ilustrowana historia bydgoskiego przedmieściaw toruniu

17
ILUSTROWANA HISTORIA BYDGOSKIEGO PRZEDMIEśCIA W TORUNIU 1 wersja 2.0, lluty 2010, uwagi, zdjęcia i informacje prosimy przesyłać na [email protected] W pisywany do rejestru zabytków obszar obejmuje tereny kształtowane i zabudowy- wane w kolejnych okresach historycznych rozwoju Przedmieścia Bydgoskiego i Ry- baków do roku 1945. Część obiektów była wykańczana lub powstała krótko po zakoń- czeniu II wojny światowej wg wcześniejszych koncepcji i projektów. Dotyczy to gmachu Muzeum Ziemi Pomorskiej, ob. UMK przy ul. Chopina 12/18, zaprojektowanego w 1936 r. i zrealizowanego w stanie surowym w 1938 r., a także części budynków osiedla domów wielorodzinnych przy ul. Żeromskiego i ul. Jaroczyńskiego, zaprojektowanego w okresie okupacji. 1 Tekst oparty na uzasadnieniu decyzji z 2009 r. w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego ukladu urbanistycznego Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków w miejscowości Toruń, gm. loco, pow. toruński grodzki. Stowarzyszenie Bydgoskie Przedmieście

Upload: bydgoskie

Post on 08-Aug-2015

17.751 views

Category:

Documents


4 download

DESCRIPTION

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw ToruniuTekst oparty na uzasadnieniu decyzji w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego ukladu urbanistycznego Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków w miejscowości Toruń, Zdjęcia Ernest Winczyk

TRANSCRIPT

Page 1: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana HIstorIa BydgoskIego PrzedmIeścIa w torunIu1

wer

sja

2.0,

llut

y 20

10,

uwag

i, zd

jęci

a i i

nfor

mac

je p

rosi

my

prze

syła

ć na

bydg

oski

e@gm

ail.c

om

Wpisywany do rejestru zabytków obszar obejmuje tereny kształtowane i zabudowy-wane w kolejnych okresach historycznych rozwoju Przedmieścia Bydgoskiego i Ry-

baków do roku 1945. Część obiektów była wykańczana lub powstała krótko po zakoń-czeniu II wojny światowej wg wcześniejszych koncepcji i projektów. Dotyczy to gmachu Muzeum Ziemi Pomorskiej, ob. UMK przy ul. Chopina 12/18, zaprojektowanego w 1936 r. i zrealizowanego w stanie surowym w 1938 r., a także części budynków osiedla domów wielorodzinnych przy ul. Żeromskiego i ul. Jaroczyńskiego, zaprojektowanego w okresie okupacji.

1 Tekst oparty na uzasadnieniu decyzji z 2009 r. w sprawie wpisania do rejestru zabytków historycznego ukladu urbanistycznego Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków w miejscowości Toruń, gm. loco, pow. toruński grodzki.

stowarzyszenie Bydgoskie Przedmieście

Page 2: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu2

3

Obecny układ Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków jest wynikiem re-gulacji urbanistycznej, przeprowadzonej w XIX w. i późniejszych zmian, wkomponowanych w ów zarys z okresu pruskiego. Dość późno podjęty proces urbanistycznego uporządkowania terenu, położonego na zachód od ścisłego centrum miasta, wpisuje się w nurt podobnych działań w mia-stach fortecznych, rozwijających się na skutek złagodzenia przepisów praw-no-budowlanych specyficznych dla twierdz. Zapoczątkowany w okresie pruskim proces budowlany kontynuowany był w okresie międzywojennym i powojennym.

Rozwojowi tej części Torunia sprzyjały walory przyrodniczo-krajobrazo-we terenu, komasacja dóbr ziemskich, szlaki komunikacyjne prowadzące w stronę Przysieka i dalej do Bydgoszczy, które stały się osnową dla pierw-szych zorganizowanych osi urbanistycznych, a także regulacja Wisły, która miała istotny wpływ na zagospodarowanie terenów nadwiślańskich, głów-nie Rybaków.

Tradycja zagospodarowania terenu na zachód od miejskich murów obronnych sięga średniowiecza. W obrębie Przedmieścia Bydgoskiego i Ry-baków stwierdzono występowanie kilkunastu stanowisk archeologicznych, odkrytych metodami powierzchniowymi i wykopaliskowymi, świadczących o ich wczesnym zasiedleniu.

Zachowały się przekazy na temat zagospodarowania w tym czasie tere-nów podmiejskich: Przedmieścia Starotoruńskiego, położonego na zachód od bramy wylotowej z miasta, noszącej tę nazwę, usytuowania na terenie Gór Piekarskich (okolice osiedla ZUS między ul. Mickiewicza i ul. Krasińskie-go) glinianych pieców do wypieku chleba dla mieszkańców Torunia, a także lokalizacji na terenie Rybaków (u zbiegu ob. ulic Chopina i ul. Bydgoskiej) pierwszej cegielni, wokół której uformowała się osada strycharzy, kamienia-rzy i garncarzy. W XV w. założono kolejną cegielnię – na terenie późniejsze-go Parku Miejskiego (ul. Przybyszewskiego), która funkcjonowała do końca XIX w. Około 2 km na zachód od murów miejskich znajdowała się stocznia i wapiennik.

W okresie nowożytnym na opisywanym terenie zamożni patrycjusze to-ruńscy zakładali letnie rezydencje w otoczeniu ogrodowym, a wydmowe tereny zalesiano w celu umocowania piaszczystego podłoża. Stan zago-spodarowania przedmieść znany jest z XVIIII-wiecznych rycin J. F. Steinera (w tym rezydencji Michała Nałęcza, rajcy, a od 1760 r. burmistrza Torunia).

Na Rybakach (na terenie ob. Ogrodu Zoobotanicznego), w miejscu daw-nej cegielni, założono folwark z rezydencją mieszkalną, położoną na wzgó-rzu, wypiętrzonym ponad terasę. W XVIII w. (do 1724 r.) jego dzierżawcą był burmistrz Jan Gotfryd Rösner.

Rozwój przedmieść toruńskich, w tym Bydgoskiego i Rybaków, hamowały działania militarne na przestrzeni dziejów, powodujące wielokrotnie ich nisz-czenie – ostatni raz w 1813 r., oraz ówczesna taktyka wojskowa przewidująca

likwidację na przedpolach miasta trwałej zabudowy, utrudniającej jego obro-nę. W 1629 r. rozpoczęto modernizację miejskich murów obronnych poprzez nadanie im dodatkowego obwałowania w postaci ośmiu pięciobocznych bastionów, połączonych kurtynami i otoczonych fosami, Na odcinku zachod-nim fortyfikacje zajęły znaczny obszar przedmieścia Rybaki.

Pomimo częstych zniszczeń i pożarów, wydaje się, że przetrwały daw-ne szlaki w kierunku Przysieka i Górska. Przekonuje o tym chociażby mapa z 1793 r., na której drogi wylotowe z miasta, a także aleje między folwarka-mi miejskimi na osi wschód-zachód, pokrywają się z istniejącymi do dnia dzisiejszego ulicami (Kraszewskiego, Słowackiego, Krasińskiego, Mickiewi-cza, Bydgoską i Rybakami).

