunaraq, bel buyurulmudur:

"Ey Muhammd! Mnafiqlr snin yannda olarkn; bhsiz snin Allahn

rsulu olduuna hadt edrik. " deyrlr. Allah snin z peymbri olduunu, bununla

yana mnafiqlrin d yalan olduqlarn bilir. "9

5 Mcadil 58/22

6 Allah Talann xsusi ehsan v ikram il muaml edib hidayt atdrd kslr deyilir. Bunun ksi almi

adidir. Almi adi, Allah Talann dalti il mnasibt gstrib, xsusi kmyini kdiyi v nfslrin trk edib kfr iind buraxd xslrdir. Qsa kild almi fazl, cnntlik olan mminlr; almi adi is chnnmlik olan kafir v mnafiqlrdir. Bundan baqa bu iki ifad, onlarn siftlrini bildirmk n d istifad olunmudur. Kitabn nvbti shiflrind mvzu il laqdar olaraq geni izahlar mvcuddur

7 Nisa 4/69-70

8 Hucurat 49/14

9 Munafiqun 63/1

7

Mhz bu halda sn, dnyada v axirtd ziyana urayanlardan olarsan ki, bu hal aq

bir zrrdir. Bu hal iind almi adinin yni chnnmliklrin v Allahn dmnlrinin

siyahsna qeyd olunarsan. Bel ki Qurani Krimd, "bhsiz mnafiqlr chnnmin n alt

tbqsinddir. Onlara bir kmki d tapa bilmzsn"10 buyurulmudur. "L ilh illallah"

bir qaladr. Ancaq mnafiqlr ona qar iftira v yalan mancanan quraraq txribat

glllrini atblar, syan v nifaq kiclri il onu yxmaa niyytlniblr. Bu kimi xslrin

iin dmn girib tvhidin izlrini yox etmi, onun mllr ks olunan gzlliyini qaraltm,

bu gzlliyin qrarlaaca qlblrini tarimar edib, onlardan tvhid klmsinin mnasn alm

v onlar quru kild buraxmdr. Buna gr d hdisd, "Dorusu Allah sizin csdlriniz

deyil, sadc qlblriniz baxar" buyurulmudur.11

"L ilh illallah"n mnas aradan qalxm ancaq, bir ne hrf v sz yn

qalmdrsa bu, tvhid klmsinin qalasnn mnadan yoxsul bir kild ancaq dill

xatrlanmasdr. Nec ki dill "at" demk dili yandrmaz, "su" demk istiliyi aparmaz,

"rk" demk qarn doyurmaz, "qlnc" demkl vcud ksilmzs; eyni kild, ancaq dill

klimeyi tvhidi demk d insan pisliklrdn (Allahn rzas daxilind olmayan hallardan)

uzaqladrmaz. Xalq arasnda adt haln alam bir sz var: "Alov demkl he kimin dili

yanmayaca kimi; min df qzl, qzl demkl d he kim zngin olmaz."

Sz qabq, mna meyvdir. Sz sdfdirs, mna incidir. Mna olmasa qab

neynirsn? ncisi olmayan sdf ny yarar?! Klimeyi tvhidin szlri v mnas, bdn il

ruh kimidir. Ruhsuz bdn bir ey yaramad kimi, bu ifad d (klimeyi tvhidin) sli

olmadan he bir xeyri olmaz.

Almi fazl (cnntlik mminlr) klimeyi tvhidin hm klini, hm d slini alb,

kli il zahirini, sli il ilrini bzmidir. Bellikl dnya v axirt nemtlrini ld

etmilr. Qurani Krim onlarn haqq zr olduqlarna hadt edrk, zlrini bel tsdiq

etmidir:

"Allah, mlklr v dalti yerin yetirn elm sahiblri ondan baqa ilah

olmadna ahidlik etmidir. Ondan baqa ilah yoxdur. O zizdir, hakimdir."12

10

Nisa 4/145 11

Mslim, Birr, 33; bn Mac, Zhd, 9; hmd, Msnd, 2/285 12

Ali mran 3/18

8

Almi adl (kafir v mnafiqlr) is klimeyi tvhidin slini deyil, klini aldlar.

Mnafiqlr dillri il iman etdik dedilr, ancaq ilrini kfr kirlri il bzdilr. Buna gr

d qlblri qapqara v irklidir. Onlar zahird mslmanq deyrk, yax grsnrk,

(qnimt v can sal kimi) bir sra dnyvi mnftlrin nail oldular. Halbuki sabah

qdrti ilahidn bir klk sib, onlarn zif in sndrrk, onlar kfrlrinin qaranlnda

trk edckdir. Bel ki onlarn bu hal ayd bu kild tsvir olunmudur:

"Onlar trafn parlatmaq n alov qalayana bnzyrlr, Allah iqlarn

qaraldnca onlar qaranlqlar iind kor kimi buraxmdr. Kar, lal, kordurlar buna gr d

doru yola qayda bilmzlr. "13

Baqa bir ayti krimd, "Allah mnafiqlrin yalan olduqlarn bilir." 14

buyuraraq, onlarn yalan olduqlar aq kild ifad olunmudur. Hva v hvsin, qzla,

gm qulluq edib davam edrkn, "l ilh illallah" demyin n is ifad edrmi? Bu halda

sn,

"Ey inananlar! Etmdiyiniz bir ey haqqnda niy gr etdiyinizi iddia edirsiniz.

Etmdiyiniz eyi grdynz iddia etmyiniz Allah qatnda byk bir gnahdr."15 bu

kild mracit olunar v yalanlarn zn vurularsa, cavabn n olacaq?

Qurani Krimdki bu aydn rnk almaq lazmdr:

"(Ya Peymbr!) Nfsini zn tanr edn v Allahn bilrkdn (onu hl

yaratmamdan glckd kafir olacan bildiyi n) yoldan xartd, qulan v

qlbini mhrldiyi, gzn d prd kdiyi kimsni grdnm? Allahdan baqa kim onu

doru yola sala bilr?! Mgr dnb ibrt almrsnz?"16

Sn nfsinin pis arzularna tabe olmaqla, qzl v gm hr eyin zrind qiymt

verirsn. Hdisd ifad olunduu kimi; qzla, gm v gzl libaslara qiymt verib rbt

edn xs, hqiqtn hlak olmudur.17

13

Bqr 2/17-18 14

Mnafiqun 63/1 15

Saf 61/2-3 16

Casiy 45/23 17

Buxari, Riqaq, 10; Cihad, 70; bn Mac, Zhd, 8

9

Btn diqqtini ailsin v evin ynltmi, malna v ail-uana meyl etdiyin

halda tam kild "l ilh illallah" dey bilmzsn. nki mllrin tsdiq etmdiyi hr sz

rdd olunar. Dil deyil, hala baxlar; lisan hal18, lisan qaldan19 daha aqdr.

Hmi "l ilh illallah" deyrk gr qlbind tvhidin sli yaranbdrsa, Allahdan

baqasna snman, baqasndan qorxman v kmk istmyin ehtiyac yoxdur. Allah

Tala bel buyurur: "Sn l ilh illallah deyr v bizdn baqas il nsiyt qurarsan, n

biz snin n olarq, n d sn bizim n... Kim Allah ndrs, Allah da onun ndr.

Kim ona qar xuu duyarsa, Allah o xsi qoruyar. Qulum! N n mndn baqasna

snrsan! Halbuki hr eyin nizam mnim limddir. Mn mlkn hqiqi sahibiym v

mlkmd istdiyim kimi rftar ed bilrm. Bu almd ancaq mnim istdiyim olar v hr

ey ancaq mnim iradml hyata ker. O halda mndn baqasna snma! Mnim

rhmtimdn midini ksm! nki ancaq kafirlr mnim rhmtimdn midini ksr.

Czamdan ancaq qlbi mni arzulayanlar xilas ola bilr.

Allah Tala "Allahn rhmtindn midinizi ksmyin, dorusu kafirlrdn baqas

Allahn rhmtindn midini ksmz" 20 aysi il bu hqiqti tyin etmidir. "L ilh

illallah" klmsini ancaq dilinl deyr v bu szn qlbind he bir faydas olmursa, sn

mnafiqsn. gr klimeyi tvhidin mnas qlbind is mmin, ruhunda is aiq,

nfsinddirs hqiqti kf etmi bir xssn. Birinci drc iman avama, ikincisi havasa

(sekin qullara), ncs havas havasa (n seilmi qullara) aiddir. Birinci iman, ancaq

doru xbri tsdiq etmkl ld olunar. kincisi qlbin nurla alb bsirt sahibi olmas il

nail olunar. nc nv iman is, kf atb Haqq mahid etmyin meyvsidir.

Qlbin tsdiqi il mhdud, ancaq dill iman etdiyini bildirn bir xs olmaqdan

kin! nki, klimeyi tvhid qiyamt gn snin leyhind ahidlik edib, "Ey Allahm mn

bu xsl bu qdr mddt birlikd oldum, bir df d olsun mn hrmt etmdi, haqqm

dmdi!" deyck. Demk bu klim snin lehind v yaxud leyhind ahidlik edck.

Hqiqi bir mminsns lehind; kafir v yaxud mnafiqsns leyhind ahidlik edckdir.

Klimeyi tvhid, mminlr cnnt girn qdr onlarn lehind; kafirlr chnnm girn

18

Grnn hal, olduun kil 19

Danlan, iddia olunan hal, vziyyt 20

Yusuf 12/87

10

qdr onlarn leyhind ahidlik edr. Mhz, "nsanlarn bir qismi cnnt, bir qismi d

ln alovlarn olduu chnnm girr."21 ayti krimsi bu msly iar edr.

KLMEY TVHDN MNASI

Klimeyi tvhid, iki klmdn ibartdir. Birinci qismi "l ilh ilallah"dr. Mnas,

"he bir ilah yoxdur" demkdir. Bu drcsind qalmaq kfrdr. kinci qismi "illallahdr.

Mnas, "ilah olaraq ancaq Allah vardr" demkdir. Bunu demk imandr. Kafir v mnafiqlr

"l ilh" qismind qalb kfr ddlr. Halbuki onlara, "Qapda gzlmyin, iri glin

(haqqa atn) deyilmidi. Qurani Krimdki ay bu mnada baa dlmlidir:

"Ey iman ednlr! Allaha, peymbrin, ona endirdiyi kitaba v daha vvl

endirmi olduu kitablara inann. Kim Allah, mlklrini, kitablarn, peymbrlrini v

axirt gnn inkar edrs, bhsiz aq bir aznla dalmdr. "22

Hqiqi mminlr, sl mnzil (hqiqt) atm, yni "illallah" mnzilin varm

kslrdir. Onlarn vziyyti bu ay il ifad olunur:

"Peymbrlr v mminlr ona rbbindn endiriln inandlar. Hr biri Allaha,

mlklrin, kitablarna, peymbrlrin iman etdilr."23

"L ilh" deyrk chnnmliklrdn olanlarn ilki lntlnmi v qovulmu

eytandr. "llallah" deyrk iman baxasna girn v cnntlik sinfin daxil olan ilk xs is

Hz.Admdir. Buna gr d chnnm girnlrin siyahsnda ilk nvbd eytann,

cnntliklrin birincisi kimi is Hz.Admin (a.s.)-n ad yazlmdr.

ndi "l ilh" mnzilind durub, kfr dn eytana m, yoxsa "illallah" deyrk

iman drcsin atan Adm (a.s.) qoulduunu yax kild fikirl. N bad eytana tabe

olma! gr eytann yolundan getsn Admin yolundan azm olarsan, onunla olan ban

qopmu olar ki, o vaxt eytani siftlrl vsflnmi olarsan. Bu halda sn ayd ifad olunan

xslrdn olarsan:

21

ura 42/7 22

Nisa 4/136 23

Bqr 2/285

11

"(Allah) buyurdu: x get! (Sn qiyamt qdr mhlt verdim!) Onlardan hr

ks sn uysa, (bil ki) czanz Chnnmdir. z d tamam-kamal bir cza! Onlardan kimi

bacarrsansa, ssinl (vsvsnl) yerindn oynat, atl v piyadan onlara qar sfrbr et,

(onlar harama, ziyana svq etmkl) mallarna v vladlarna ortaq ol, onlara crbcr

(yalan) vdlr ver. eytan (ona uyanlara) yalnz yalan vd verr!"24 gr Allah Tala sn

dalti il mnasibt gstrsi olsa, sni almi adl (chnnmliklr) aid siyahnn vvlin

qeyd edib iblisin ordusuna daxil edr. Yox gr fazl v krmi il davranas olsa, sni almi

fazln (cnntliklrin) dftrin yazb Hz.Admin sfin aid edr.

