İlk tÜrk devletlerİ -...

51

İLK TÜRK DEVLETLERİ

3. Ünite

118

1. Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı ........................................................................................ 52

2. Orta Asya'da Kurulan İlk Türk Devletleri ........................................................................ 54

3. Diğer Türk Devletleri ve Topluluklar ............................................................................... 63

4. İlk Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık ....................................................................... 68

Konu Değerlendirme Testi .......................................................................................... 73

52

119 120

Türklerin İlk Ana Yurdu

Türklerin ilk ana yurdu Orta Asya’dadır.

Orta Asya; Asya Kıta’sının ortasında yer alan, do-ğudan Kingan Dağları, kuzeyden Sibirya, batıdan Hazar Denizi, güneyden Hindikuş ve Karanlık dağları ile çevrili olan bölgedir.

Türklerin ilk ana yurtları; Altay-Sayan Dağlarının kuzeybatısı, Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Aral Gölü-nün çevresi ve Hazar Denizi’nin doğusu arasında kalan bölgedir.

Coğrafi şartlar nedeniyle göçebe yaşam tarzına sahip olmaları Türklerin ilk anayurdunun sınırlarının tam olarak belirlenmesini engellemiştir.

Orta Asya’da karasal iklim (kışlar soğuk, yazlar sı-cak ve kurak) hâkimdir.

Orta Asya’nın iklimi ve coğrafi şartları Türklerin savaşçı ve mücadeleci bir karaktere sahip olmala-rını sağlamıştır.

Orhun Nehri ve Çevresi

Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı

Türk Adının Anlamı

İlk Çağlardan itibaren Türklerin çok sayıda millet-le temas etmeleri

sonucunda Türk adı farklı milletlerin kaynakların-

da çeşitli şekillerde kaydedilmiştir.

Türk kelimesinin yazılı olarak kullanılması ilk

defa MÖ 1328 yılında Çin tarihlerinde

"Tu-Kiu" şeklinde görülmektedir.

Türk adı Kök-Türk Devleti’nin adında resmî bir kimlik

kazanmıştır.

MS VIII. yüzyıldan itibaren Bizanslılar, İranlılar ve

Araplar Türkçe konuşan ve boylar halinde yaşa-yan bütün topluluklara Türk

adını vermişlerdir.

Türk adı, Kök Türk Kitabelerinde “Türk ve Tü-

rük” şeklinde geçmektedir.

Kaşgarlı Mahmut, “Divân-ı Lûgat-it Türk” adlı eserinde, Türk’e “olgunluk çağı” anlamını verir.

Ziya Gökalp Türk kelimesinin anlamını “töreli, ka-nun nizam sahibi“ olarak açıklar.

Uygurlar zamanından kalma belgeler kelimenin

“güç, kudret” anlamında olduğunu

söyler.

Çin kaynaklarında ise “miğfer”

anlamında kullanılmıştır.

Türkiye kavramı ile de önceleri Orta Asya bölgesi kastedilmiş, daha sonra Volga Nehri’nden Orta Avrupa’ya kadar uzanan bölge ve

12. yüzyıldan sonra ise Anadolu için kullanılmış-tır.

resim


53

121 122

Türk Göçlerinin Yönleri

Kuzeyde, Sibirya’ya

Doğuda, Çin ve Uzakdoğu ülkelerine

Güneyde, Hindistan, Afganistan’a

Batıda, bir kısmı Hazar Denizi’nin kuzeyinden Av-rupa’ya, diğer kısmı ise Hazar’ın güneyinden İran, Suriye, Mısır ve Anadolu’ya

Türk Göçlerinin Sonuçları:

Orta Asya Türk kültür ve uygarlığı dünyanın deği-şik bölgelerine yayılmıştır.

Türk kültürü ile diğer kültürler arasında karşılıklı etkileşim yaşanmıştır.

Türkler göç ettikleri yerlerde yeni devletler kur-muşlardır.

Başka toplulukların da göç etmelerine ve dünya-nın siyasi yapısının değişmesine neden olmuşlar-dır.

Değişik coğrafyalarda kurulan Türk devletlerinin varlığı Türk tarihinin bir bütün olarak incelenme-sini zorlaştırmıştır.

Orta Asya Türk Göçlerinin Sebepleri ve Sonuçları

Göç, kişilerin veya toplulukların yaşamlarını sür-dürmek amacıyla bir yerleşim yerinden diğerine giderek meydana getirdikleri yer değiştirme ha-reketidir.

Türkler yaşadıkları coğrafyanın gereği olarak hayvancılıkla uğraşmışlar, bu durum da konar-göçer yaşam tarzını (bozkır kültürü) benimsemelerine neden olmuştur.