Po przejęciu Torunia przez Prusy na mocy traktatu wiedeńskiego z 1815 r. przystąpiono do kontynuacji prac fortyfikacyjnych, rozpoczętych jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego. Miasto, ze względu na swoje strategicz-ne położenie w pobliżu granicy z Rosją, zaczęto przekształcać w twierdzę nadgraniczną. Od strony zachodniej miasto pozbawione było regularnych wałów obronnych, podjęto zatem prace ziemne regulujące pas wałów w formie kleszczy, a w jednym z wklęsłych kątów w 1824 r. wbudowano nową bramę nazwaną Bydgoską, gdyż znajdowała się w linii drogi wyloto-wej w kierunku Bydgoszczy.

Zastosowanie pruskich przepisów budowlanych dla twierdz z 1814 r. wpłynęło na kształtowanie się interesujących nas przedmieść. wspomnia-ne przepisy nakazywały rozebranie obiektów budowlanych w I rejonie fortecznym, czyli w odległości 800 kroków od głównej linii twierdzy, a także częściowo w II rejonie, który zamykał się w odległości 1300

Mapa Torunia 1793

Page 3: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu4

kroków. W obrębie pasa fortecznego, na terenach nieobjętych działania-mi modernizacyjnymi, pozwalano jedynie na zakładanie ogrodów. W obli-czu tak rygorystycznie egzekwowanego prawa odnajdywano rozwiązanie w znacznym oddaleniu domów od linii fortecznych.

Teren przedmieścia Rybaki (dawne Małe Rybaki) prawie w całości znajdo-wał się w I rejonie fortecznym, jedynie jego zachodni skrawek wszedł w skład formowanego od 1828 r. Przedmieścia Bydgoskiego. Pomimo ograniczeń budowlanych, na Rybakach nadal zamieszkiwali flisacy, rybacy, czeladnicy. Z 1820 r. pochodzi plan terenu, zawierającego się pomiędzy dzisiejszą ul. Ry-baki od nr 13 do 21, w którym przewidziano wybudowanie w tym miejscu sześciu parterowych domów. Z tego czasu zachowały się do dziś podziały par-celacyjne i część zabudowy, znacznie przekształcona w latach późniejszych. Dopuszczenie ze strony władz miejskich budowania domów w pierwszym pasie fortecznym wynikało z ich nietrwałej i taniej konstrukcji drewnianej i szkieletowej, z wypełnieniem szachulcowym lub ceglanym. Pomimo wspo-mnianych wyżej ograniczeń budowlanych następowało stopniowe kształ-towanie się układu urbanistycznego obu interesujących nas przedmieść.

w 1817 r. wąską ścieżkę na linii dzisiejszej ul. Bydgoskiej (Brom-bergerstrasse) zaczęto modernizować i nadawać jej kształt regularnej ulicy. Jej budowa przeciągnęła się aż do 1828 r. W tym samym roku wyda-no pozwolenie na tworzenie przedmieść poza ścisłym pasem fortecznym – w przypadku Przedmieścia Bydgoskiego był to obszar, który zamykał się w liniach dzisiejszych ulic Matejki i Reja. Północną stronę ul. Bydgoskiej aż do linii dzisiejszej ul. Mickiewicza poddano regularnej parcelacji, którą czę-ściowo wykorzystano w latach 80-tych XIX w.

Już od 1822 r. na terenach należących do Cegielni Miejskiej przystąpio-no do regulacji istniejącej tam zieleni, wprowadzania nowych nasadzeń, wykonania ścieżek, żywopłotów, alejek i klombów w celu stworzenia par-ku o charakterze krajobrazowym, zwanego Parkiem cegielnia. Na tere-nach bardziej oddalonych od centrum funkcjonowały niewielkie, zaledwie 3-hektarowe posiadłości, jak Finkenthal (od 1819 r.) czy Grünhof (od 1820 r.) – obydwa położone przy szosie w kierunku Przysieka. grünhof, od które-go wzięła się późniejsza nazwa zieleniec, położony był pomiędzy Kępą Cegielnianą a Krowieńcem. W pierwszej ćwierci XIX w. ówczesny właściciel Grünhofu, burmistrz K. Gottlieb Mellien, założył tam ogrody, które od szosy oddzielał las sosnowy.

Z kolei na Rybakach, na terenie d. folwarku Rösnera, znajdował się ogród (ob. zoobotaniczny), który nabył w 1797 r. dr Johann Gottlieb Schulz. W drugim dziesięcioleciu XIX w. próbował on przywrócić stan ogrodu sprzed zniszczeń w okresie oblężenia w 1813 r. Postawił nowe budynki, ale przede wszystkim jego celem było zgromadzenie na terenie ogrodu rzad-kich gatunków roślin. Z czasem teren nabierał cech parku sentymentalno-

Bydgoska 44/46

krajobrazowego, gdzie oprócz cennych okazów botanicznych, znajdowały się kręte alejki, mosty, śluzy, stawy (d. glinianki), altana, posągi, zegar sło-neczny, a nawet ptaszarnia. zapisem testamentowym dr schulz przeka-zał ogród królewskiemu gimnazjum w toruniu (1827 r.). Zasadnicze ożywienie budowlane na terenie Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków nastąpiło w II połowie XIX w. i w znacznej mierze związane było z gruntowną modernizacją twierdzy, po nadaniu w 1872 r. Toruniowi naj-wyższej rangi strategicznej – twierdzy I stopnia. Rozpoczęto budowę pier-ścienia fortecznego w promieniu ok. 3,5-4 km od pierwotnego pierścienia umocnień wokół miasta, a także łączących poszczególne dzieła forteczne dróg rokadowych i promieniowych.

Na terenie Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków zaczęły lokować się przedsiębiorstwa budowlane i tartaki parowe, wykorzystujące drzewo pozyskane z wycinki znacznych obszarów leśnych pod budowę fortów – w bloku między ob. ul. Bydgoską, Konopnickiej, Mickiewicza i Matejki oraz w rejonie ob. osiedla Rybaki. Obok warsztatów i składów powstawały bu-dynki mieszkalne, wykonane w konstrukcji szkieletowej, czyli takie, które dopuszczano w rejonie twierdzy jako łatwe do ewentualnego demontażu w przypadku zagrożenia militarnego. Pomimo użycia stosunkowo taniej konstrukcji ryglowej, budynki mieszkalne Przedmieścia Bydgoskiego i Ry-baków wyróżniały się bogatym detalem snycerskim, który w znamienity sposób podnosił wartość tych obiektów i nadawał niepowtarzalny cha-rakter zabudowie całego terenu. Przykłady takich budynków znajdują się m.in. wzdłuż ulicy Bydgoskiej. Część wykonanych w tej technice budynków zaprojektowana była jako domy czynszowe z reprezentacyjnymi, kilkupo-kojowymi mieszkaniami w układzie amfiladowo-korytarzowym i pokojami dla służby, np. ul. Bydgoska 44/46 i 48. Dyspozycja wnętrza tych budynków

Page 4: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu6

7

wykazuje analogie do układów stosowanych w murowanych kamienicach czynszowych.

W 1875 r. powstały pierwsze projekty budowy portu, przewidujące jego usytuowanie między Rybakami a Laskiem Cegielnia. Ostatecznie Port Zi-mowy zlokalizowano w 1879 r. na terenie Rybaków, przez co rozbudowa infrastruktury portowej nie zachwiała formowania Przedmieścia Bydgo-skiego. W latach 1883-84 nastąpiła jego rozbudowa. Na czas budowy portu datuje się powstanie ul. Portowej (ob. ul. Popiełuszki). W tym miejscu warto wspomnieć, że ok. 1910 r. powstał, związany z Portem Zimowym budynek służbowy, następnie mieszkalny, przy ob. ul. Rybaki 7.