"L ilh" lafz "illallah" klmsin bal olub, ikisi, bir-birindn ayrlmamas lazm

olan tk bir szdr. "L ilh" zhrdirs, "illallah" anti zhrdir. Anti zhri olmayan zhri

in xs nec hlak olarsa, eyni kild "l ilh" deyib "illallah" demyn xs d hlak

olar. bhsiz zhrdn sonra anti biotik in xs nfsini tmizlmidir. Nfsin sahib olan

xsl, nfsini hlak edn bir-birindn ox frqlidir. "L ilh"ni "illallah" hddin

atdrmadqca, sn klimeyi tvhid qalasnn xaricindki xarabalqlarn birind qalarsan. "L

ilh" qalann yars olduu n digr yars olmadan, qala tamamlanm olmaz. Bel ki

Allah Tala, "L ilh illallah mnim qalamdr" buyurmudur. O halda sn "l ilh"ni

"illallah"a baladnda, bu qala btn rkun v trflri il tamamlanm olar. Bel ki hr

qalann drd rknu vardr. Eyni kild "l ilh illallah" drd klim olub, hr bir klm

tvhid qalasnn bir rknudur. Maddi kil olaraq vziyyt bel olduu halda, mna yn il

d vziyyt beldir.

Tvhid qalasnn rkunlarn bu kild sralamaq mmkndr: Namaz, oruc, hcc,

zkat, (bir d qala kimi) klimeyi hadt. slam bu be sas tml zrind qurulmudur.

Qardam, bil ki, insanlq hrindki tvhid qalas qlbin qorunmasndadr. Bu hrin

sakinlrindn olan qulaq, gz, l v ayaq qlbin qulu v xidmtisi olub, istmslr d qlbin

mrlrin tabe olmaq mcburiyytinddirlr. Bli bu zvlr qlbin istklrini yerin yetirmk,

ona qar xmama imkanlarnda yaradlmdr. Qlbin mr etmsi il gz baxar, qulaq eidr,

l tutar, ayaq hrkt edr. gr qlb bu zvlr bu hrktlrin ziddini mr edrs, zvlr

yn d mri yerin ytirrlr. Qsacas bunlar qlb itat etmk mcburiyytinddir.

gr qlb mlknd zlm edilrs, mri altndak zvlri zlm, fsad, mxalift v

inad kimi pisliklrin grlmsind istifad olunar. Msln gz haram olan eylr

24

sra 17/63-64

12

baxmasn, qulaa pis szlr qulaq asmasna, l v ayaa haramlarla mul olma mr

edr ki, bellikl onlar hqiqti eid v gr bilmzlr. Bu aylr, insann bu haln ifad

etmkddir:

"Onlar lal, kar v kordurlar. Buna gr d doru yola ynlmzlr."25

"And olsun ki, chnnm n d bir ox cin v insan yaratdq. Onlarn qlblri

var, ama drk etmz; gzlri var grmzlr; qulaqlar vardr amma eitmzlr. Bunlar

heyvanlar kimidirlr; htta daha da aadrlar. Mhz qafil olanlar bunlardr."26

Qlb z mmlktind daltl hkm edrs, bu zvlri itat v ibadt etmk n

istifad edr. Yni, gz yaxya, halal olan eylr baxma; qulaa faydal eylri qulaq

asmaa, digr zvlr d xeyirli ilr grmsini mr edr ki, bunun nticsind brkt hasil

olar, qlbin meydan tmizlnr, saflaar. Qlbin bu halna Peymbr fndimiz (s.a.v) bel

iar edir.

"Bdnd bir para t var ki, o salam olduqda bdnin hr bir zv salam olar, o

xstlnrs bdnin btn zvlri xstlnr. Bu da qlbdir."27

Klimeyi tvhid qaps, qaps v gztisi olan salam bir qala olub, qapnn

haqqn vermdn iri girmk mmkn deyil. Yni "l"nin sirrindn kemdn "illa"nin

slin vara bilmzsn. Hqiqtn bir eyi yox etmk, ya da yaratmaq snin iin deyil. nki

mvcud olmayan bir ey onsuz da yoxdur. Eyni kild, var olann da sbuta ehtiyac yoxdur.

Varl olmayan bir ey, mvcud deyil; var olan is hr bir halda mvcuddur. "L ilh

illallah" drd klm, on iki hrf kimi grnmsin baxmayaraq, hqiqtd bir klm v drd

hrfdn ibartdir. Allah klmsi mtlq bir hqiqt olub, inkar v qadaan olunmas mmkn

deyil.

"L ilh" ifadsi d mtlq mnada bir qadaadr. nki bir eyin sbutu v vcudu

tsvvr olunmad halda qadaan oluna bilmz. Bel ki "l" hrfi, sbutu v vcudu

tsvvr oluna bilinn bir eyi qadaan etmk n istifad olunur. Yni bu, baqa ilahlarn

mvcud olmas mnasnda olmayb; misli v brabri, riki v ziddi olmayan Allahn

varln tkid v sbut etmk n istifad olunmudur. Bunun ksini iddia edn xs

25

Bqr 2/18 26

Araf 7/179 27

Buxari, man, 39; Mslim, Msaqat, 107; bn Mac, Fitn, 14; Darimi, Buyu, 1

13

mrikdir. "(Yni kims, Allahdan baqa ilah yoxdur dediyi halda, onun vahid tanr olduunu

ifad edib, sbut etmi olar. Klimeyi tvhidl, baqa ilahlar var amma onlar inkar edib

Allah qbul etmk ifad olunmur. Allah Talann yannda baqa ilahlar qbul etmk irkdir.

L ilh illallah "tk ilah var, o da Allahdr" demkdir. "28

KLMEY TVHDN MEYVS

"L ilh illallah", ilahi sirrlrin prdsini aar v qlbi, onu kirldib Haqqn

zrrlrini rtn tozlardan tmizlyr. Qlb arn tmizlyrk onu Cnab Haqqn tcllisin

mhzr v nzrin layiq bir yer verr. Bu minvalla Allah Tala, Davuda (a.s.), "Ey Davud!

Mn qlb evini tmizl ki orada olum. Gy v yer mni iin ala bilmdiyi halda mmin

qulumun tmiz qlbi mni iin ald."29 buyurmudur. Masivaya (Allahdan baqa eylr)

nzr salb kirlndiyin, elm v drc stnlyn etimad etdiyin v varlq almind Allahdan

baqasn grdyn mddtd "l ilh" qadaas snin ndr. N vaxt yan hr eyin

sahibi olan Allahn birliyin (tvhid) dlil olub, onlarda haqq grsn mhz o an "l"dn

qurtulub illaya atarsan. "Allah de, sonra onlar burax, daldqlar bataqlqda oynaya-

oynaya qalsnlar."30 Bu ayd ifad olunduu kimi sn n vaxt fani olan eylri xatrlama

trk edr, bdi olan Allahn zikri il mul olsan szn sl mnasnda Allah demi olarsan,

masivadan z evirrsn. "Allah" klmsini ml gldiyi "lif, lm v ha" hrflrindn hr

birinin xsusi bir mnas v iarsi vardr. lif Allahn z zat il qaim olduuna, varlnn

mxluqlardan he birin bal olmadna iardir. Lm, mlkiyyt ifad edir v Allah

Talann btn mxluqatn hqiqi sahibi olduunu gstrir. Ha hrfi is, hidayti tmsil edir;

gyd v yerd olan hr bir ey hidayt vern, yni onlara yol gstrnin, n edcyini

yrdnin Allah olduunu vurulayr. Bu mvzuda Qurani Krimd "Allah gylrin v yerin

nurudur (yni yerd v gyd n varsa, onlarn hr birin hyat vern, yol gstrn

Allahdr)" buyurulur. "31

Bunlar baqa kild d ifad etmk olar: lif, Cnab Haqqn nemtini hr trf

yayaraq yaratmas il ltf etdiyi; lm, xalqn Allahdan z evirdiyin; ha Allah dostlarnn

sevgi v mhbbt iind olduqlarna iardir. airlrdn biri bu hrflri bel ifad edir:

28

Trcmi 29

Bx. Shavi, l-Mqasidul Hasn, nr. 990 30

nam 6/91 31

Nur 24/35

14

lif, xalqa sevgi balamaq;

Lm, qnamaq eytan.

Ha, Onun sevgisi il comaq;

Va... Xbrdar etmk insan.

Bsirt gzn a! Dnyada hr ey "l ilh illallah" deyr. Sn d bu aynin

hkmn qulaq as:

"Yeddi gy, yer v onlarda olanlar (btn mxluqat) Allah tqdis edir. El bir ey

yoxdur ki, Allaha trif deyib Ona kr etmsin, lakin siz onlarn (dillrini bilmdiyiniz

n) tqdisini anlamazsnz. (Allah) hqiqtn, hlimdir, balayandr!"32

Bu da airin misrasnda belc dil gtirilmidir:

Hr eyd vardr aq bir ayt;

Onun birliyin edr dlalt.

Tvhid gninin ancaq snin zrin doduunu znn edirsn? Bu i snin bildiyin

kimi deyil, qular da onun n sflr olmu, ona dua v hmd etmkddirlr. Sizin digr

mxluqlara mqayisd daha stn, daha zmtli v fziltli olmanz mkllf olduunuza

grdir. Yoxsa bu lamtlr siz olan ehtiyaca gr verilmyib. Yaxlq v stnlk Allah

trfindn veriln bir nemt olub, Qurani Krimd bu nemt bel xatrladlmdr:

"Biz, Adm vladn rfli v hrmtli etdik, onlar suda v quruda (gmilr, heyvanlara

v baqa nqliyyat vasitlrin) mindirib sahib etdik, zlrin (crbcr nemtlrdn) tmiz

ruzi verdik v onlar yaratdmz mxluqatn oxundan xeyli stn etdik. (nsan ur, nitq

qabiliyyti, gzl surt, boy-buxun, ll yemk v s. bu kimi mziyytlrin gr hmi

Allaha kr edib yalnz Ona tapnmal, Rbbin he bir rik qomamaldr!)"33

Allah Tala sizi admiyyt (yoxluq) almindn, varlq sahsin gtirmi v siz

qulluq vzifnizi yerin gtirrk, Allahn vahid olduunu drk etmyinizi mr etmidir. Siz

vcudun verilmsi, hr hans ehtiyaca gr yaxud da ilahi siftlrin siz mhtac olmasna v

vahdaniyyt siftinin hadtiniz bal olmasna gr deyildir. Bel ki onun siftlri he bir

ahidin hadtin bal deyil v inkar edn xsin inad da gizli v qapal bir hala

evrilmz. Yarasalar bel gnin varln bilrlr. Ancaq gzlrindki qsura gr onu gr

bilmzlr. Gn doarkn yuvalarna yatmaa kilrlr. Onlara gr geclr d var.

32

sra 17/44 33

sra 17/70

15

Yarasalarn gn in gr bilmmsi gn iqlarndan qaynaqlanmr; onlarn gzlrinin

bu iqlar grm qabiliyytinin olmamasndan qaynaqlanr.