Türkler, tarih boyunca farklı sebeplerle ana yurt-larından değişik bölgelere göç etmek zorunda kalmışlardır.

Türklerin ilk göçleri MÖ XVI. yüzyılda başlamıştır.

MÖ XII. yüzyıl ve MS IV-IX. yüzyıllar arasında da göçler yoğunlaşmıştır.

Türk Göçlerinin Nedenleri:

Orta Asya’nın, kuraklık nedeniyle iklim ve toprak koşulları yönünden tarım ve hayvancılığa elveriş-siz hâle gelmesi

Nüfusun hızla artması karşısında, geçim kaynak-larının yetersiz kalması

Salgın hastalıklar

Türk boyları arasındaki siyasî anlaşmazlıklar ve bunun yol açtığı savaşlar (Mücadeleyi kaybeden taraf, diğer tarafın hâkimiyeti altına girmektense göç etmeyi tercih ediyordu (Bağımsızlık düşüncesi)

Dış baskılar (Çin, Kitan ve Moğol baskıları gibi)

Yeni ülkeler fethetme ve yeni yurt kurma düşün-cesi (Türk Cihan Hâkimiyeti düşüncesi)

Ötügen

Sibirya

Hindistan

Avrupa

Afrika

Hint Okyanusu

Akdeniz

Karadeniz

Atlas Okyanusu

Çinİran

ASYA HUN DEVLETİ

Türk Göçlerinin Yönleri

54

123 124

Mete Han Dönemi

Mete Han Orta Asya’daki Türk boylarını, Moğol-ları ve diğer kavimleri egemenliği altına alarak Hunları bir imparatorluk haline getirmiştir.

Mete büyük tehlike olarak gördüğü Çin üzerine birçok sefer yaparak onları baskı altına almış ve Çinliler ile ilk yazı-lı antlaşmayı yaparak onları vergiye bağlamıştır (MÖ 200).

Mete, Çin’e karşı üstünlük kurmasına rağmen ka-labalık Çin nüfusu arasında benliklerini kaybede-bilecekleri düşüncesi ile Çin’i işgal etmemiştir.

İkili Sistem

Mete’nin kurduğu bu sisteme göre devlet daha kolay yönetilmek üzere doğu ve batı olarak ikiye ayrılır; doğuda asıl hükümdar, batıda ise “yabgu” denilen hanedandan bir yönetici bulunurdu.

Mete, Çin ile ticari antlaşmalar da yapmıştır. İki devlet İpek Yolu’na egemen olmak için mücadele etmiştir.

Mete döneminde Hunlar en geniş sınırlarına ulaş-mışlardır.

Mete’nin kurduğu devlet sistemi daha sonra ku-rulacak Türk devletleri tarafından örnek alınmış-tır.

Ki-ok Dönemi

Mete’nin ölümüyle yerine oğlu Ki-ok geçmiştir (MÖ 174)

Çin’le ekonomik ve siyasi ilişki geliştirmek için Çinli bir prensesle evlenmiştir.

Çinlilerin Hun sarayına girmesi Hunlar için olum-suz sonuçlar doğurmuştur (entrikalar ve casusluk nedeniyle).

Asya Hun Devleti (Büyük Hun Devleti)

Hunlar önceleri Sarı Irmağın hemen kuzeyindey-ken, daha sonra sınırlarını genişletmiş; Türklerin kutsal saydığı Ötüken çevresi merkez olmak üze-re, Selenga ve Orhun Irmağı çevresine yayılmışlardır.

Hunlar tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devleti-dir.

Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır (MÖ 220-209).

Teoman, Çinliler, Moğol asıllı Tunguzlar ve Yüe-çiler ile savaşmıştır.

Çinliler bu dönemde Hun akınlarına karşı “Çin Seddi’nin” yapımına başlamışlardır.

Teoman’ın oğlu Mete, babasına karşı taht müca-delesine girişmiş ve MÖ 209’da Hun Devleti’nin başına geçmiştir.

ASYA HUN DEVLETİ

KuzeyHunlarıÖtügen

Sibirya

Hindistan

Avrupa

Afrika

Hint Okyanusu

Akdeniz

Karadeniz HazarDenizi

Atlas Okyanusu

Çinİran

Güney Hunları

Çin Seddi

Orta Asya'da Kurulan İlk Türk Devletleri

resim

resim


55

125 127

Kavimler Göçünün Sonuçları

Roma İmparatorluğu, 395 yılında Batı ve Doğu Roma İmparatorluğu olarak ikiye ayrıldı. 476 yı-lında Batı Roma İmparatorluğu sona erdi.