U progu lat 80-tych XIX w. teren na zachód od linii bastionowego pier-ścienia różnicował się na granicy rejonów fortecznych. W pierwszym rejonie fortecznym (do dzisiejszej ul. Matejki) dominowały rozległe, niezagospoda-rowane tereny, wykorzystywane głównie do ćwiczeń polowych garnizo-nu. W okolicy linii granicznej z drugim rejonem, pomiędzy ob. ul. Matejki i Konopnickiej, rozciągały się wspomniane już wyżej duże obszary skła-dów drewna i przedsiębiorstw budowlanych oraz zabudowa gospodarcza i mieszkalna o konstrukcji szkieletowej. W drugim rejonie fortecznym (obej-mującym teren między ob. ul. Matejki i Reja), pomiędzy ul. Konopnickiej i Reja, lokowano głównie domy murowane, a jedynie budynki gospodarcze nadal wykonywano w konstrukcji szkieletowej. Szczególnie interesujący przykład stanowi budynek przy ul. Bydgoskiej 96, w którym umiejętnie po-

łączono obydwie techniki budowlane. Dzięki temu powstał jedyny w swo-im rodzaju obiekt w charakterze willi włoskiej.

Najstarsze domy ówczesnego (oficjalnie uznanego przez Magistrat) Przedmieścia Bydgoskiego były jednokondygnacyjne, nakryte wysokim, dwuspadowym dachem w układzie kalenicowym, zazwyczaj z wejściem pośrodku i symetrycznie usytuowanymi oknami po bokach (nieistniejące: ul. Mickiewicza 85, ul. Mickiewicza 97). Czasami domy te posiadały cen-tralnie umieszczony, dwukondygnacyjny ryzalit, zamknięty własnym dwu-spadowym dachem (nieistniejące: ul. Bydgoska 86 i 88; ul. Mickiewicza 99, ul. Sienkiewicza 14). Do chwili obecnej zachowany jest jeden taki przykład przy ul. Mickiewicza 65.

W latach 80-tych XIX w. istniały już domy o charakterze kamienic czyn-szowych, nieprzekraczających trzech użytkowych kondygnacji, utrzymane w różnej stylistyce historyzującej np.:

klonowica 27 – 1876 r. • w stylu klasycyzującym (Bydgoska 94 –

1884 r.; Klonowica 22 – 1875 r.; Klonowica 27 – 1876 r.; Kochanowskiego 5 – 1889 r.; Mickiewicza 73 – 1886 r.; Mickiewicza 101 – 1885 r.; Mickiewicza 106 – 1885 r.; Mic-kiewicza 110 – 1880 r.; Mickiewicza 113 – 1889 r.; Reja 24 – 1890 r.; Sienkiewicza 9 – 1887 r.; Sienkiewicza 17- 1889 r);

• w stylu niemieckiego rohbau (Bydgoska 68/70 – 1880 r.; Bydgoska 104 – 1883 r.);

Bydgoska 68/70 – 1880 r

Bydgoska 48

reja 24

Page 5: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu8

9

spodarcze oraz oddzielny czworobok budynków wojskowego lazaretu. Z zabudowy tego zespołu koszarowego zachowały się trzy budynki, w tym kasyno oficerskie przy ul. Sienkiewicza 33 (z ok. 1887 r.), a ponadto okazały starodrzew.

Teren zachodnich przedmieść, głównie Bydgoskiego, ze względu na walory przyrodniczo-krajobrazowe, związane zwłasz cza z lokalizacją parku typu krajobrazowego, a także swobodnie rozmieszczonych skupisk zieleni, był bardzo atrakcyjnym miejscem dla potencjalnych mieszkańców. od lat 80-tych XIX w. Przedmieście Bydgoskie zaczęto traktować jako uprzywi-lejowaną dzielnicę mieszkaniową bogatego mieszczaństwa oraz wysokich rangą wojskowych i ich rodzin. Również dla samych władz miejskich po-zytywne aspekty osiedlania się na Przedmieściu Bydgoskim były czytelne, skoro już w 1889 r. sporządziły pierwszy oficjalny plan zabudowy tego te-renu, z wytyczeniem linii zabudowy i przedogródków oraz z określeniem ogólnych wysokości budynku.

Nową regulację Przedmieścia Bydgoskiego oparto o istniejące już daw-ne trakty w kierunku Przysieka, które umocniono i wybrukowano. Na pół-noc od Brombergerstrasse (ul. Bydgoskiej) wyznaczono dwie równoległe i w niemal identycznych odległościach od siebie ulice, określane począt-kowo jako „II Linie” i „III Linie”. Dały one początek Mellienstrasse (ul. Mickie-wicza) i Kasernenstrasse (ul. Broniewskiego). Ulice Mickiewicza i Bydgoska w naturalny sposób „wpięły się” w wąskie ścieżki wychodzące ze Starówki,

• w stylu neorenesansu (Ko-chanowskiego 1 – 1885 r.; Ko-chanowskiego 12 – 1889 r.).

Tu na szczególną uwagę zasługuje bu-dynek przy ul. Mickiewicza 94-96 z 1889 r., utrzymany w stylistyce neorenesansu niderlandzkiego, rozczłonkowany ryzali-tami i ozdobiony bogatym detalem archi-tektonicznym.

Od początku lat 80-tych XIX w., w lasku za drugą linią Bydgoskiego Przedmieścia (tj. za ob. ul. Reja), realizowano budowę koszar ułanów i następnie przeprowadzo-no ulicę Ulanenstrasse (ob. Reja) - od „dru-giej linii” (późniejsza Mellienstrasse, ob. Mickiewicza) do projektowanej „trzeciej linii” (ob. Broniewskiego). Koszary ułanów przybrały układ zamkniętego, regularne-go czworoboku, który tworzyły od połu-dnia cztery wolnostojące budynki kosza-rowe, wykonane w konstrukcji szkieleto-wej z wypełnieniem ceglanym i zachowa-ne do dzisiaj przy ul. Mickiewicza 146-150 i ul. Szosa Bydgoska 26.

Równocześnie z formowaniem zabu-dowy wojskowej i wytyczaniem nowej uli-cy powstawała zabudowa w jej wschod-niej pierzei. Z drugiej połowy lat 90-tych XIX w. pochodzą budynki przy ul. Reja 16, 22, 24, 28, 30 – o prostych formach, mó-wiących o pobocznej roli tejże ulicy.

Prostopadle do Ulanenstrasse popro-wadzono Kasernestrasse (ul. Koszarową, ob. Broniewskiego) i rozpoczęto przy niej budowę drugiego kompleksu koszarowe-go dla batalionu pionierów oraz lazare-tu. Koszary tradycyjnie otrzymały postać zabudowy szkieletowej, choć w obrębie tego dużego placu, rozciągającego się od dzisiejszej ul. Sienkiewicza na zachód, aż do ul. Wyspiańskiego, znalazły się też murowane budynki magazynowe i go-

Bydgoska 104 – 1883 r

kochanowskiego 1 – 1885

Mickiewicza 94-96 z 1889 r. budynek w stylu neorenesansu niderlandzkiego

sienkiewicza 33, budynek wpsany do reje-stru zabytków w 2009r. zobacz listę zabytków

Mickiewicza 146/150 koszary ułanów

Page 6: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu10

11

W latach 90-tych XIX w. rozwijała się zabudowa na wolnych działkach przy ul. Mickiewicza i ul/ Bydgoskiej (w obrębie wydzielonego Przedmieścia Bydgoskiego, tj. od ul. Reja do mniej więcej linii Ogrodu Botanicznego, ob. Zoobotanicznego). W przypadku ul. Mickiewicza dominującą formą zabu-dowy była kamienica czynszowa. Obok pochodzących z lat wcześniejszych parterowych domów nakrytych dwuspadowymi dachami i niskich kamie-nic czynszowych o przeważających cechach klasycyzujących, zaczęły po-wstawać nowe, do wysokości 4 kondygnacji, o formach:

• neorenesansowych (Mickiewicza 74 – 1896 r.; Mickiewicza 92; Mickiewicza 102 – 1890 r.; Mickiewicza 124 – 1898 r.; Mickiewi-cza 126 – 1896 r.; Mickiewicza 144 – 1889 r.

tworząc długie linie komunikacyjne, ciągnące się od Starego Miasta aż do wylotu z miasta w okolicach rogatki miejskiej (nadal istniejącej).