Allah Tala zli v bdidir. styirsiz hadt gtirin, yada inkar edin; yni istsz

d, istmsniz d bu beldir. gr hadt gtirsniz bu, onun zli siftinin bir tcllisi kimi

siz ikram olunan nsibinizdir. Yox gr inkar etsniz, bu he bir ey ifad etmz. nki zli

v bdi olan bir eyin varl, hdis olan (sonradan yaradlan) bir ey bal deyil. nki

hdis34 olan bir eyin mvcud olmas qdim35 olana baldr. Btn varlqlarn ona mhtac

olmas Qurani Krimd bel ifad olunmudur:

"Ey insanlar! Siz Allaha mhtacsnz. Allah is (he ny, o cmldn sizin

ibadtiniz) mhtac deyildir. O (hr cr) kr (trif) layiqdir! (Onun btn ilri

bynilndir!) gr ists, sizi yox edib (yeriniz) baqa bir mxluq gtirr.Bu, Allah n

tin deyildir!"36

gr sn fqirsns, Allahn hzuruna znginlr kimi; zlilsns hrmtli insanlar

kimi; zyifsns gcllr kimi glm! Allahn divanna acizliyini, fqirliyini etiraf edrk

glsn bil ki sbr edn fqirlr onun yannda olacaqlar. Zlil v qlbi qrq bir halda varm

olsan bhsiz o, qlbi qrq olanlarla birlikddir. Onun hzuruna onu zikr edrk getsn, o da

sninl birlikd olar. Ayti krimd ifad olunduu kimi,

"Mni xatrlayn ki, mn d sizi xatrlaym."37

buyurulmudur. Ona qar sevgin varsa, "Allah onlar sevr, onlar da Allah sevrlr."38

aysinin mjdsin nail olarsan. Ona yaxnlamaq n glsn,

"Kim mn bir qar yaxnlasa, mn d ona bir kula39 yaxnlaaram, kim mn

qaaraq gls, mn d ona qaaraq glrm. Qulum nafil ibadtlrl mn yaxnlaar,

mn d onu sevrm. Sevdiyim vaxt onun grn gz, eidn qula, tutan li v gedn

aya olaram. Qulum artq mniml grr, mniml eidr, mniml tutar, mniml hrkt

edr"40 qdsi hdisin mjdsin nail olarsan. Bu hdis d ona yaxn olan qullarn halna iar

edir:

"Allah qiyamt gn, Ey admolu, ac qaldm mni yedirtmdin, xst oldum

halm sorumadn deyr. Bundan sonra qul, Ey rbbim, sn almlrin rbbi olduun

halda mn sni nec yedir, nec iizdir bilrdim! dey soruar; Allah da, Mnim

34

Varl etibar il sonradan yaradlan 35

Varl etibar il vvlcdn var olan 36

Fatir 35/15-17 37

Bqr 2/152 38

Maid 5/54 39

Qdim zamanlarda suyun drinliyini lmk n istifad olunan l vahidi 40

Buxari, Riqaq, 38; bn Mac, Fitn, 16; Bavi, rhus Snn, 1/142; Tbrani, l-Mucmul Kbir, nr. 7880

16

qullarmdan biri xstlndi, sn onun haln v hvaln sorumadn. zzt v clalma and

olsun ki, onun haln v hvaln sorusaydn mni onun yannda tapardn deyr."41

KLMEY TVHDN HAQQI

Tvhidi srmayn evir! Lzumsuz eylrdn kin! sl znginliyi fqirlikd

(Allaha boyun ymkd), stnly is onun qarsnda zlil olmaqda axtar. Zikrullah42 ara

evir! lahi mhbbtl rtn; tqva, geyimin olsun! Yemk n azuqy, minik vasitsin

v min bir yer ehtiyacn varsa, yoxsulluu azuq, qlb qrqln minik, zikri mniyyt

evir! Mhbbtullah 43 yegan dost bil! Sfr xmann mqsdi v qaysi ona

yaxnlamaq olsun. gr Allahla etdiyin bu ticart qazancl olarsa, bil ki hr eyi qazanmsan;

zrr grdns demk olar ki, hr eyi itirmisn. Grdyn bu ticartd cann v maln alc,

yoxsa satc olduunu bir dn. gr alc olub cann ve maln ona vermkdn kinsn,

demli zrr grmsn. Ay bu kimi xslrin haln ifad edir:

"Mhz onlar, hidayti (haqq) qoyub, aznl sedilr, ticartlri d bhr vermdi. Ancaq

doru yolu tapa bilmmidilr."44

gr cann v maln Allah yolunda qoymusansa demli srfli ticart etmisn;

mhz o vaxt bu aynin mjdsin nail olarsan:

"bhsiz ki, Allah z yolunda dyb, ldrn v ldrln mminlrin

canlarn v mallarn vzi cnnt olmaqla satn almdr. Allah nfsin bunu etmyi

Tvrat, ncil v Quranda bir haqq olarak vd etdi. Verdiyi sz Allahdan daha ox tutan

kim var ki! l is grdynz ticart sevinin, bu byk bir qazancdr."45

Hans qrupa daxil olduunu drk detmk istsn bu ayni oxu:

"Mminlr Allah xatrland vaxt qlblri titryn, onun aylri oxunarkn imanlar

artan, rbblrin gvnn, namazlarn doru kild qlan, zlrin verdiyimiz rzidn

yerli yerind srf ednlrdir."46

41

Buxari, dbul Mfrd, nr. 517; Mslim, Birr, 43; bn Hibban, Shih, nr. 269 42

Allah xatrlama, zikr etmyi 43

Allaha olan sevgi 44

Bqr 2/16 45

Tvb 9/111 46

nfal 8/2-3

17

gr o xatrlanarkn qlbin titryr, zvlrin rprrs, "Onlarn bdnlri v qlblri

Allahn zikri il yumalar"47 aysinin mjdsin nail olarsan. Bu halda sn, nfsini Allah

yolunda vernlr qrupundansan. Yox gr sndn buna bnzr hallar hasil olmasa, "l ilh

illallah" sz da, divar kimi hr hans bir szdn frqlnmz, bil ki sn, hidayti v haqq

trk edib nfsinin keyfini alan qrupdansan. Bu ay sn leyhin oxunar:

"Allah anmaqda qlblri qatlaanlara ox heyif! Mhz bunlar aq akar bir aznlq

iinddirlr."48

Allahn aylrindn nsibi olmayann "l ilh illallah" demsi ona fayda vermz.

Bel ki qlbi mnadan uzaq olan, aylrdn nsibi olmayann bt v xaa sitayi edn

ksdn, dadan v yaxud qumdan he bir frqi yoxdur. Bu ay sni dndrmlidir:

"Sonra yen qlblriniz qatlad, da kimi htta daha da qat oldu. Bel ki dalar

arasnda iindn aylar axan, yarlb su xanlar var. Allah qorxusundan yuvarlananlar da

var. Allah etdiklrinizi lbtt bilir."49

Mslmann qlbi, ayd bildirildiyi kimi, da kimi qat olarsa kafirin qlbi nec

olar. Tvhid hli v onun zikri il mul olan bu halda olarsa, kafirlrin v qafillrin haln

artq sn zn fikirl. Qflt yuxusundan oyandn, srxoluq bataqlndan xilas olduun

vaxt, bu bildirdiyimi drk ed bilr, dediyimi bil bilr. bhsiz ki sn vvlc drk edib,

sonra atdrmaqla v ilk nvbd bilib, sonra bildirmkl mr olunmusan. O halda bilmdiyin

eyi iddia etm, baa dmdiyin eydn d danma. Kelimeyi tvhidi yax kild drk

etmdn, qlbind oturtmadan iddia etsn, slind onu demmi kimisn. Qurani Krimd

bildirildiyi kimi:

"Vay o namaz qlanlarn halna ki, onlar qldqlar namazdan qafildirlr" 50

buyurulmudur. El is Allah xatrlayarkn hr bir zvn qlbin kimi olmal; onun n

dandn vaxt hr trfin dilin olmal, onu hr trfinl diqqtl qulaq asacaq bir kild

eitmlisn ki, soyuq dmir kic vuran ilingr kimi bo-bouna yorulmayasan. airin

dediyi kimi:

lrm eqinl sni hr zikr ednd,

47

Zumr 39/23 48

Zumr 39/22 49

Bqr 2/74 50

Maun 107/4-5

18

Qfltinl drm boluq v hzn.

Qlbim vurar knlmn hr titryiind;

N kdr qalar, n lm, yanar atind.

KLMEY TVHDN HAKMYYT

"L ilh illallah" btn mna v hqiqti il sn hakim olduu vaxt qlbinin

irisind yegan hkmdar olar. Artq he bir cnbi qlb evin gir bilmz. z evind

nfsinin hkm kemz. Orada qalb, qalmama srbstliyin lindn alnar. Mlum olduu

kimi hkmdar bir hri l keirdiyi vaxt orann altn stn evirr, orann zizlrini zlil

edr. Eyni kild, qlbin btvlkl klimeyi tvhidin hkm altna girnd, snin d

siftlrin dyir; kibrin tvazuya, malla qrurlanma az olana qnat etmy, varln

yoxlua, bdi olma hvsin fani olmaa, btn pis xsusiyytlrin yaxla evrilr.

Zahiri stnlyn hqiqi stnly evrilr. irkin xsusiyytlr bnzyn aacn

kkndn ksilr, kfr v talt tikanlar zilr, tbih v tmsil qabqlar tmizlnr; ora iman

v tvhid toxumu tikilr. Orada Allah tnzih51 v tfrid fidanlar yetir. Bellikl snin gzl

xsusiyytlrin oxalar. Allah Talann bu aysi, mslni xlasli kild ifad edir.

"Tmiz (torpa mnbit) bir mmlktin bitkilri Rbbinin iznil (bol, vaxtnda)

xar. Pis (torpa qeyri-mnbit) bir mmlktin bitkilri is yalnz ox tinlikd (z d

az) yetir. Biz aylrimizi (nemtlrimiz) kr edn bir tayfa n bel mfssl izah

edirik."52

Hr sultann sltnti v hkmranl myyn qdr davam edr. Lakin "l ilh

illallah" buna aid deyil. Onun sltnti bdi kild davam edr. Hkm vvlki v

sonraklarn istyin baxlmadan- hr ksi brm, gylrd v yerd olanlarn hr birini

hat etmidir. Qurani Krimd buna misal olaraq:

"Gyd v yerd olan hr ks qul olaraq rahmn qaydar." buyurulmudur.53

Bunlardan bzisi eq v vql, itat etmi bir halda; bzisi is istmdn, mcburi

bir kild onun hzuruna glr. "Gyd v yerd olanlarn hr biri istr-istmz ancaq

Allaha scd edr. Klglri d uzanb, qsalaraq ona scd etmkddir."54 ayti krimsi bu

mvzuda deyiln eylri xsusi kild ifad edir.

Hr ksin ona tslim olduunu ifad edn digr ay beldir:

51

Nqsan siftlrdn uzaqladrmaq 52

Araf 7/58 53

Mrym 19/93 54

Rad 13/15

19

"(Ey Peymbrim!) Xatrla ki, bir zaman Rbbin Adm oullarnn bellrindn (glck)

nsillrini xardb onlarn zlrin (bir-birin) ahid tutaraq: Mn sizin Rbbiniz

deyilmmi? - sorumu, onlar da: Bli, Rbbimizsn! - dey cavab vermidilr. (Bel bir

ahidliyin sbbi) qiyamt gn: Biz bundan qafil idik"55

Ayni bu kild tfsir etmk mmkndr:

Almi fazl (hqiqi mminlr) rkdn, almi adi (kafirlr) is istmdn, "Bli, sn

bizim rbbimizsn" dedilr. Allah Tala, onlar Admin (a.s.) belindn xardqdan sonra iki

firqy ayrd. Almi fazl (cnntliklr) Admin (a.s) sanda, almi adi (chnnmliklr) is

solunda yerlr. Bunun nticsind Allah Tala hr iki qrupa da drk etm, eitm v

danma kimi qabiliyytlr verdi. Bundan sonra onlara xitab etdi v onlar zlrin ahid

tutdu. Onlarn hr biri Allahn vahid olmasn dil gtirdilr v "Bli, sn bizim rbbimizsn."

dedilr. Bu iki qrupun qbul etmlri arasnda ox inc bir frq var. Bel ki almi fazl

(cnntliklr) knll, drhal o anda; almi adl (chnnmliklr) is istmdn, naraz bir

halla, "Bli" dedilr. Onlardan bu kild vd alnmas, qiyamt gn, "Bizim bundan

xbrimiz yoxdur!" demmlri ndr. Bu firqlrin almi qdrtdn almi hikmt

kemsi il yana ilrind gizli kild olan "Allahn varl v birliyi" fikri z-zn ortaya

xmdr. Mminlr irilrindki bu ss qulaq asaraq tam bir inancla "bli" demkl

vdlrini tutmudular, kafir v mnafiqlr is doruluuna tam kild inana bilmdiklri bir

halda "bli" dediklri n verdiklri hd vfa gstr bilmdn, hdi pozmudular. Mhz

buna gr Allah Tala mminlri trif edrk,

"Onlar, Allahn hdini yerin yetirr v andlarn pozmazlar." 56 buyurmudur.

Allah, kafir v mnafiqlri qnayaraq bel buyurar, "Allaha sz verdikdn sonra szndn

dnnlr, Allahn birldirmsini mr etdiyini ayranlar v yer znd fitn xaranlar!

Mhz lnt v chnnm onlar ndr."57

Allaha qar veriln bu "bli" sz, qiyamt meydannda, mminlrin mant riayt

etmlri il lehlrind; kafirlrin is mant xyant etmlri leyhlrind ahidlik edr.