Avrupa, uzun yıllar karışıklıklar içinde kaldı.

Germen kavimlerinin yerli halkla kaynaşması so-nucunda bugünkü İngiliz, Fransız, İspanyol ve Alman uluslarının temeli atıldı.

Kavimler Göçü, bazı tarihçiler tarafından İlk Ça-ğın sonu, Orta Çağın başlangıcı olarak kabul edil-di.

Avrupa Hun Devleti kuruldu.

Avrupa’da kilise önem kazandı, Hıristiyanlık ya-yıldı ve skolastik düşünce egemen oldu.

Türk kültürü Avrupa’da yayılma gösterdi.

Avrupa’da feodalite(derebeylik) rejimi ortaya çık-tı.

Gotlar

Gotlar 1. - 2. yy.

Angllar

Saksonlar Burgundlar 2. yy.

Langobardlar488

Burgundlar406/407-436

Franklar420

Süevler411-585

AtlasOkyanusu

Burgundlar443-534

Langobardlar536

Langobardlar568-774

Ostragotlar3. yy. - 375/76

Ostragotlar453-488

Ostragotlar493-552

Vizigotlar3. yy. - 375/76

Vizigotlar397-401/08Vizigotlar

418-507

Vizigotlar507-711Vandallar

411-428

Vandallar439-533/34

SüevlerFranklar

Vizigotlar382-395

Saksonlar

Angllar5. yy

Hun Göçleri

Kavimler Göçü Haritası

Asya Hun Devleti’nin Yıkılması

Ki-ok’dan sonra Çin etkisi ve entrikaları neticesinde Hun Devleti MÖ 58’de Batı ve Güney olarak ikiye ayrılmıştır.

Çi-Çi’nin başında bulunduğu Batı Hunları Çinliler ile yaptığı mücadeleyi kaybederek MÖ 36 yılında yıkılmıştır.

Güney Hunları ise önce kendi aralarında ikiye bö-lünmüş ardında da Çinliler tarafından yıkılmışlar-dır.

Hunların yıkılmasıyla Çin bölgenin en büyük gücü olmuştur.

Hunların bir kısmı, Çin idaresinde kalmalarına rağmen milli benliklerini korumaya çalışmışlar, bir kısmı ise Batı’ya doğru göç etmiştir.

Hunların bir kolu olan Tabgaçlar Çin’in kuzeyinde bir devlet kurmuşlardır.

Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti

a. Kavimler Göçü (MS 350-375)

Asya Hun Devleti’nin yıkılmasıyla Batı’ya doğru yönelen Hun boyları MS 350 yıllarında Aral gölü ile Hazar denizinin kuzeyindeki Alan ülkesini ele geçirmişlerdir.

Hunlar, Karadeniz’in kuzeyinde ve Doğu Avru-pa’da bulunan Vizigotlar, Ostrogotlar, Vandallar, Burgondlar ve Germenler gibi kavimleri de önle-rine katarak Batıya doğru ilerlemeyi sürdürmüş-lerdir.

Yıllarca süren ve pek çok ulusun yer değiştirme-siyle sonuçlanan bu olaya “Kavimler Göçü” adı verilmiştir.

etkinlik

resim

56

128 129

Feodalite (Derebeylik)

Feodalite kavramı, Kavimler Göçünün yarattığı karışıklıklar yüzünden kendilerini güvende gör-meyen halk ve toprak sahiplerinin güçlü kişilerin koruması altına (himayelerine) girmeleri ile ortaya çıkmıştır.

Halk, bağlılık yemini ederek derebeyinin himaye-sine girer, derebeyi de halkın güvenliğini sağlaya-cağına söz verirdi.

Halkın himayesini (korunmasını) sağlayan kişile-re süzeren (senyör), himaye edilenlere (korunanlara) de vassal denirdi.

Böylece IX. yüzyılda senyör adı verilen güçlü kişi-lerle vassallar arasında bir hiyerarşi gelişti.

Feodalite rejiminin temeli ülkenin birçok yöne-tim birimine ayrılması ve şato, kale gibi korunaklı yerlerde yaşayan derebeyleridir.

Orta Çağ boyunca devam eden feodalite, XV. yüzyılda barutun ateşli silahlar ve top yapımında kullanılması ve Haçlı Seferlerine katılan derebey-lerin seferlerden sonra ekonomik ve askeri ba-kımdan zayıflamasının etkisiyle sona ermeye başladı.

Feodalitenin yıkılması mutlak krallıkların güçlen-mesini sağladı.

Yeni Çağ başında Almanya dışında bütün Avru-pa’da feodalite yıkılmıştır.