Prace przy ostatnim odcinku Mickiewicza (tj. od ul. Matejki w kierunku wschodnim) rozpoczęły się w 1898 r. W porównaniu z wyżej wymienionymi trasami, ul, Broniewskiego wydaje się dziś jakby „urwana” od wschodu za ul. Sienkiewicza. Wynikało to z naturalnych ograniczeń, bowiem dobiegała ona do porośniętego sosnami wzgórza (Hasenberge – Góry Zajęcze), któ-rego pozostałości są nadal czytelne w skarpie przy ul. Bema i lasku z torem saneczkowym przy ul. Fałata.

Ale już w latach 90-tych XIX w. ulica ta przebijała się przez Góry Zajęcze, rozdzielając je na tzw. przednie (Vordere Hasenberge) i tylne (Hintere Ha-senberge). Od strony zachodniej ul. Broniewskiego zamykał kompleks ko-szar ułańskich. Tym samym oczywistą staje się jej główna funkcja. Służyła ona przede wszystkim komunikowaniu dwóch kompleksów koszarowych (Ulanen Kaserne i Pionier Kaserne) między sobą i między fortami, gdyż ścieżką w lasku ułańskim doprowadzała bezpośrednio do drogi rokadowej (ul. Polna).

Już w latach 80-tych XIX w. wyznaczono pierwszą ulicę na linii północ-po-łudnie. Podstawą prawną dla jej regulacji było zarządzenie wydane w 1892 r., na mocy którego szerokość Schulstrasse (ob. ul. Sienkiewicza) określono na 6 m, a chodników na 2 m (wschodni) i 3 m (zachodni). Ulica swoją nazwę wzięła od pobudowanej tam miejskiej, koedukacyjnej szkoły powszechnej. Sam fakt potrzeby wybudowania budynku szkolnego na Przedmieściu Byd-goskim wymownie świadczy o skali zagospodarowania tego terenu i o ilo-ści mieszkańców.

Zwarta zabudowa pierzei tej ulicy formowała się od 1885 r. do końca lat 90-tych XIX w. wysokość budynków wskazuje, z jakiego dziesięcio-lecia pochodzą – niższe, do 3-kondygnacji, powstały w latach 80-tych, 4-kondygnacyjne po 1889 r.. Regularna zabudowa Schulstrasse kończyła się na wysokości dzisiejszej ulicy Słowackiego, ze względu na usytuowanie zajezdni dla wozów komunikacji miejskiej i warsztatów.

Pod koniec lat 80-tych XIX w. miasto podjęło pierwsze próby uspraw-nienia komunikacji miejskiej, doprowadzając do budowania torowisk tram-wajowych, które połączyły odległe przedmieścia między sobą i z centrum. W sierpniu 1889 r. w „Gazecie Toruńskiej” podano, że przez Bramę Bydgoską codziennie przechodzi prawie 8,5 tysiąca mieszkańców, z których znacz-na część kieruje się potem do dworca miejskiego lub dalej, przez most, do Dworca Głównego. W sierpniu 1890 r. Zarząd Królewskiej Fortyfikacji do-szedł do porozumienia z miastem i berlińskim wykonawcą, czego rezulta-tem była umowa, zlecająca wykonanie torowiska na odcinku Przedmieście Bydgoskie – Dworzec Miasto. W ramach tej inwestycji konieczne było po-szerzenie przejazdu Bramy Bydgoskiej.

Mickiewicza 74

Page 7: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu12

13

• klasycyzujących (Mickiewicza 95 – 1897 r.; Mickiewicza 98 – 1894 r.

Mickiewicza 144 – 1889 r.

Mickiewicza 102 – 1890 r. Mickiewicza 98 – 1894 r.

Mickiewicza 95 – 1897 r.

Bardziej różnorodny wygląd uzyskała ul. Bydgoska. Tu, oprócz zabudo-wy ryglowej, powstają murowane kamienice czynszowe oraz budynki o charakterze willowym (Bydgoska 28, 32, 76, 80).

Pod koniec lat 90-tych XIX w. zabudowano wschodnią pierzeję Park-strasse (ul. Konopnickiej). Jej jednolity charakter zabudowy, uzyskany przez zespół wolnostojących lub bliźniaczych budynków o konstrukcji szkiele-towej, z dominantami w postaci obiektów narożnych z wieżyczkami, był wynikiem konsekwentnie realizowanego planu jednej spółki budowlanej: Firmy budowli i wyrobów drewnianych Joseph Houtermans & Carl Walter. Budynki szkieletowe przy ul. Konopnickiej uzyskały niewielką kubaturę

Page 8: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu14

15

dowy zachowały się tam: budynek szkieletowy z 1895 r. oraz, pochodzący z 1903 r., zespół dwóch budynków – mieszkalnego i dawnych warsztatów.

Proces przemiany zagospodarowania działek, leżących w pierwszym re-jonie fortecznym, zaprezentowany na powyższych przykładach, przekłada się na konkretną zmianę legislacyjną.

w 1909 r. nastąpiło zniesienie rejonowych ograniczeń budowlanych. Te-ren Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków otwierał realne szanse na rozwój miasta i stał się cennym obszarem dla firm budowlanych. Drugorzędne, ma-łowartościowe pod względem estetyczno-artystycznym obiekty - zwłaszcza o przeznaczeniu gospodarczym, wyburzono, by na ich miejscu zrealizować przemyślany plan rozbudowy przestrzennej, zmieniając tym samym nie tyl-ko charakter zabudowy, ale i charakter całego przedmieścia. Wraz ze znie-sieniem rejonowych ograniczeń budowlanych, wschodnia część Przedmie-ścia Bydgoskiego sukcesywnie zapełniała się nową zabudową czynszową.

Ulica Sienkiewicza, na północ od zajezdni tramwajowej, aż do 1905 r. pozostawała prawie niezabudowana. Być może ze względu na utrwaloną od ponad 20 lat nazwę tej ulicy (Schulstrasse) zadecydowano o utrzymaniu

Bydgoska 32

Bydgoska 76

i dość uproszczony detal snycerski, ale dwa wyprzedzające je chronolo-gicznie obiekty, wybudowane przez tę samą spółkę budowlaną przy ul. Byd-goskiej 40 i 34/36, świadczą o wyso-kich umiejętnościach ówczesnych bu-downiczych oraz o znajomości technik budowlanych z różnych rejonów Nie-miec, które bezpośrednio miały wpływ na ukształtowanie elewacji.