Bundan sonra hr ksin mllrinin yazlm olduu, hr ksin zrin hadt edn bir kitab

gndrilr. Bu hqiqt Qurani Krimd bel ifad olunur:

55

Araf 7/172 56

Rad 13/20 57

Rad 13/15

20

"Hr ksin mlini boynuna dolayar v qiyamt gn, onun n alan bir kitab

xararq. Kitabn oxu! Bu gn hesab grn olaraq snin nfsin sn kifayt edr

deyrik. 58

Allah Tala sni nfsin zrind ahid tutaraq, verdiyin sz unutduunu, zalm v

cahil olman sn xatrladar. Bellikl sn ikrardan inkara ddyn qbul edrsn.

QLBL NFS ARASINDAKI NC FRQ

"Allah bhsiz Allah yolunda dyrk ldrn v ldrln mminlrin

nfslrini v mallarn cnnt qarlq satn almdr."59 aysind "qlbin" yox, "nfsin"

satn alnmas nzr arpr. Bel ki qlb yaradlan he bir ey qul olmaz. Mvcud olan he

bir ey ona hakim ola bilmz. nki qlb Haqqdan baqas il nsiyyt qurmaz, Allahn

zikrindn baqa bir eyl ttmin olmaz. Qlb bu hal il alnb, satlmayan, Allahdan

baqasna boyun ymyn azad xs bnzyr. Nfs is bel deyildir. O, hvani hisslrl

ttmin olar. Zvq v lzztlr olan meylin gr onlarn siri olar. sirin d ticarti caizdir.

Bu ifad olunanlar rit qabndan daan bir ne damla, zahiri elmin bir ne

qaldr. Mlum olduu kimi szn ax vaxtna grdir. Sn saf olduun vaxt szn d

saflaar, sn bulandn vaxt o da bulanar. Nfs v qlb mslsin bel izah gtiril bilr:

Qlb xalqla deyil Haqqla; nfs is Haqqla deyil xalqla mul olduu n, qlb yerin nfs

satn alnmdr. Nfs pis lamtlr v yersiz xsusiyytlrl yaradld n xstlik mkan,

muxalift yurdudur. Qlb is gzl lamtlr v xsusiyytlr zr yaradldna gr itat

v ibadt blgsi mqamndadr. Mhz nfsin pis chtlrinin yaxya, qlbin vsflrin

evrilmsi n nfs satn alnmdr. Nfs ticart qfsin qoyulub tslim olunduu vaxt,

Allah Tala nfsi xeyr armaq vzifsi verdiyi bir mlyi ona gndrr. Mlk onu daima

xeyr dvt edib, pislikdn kindirr. Bu mnasibt aralarnda dostluq qurulana kimi davam

edr. Nfs hazr, boyun yn bir hala glrkn, mlk ondan btn pis lamtlri alar v onu

gzl siftlrl hat edr. Bellikl o, kfr qaranlndan iman aydnlna, btn pis

siftlrin zlmtindn yax chtlrin nuruna atar.

Nfs, kfr qaranl v onun vsflrindn xilas olub, mxalift v inadndan

kindiyi vaxt, ilahi mr boyun yr; Allah Tala da ondan raz olar. Nfs bu vqarl v raz

hal il Allahn qullar arasna girr v, "Ey nfsi mutmainn! Rbbini raz edck bir halda

58

sra 17/13-14 59

Tvb 9/111

21

v sn d rbbindn raz olduun halda ona dn. Qullarmn arasna v cnntim daxil

ol!"60

Aysinin mjdsin nail olar. Almi adi (kafir v mnafiqlr), qdrt almi haqqnda

nifaqa db, almi hikmti inkar etmsin gr, onlarn nfslri satn alnmaa layiq

grlmmidir. Allah Tala onlarn nfslrini mhafiz etmdn, onlar eytann vsvslri

il bal-bana buraxmdr. Bellikl eytan onlar daima rr, pisliy arar, pis ilrl

onlar aldadar; mayalarndak irkin eylr, hvt, syana, Allahn mrlrin qar xmaa

dvt edr. Bunlarn nticsind nfs sanki eytanlaar, pisliyi mr edib, yaxl qadaan

edn bir hala glr. Nfsin bu chti, "bhsiz nfs davaml olaraq pisliyi mr edr"61

aysind bildirilmidir. eytan bellikl o nfslrin n qvvtlisi, kmkisi v n yaxn dostu

olar. Bu hal Qurani Krimd, "Kim rahmnin zikrin qar kor olarsa, ona eytan dost

edrik."62 aysi il ifad olunmudur. Allah Tala, almi fazl (mminlri) z nfslrin ahid

tutub, onlara tvhid v tqvan ilham etdi. Eyni kild almi adli d (kafirlri) z nfslrin

ahid tutdu. Ancaq onlara gnah v aznl ilham etdi. "Nfs v onu killndirn, ona

syan v itati ilham edn and olsun."63 aysi buna rnkdir.

Demli Allah Talann fzl v krmi il mamil edib, hidayt verdiyi xslr

almi fazl; dalti il edib trk etdiyi, haqqdan uzaqladrd xslr almi adi deyilir.

Qorxu aqibtin pis yn getmsin gr deyil, daha ox ilnn gnahlardan qaynaqlanar.

60

Fcr 89/27-30 61

Yusif 12/53 62

Zuxruf 43/36 63

ms 91/7-8

22

HDAYT NURUNUN NMUNS

Hdisi riflrin birind bel buyurulur. "Allah Tala insanlar zlmt iind

qaranlqda yaradb, onlarn zrin nurundan spldi. O nura rast glnlr hidayt tapd,

rast glmynlr is zlaltd qald."64

bhsiz Allah Tala insanlar adil kild yaratdqdan sonra onlarn zrin fzilt

nurunu samdr, mhz bu nur dyn xslr cnntlik; toxunmadqlar is chnnmlik oldu.

Bu nur surt v yada ks olunan bir iq deyil, insanlarn qlblrin v ruhlarna yaylan

hidayt nurudur. Bu haqqda ayti krimd bel buyurulur:

"Allah gylrin v yerin nurudur. Onun mminlrin qlblrindki- nuru, iind

lampa olan bir lampaya bnzyr. O lampa iinddir; is sanki inci kimi

parldayan bir ulduzdur. O, n rq, n qrb aid olan mbark bir zeytun aacnn

yandan alovlanar. Alov dyms d hardasa yan onu nurlandracaq bir haldadr. O,

nur stn nurdur. Allah istdiyini nuruna atdrar. Allah insanlara misallar verr. O hr

eyi bilndir."65

raq, snin briyytin; lampa tvhid nurun, is qlbinin vzinddir. ran

briyyt bnzdilmsi qat v qapal olmasna grdir ki, qapal yer qaranlq olar.

Qaranlqdak raq daha az iq verr, aydnl daha ox zn gstrr. Tvhid nurunun,

lampann ina bnzdilmsi l v irini iqlandrdna grdir. Qlbin is y

bnzdilmsi, nin ffaf v ltif olmasndandr. ind iq olan fanus nec hr yeri

iqlandrrsa, eyni kild qlb d iindki tvhid nuru il digr zvlr iq paylayar,

nurlandrar.

Rsulullah fndimiz (s.a.v.) qlbd olan bir eyin digr zvlr sirayt etdiyini

ifad etmk n bel buyurmudur:

"Qlbind rahatlq olann digr zvlri d rahatlq iind olar."66

Yen nin inciy bnzr bir ulduza bnzdilmsi onun iq samana v

parldamasna; bu ulduzun inciy bnzr olmas cvhrinin saflna, parlaqlnn oxluuna

iardir. rq v qrb aid olunmayan zeytun aacndan bhs olunmas, onun stn

keyfiyytli saf yaa sahib olmas v yax yanmas ndr. Tvhid aac da bu kild rq

v qrb nisbt oluna bilmz. Yni o, btprstlik, yhudilik, xristiyanlq, Dhriyy,

64

Mslim, man, 18; Tirmizi, man, 18; hmd, Msnd, 2/176, 197; Hakim, Mstdrk, 1/30; bn bu Asim, Kitabus Sunn, nr. 243, 244

65 Nur 24/35

66 Bx. Hakim t-Tirmizi, Nvadirul Usul, 2/344; bn bu eyb, l-Musannf, 2/190, nr. 7; Syuti, Camius Sair,

nr. 7447

23

Mbbih, Qdriyy, Mtzil, Cbriyy kimi bir ox firqlr aid bir ey deyil, slam

dinin aid olub btn kainat hat edndir.

Zeytun aacnn rqd, qrbd olmamas tvhid aacnn smavi, rzi, ar, fr, lvi

yaxud sfli olmadn ifad edir. Tvhid nuru il nurlanan qlb; xalqdan ayrlb, byk bir

istkl Haqqa doru uar. Bu da onun xalqdan ayr, Haqq il brabr olduunu ifad edir.

Yen bu aacn [tvhid aacnn] rqd, yaxud qrbd olmamas, tvhid atan xsin,

dnyan, dnyvi eylri, axirt v onun nemtlrini istmyib ancaq Allahn camaln

arzulamas mnasna glir. Bunu bel baa dmk d olar:

Tvhid hli mmin, cnnti arzulamadan, chnnmdn qorxmaz. Qorxu ona qalib

glmdiyi n Allahn rhmtindn midini ksmz. mid ona stn glmdiyi n,

Allahn mkrindn (imtahanndan) min ola bilmz.

Yni o, qorxu il mid arasndadr. Bu baxmdan mminin qorxu v midi trzid

kildiyi vaxt, hr ikisinin d bir-birin brabr olmas akar olar. "Alov dyms d, hardasa

yan z nurlanacaq." aysi, bu yan safln v parlaqln; "nur stn nurdur" ifadsi

d yan nurunun ran nuruna, ran nurunun da nin nuruna lav olunduunu ifad

edir. bhsiz Allah Tala istdiyini nuruna ynldr. Tvhid (birlik) gni varlq

smasndan snin qlb topranda parlayan nfsi arzularn snr, bri qaranlqlarn alar.

Bu msly misal olaraq:

"O gn yer z, rbbinin nuru il nurlanar."67 buyurular. O gn Allahn muxlis qullarnn v

digr peymbrlrin zlrin tabe olan qruplarla birlikd "l ilh illallah" bayra altnda

hrkt etdiklrini grrsn. Allah rizas n de, snin onlar arasnda yerin, yaxud onlar

arasnda atlan bir addmn var m? lbtt d ki yoxdur! Sn onlara tabe olmaq n bir

addm da atmadn, z nfsini he hesaba kmdin. nki ibadtlrindn nfsani hzzlrin

qoxusu yaylar. Xlvtin kin v nifrt doludur. Zikrin nec qfltlr qarmdr. Hr bir

halndan dbsizlik yaar. Bilmirm bunun frqindsn ya yox, namaz qldn vaxt,

"Mn zm gy v yeri yaradan Allaha ynltdim." dediyin halda, ondan

baqasna ynlirsn. Bu halnla ona ynlmi olarsan? badt n deyil, adt olduu kimi

yemk v imkdn lini kdiyin vaxt, bu haln hqiqtn Allah ndr? lbtt yox!

Hdisi riflrd bu msly bel yanalar:

"El oruc tutan var ki, onun orucu ona aclq v susuzluqdan baqa bir ey

qazandrmaz. El geclr oyanb (qflt iind) namaz qlanlar var ki, onlarn namazndan

qazandqlar ancaq yuxusuzluq v yorunluqdur."68

67

Zumr 39/69 68

Buxari, Savm, 45; Mslim, Siym, 9; Tirmizi, Svm, 13; bn Mac, Siym, 24

24

Allaha and iirm ki, ancaq kil v sz kifayt deyil. Qurani Krimd, "Mnafiqlr

yanna gldiyi vaxt, Snin Allahn peymbri olduuna hadt gtirrik deyrlr. Allah

sni peymbri olduunu, hminin mnafiqlrin yalan olduunu bilir"69 aysi, bunu

ifad edir. Sz, aacn yarpadrsa, klimeyi tvhid aacn zdr. Gzl bir klm gzl bir

aac kimidir. Tsdiq bu aacn kk, ixlas gvdsi, mllr budaqlar, szlr yarpaqlardr.

Nec ki bir aacn n dyrsiz yeri yapraqlardsa, imann n aa drcsi d ancaq szl

olandr.

Ey qardam, bil ki, "l ilh illallah" aac xobxtlik aacdr. gr onu tsdiq

toprana ks, ixlas suyu il sulayb, yax mllrl qorusan, onun kklri lap drin qdr

enr, gvdsi salamlaar, yapraqlar yallaar v dad gzl meyvlr vermy balayar.