Kolejny etap zabudowy, który od-zwierciedlił się stylistycznie w wy-glądzie Przedmieścia Bydgoskiego, to okres od 1900 r. do końca pruskiej państwowości w Toruniu. Powstające

w tym czasie kamieni-ce wykazują cechy ar-chitektury wielkomiej-skiej. Budynki osiągają wysokość 4 kondygna-cji i użytkowego pod-dasza, są kilkuosiowe, wyposażone w ryzality, wykusze lub balkony, ozdobione bogatym detalem architekto-nicznym – np. budynki przy ul. Mickiewicza od 52 do 62 – 1904 r.; Mic-kiewicza 61 – 1906 r.; Mickiewicza 63 – 1900 r.; Mickiewicza 79 – 1909 r.; Mic-kiewicza 80/róg Klonowica – 1911 r.; Mickiewicza 84 – 1912 r.; Mickiewicza 89 – 1906 r.; Mickiewicza 93 – 1907 r.; Mickiewicza 109 – 1911 r.; Mickiewicza 112 – 1911 r.; Mickiewicza 116 – 1907 r.; Mickiewicza 118 – 1902 r.; Mickie-wicza 132 – 1906 r.

W latach 90-tych XIX w. intensywne zagospodarowanie terenów i re-gularny układ pierzei kończyły się na linii ul. Matejki. Na wschód od niej, wzdłuż ul. Mickiewicza, rozciągały się tereny miejskie: städtische Lagerplät-ze i städtischer Turnplatz z salą gimnastyczną Królewskiego Gimnazjum oraz duże działki pojedynczych właścicieli, w większości niezabudowane, czasami pełniące rolę składów budowlanych. Na terenie położonym na zachód od granicy dzisiejszej działki przy ul. Rybaki 29 w 1895 r. powstała oczyszczalnia ścieków (teren ob. Toruńskich Wodociągów). Z dawnej zabu-

Mickiewicza

Młody las sienkiewicza 12

Page 9: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu16

17

jednolitego, „szkolnego” charakteru tej jej części. Od 1905 r. przygotowywa-no się do wzniesienia czterech budynków szkolnych – dwóch preparand (tj. szkół przygotowawczych) i dwóch seminariów, których funkcja wiązała z kształceniem kadr nauczycielskich. Podjęte wówczas przedsięwzięcie bu-dowlane było częścią dużego programu inwestycyjnego, przewidzianego przez władze pruskie w ramach reformy szkolnictwa. Szkoły przygotowaw-cze zajęły środkową część terenu, symetrycznie po obu stronach istniejące-go od 1886 r. budynku przytułku dla starców i kalek (Siechenhaus-Wilhelm Augusta-Stiftung), wzniesionego wg projektu budowniczego miejskiego, J. Rehberga.

Po stronie południowej powstał budynek preparandy katolickiej (1904 r.), po stronie północnej budowniczy miejski, B. Gauer, zaprojektował preparandę ewangelicką (1905 r.).

Obydwa budynki seminaryjne pochodziły z pracowni projektowej bu-downiczego miejskiego K. Kleefelda. Jako pierwszy zaprojektowany został budynek katolickiego seminarium nauczycielskiego (l. 1905–1909), a na-stępnie ewangelickiego (l. 1907–1910). Te reny w otoczeniu w/w budynków szkolnych zagospodarowane zostały w formie ogrodów.

Kontynuacją zabudowy wojskowej na tym fragmencie Przedmieścia Byd-goskiego było powstanie na początku XX w. tzw. Koszar Wrangla (pomiędzy 1911–1916 r.), rozmieszczonych po zachodniej stronie ul. Sienkiewicza, na-przeciwko katolickiego seminarium nauczycielskiego. Zachowane do dziś murowane budynki koszarowe wzniesione zostały w uproszczonych for-mach, zbliżonych do neobaroku, z charakterystycznymi wysokimi dachami mansardowymi, dekorowanymi oknami w typie wolich oczek.

Toruń, Mapa 1909 widać już oba seminaria nauczycielskie, mapa ze strony http://www.torun.fortyfikacje.pl/index.php?id=twierdza_mapy

ewangielickie seMinariuM nauczycielskie (l. 1907–1910),sienkiewicza oB. pl. ks. Frelichowskiego 1ob. wyższe seminarium duchowne

preparanda ewangelicka 1905r., sienkeiwicza 38 ob. kolegium języków obcych

Page 10: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu18

19

Przed wybuchem I wojny światowej władze pruskie zdołały zagospo-darować południową pierzeję Waldstrasse (ul. Słowackiego), na odcinku między ul. Sienkiewicza a Konopnickiej. Wymieniony już przy okazji prepa-randy ewangelickiej B. Gauer, w 1907 r. wybudował na tej ulicy szpital oby-watelski. Decydującą rolę przy wyborze miejsca lokalizacji szpitala miała bezpośrednia okolica – działka była niezabudowana i nieco odsunięta od wielkogabarytowej zabudowy mieszkaniowej, a w pobliżu rozciągał się nie-wielki sosnowy lasek – pozostałość po części Gór Zajęczych. Znaczną część ul. Słowackiego zajmują wille i budynki wielorodzinne z okresu po I wojnie światowej.

W latach 1911–1916 uregulowano bieg wschodnich odcinków ul. Ryba-ki, Portowej (ob. Popiełuszki) i Bydgoskiej.

Na ostatnie lata pruskich rządów w To-runiu przypada brukowanie ulic – np. w 1912 r. firma budowlana M. Bartla ukła-dała kamień brukowy na ul. Rybaki.

Rozwojowi budownictwa na terenie Przedmieścia Bydgoskiego towarzyszy-ło przekształcanie zieleni kęp nadwiślań-skich w regularne założenie parkowe. Jak już wspomniano, proces ten rozpoczął się w 1822 r. i był kontynuowany w 2 poł. XIX w., by ostatecznie w 1886 r. połączyć dwie struktury: Lasek Cegielnia (Ziegelei Wäldchen) z Parkiem przy Cegielni (Zie-geleipark) w jeden układ krajobrazowego parku w stylu angielskim.

Jednym z czynników, wpływających na kształtowanie zabudowy Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków, było pruskie pra-wo budowlane. Podstawowym ustaleniem odnoszącym się do zagospodarowania działki, było zachowanie ustalonych przez policję budowlaną proporcji zabudowy względem całego obszaru działki budow-lanej, a także sytuowanie budynków z za-chowaniem linii budowlanej i stawianie

sąsiednich budynków w określonej stylistyce oraz podobnych gabarytach w celu uzyskania spójnego wyglądu całej pierzei. Dla Przedmieścia Byd-goskiego ustalono zagospodarowanie co najwyżej połowy działki (lub 2/3 działki narożnej). Niewielkie budynki w typie altan ogrodowych, tak cha-

kaMienica 1937–1938, proj. B. jezierski, róg słowackiego i MaTejki

Budynki przy ul. słowackiego

Page 11: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu20

21

(do okapu) przekroczyć 5 m. Jednym z bardziej szczegółowych ustaleń było zarządzenie, dotyczące urządzenia w przyziemiu domu kawiarni lub restau-racji – co w przypadku Przedmieścia Bydgoskiego stawało się istotnym roz-strzygnięciem zaplecza gastronomicznego dla licznie przybywających let-ników do Parku Cegielnia. Takie pozwolenie wydawano tylko wówczas, gdy szerokość ulicy wynosiła nie mniej niż 16 m, gdyż – wg Policji Budowlanej – dopiero takie szerokości nie powodowały zatamowania ruchu ulicznego.