Qurani Krimd buna iar olunaraq bel buyurulur:

"Bax Allah xo bir sz (klimeyi tvhid) haqqnda nec bir misal verdi. O, kk

yerin drinliklrind yaxca yerln, budaqlar gy doru yksln, Rbbinin izni il

hmi meyv vern- xo bir aaca bnzyr."70

"Bu aacn meyvsi ndir?" dey, soruulsa sn dey bilrm ki; onun meyvsi

qlbin oyanmas, tvb, zhd, ifft, tvkkl, tslimiyyt, hr eyd Allah Talaya tvkkl

etmk, batini v ruhani btn gzl xsusiyytlrl cismani v zahiri btn ncib xisltlrdir.

Bu aac Allahn izni il hr zaman meyvsini vern, digr aaclar is alt ayda bir df meyv

verr. Bundan baqa bunun meyvsi ruhlar alminin, digrlrininki is cisimlr alminin

qidasdr. Biri mna v srar alminin, digri surt v klglr alminin qidasdr. Tvhid

aacn yalan v pislik torpana ksn, riya v nifaq suyu il sulasan, pis mllr v irkin

fellrl onu qorumaa alsan, hdi pozmaq v mant xyant etmkl bytmy

alsan; onun zrin vfaszlq suyu axar v o, pis sz v hzyan qar il alanar.

Bellikl o aacn meyvlri lazmsz kild tsirlnr, yarpaqlar tklr, gvdsi ryr,

kklri qopmaa balayar v bir gn kdr klyi onu darmadan edr. Buna Qurani

Krimd bel iar olunur; "Grdklri hr ii l alar, onu toz kimi yox edrik."71 Tvhid

aacnn klgsind dincln qalib, ondan uzaq qalan is xsranlq iinddir. Ona sarlan

bdi sadt atan, ona sarlmayan zaba dar olmudur. Onun budaqlarndan birin

syknn yksk drclr atan, onu buraxan n aa drclr yuvarlanmdr.

69

Mnafiqun 63/1-2 70

brahim 14/24-25 71

Furqan 25/23

25

KLMEY TVHDL GLN SADT

"L ilh illallah" stn, dyrli, baha, qiymtsiz bir szdr ki, ona sarlan nicat

tapm v zabdan qorunmu olar. Hdisi riflrin birind "nsanlar l ilh illallah

deyn qdr onlarla dymkl mr olundum. Bunu dediklri vaxt qanlarn mndn

qorumu olarlar" buyurulmudur.72

Burada bhs olunan qoruma dnya il laqdar olub, axirtdki zabdan qorunmaq

is daha mhmdr. Klimeyi tvhidin fziltini ifad edn bu hdislri d burada xatrlatmaq

yerind olar:

"Allah Tala buyurur ki: L ilh illallah mnim qalamdr. Bunu deyn qalaya

girmi olar. Bu qalaya girn xs d zabmdan xilas olar."73

"L ilh illallah deyn v bu inanc zr ln xs, cnnt girr."74

Bu szn son drcsi vahdaniyytin bilinmsi, smrsi is onun vahidliyinin hr

ey trfindn ifad olunmasdr. Mvcud olan eylr vcudun verilmsi v kainatn

yaradlmas buna grdir. gr vahdaniyytin mrifti v trifi ifad olunmasayd mvcudata

vcud verilmz, yoxluqdan varla xlmazd. Bu msld Qurani Krimd, "Mn insanlar

v cinlri, ancaq mn qulluq etmlri n yaratdm.75buyurulmudur. Yni Allah Tala

qullarn, znn tk olduunu bildirmk n yaratmdr. lvi, sufli almlr il onlarn

arasndak btn mvcudat da qullar n yaratmdr. Bunun n gy sn klg olar, yer

zrind gtrr, mlklr qoruyar, ay, gn v ulduzlar sni nurlandrar. Adi varlqlar da

snin istifadnddir. Qsacas hr ey snin n yaradlm, sn d onun n, yni onun

yegan olduunu idrak etmk n yaradlmsan. El is dey bilrik ki, btn mxluqat onun

yegan olduunu bilmk v ifad etmk n yaradlmdr. Bel ki qdsi hdislrin birind

bel buyurulur:

"Mn gizli bir xzin idim; bilinmk n mxluqat yaratdm."76

bh yoxdur ki, Allah Tala btn mxluqat qullar n, qullarn da z n

yaratmdr. Halbuki sn nemt verni yaddan xardb nemtl mul oldun, nemti vern

kr etmdin, onun sn niy gr verildiyini dnmdin. Allah unutduran hr nemt sxnt,

onu xatrlatmayan btn ehsanlar bladr. "Nemtin kr ndir?"sual il narahat olsan,

72

Buxari, man, 17; Mslim, man, 34-36; Tirmizi, man, 1; Nsai, Cihad, 1; bn Mac, Fitn, 1; hmd, Msnd, 1/11, 19; 2/314, 423

73 bu Nuaym, Hily, 3/224; Deylmi, Firdvsul xbar, nr. 4458; Syuti, l-Camius Sair, nr. 6048; a.mlf., d

Durrul-Mnsur, 4/293

74 hmd, Msnd, 5/236; bn Hibban, Shih, nr. 200; Tbrani, l-Kbir, 20/41

75 Zariyat 51/56

76 Bx. Shavr, l-Mqasidul Hasn, nr. 838; Aclum, Kful Xaf, 2/132; bn Arraq, Tnzihu ri, 1/148

26

cavabnda deyrik ki: kr, nemti verni, sn nemt verdiyi n, hamdu sna etmk v ona

ynlmkdir. Bunu bel d ifad ed bilrik:

kr onun nemtlri il Allaha itat etmk, onu yaddan xartmamaq v nemtlrd

nemt verni grmkdir. Nemtin kr nemti artrar, bsirti aar, brkt vsil olar.

Nemt nankorluq etmk is mhv olmaa, msibti, zaba yol aar. Buna gr d Qurani

Krimd,

"gr kr etsniz nemtimi artraram. Nankorluq etsz he bir bhsiz, zabm ox

tindir. "77 buyurulmudur.

Ey insanlar! Yax bilin ki, Allah Tala istdiyini edr, istdiyi kimi hkm edr,

sbbsiz verr, zamana bal olmadan qadaan edr, he bir sbb olmadan xobxt edr,

yaratmaa ehtiyac duymadan yaradar v yen kr ehtiyac olmad halda krl imtahana

kr. bhsiz Allah Tala, sbblrdn v qsurlardan uzaqdr. gr onun iradsi, bir

sbbin tsiri il olsayd, istmsin baqas qarm olard. gr onun iradsi bir hadisy

bal olaraq hyata kesydi, bir sbb bal olard. Halbuki onun iradsi btn bu hallardan

uzaqdr. O, sbb v qsurlar yaradandr. Nec ki ayd,

"O etdiyindn mkllf deyil; onlar is mkllf tutulacaqlar."78 buyurulmudur.

Varlq almind ancaq o, var. El is sn Allahdan baqasn axtarma! Ondan

baqasna ynlm! Ona vardnda hr ey atm, onu itirrkn hr eyi itirmi olarsan.

Kainatn zirvsin ykslsn, n stn yerlr xsan, hr iki almin xzinlrinin aarlar

snd olsa, hr iki dnyann da nemtlri sn verilmi olsa, gr sn bunlardan biri il

mul olub aldanarsan bil ki, Allah unutsan v ondan baqas il mul olarsan. Ancaq

dnya nemti istyr v onunla kifaytlnsn demk olar ki hlak olmusan. Bu mvzuda

Qurani Krimd bel buyurulur:

"Dnya hyatn v gzlliklrini istynlr, etdiklrinin vzi olaraq orda onlara

tam kild verrik. Onlar orada he bir narahatlq keirmzlr. Axirtd onlara alovdan

baqa he bir ey yoxdur. Grdklri mllr orada boa xmdr. mllri d zay

olmudur."79

Eyni kild ancaq axirt nemtini istyib, ona qnat etsn bil ki, sn he n

fikirlmirsn. nki, ancaq z evi il maraqlanb, yanndak qonusunu unudan da alszdr.

Rzi il mul olub onu vern zmtli Rzzaq unudan xs d buna bnzr. Ancaq dnya

nemtindn faydalansan axirt nemtini, axirt nemtindn istifad etsn, dnya nemtini

77

brahim 14/7 78

nbiya 21/23 79

Hud 11/15-16

27

itirrsn. Bu kild d hqiqi xobxtlik, dnyan v axirti hr ikisini davam etdirmkd v

ancaq Allahn rzasn istmkddir. ks tqdird onun mrindn xar, Allahn iradsinin

dairsin gir bilmz, onunla v onun n ola bilmzsn. Bu mvzuda air bel deyir:

Grdm ki eq krps uzanr bizim n;

"Kein" deyildi aiqlr, bu yol sizin n

Krpn kemk n yanlarna gednd,

Krp qopdu, yuvarlandm yerlr.

Dalalar hr trfdn brd mni;

Tknib sbrin, "k artq" xatib ssldi mni

Bu qrar belc qbul etsn, ya da qoca qadnlar kimi acizliyini etiraf edr, evin arxa

otanda oturub, bir kncd qalar v bu ilahi xitaba muxatab olarsan:

"Siz ilk nvbd, yerinizd qalmaa raz olmudunuz. El is geri qalanlarla birlikd

qaln."80

Dnyan ya da axirti arzulayan bir ox adam var. Ancaq Haqq axtaranlar ox azdr

v onlar hrmt olunmaa layiqdir. Mridin dyri muradna grdir, istyin dyri d

istniln eyin dyrin baldr. Xalqn dyri az olduu n onu arzulaman v

arzulayann da dyri o miqdarda azdr. Dyrli v mhm olan Haqq olduuna gr, lbtt

onu istmyin v istynin dyri d o nisbtt ox olar. Hkmdarn sarayna girrk,

sfrsind oturmaq istynl, onun zibilliyin atlan lei arzulayanla eyni deyil. Yen

hkmdarla, onun xsi otanda oturub, danmaq istynl, tinliklrdn xilas olmaq n

onun otanda grmk istyn kii eyni ola bilmz. Yaxn olanlarn bir-birin tsiri var.

Bzi tanlqlar insan yksltdiyi halda, bzilri d onu alaldar. Hkmdarla salonda

oturmaqla, xsi otanda oturmaq eyni drcd olmayb hr birinin frqli drclri var. Bu

hqiqt Qurani Krimd (mlklrin dili il) bel ifad olunur:

"Bizim qatmzda hr ksin myyn bir mqam var."81

Bzi qruplar dnyaya balandqlarna gr, bri qaranlqlar onlar brm v bsirtlrini

korladrmdr. Bellikl onlar lvi alm deyil, sufli (bsit) arzularn qarlayan alm

ynlib btn himmtlrini, zibilliy atlan le dyrind olan dnya zvqlrini qazanmaa

srf etmidir. Mhz bel insanlarn mllri zay olmu, mllri pu olmudur. Onlar, hr

zaman iki zab iinddir. Biri ld etdiklrin gr ayrlq alovu, digri is sonradan

dadacaqlar chnnm alovudur. Bu ay onlardan bhs edir:

80

Tvb 9/83 81

Saffat 37/164

28

"Axirtd onlara alovdan baqa he bir ey yoxdur. Grdklri mllr orada boa

xmdr. Onsuz da etdiklri batildir."82

Baz qvmlr d bu almdn ayrlmaq, bri qaranlqlardan xilas olmaq n chd

gstrrlr. Riyaztl mul olub nfslrini trbiy v tzkiy etdilr. Bellikl mnvi yolda

yola drk, dnya zintlrini trk etdilr.

Ancaq zrlrind olan tbit v briyyt aid olanlara gr, Haqqn iradsin, ltf

v ehsanna tamamil sahib ola bilmdilr. Ancaq chnnmdn xilsa oldular. Bir qrup insan

qorxunun stnly il ziyyt yeri olan chnnmdn xilas olan, digri midin qalib glmsi

il, ikram yeri olan cnnti qazanmdr. Bu firqlr gzl drclrin n stnn trk edib,

ondan daha aa olan il, n mkmml olan trk edib ondan daha aada olanla, n

dyrli olan trk edib, ondan daha dyrsiz eylrl mul olduqlar n ilridki

chnnm zab il czalandrlmasalar da, hr bir an hiss etdiklri ayrlq alovu il

czalandrlarlar. Bel ki dostlar qatnda ayrlq alovu, alovlu atdn daha iddtlidir.

Digr qrup da briyyt v tbit almindn ayrlb mna almin gedr. Onlarda

briyyt almin aid bir ey qalmam, lri kainat am, mvcudat kemi, xalqdan

uzaqlamdr. Qlblri Allaha bal olub, onlarn btn istk v arzular Haqqdr. Buna

bnzr insanlarn dili Haqqn dili olduu n, onlar danarkn sanki Allah Tala danar.

Onlar deyrlr ki:

Dnya v axirtl, cnnt v chnnml mul olmarq. Allah Tala bizdn raz

olduqdan sonra biz nec bunlarla mul olaq. O, hr ey qadirdir; ists chnnmd d

biz nemt verr, ikram edr. gr biz zab vermyi ists, (bundan Allaha snrq)

cnntd d zab verr. Biz onun cnntini arzuladmz, yaxud chnnmindn

qorxduumuz n ibadt etmk istsk, trdddl v tk trfli ibadt ednlrdn olarq. Bu

vziyytd olanlar Qurani Krimd ifad olunaraq haqqlarnda bel buyurulur:

"nsanlardan ellri var ki, Allaha trdddl ibadt edr. zn bir xeyir dys

qbul edr, bana bir bla gls trsin dnr. Bellikl dnyan da, axirti d itirrlr. Bu

is aq akar bir ziyandr."83 Buna gr d biz ondan baqasna ibadt etmirik. Mhz bu

qrupa daxil olan insanlar ancaq Allahn rzasn arzulayar. Bunun n Allah Tala onlara

dnya v axirt mlkn vermidir. Onlar fqirlik libas geyn mna sultanlardr.

82

Hud 11/16 83

Hcc 22/11

29

HQQ SEVG

Btn drdi yemk v imk olan xsin Allah sevdiyini iddia etmsi yalandr. Buna

bnzr cnnt nemtlrini fikirln, onlarla mul olan kii d sevgisind yalandr.

Hqiqtn qul olanlar ancaq Allah n qalxar, oturar, danar, hr eyi ondan alar v ancaq

ona baxarlar. Gzlrini Allah n haramdan kindirrlr. Bellikl onunla grr, onunla

eidr, onunla danar, onunla tutar v onunla hrkt edn bir hala glrlr. Bu hal qdsi

hdislrin birind bel ifad olunur:

"Mn bir qulumu sevdiyim vaxt onun qula, gz, li v aya olaram. Qulum mniml

eidr, mniml grr, mniml tutar, mniml hrkt edr..."84

Allah Tala, digr insanlara vd etdiyi bir ox nemti bu qullarna vvlcdn

vermidir. Baqalarna sirr olan onlara aqlamdr. Digrlri, bir knc sriln sccadlri

zrind olduu halda, onlar rqd, qrbd, r trafndadrlar. Bdnlri il olmasa da,

sirrlri il maddi almi ablar, Haqq Talan gzlri il olmasa da, sirrlri il grmlr.

Onlar Haqqn layiqli qullar v kainatn yaradl sbbidirlr. Xalq onlarn brkti

nticsind rzilndirilr, onlarn dualar il yaradlar. Onlar, ancaq Allaha qulluq edr, srf

onun birliyini tsdiq v elan edrlr. Bu layiqli insanlara v onlara tabe olanlara mjdlr

olsun!

Cnab Haqq, onlarn bu haln trif edrk peymbrin bel deyir:

"Rblrinin rzasn istyrk shr-axam ona yalvaranlar yanndan qovma! Onlarn

halndan sn mkllf deyilsn. Snin hesabndan da onlara bir vzif yoxdur. Diqqtli ol,

onlar narahat etsn zalmlardan olarsan."85

RAD NDR?

Mndn "rad ndir?" sorusan, cavabm bel olar:

-rad qlbi almlrin rbbi olan Allahn sevgisin, rzasna, istyin balamaq; mal

mlk trk edib, fani v hlak edn eylr hkm etmk; rahat olan trk etmk, mubah olan

eylrdn z evirmk; Allah arzulamaq v ona olan sevgi alovunda yanmaqdr. Bir

prvannin zn mum inda yandrdn grmrsnz? Bdbin bir prvan d zn

alova atb, yandrar v yanmas il bir hyat axtarar. O adi hal il, cann sevgilisinin

84

Buxari, Riqaq, 38; bn Mac, Fitn, 16; Bavi, rhus Sunn, 1/142 85

nam 6/52

30

qollarna atb, fda edr, sn is stn bir varlq kimi mkmml bir sevgili n nfsini

xrclmkl, varln ona rmaan etmkd trddd edrsn. Qiyamt qdr bu fani

dnyada yaayacan znn edrsn! O balaca prvan btn varln sevgilisinin alovunda

yanaraq yeni bir hyata doacan bildiyi halda, sn Allahdan gln, "Allah yolunda

ldrlnlri l sanmayn. Onlar diridirlr" 86 ssini eitmsin baxmayaraq, hl d

vurnuxursan. Bel insanlar iradlrind sadiq olmayan, yalanlardr. Onlarn hqiqi (mnvi)

lzztlrdn he bir nsibi yoxdur. bhsiz nfsini xrclmdikc v varln yox etmyn

kimi Allaha qovua bilmzsn. Nfs prdsini qaldrmadqca o, snin n, sn d Onun n

ola bilmzsn. Varln yox edrsn, Onunla bdi olarsan. Kim varln Ona fda edrs

Allah Tala onu zn dost edr, xlf edr. Nfsin hr eydn hqir; istyin hr eydn ziz

olduu n, dyrsiz v aa grln bir eyi, qiymtli v ziz bir ey dyimyn qdr

Haqqn mridi v tlbsi ola bilmzsn. O halda varln Ona tqdim et, nfsini onun yoluna

fda et. Bax, Rsuli krm il xsusi olaraq danmaq istynlr n buyurulur:

"...Onunla danmadan vvl sdq verin..."87

Mhz, Cnab Haqqa qovuman vzi, Ona cann hdiy vermkdir. Bunu etdiyin

vaxt, gr mridsns murad, talibsns mtlub, hbibsns mhbub olarsan. Mhz o vaxt sn

d, "Allah istmdik isty bilmzsiniz..."88 aysi ks olunar.

Ey insan Allahdan baqasna ynldiyin v tvkklt etdiyin mddtd davaml olaraq

"l ilh illallah" de ki, irkin xsusiyytlrin getsin, yax lamtlrin oxalsn. Snd iki cr

sift var, yax chtlr Allahn ehsan, pis siftlr is daltinin ksidir. Bu yax v pis

lamtlrin mxtlif killri var. Pis lamtlrin tmli yeddi eydn ibart olduuna gr,

bunlarn hr birinin arxasnda eytan var. Bu yeddi ey pis hiss, pis muliyyt, hva, nfs,

fasid nfs, dnyvi hallar v pis xasiyytli olmaqdr.

Gzl xsusiyytlrin tmli skkiz eydn ibartdir. Bunlarn hr birinin arxasnda

mlk var. Bunlar hiss, fhm, al, knl, qlb, ruh, sir v himmtdir. Bunlardan hr biri

baqasna rast glr. Bel ki, pis olan hiss yax olann, pis muliyyt fhmin, hva aln,

nfs fsad qlbin, bri hallar ruhun, pis xsusiyyt sirrin qarl olub, eytan da mlyin

qarldr. Ancaq gzl xsusiyytlrin skkizinci sradak himmtin qarl yoxdur. Gzl

xsusiyytlrin skkiz, pis xsusiyytlrin yeddiy qdr olmas cnnt v chnnm

86

Ali mran 3/169 87

Mcadil 58/12 88

nsan 76/30

31

qaplarna iardir. nki cnnt "ilahi ehsan", chnnm is "dalt evi"dir. Allah Tala,

"Chnnmin yeddi qaps var. "89 buyurmudur.

Gzl xsusiyytlr, sn bu dnyada veriln kiik cnntdir. Pis xsusiyytlr is,

sn bu dnyada veriln kiik bir chnnm kimidir. Bu kiik cnnt v chnnmin hr bir

qaps hqiqi cnnt v chnnm alar. Ayd ifad olunduu kimi,

"...Hr qap onlarn gircyi bir trf alar."90

TVHD NURUNUN KS OLUNMASI

Klimeyi tvhidin nuru gzl siftlrdn birinin zrin dosa, onun ksi olan pis

xsusiyytlrin klgsi gedr. Ms, tvhidin nuru sirr zrin ks olunsa, tbit d nurlanar.

Tvhid nuru ruhu nurlandrsa, briyyt d nurlanar. Onun nuru qlb doarsa, nfsin

klgsi gedr. Bel ki, gzl xsusiyytlr ltaft baxmndan ffaf bir cvhr kimi olub, ksi

olan eylri d nurlandrar. Qaranlq bir otaqdak raq iind olan lampann i raqdan

kerk nec btn ota nurlandrarsa, eyni kild gzl siftlr zrin doan tvhid nuru

da onun qarsndak pis xsusiyytlri nurlandrar.

Klimeyi tvhid lampa, gzl xsusiyytlr raq, pis xsusiyytlr zlmt bir otaq

kimidir. Lampa in zn, ran inn da ota nurlandrd kimi, klimeyi tvhid nuru

da gzl siftlrin tsiri il pis xsusiyytlr ataraq onlarn zlmtini aradan qaldrar. Buna

misal olaraq Qurani Krimd bel buyurulur:

"Onun nuru iind lampa olan bir raa bnzyr. O lampa iinddir. is

sanki inci kimi parldayan bir ulduzdur."91

Bunu izah edn baqa bir misal, in ks olunmas hadissidir. Qarlql olan

cisimlr bir-birlrindn aldqlar iqlar ks etdirr. Bel ki gn i bir divara ddy

vaxt, divar ald bu i qarsnda olan ey, hmin ya is baqa bir ey ks etdirr. Bu

ks olunma bir cism trfindn in udulmasna qdr davam edr. Bu hadis dnyada bu

kild olar. Qeyb almind is daha st bir sviyyd ks olunar. Yni bu dnyadak ks

olunma qeyb almindkin gr kiik v saddir. Kainatda ks olunma nec hyata kers,

89

Hicr 15/44 90

Hicr 15/44 91

Nur 24/35

32

kiik bir kainat misalnda olan insanda da bu hal eyni kild hyata ker. Klimeyi tvhid

nuru, gzl sift v ltiflrdn birini nurlandrdqdan sonra onun yanndak digr ltiflri d

iqlandrar. Ms: lk olaraq himmti nurlandrar, ondan sonra sirr, sirrdn ruha, ruhdan

qlb ks olaraq digr hisslri dolaar. nki bu hisslrdn hr biri digrinin qarsndadr.

vvl qeyd etdiyimiz kimi, in ks olunmas n cisimlrin qarlql kild durmas

lazmdr. Gn inn ksif bir cismin zrin drkn, in bu cisim trfindn udulmas

kimi, snd olan pis xsusiyytlr d bzn bu nurun ks olunmasna mane olar. Gyn ltif

olmas sbbi il, gn alar bu dnyaya ata bilr. gr gn inn vvlin bulud

kimi iq keirmyn bir ey kers, iq bu tbqdn ke bilmz. Gzl siftlr v mnvi

cvhrlr, lvi alm aid olan chtlrdir. Pis xsusiyytlr is sfli almi tkil edr. nsann

mnvi ynn tkil edn xsusiyytlrdn himmt, lvi almdki r hkmnddir. Digr

yeddi mnvi sift v cvhrlr is yeddi qat sma misalndadr. nsann pis xsusiyytlrini

tkil edn lamtlr is yeddi qat yer bnzyir.

lvi alm tamamil ltif olduu n in bir eydn baqa ey kemsin mane

olmaz. Buna gr d gzl xsusiyytlr lvi alm nisbt olunar. Sfli (maddi) alm is

olduqca ksif (qaln, qat) olduuna gr in bir cisimdn baqasna kemkd mane olar.

Pis xsusiyytlr d buna gr sfli alm bnzyr. Mnvi cvhrlrin hams nurdur; pis

xsusiyytlrin hr biri zlmtdir. Bu iki alm klgnin gni, gecnin gndz izldiyi kimi

bir-birini izlyr. Gndzdn gedn hr paran gec, gecdn ken hr paran da gndz

izlyr. Bellikl Allah Tala, "Gecni gndz, gndz gecy qatar."

Snin gecn, pis xsusiyytlrinin sn hakim olmasdr. Gndzn is gzl siftlrin

v mnvi cvhrlrinl yaadn gzl haldr. "L ilh" sz il kifaytlnib, "he bir ilah

yoxdur" deyrk qul irk qaranlqlarna drs, bu qaranlq onda olan gzl chtlrin

nurunu yoxa xardar. Bellikl gzl xsusiyytlr, pis xsusiyytlr evrilr.