W związku z rozwojem przedmieść, od 1907 r. władze Torunia dążyły do stworzeniem spójnego planu urbanistycznego. Opracowanie mapy wraz z pisemnym wyjaśnieniem charakteru zabudowy poszczególnych stref bu-dowlanych, powierzono berlińskiemu profesorowi architektury, Bruno möhringowi. W 1912 r. przesłał on gotowy plan zagospodarowania wraz z opisem, na podstawie którego w 1916 r. wydano broszurę, zatytułowaną „Baupolizei-Verordnung für den Stadtkreis Thorn”.

Teren Przedmieścia Bydgoskiego objęły 4 strefy: 2 strefy budowlane, związane bezpośrednio z zabudową dzielnicy, jedna dla terenu buforowe-go między centrum a przedmieściem oraz jedna obejmująca teren parku i obszary nadwiślańskie. Do klasy drugiej – gdzie znaleźć się miała zabudo-wa w typie kamienic czynszowych do wysokości 4 pięter – zakwalifikowano część Przedmieścia Bydgoskiego wzdłuż głównych ulic: Bydgoskiej, Mickie-wicza, Broniewskiego, Klonowica, Konopnickiej, Sienkiewicza na odcinku od Bydgoskiej do Broniewskiego i Reja we wschodniej pierzei. Kamienicę czynszową wraz z bocznymi skrzydłami lub oficynami w głębi działki uznał Möhring za najbardziej odpowiednią formę, a nawet za jedyne rozwiązanie dla rozwijających się miast, zarówno pod względem budowlanym, admi-

rakterystyczne dla zabudowy Przedmieścia Bydgoskiego, odsuwano od bu-dynku mieszkalnego na minimalną odległość 5 m (a stajnie na 7,5 m). Nowy budynek mieszkalny musiał być oddalony od granicy sąsiada na minimalną odległość 4 m, a budynki gospodarcze (w tym stajnie) na odległość 10 m po uprzednim postawieniu muru granicznego. Wszelkie odstępstwa od tych zasad wynikały z międzysąsiedzkich porozumień. Jako najwyższą, dopusz-czalną wysokość ustanowiono 11 m, a dla oficyn 8 m, przy zastrzeżeniu, że nie będą one wyższe niż główna część frontowa domu. Z kolei, aby uniknąć przesłonięcia fasady domu, wszelkie wolnostojące budynki (np. altany), któ-re planowano wznieść przed elewacją główną, nie mogły swoją wysokością

jeden z Budynków koszar wrangla, ul. fałata

dawny szpiTal oBywaTelski 1907 r.słowackiego 47/49

Bydgoska 26, zoFijówka

Page 12: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu22

23

nistracyjnym, jak i finansowym. W Toruniu, gdzie koszty gruntów nie osią-gnęły jeszcze takich horrendalnych cen, jak w innych miastach Prus, istniała realna możliwość, że plac pod budowę kamienicy zakupi jeden właściciel, który następnie stanie się administratorem wynajmowanych mieszkań.

W zakresie szczegółowych ustaleń obowiązywała tutaj również zasa-da pozostawienia wolnej przestrzeni podwórka w wielkości 4/10 jego po-wierzchni. Trzecią klasą budowlaną objęto buforowy teren między Centrum a Przedmieściem Bydgoskim i częściowo Przedmieściem Chełmińskim, za-mknięty ulicami Moniuszki (Baumschulenweg), Matejki (Heppnerstrasse), Gałczyńskiego (Kirchhofstrasse) i Czerwona Droga (Roter Weg), gdzie tak-że przewidywano kilkukondygnacyjne zabudowania zwarte. Piąta strefa budowlana wypełniała pozostałą cześć Przedmieścia Bydgoskiego, gdzie przewidywano budynki wolnostojące w charakterze willi do wysokości trzech pełnych pięter i półpiętra poddaszowego, które mogły mieć także ryzality wysunięte do 5 m przed lico fasady. Strefą szóstą objęto m.in. te-reny zalewowe nad Wisłą, rejon Parku Miejskiego i Ogrodu Botanicznego (ob. Zoobotanicznego). Teren ten w sposób szczególny otoczono ochroną przed powstawaniem i rozprzestrzenianiem się obiektów przemysłowych i fabrycznych.

W pierwszej ćwierci XX w. oba przedmieścia, w szczególności Bydgoskie, były już uformowaną dzielnicą mieszkaniową o ukształtowanej przestrzeni, z wytyczoną zasadniczą siatką ulic, wypełnioną zabudową o różnorodnym charakterze: kilkukondygnacyjnymi kamienicami czynszowymi z przed-ogródkami oraz wolnostojącymi budynkami willowymi w otoczeniu ogro-dowym, a także z rozciągającym się nad Wisłą parkiem krajobrazowym. Oprócz dominującej zabudowy mieszkaniowej, na obszarze obu przed-

mieść znajdowały się opisane wyżej i w większości zachowane do dzisiaj budynki koszarowe, szkolne i opiekuńcze: szpital obywatelski oraz żłobek (Waisenhaus) i dom dziecka (Kinderheim), wzniesione w pn-wsch rejonach parku Cegielnia (przy zbiegu ul. Bydgoskiej i ul. Przybyszewskiego oraz Szo-sy Bydgoskiej). Z obiektów o charakterze przemysłowym należy wymienić elektrownię wraz z zajezdnią tramwajową przy ul. Sienkiewicza, przepom-pownię na Rybakach oraz drobne zakłady spożywcze.

Niezaprzeczalne zalety osiedlania się w zachodniej dzielnicy miasta przy-ciągały zamożniejszych mieszkańców Torunia, w tym urzędników, lekarzy, prawników, wysokich rangą wojskowych. W kamienicy przy ul. Bydgoskiej 100 mieszkał Stanisław Przybyszewski, który w czasie swojego pobytu (od marca 1905 do lutego 1906 r.) pracował nad ukończeniem dramatu „Ślu-by” i rozpoczynał pracę nad kolejnym pt. „Dzień sądu”. Z kolei w kamienicy przy ul. Konopnickiej 15 mieszkał kompozytor i dyrygent, Zygmunt Mo-czyński, autor popularnego w okresie międzywojennym „Hymnu Pomorza”. Na terenie Przedmieścia Bydgoskiego chętnie osiedlali się przedstawiciele branży budowlanej, m.in. przy ul. Bydgoskiej 26 mieszkał radca budow-lany Bruno Gauer.; pod nr 24 przedsiębiorca budowlany Joseph Houter-mens, a obok, pod nr 22, jego wspólnik Carl Walter. W 1896 r. Houtermans i Walter wraz z rodzinami przeprowadzili się do wspólnie wybudowanego domu (Doppelhaus) przy ul. Bydgoskiej 34/36. Z kolei architekt i przedsię-biorca budowlany Reinhard Uebrick, autor przewodnika po Toruniu, osie-dlił się najpierw przy ul. Rybaki 128, a od 1891 r. przy ul. Bydgoskiej 41.

kochanowskiego 2

Bydgoska 5 ob. urząd stanu cywilnego

Page 13: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu24

25

Bydgoskie w polsce! (ModernizM na BydgoskiM)

Po roku 1920 miasto znalazło się w nowej rzeczywistości politycznej (w Polsce). W Toruniu ulokowano władze administracyjne wojewódz-

twa pomorskiego, magistrackie oraz trzy instytucje administracji teryto-rialnej. Rozpoczął się także proces przenoszenia do Torunia urzędów dru-giej instancji. Miasto zyskało nowy i znaczący status - z roli peryferyjnego ośrodka w strukturze Cesarstwa Niemieckiego, Toruń został podniesiony do rangi stolicy jednego z kluczowych województw II RP, w którym pełnić miał funkcje ośrodka administracyjnego.