Vahdniyyt gni frdilik brcndn illllah smalarnda parlayb, zlmtdn ibart

olan pis xsusiyytlri nurlandras olsa, zlmtlr o an snr; pis xsusiyytlrin ortadan

qalxar, yerin gzl xsusiyytlrin glr. Demk olar ki "l ilh"nin yurdu olan varln;

"illallah"nki is lav varlndr. "L ilh" zlmt olduu n snin zlmtind, "illallah"

nur olduu n snin nurlu yerinddir. "L ilh" ls "illallah"n isbat olunan xttin

bitirkn, sbutun nurlar inkarn qaranlqlar zrin ks olar. Bellikl ikisi birdn nur v

dlil olar. nkarn zlmti sbutun nuru il ortadan qalxar. Bel ki Qurani Krimd bel

buyurulur:

33

"Haqq batilin zrin gtirr v onu para-para edrik. Bellikl batil ortadan

qalxar."92

Mhz nfyin (inkarn) zlmti isbatn nuru il silinrkn pis xsusiyytlrin,

varln nurlanar v btn ynlri il gzl siftlr evrilr. Bellikl pis hiss yaxya,

muliyyt fhm, hva ala, nfs fsad qlb evrilr. Nfs qlb olar, bri hallar ruha, pis

xsusiyytlr sirr, eytan mly evrilr. Peymbr fndimizin,

"Mnim d eytanm var, ancaq o, mslman oldu."93 sz bunu ifad edir.

Qardam bil ki, din yolusunun n mrtb var. Bunlarn birincisi almi fna,

ikincisi almi czb, ncs is almi qabzdir. gr sn almi fnadasansa, "l ilh

illallah", almi czbdsns "Allah", almi kabzdsns "huv" zikrin davam et. Almi

fnada gzdiyin vaxt pis xsusiyytlrin sn qalib glr. Almi czb yolunu tqib etdiyin

mddtd gzl xsusiyytlrin sn qalib glr. Sni asl hala salan ey dli varln v pis

xsusiyytlrin olduu n almi fnada zikrin "l ilh illallah" olsun. Almi czbd is

zikrin "Allah" olsun. nki sni stn edn kamil varln v gzl xsusiyytlrindir.

"L ilh illallah"n lamti hr cr pis xsusiyytlri ortadan qaldrmas v yoxa

xartmasdr. "Allah" klmsinin lamti yax xsusiyytlri gclndirmsi v onu irkin

davranlardan kindirmsidir. Almi fnada olduun qdr, sn stn gln pis

xsusiyytlri ortadan qaldrmaa v yoxa xartmaa ehtiyac duyarsan. Almi czbd

olduun vaxt, tqviy 94 v tnzih 95 ehtiyacn olar. nki sn stn gln yax

xsusiyytlrindir.

Almi kabzada "huv" demlisn, nki bu alm atdn vaxt snd olan pis

xsusiyytlrin bulanql, gzl xsusiyytlrin nuru sni iqlandrmdr. Burada Cnab

Haqq vasitsiz olaraq sn tsrrf edr. Bundan sonra sn zn nisbtd yox kimi, Ona

nisbtd is var kimisn. Nfsin nisbtd fani, Ona nisbtd baqisn96. Sn bu almd zikrini

"huv" kimi et! Bel ki mvcud v baqi olan "huv"dir.

Bizim almi fna demyimiz saliklrin, mridlrin nfslrini orada fani olmalar v pis

xsusiyytlrin yox etdiklrin grdir. Almi czb olaraq adlandrmamzn sbbi is

mridin orda stn mlikin czbsin qaplmasndadr. Almi kabz is mridin Allaha tslim

92

nbiya 21/18 93

Mslim, Mnafiqun, 69-70; Tirmizi, Rada, 17; Nsai, Nisa, 4; hmd, Msnd, 1/285, 397, 401 94

Gclndirmk, qvvtlndirmk mnasnda 95

Allah nqsan siftlrdn uzaqladrmaq 96

bdi, zli

34

olduu v Haqq Talann onda vasitsiz tsrrf etdiyi mqam demkdir. Mhz bu

saydqlarmz mridin mrtb v mqamlardr.

VLYANIN MQAMLARI.

Dyrli qardam, bil ki, vliyann drd mqam var. Bunlar:

a- Xilafti Nbuvvt

b- Xilafti Risalt

c- Xilafti Ulul-Azm

d- Xilafti Ulul stifa

Birinci mqam alimlr, ikincisi vlilr, ncs evtada97, drdncs kutublara98

aiddir. Vlilr arasnda nbilrin, rsullarn, ulul azm v ulul-istifalarn mqamna kenlr d

var. Vlilr iki qrupa ayrlr:

1. Mslhti diniyyd tsrrf v vlayt sahibi olanlar.

2. Bilquvv99 vlayt haqq olmayb, vlaytin istifadsindn ortaya xan haqqa sahib

olanlar.

gr, "Vlayt haqq olmayan xs nec vli ola bilr?" soruulsa, bunun cavabnda

dyrik:

Onun Allah Talann btn ilrini zrin gtrdy mnasnda vli olmas

mmkndr. Bu vli hqiqi vlidir. O ancaq Haqq Tala il doyar, grr v danar. O

mhbubiyyt alminddir. Buna iar edrk, "...Mn sevdiyim qulumun qula v gz

olaram..." buyurulur.

Bel bir vlinin xalqa mrbbi100 olmas uyun deyil. nki o, Haqqa tslim olan v

ixtiyar lindn alnan, yni z istyi il hrkt ed bilmyn bir xsdir. xtiyar lindn

alnann baqalarna mrbbi olmas uyun olmaz. nki bir xsin baqalarna sznn tsir

etmsi n, ilk nvbd z nfsind tsir etmsi lazmdr. Bu vli Allah eqi il czb

97

Ricalullahdan bir qrupa veriln ad 98

Bir ox mslmann zn baland Allah vlilrindn dvrn n byk mridi 99

Birbaa, srbst kild 100

Trbiyi mnasnda

35

olunduu n baqas zrind tsir etmk iqtidarnda deyil. Dinimizd v ttbiqatda; bel

olduu n bu ancaq z nfsi zrind olan vlayti sabit olan xsin baqasna vlayti d

mtbrdir. Blu yana atmayan uan zn vlayti olmad n baqas zrin d

vlayti ola bilmz. Haqqa tslim olan bu mczub vli uaq kimidir. O, sevgililr sevgilisi

Allah Talann trbiysi altndadr v rbubiyytin ikram olan sd mr. Bel ki xbrlrin

birind Allah Talann bel buyurduu bildirilir, "Onlar uaq kimidir; onlar iradmizin

trbiysi altna aldq. Bizim rzimiz olan sdl bslnrlr." Digr qrupa daxil olan vliy

glinc onun xalqa mrbbi olmas uyundur. nki zn vlayt haqq tannan, blu

yana atan kii kimidir. z nfsi zrind vlayti olan xsin baqalar zrind d vlayti

olar. Dinimizd d bu beldir. Bel ki ritd caiz olan bir ey hqiqtd d caizdir. rit il

hqiqti bir-birindn ayrmaq kfr v zndqlqdr.101

Mhbubiyyt mqamnda olan mczub vli, ld gz bal hrkt edn xs

bnzyr ki o, ayaq ataca yeri v hara getdiyini bilmz. Yol qurtarb, istdiyi yer atanda

ona hardan keib gldiyi soruulsa, bu msld qlb fa verck bir ey bilmdiyini ifad

edr. Shrada gz bal hrkt edn xsin baqasna bldi olmas doru olmad kimi,

mczub vlinin d axirt sfrind baqalarna rhbrlik etmsi doru deyil. l gz bal

tanyan, onun yolunu, ordak dayanacaqlar, eni xlarn qar-qar biln xsin bldi ola

bilmsi nec daha dorudursa, mrift yolunu gz aq hrkt edn xsin d axirt gedn

yolda rhbrlik etmsi hikmtl daha dorudur. Qlblri kf edn "l ilh illallah", ruhlar

kf edn "Allah", sirrlrn kaifi "huva"dr. nki "l ilh illallah" qlblr, "Allah" ruhlara,

"huva" sirrlr qvvt v dayaqdr. Qlb, ruh v sirr bir qutuda saxlanan sdfdki inci

kimidir, yaxud evd qfs iind olan qua bnzyr. Qutu v ev qlb bnzyr. Sdf v

qfs ruha, inci il qu sirr bnzyr. Ev atmadqca qfs, qfs atmadqca qua ata

bilmdiyin kimi, qlb atmadqca ruha, ruha atmadqca sirr ata bilmzsn. El is sn ev

atdn vaxt qlblr almin, qfs atdn vaxt ruhlar, qua atdn vaxt is sirrlr

almin atm olarsan. O halda sn qlbinin qapsn "l ilh illallah" aar il, ruhunun

qapsn "Allah" aar il, sirrinin qapsn "huva" il a. Sirr quunun yaamas n "huva"

demy davam et. nki bu klm quun gcn artrar.

Qardam, bil ki, qlbin ev, ruhun qfs, sirrin qua bnzdilmsi mcazi mnadadr.

nki bir ox lvi hqiqtlrin tbihl idrak olunmaa ehtiyac var. Qlblr almindn

hrkt etmdn ruhlar almin, ruhlar almindn kemdn sirrlr almin varmaq mmkn

101

Dinsizlik, asilik

36

deyil. Sirrlr almi ruhlar almindn, ruhlar almi d qlblr almindn byk olub bunlar i-

i ken dairy bnzyr. n byk dair sirrlr almini, orta dair ruhlar almini, kiik

dair qlblr almini tkil edr. Qlblr alminin ruhlar almindn daha kiik olmas, onun

qeyb v hadt almlrin ruhlar almindn daha yaxn olmasndadr. Ruhlar alminin sirrlr

almindn daha kiik olmas is, onun almi baha (maddi varlqlar v bdnlr almi) daha

yaxn olmasna grdir. nki almi bah sxnt, zhmt v mqqt yeridir.

El is qeyb v hadt almlrin yaxn olan hr bir ey kiilmkl, sirrlr almin

yaxnlaan hr ey byyr. Allah n etiraf et qardam, bu smada bir ulduzun, bu dryada

bir damla suyun var m? lbtt yox! Bunun vzind azn nfsin v bri naniyytin var.

Snin zahirin lini cibin salarkn, grnmyck kild qapqaradr. Ey dostum, nfs

almindn qlb almin, briyyt almindn ruh, tbit almindn sirr almin x.

Bdninin qaranlqlarndan xilas ol! Mhz o vaxt gzlrin grmdiyini grr, qulaqlarn

eitmdiyini eidr v, "Etdiklrinin vzi olaraq, onlar n hazrlanan eylri he ks bil

bilmz."102 aysin tabe tutularlar.

Tbit, briyyt v nfs almlri, almi adl (kafirlr) n olduqca drin bir

uxurdur. Qlb, ruh v sirr almlri is almi fazl (mminlr) n qat-qat artan drclrdir.

Nfs almi asilrin, briyyt almi kafirlrin, tbit almi is mnafiqlrin drcsidir. Nec

ki ayti krimd bel buyurulur:

"bhsiz mnafiqlr chnnmin n alt qatndadr."103

Qlb almi Haqqa mrid olanlarn, ruh almi siddiqlrin, sirr almi is iradsindn asl

olmayan, Allaha ynln mridin meracdr. Sn bunu bel d ifad ed bilrsn:

Qlb almi yolun vvlind olanlarn, ruh almi yolun yarsn bir az kenlrin, sirr

almi is son nqty atanlarn meracdr. Digr ifad il qlb almi tvbkarlarn, ruh almi

Allah sevnlrin, sir almi ariflrin meracdr.

Qardam nfs, tbit v briyytin uxurundan xmayana qdr, lvi almlr

ata bilmz, Haqq Talaya qovua bilmzsn.

102

Scd 32/17 103

Nisa 4/145

37

QLBLR ONUN LNDDR

"Mminin qlbi rahmnn iki barma arasndadr. Onu istdiyi kimi kl

salar."104

Hdisind iar olunduu kimi Allah Tala mminin qlbini bzn qbzdn bst,

qorxudan mid, bqadan fnaya, shvdn mhv v ndn hzn evirr. Bzn d

bunlarn ksini edr. El is dey bilrik ki, qlb daima qorxu v mid, fna il bqa kimi

hallar arasndadr. Allah Tala bzn bu hallar qlbdn alar v onu zn doru hrkt

ednlrin vvlind gtirr. Bzn d onu geriy dndrib, aa bir drcy salar. Buna

bnzr xbrlrin birind bel buyurulur:

"Haqq Talann czblrindn biri, insanlarla cinlrin mlin brabr olmasdr."