Jedną z pierwszych decyzji władz polskich, mającą na celu uzdrowienie niespójnej przestrzeni miasta, było pozbycie się opasujących śródmieście pruskich fortyfikacji i zespolenie organizmu miejskiego z przedmieściami w sprawnie funkcjonującą całość. Złożony proces rozpoczęto od wyburzania okalających śródmieście fortyfikacji i niwelacji wałów oraz fos, a także bu-dowy ulic integrujących przedmieścia z centrum. w 1924 r. Powstała, pro-jektowana jeszcze w czasach pruskich, ul. chopina o długości 500 m, z dwoma jezdniami rozdzielonymi pasem zieleni, na którym w 1928 r. poło-żono tor tramwajowy.

Jednocześnie w miejsce wcześniejszej alei wiązowej wprowadzono nowe nasadzenia głogów i jarzębów w układzie alejowym oraz kompozycje roślin liściastych i iglastych na skwerze sąsiadującym z ul. Chopina. Dzięki urbaniście, Ignacemu Tłoczkowi, który wskazał unikalne walory historyczne i krajobrazowe, zachowano na styku z Bydgoskim Przedmieściem ślady po

ziemnych fortyfikacjach z XVII w., a do kompozycji zieleni włączono cały pas między Al. 50-lecia, ul. Tujakowskiego a Al. Jana Pawła II.

Szeroka akcja budowy gmachów publicznych związana była, jak wcze-śniej wspomniano, z koncentracją w Toruniu władz administracyjnych II in-stancji i związanych z nimi instytucji państwowych. Ogólnie, do połowy lat 30-tych XX w. wzniesiono w Toruniu dziewięć gmachów reprezentacyjnych - państwowych i innych użyteczności publicznej, z czego pięć znalazło się na Bydgoskim Przedmieściu. Wśród nich wymienić należy zaprojektowane przez K. Ulatowskiego: Miejską Halę Wystawową z 1928 r., z rozległym geo-metrycznym ogrodem, Dyrekcję Lasów Państwowych z 1930 r., wzniesiony w l. 1935-1936 Dom Społeczny, zaprojektowany przez inż. arch. kpt. Leopol-da Jarosławskiego.

Niewątpliwie obiektem, którego lokalizacja na Bydgoskim Przedmieściu nadawała prestiż dzielnicy, było Muzeum Ziemi Pomorskiej, zaprojektowa-ne przez Tadeusza Kaszubskiego i Stefana Putowskiego w 1936 r. i ukoń-czone w stanie surowym w 1938 r., będące jednym z czterech, wzniesio-nych w przedwojennej Polsce gmachów muzealnych.

Jednocześnie od połowy lat dwudziestych XX w. w dzielnicy powstają pierwsze po wojnie budynki mieszkalne. Atrakcyjność Bydgoskiego Przed-mieścia, polegającą na bliskości historycznego centrum, łatwo dostępnych, uzbrojonych terenach i prestiżu dzielnicy, dostrzegły różne grupy zawodo-we, reprezentujące wyższe warstwy społeczne.

Tu miał rezydencję Wojewoda Pomorski – ul. Fredry 6-8, siedzibę dwa konsulaty: niemiecki – ul. Bydgoska 34/36, czasowo nr 60 i belgijski – ul. Mic-kiewicza 20;

ul. chopina z 1924 r.

Fredry 6-8, 1914 r. dawne kasyno wojskowe, pierwsza siedziba szkoły oficerskiej później rezyden-cja wojewody pomorskiego

Page 14: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu26

27

Miejska hala wysTawowa, obecnie targi toruńskie, 1928, proj. k. ulatowski,Bydgoska 3

regionalna dyrekcja lasów pańsTwowych 1931r. proj. k. ulatowski, rzeźby niedźwiadków l. zelek, Mickiewicza 9

doM społeczny, 1935 ob. ds1, proj. l. jarosławski, Mickiewicza 2/4

MuzeuM zieMi poMorskiej ob. wydział matematyki i informatyki umk, 1945, proj. s. putowski, t. kaszubski, chopina 12/18

Tor saneczkowy przy FałaTa

Page 15: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu28

29

wszystkie wyróżniające się dzięki reprezentacyjnej zabudowie i ogrodom w ich otoczeniu. Wśród mieszkańców znajdowały się zarówno zamożne osoby, wykonujące wolne zawody, głównie adwokaci, jak i urzędnicy czy wojskowi. Kapitał lokowały tu zarówno osoby prywatne, jak i duże firmy (np. Towarzystwo Ubezpieczeniowe Vesta, ZUS), zachęcone do budowy mieszkań pod wynajem ulgami podatkowymi, klarowną polityką miasta w zakresie sprzedaży lub bezpłatnego przyznawania gruntów, co przy du-żym w Toruniu zapotrzebowaniu na mieszkania dla urzędników oznaczało bezpieczną lokatę kapitału oraz pewny zwrot kosztów inwestycji. Taki stan rzeczy powodował, że wśród innych dzielnic, to właśnie Bydgoskie Przed-mieście najsilniej przyciągało kapitał, także spoza Torunia.

Analiza typów zabudowy mieszkaniowej z okresu dwudziestolecia mię-dzywojennego w Toruniu prowadzi do wniosku, że stosowano wówczas cztery zasadnicze typy. Pierwszy z nich stanowiły stosunkowo nielicznie wy-stępujące wille w otoczeniu ogrodowym, wznoszone głównie od połowy lat dwudziestych do początku lat trzydziestych, których znaczne skupienie występuje na Bydgoskim Przedmieściu. Wśród nich wymienić należy m.in. zaprojektowane przez B. Jankowskiego i wzniesione w 1925 r. wille: Anto-niego Rosochowicza przy ul. Bydgoskiej 1/3, mec. Stanisława Tempskiego

doM sTarców, oB. nauczycielskie kolegiuM jezyków oBcych, sienkiewicza 36, 886-1887, nr rej.: a/274 z 10.05.1988

Bydgoska 34-36

Bydgoska 1/3

Mickiewicza 7, budynek «Vesta»

przy ul. Bydgoskiej 5 oraz mec. Pawła Ossowskiego, sena-tora RP, przy ul. Moniuszki 10.

Drugi typ to wielorodzinne, wolnostojące domy bliź-niacze, licznie reprezentowane w omawianej dzielnicy, w szczególności na osiedlu przy ul. Fałata. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje bliźniaczy dom przy ul. Ka-sprowicza 14/16, zaprojektowany przez wybitnych war-

Page 16: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu30

31

czającą zielenią oraz z założeniem parkowym, przechodzącym w rozległe łąki nadwiślańskie. Zabudowa Bydgoskiego Przedmieścia i Rybaków stano-wi fascynującą i różnorodną mozaikę stylów i form architektonicznych, bę-dącą rodzajem „żywego muzeum architektury” wpisanego i jednocześnie tworzącego historyczny układ urbanistyczny obu przedmieść.