ALLAH TALAYA AD SFTLRN HQQT

Qardam, bil ki, oxluq, mxtliflik v inkiaf, Allah Talann siftlrnn tclli

etdiyi yaradlanlar ndr. nki O, zat v siftlrind tkdir, he ks bnzmz. Onun

elmi btvdr v hr eyi hat edr. Eyni trzd qdrti d bir olub btn varlqlar hat

etmidir. Elm v qdrt birdir; bilinn v ilahi qdrtl yaradlan eylr oxdur. Buna bnzr

Allah Talann sn qar mnasibti d eyni olub, snin faliyytin (i, hrkt v hallarn)

oxdur. Allah Talaya aid olunan iki barmaq v iki l ifadlri mcazi bir tbih olaraq, iki

barmaq, Onun qulun qlbini bir haldan digr bir hala n qdr srtli kild evirmsin

iar edir. Yoxsa O, cisim, cvhr v araz olmaqdan mnzzhdir. gr Allah Tala, bitiik

(mrkkb) olsayd bir bildiriciy; kli olsayd bir kil vern ehtiyac olard ki O, bu

buna bnzr hallardan uzaqdr. Halbuki O birlmlri v killndirmyi yaradandr. Qurani

Krimd, "Onun bnzri (misli) he bir ey yoxdur. O, hr eyi eidn v grndir."105

buyurulmudur.

gr Allah Tala araz olsayd, tutaca bir ey ehtiyac olard ki, Onu bel bir eydn

tnzih edrik. O, he bir ey olmadan vvl d var idi. Yni, mkan, insan, cin, sma, yer, r,

fr, mlk, flk, gn, ay, madd, da, torpaq, su, aac, fza, iq, klg, n, arxa, sa, sol,

st, aa, bitkilr v cansz eylr olmad halda O var idi. Allah Tala zamana bal

olmad n vvl nec idis, indi d eldir v glckd d el olacaq.

104

Tirmizi, Qdr,7; Nsai, Snni Kubra, nr. 7738; bn Mac, Mqddim, 13; hmd, Msnd, 4/182; Hakim, l-Mstdrk, 1/525

105 ura 42/11

38

Onun yaxnl v uzaql he bir yaxnlama v uzaqlama olmadan da olar. Onun

fellri hr hans bir alt v orqana bal deyil. O, bir yerd durmadan, yerini dyidirmdn

zmtli v uzaqdr. O, vaxt iind dyimkdn v yox olmaqdan uzaqdr. O, bir vcuda,

yer v kl girmkdn d uzaqdr. Allahdan baqa ilah yoxdur, O bykdr. Vhm, hiss v

xyaldan uzaqdr. Onun kli, surti, bnzri, kmkisi, mslhtisi, vziri v yol gstrni

yoxdur. O bnzrsiz v sonsuzdur. Trflr onu hat etmz. Hallar onu dyidirmz. Zat

baqalarna bnzmz. Siftlri baqa siftlrdn ayrdr. Zat xyal edil bilmz, xyal

olunaraq he bir ey bnzdil bilmz; siftlri sonradan yaradlan varlqlarn siftlrindn

uzaqdr. zlidir v sonradan yaradlanlara bnzmir. gr Allah Tala haqqnda nencidir

dey bhs edsi olsaq deyrik ki O, he bir ey olmadan vvl d var idi. Onun kmiyyti

haqqnda sorusan O, he bir hal v kmiyyt olmad halda da var idi deyrik. Ona zaman

v mkan da aid oluna bilmz, nki O zamandan, mkandan qsacas hr eydn vvl d var

idi. Allah Tala fzl v krmi il hr eyi yoxluq sirrindn varlq sahsin xarandr.

"O vvldir, axirdir, zahirdir, batindir."106 aysi il ifad olunduu kimi O vvldir,

nki Ondan vvl he bir ey yoxdur. Axirdir, nki Ondan sonra he bir ey varln

davam etdirmyck, zahirdir nki he bir ey Onu gizly bilmz. Batindir, nki he bir

ey Onun mahiyytini bil bilmz. Vahiddir, nki Onun misli v brabri yoxdur.

Ey qardam, almi fnaya vardn v Haqqn tsrrfn malik olduun vaxt,

lindki dyrsiz dalarn, hr drd dva olan bir cism; dmirin tmiz gm evrilr.

Orada, Haqq Talann tnzih v tvhid nurlar il; irk, kfr, bh, Cnab Haqq mxluqata

bnzr kild vhm etmk kimi qaranlqlarn nurlanar. Bellikl nfsinin bulanqlndan

xilas olmu, ziddiytlrindn tmizlnmi olarsan. Mhz o vaxt Allah Tala sni saliklr

zmrsin daxil edr v dnyada yegan arzusu Allah rzas olanlarn mkanlarnda qlbinin

rza, tslimiyyt, tfviz, itminan (hzur) v sakin (rahatlq) kimi hallar tapmas n

gzdirr. Bu hal Qurani Krimd bel ifad olunur:

"Onlar iman etmi v qlblri Allahn zikri il hzur tapmdr. Bunu yax bilin ki,

qlblr ancaq Allahn zikri il mutmain olar (hzur tapar)."107

Qardam, ruhlar almin atdn vaxt Allah Talaya aid zli siftlrin lamtlri

btn lamtlri il sn gstrilr. Mhz o vaxt,

106

Hdid 57/3 107

Rad 13/28

39

"Ona ruhumdan frdm."108

aysinin hikmti aydn olar. Bu ayd ruhun Allaha aid

olunmas, mxluqata veriln dyri byan etmk ndr. Bu dyr yaradanla, yaradlann

ox inc bir xttl ayrlacaq qdr bir-birin yaxnlamasna sbb olmudur. Ancaq sonda

zli olan Allah Tala, sonradan olanlardan uzaqdr. zli bir ey sonradan yaradlm bir

eyl, eyni xttd birl bilmz.

Snin Allaha aid olman, Onun bir paras olman mnasnda deyil, snin digr

mxluqlara nzrn frqli kild, rfli bir mvqey sahib olman mnasna glr. Ona

olan yaxnln ifad edr. Onun sn olan xsusi ehsan v ikramn ifad edr. nki Allah

Tala hr nv bnztmdn (bir varlqla birlmkdn, btvlmkdn, onlarla bir ba

qurmaqdan) stn v uzaqdr.

Allah Tala paralardan ibart olan bir btv olmad n paralana bilmz. Onun

cinsi olmadna gr nv d yoxdur. Onu tanmaq n, "Ndn yarand?", "Haradan kil

ald?", "Hara aiddir?", "N qdr yaayar?", "Harda olar?" ya da ki, "Nyin zrinddir?"

kimi suallar soruula bilmz. O, btn bunlarn ifad etdiyi mnalardan stn v uzaqdr.

ARFLR AILAN SRRLR

Sirrlr almin atdn vaxt qeybi sirrlr sn gstrilr v o almd snin n

sirrlrin mhrm dairsin girmyin icaz verilr. Qdsi hdisd, "Vlilrim gy qbbmin

altndadr. Onlar mndn baqas bil bilmz."109 buyurular. Bu ifadni bel d baa dmk

mmkndr: Sirrlr almind Allahla qul arasnda el bir sirr var ki, onu n bir mlk n d

bir peymbr bilr. Orada qdrti ilahi trfindn gzlrin grmdiyi, qulaqlarn eitmdiyi

hdiyylr verilr.

"Etdiklrin qarlq olaraq, onlar n hazrlanan mjdni he ks bilmz."110

aysi buna rnkdir.

Aiqlr n hazrlanan bu mjd, zn mxsus bir kild Allahn zatnn

grlmsidir. Bunun nticsind qlblrd mnvi bir qulaq, allarda xsusi bir gz

108

Hicr 15/29 109

Abdurrahman Cami, Nfahat, s. 45 110

Scd 32/17

40

yaradlar. Bellikl qulaqsz eidilr, gzsz grlr. Orada eidiln v grnn hr ey

qeybidir v mhz o vaxt qeybi hallar aq-akar olar. Hdisd ken:

"Qlbim rbbimi grd."111 v ayd ken, "Rbbini grmrsn mi?"112 ifadlri

buna iar edir. gr sn aiqsns yuxarda saydmz btn bu hallardan sonra, zndn

gedn halda qbzeyi ilahiy drsn. Allah Tala sni tvhid v mriftin n stn

drclrin, sirr v himmtin n st mnzillrin atdrar. Bu mqamlarda sz he bir mna

ifad etmz, sirrlrin dyn alar. Artq buradan sonra ala v ifady yol yoxdur. Bu

mqamda sn heyrt dr v bu etiraflar edrsn:

"Ya rbb! Mn sni hamdu sna etmkdn acizm. Sn zn nec hmd etmisns,

el o kild stnsn! Acizlik yolu istisna, mriftin gedn btn yollar hat edn Allah

tnzih edirm. Snin zatn tam kli il bilmk mmkn deyil!"

Cnab Haqq vhdaniyyt v frdaniyyt siftlrinin hqiqtinin qullar trfindn

bilinmsinin mmkn olmadn bildirrk, z,

"Allah zndn baqa ilah olmadna ahidlik etmidir, Ondan baqa ilah

yoxdur."113

buyurmudur. Klimeyi tvhid hm balanc, hm d sondur. Hr ey onunla

balayar v onunla bitr."L ilh illallah" szlrin n gzlidir. "Bax, Allah gzl sz

(klimeyi tvhid) nec misal verdi. O, kk yerin drinliklrind sabit, budaqlar smaya

doru yksln gzl bir aaca bnzyr."114

Qurani Krimd, "Ona ancaq gzl szlr ykslr."115 buyurulmas klimeyi tvhidin gzl

bir sz olduuna iar edir.

"Ey inananlar, Allahdan qorxun v doru sz deyin."116 buyurulmas onun doru bir sz

olduuna lamtdir.

"O gn, rahmnin danmasna izin verdiyi v dorunu (klimeyi tvhidi)

deynlrdn baqas dana bilmz."117 aysi, klimeyi tvhidin tk hqiqt olduunu ifad

edir.

111

Bx. hmd, Msnd, 1/285; Syuti, l-Camius-Sair, nr. 4377 (bir az frqli rvaytl) 112

Furqan 25/45 113

Ali mran 3/18 114

brahim 14/24 115

Fatr 35/10 116

hzab 33/70

41

"Hqiqi dua ancaq onadr." 118 aysi onun hqiqi dua olduunu akar edr.

"Onlara tqva klmsin saslanmalar bildirildi." 119 aysi onun tqva sz olduunu

bildirir.

"De ki: Ey kitab hli, bizd v sizd eyni olan bir sz deyin. Ancaq Allaha ibadt

edk, Ona he bir eyi rik qomayaq, Allahdan baqa ilah qbul etmyk."120 aysi,

klimeyi tvhidin dinlr arasnda ortaq bir sz olduunu ifad edir.

"Onlardan birin lm glrkn, 'Rbbim mni yenidn dnyaya gndr. Blk saleh ml

ildrm, deyr"121 aysi, onun saleh ml olduunu ifad edr.

"Klimeyi tvhid sadiq qalaraq, rahmndn sz (hd) alanlardan baqas fat ed

bilmyckdir."122 ayti klimesi tvhidin hd n zruri olduuna iar edr. Eyni kild,

"Kim bir xeyirl glrs, ona gtirdiyinin on misli var."123 aysindki "xeyirdn" mqsd

klimeyi tvhiddir. Yen baqa bir ayti krimd,

"Yaxln qarl ancaq yaxlq deyilmi."124 aysind d klimeyi tvhid iar

var. Bli klmeyi tvhid salam bir qaladr v ancaq bu qalaya girnlr Allahn zabndan

xilas olar. Allah Tala hr birimizi bu qalaya girnlrdn etsin! Fzl v krmi il bizlr

sirrlrin qaplarn asn. (Amin)

117

Nb 78/38 118

Rad 13/14 119

Fth 48/26 120

Ali mran 3/64 121

Muminun 23/99-100 122

Mrym 19/87 123

nam 6/160 124

Rahmn 55/60

42

BBLOQRAFYA:

Abdurrahman Cami, Abdurrahman b. hmd, Nfhatul ns, c. 1-2, Beyrut, 2003

Acluni, smayl b. Muhammd, Kful Xaf v Muzilul lbas, c. 1-2, Beyrut, 1997

Bavi, Frra, r