W obrębie wpisywanego do rejestru zabytków obszaru znajdują się na-stępujące obiekty, wpisane do rejestru zabytków indywidualnymi decyzjami (część z nich wraz z historycznymi działkami i elementami wyposażenia):

park miejski, decyzja z 20. 01. 1997 r., nr rejestru zabytków woj. 1. kujawsko-pomorskiego (dalej nr rejestru) A/78; willa fachwerkowa, ul. Bydgoska 34-36, decyzja z 01. 08. 1983 r., 2. nr rejestru A/242; willa fachwerkowa, ul. Bydgoska 40,: decyzja z 01. 08. 1983 r., 3. nr rejestru A/243; kamienica fachwerkowa, ul. Bydgoska 50-52, decyzja z 01. 08. 4. 1983 r., nr rejestru A/241; kamienica, ul. Bydgoska 82, decyzja z 01. 08. 1983 r., nr rejestru 5. A/239; kamienica, ul. Bydgoska 90, decyzja z 25.11.2004 r., nr rejestru 6. A/267; willa, ul. Chopina 20, decyzja z 27.06.1994 r.; nr rejestru A/109 7. kamienica, ul. Chopina 26 (d. Krasińskiego 17), decyzja 8. z 18.02.1991 r.; nr rejestru zabytków A/539 willa, ul. Konopnickiej 14, decyzja z 27.07.2006 r., nr rejestru 9. A/1102; willa, ul. Konopnickiej 18, decyzja z 03.11.1993 r., nr rejestru 10. A/128; willa, ul. Krasińskiego 84, decyzja z 27. 08.1985 r., nr rejestru 11. A/234; kamienica, ul. Ks. Kujota 7, decyzja z 30.05.1988 r.; nr rejestru 12. A/569 sala gimnastyczna Królewskiego Gimnazjum, ob. I LO, ul. Mic-13. kiewicza 15-17, decyzja z 05.06.2009 r., nr rejestru zabytków A/1531 willa. ul. Mickiewicza 20, decyzja z 25.05.1984 r.; nr rejestru 14. A/948; kamienica, ul. Mickiewicza 28, decyzja z 27.03.1991 r., nr reje-15. stru A/169; kamienica, ul. Mickiewicza 59, decyzja z 08.09.1992 r., nr reje-16. stru A/153 kamienica, ul. Mickiewicza 86, decyzja z 18.02.2008 r. , nr reje-17. stru A/1352; kamienica, ul. Mickiewicza 144, decyzja z 27.08.1985 r., nr reje-18. stru A/235;

kasprowicza 14-16

Moniuszki 10

szawskich architektów, B. Lacherta i J. Szanajcę. zo-bacz informację o architektach

Trzeci typ to wielopiętrowe bloki mieszkalne, wolnostojące lub grupowane w zespoły mieszkanio-we. Ich cechą charakterystyczną jest usytuowanie na działkach na osi północ – południe, co było wyrazem recepcji nurtów związanych ze szkołą Bauhausu. Przykłady stanowią tu m. in.: osiedle Zakładu Ubez-pieczeń Pracowników Umysłowych przy ul. Mickie-wicza, wzniesiony w 1934 r. budynek mieszkalny Towarzystwa Ubezpieczeń „Vesta” przy ul. Mickiewi-cza 7, zaprojektowany przez Werę i Kazimierza Syl-westrowiczów i wzniesiony w latach 1934-1935 blok

mieszkalny przy ul. Mickiewicza 34/36, zaprojektowany przez B. Lacherta i J. Szanajcę.

Czwarty typ reprezentują wielkomiejskie, wielopiętrowe kamienice, sta-wiane w liniach regulacyjnych ulic, tworzące zwarte pierzeje uliczne lub plombowe uzupełnienia istniejącej zabudowy. Najciekawsze przykłady stanowią tu m. in. kamienice przy ul. Moniuszki 5 i 7, wzniesione w latach 1936–1938 oraz Słowackiego 36, 38/40 z lat 1936–1938.

Jak wcześniej wspomniano, na Bydgoskim Przedmieściu znajduje się największy w Toruniu, spójnie ukształtowany i dobrze zachowany zespół budowlany z dwudziestolecia międzywojennego, reprezentujący ówcze-sne nurty urbanistyczne i architektoniczne. W wielu obiektach zachowały się oryginalne detale wystroju fasad, wśród których na szczególną uwagę zasługują m.in. portale kamienic, szlachetne wyprawy tynkarskie, stolarki drzwiowe i okienne.

Walory Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków podkreśla się przy okazji każdej publikacji, dotyczącej Torunia. Wyszczególnia się przede wszystkim wielkomiejski charakter dzielnicy, przemyślany i konsekwentny układ urba-nistyczny, harmonijne połączenie zabudowy willowej i czynszowej z ota-

Moniuszki5/7

Page 17: Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieściaw Toruniu

Ilustrowana Historia Bydgoskiego Przedmieścia w toruniu32

opr

aco

wa

nie

Paw

eł k

ołac

zzd

jęci

a

erne

st w

ińcz

yk

skła

d

dor

ota

dom

inia

kei

kons

tudi

o.pl

stow

arzy

szen

ie

Bydg

oski

e Pr

zedm

ieśc

ie

willa i ogrodzenie, ul. Moniuszki 10, decyzja z 13.01.2009 r., nr 19. rejestru A/1403/1-2 dom drewniany, ul. Rybaki 13, decyzja z 07.06.1984 r.; nr reje-20. stru A/439 kamienica, ul. Sienkiewicza 19-21, decyzja z 12.08.1993 r., nr 21. rejestru zabytków A/135; kasyno oficerskie dawnych koszar pionierów, ul. Sienkiewicza 33, 22. decyzja z 05.06.2009 r., nr rejestru A/1532 przytułek dla starców i kalek (Siechenhaus-Wilhelm Augusta-23. Stiftung), ul. Sienkiewicza 36, decyzja z 10.05.1988 r., nr reje-stru A/274

Poza wymienionymi wyżej obiektami, na terenie Bydgoskiego Przedmie-ścia i Rybaków znajdują się także inne zabytki nieruchome, które kwalifikują się do objęcia ich indywidualną ochroną przez wpis do rejestru zabytków.

Przeprowadzone przez Kujawsko-Pomorskiego WKZ postępowanie do-wodowe w celu ustalenia wartości naukowych, historycznych i artystycz-nych stosownie do art. 6 ust.1 pkt 1 lit. b ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochro-nie zabytków i opiece nad zabytkami opierało się na analizie następujących materiałów:

1. „Zabudowa Bydgoskiego Przedmieścia.”, oprac. M. Grzęska-Ja-niak i A Walczak, PDNH PP PKZ Toruń 1979, mps w zbiorach MKZ w Toruniu,

2. „Studium historyczno-konserwatorskie terenu ogrodu zoobota-nicznego oraz fragmentu Przedmieścia Rybaki Torunia”, oprac. zb., Toruń 1995, mps w zbiorach MKZ w Toruniu,

3. „Analiza historycznej kompozycji przestrzennej Przedmieścia Bydgoskiego i Rybaków”, opr. J. Kucharzewska, W. Romaniak i A. Lewandowska, Toruń 2009, mps w zbiorach WKZ w Toruniu,

4. „Park na Bydgoskim Przedmieściu. Dokumentacja historyczno-konserwatorska”, oprac. J. B. Chrostowscy, S. Jarosz, Toruń 1991, mps w zbiorach WKZ w Toruniu

5. dokumentacji ewidencyjnej (karty ewidencyjne zabytków ar-chitektury i budownictwa oraz wykaz obiektów w gminnej ewidencji zabytków), materiałach kartograficznych, ikonografii, zdjęciach lotniczych z lat 20-tych i ok. 60-tych XX w. oraz

6. Historia rozwoju obu przedmieść oraz kształtowania ich ukła-du przestrzennego opisana jest także w nowej, wielotomowej „Historii Torunia” pod red. M. Biskupa. Podstawą do wykonania zamieszczonej w decyzji mapy z granicami ochrony obszaru były oryginały map ewidencyjnych w skalach – 1:2500, 1:1500 i 1:1000.