Orta Çağ'da Bir Kale

Asiller

Her türlü haklara sahiptiler. En üstte "Senyör" denilen derebeyi bulunurdu. Senyörlerin en büyüğü kraldı. Derebeylerinden sonra, Dük, Kont, Baron, Vikont ve Şövalye ünvanlı kişiler gelirdi.

Rahipler

Papaya bağlıdırlar. Büyük topraklara sahip olarak zenginleşmişler ve senyörler gibi yaşamışlar, askerlikten ve vergiden muaf tutulmuşlardır.

Burjuvalar

Ticaret ve sanayi sayesinde zenginleşmişlerdir. Belli bir miktar para karşılığında senyörlerin koruyuculuğu altına girmişlerdir.

Köylüler

En kötü şartlarda yaşayanlardır. İkiye ayrılırlar:

Serbest Köylüler: Topraktan kazandıklarının bir bö-lümünü Senyörlerine vergi olarak verirlerdi, mallarını çocuklarına miras bırakabilirlerdi.

Serfler: Toprakla birlikte alınıp satılan, hiçbir hakla-rı olmayan, efendilerinin topraklarında çalışıp onlara hizmet eden en alt sınıftır.

resim

resim


57

130 131

Attila’nın Batı Roma Seferi

Batı Roma üzerine gitmeyi amaçlayan Attila, ön-celikle Balkanlarda güvenliği sağlamak üzere Bal-kanlara seferler düzenlemiş ve Doğu Roma İmparatorluğu ile Anatolyus Antlaşması’nı imzalamıştır (447).

Bu antlaşmayla Doğu Roma’nın vergileri üç katı-na çıkmış ve bölge askerden arındırılmıştır.

Doğu Roma’nın tamamen etkisizleştiğine inanan Attila yönünü Batı Roma’ya çevirmiştir.

Attila Batı Roma İmparatoru'nun kız kardeşi ile evliliği karşılığında çeyiz olarak Roma toprakları-nın yarısını istemiştir.

İsteğinin geri çevrilmesini bahane eden Atilla, Galya Seferine çıkmıştır (451).

İki tarafında ağır kayıplar verdiği bu savaştan ke-sin sonuç alınamamıştır.

452 yılında ordusuyla doğrudan İtalya’ya giren Attila’ya karşı gücü olmayan Roma, arabuluculuk için Papa I. Leon’u Attila’nın yanına gönderdi.

Papa, Attila’dan, tüm Hristiyanlık dünyası adına Roma’yı bağışlamasını istedi. Attila, Papa ile anlaştıktan sonra geri dön-dü.

Attila’nın geri dönüşünde,

Roma’nın Hıristiyanlar için kutsal bir merkez ol-ması,

Batı Roma’nın gücünün kırıldığına inanması,

Doğu’da Sasani Devleti üzerine sefere çıkmak is-temesi etkili olmuştur.

Macar Müzesindeki Attila Heykeli

b. Avrupa Hun Devleti (375-469)

Bilinen ilk hükümdarları Balamir’dir.

Kuzey Hun Devleti’nin dağılmasından sonra batı-ya yönelen Hunlar, başlarındaki Balamir’le önce Ostrogotları, daha sonra Vızigotları önlerine katarak Avrupa içlerine kadar gelmişlerdir.

Macaristan merkezli olarak, Orta Avrupa'da ku-rulan Avrupa Hun Devleti’nde Balamir’den sonra Uldız yönetimi ele almıştır (378).

Uldız, Batı ve Doğu Roma devletleriyle aynı anda savaşamayacağını düşündüğünden

Doğu Roma'yı etkisiz hale getirmek,

Batı Roma ile iyi ilişkiler kurmak politikasını uygulamıştır.

Türkler ilk kez bu dönemde Anadolu'ya girmişler-dir.

Uldız’ın ölümüyle Karaton ve Rua Avrupa Hunla-rının başına geçmişlerdir.

Attila Dönemi

Avrupa Hunları'nın en parlak dönemidir.

Büyük kardeşi Bleda ile birlikte tahtı paylaşmakla beraber, tüm yetkiler Attila’da olmuştur.

Avrupalılar Atilla'yı kendilerini cezalandırmak için tanrı tarafından gönderilen “tanrının kırba-cı" olarak nitelendirmişlerdir.

Attila, Hun-Doğu Roma arasındaki esirlerle ilgili problemleri çözmek ve ilişkileri yeniden düzenle-mek amacıyla 434 yılında Margos Barışı’nı imzalamış-tır.

Doğu Roma’nın Hun üstünlüğünü kabul ettiği antlaşmaya göre Doğu Romalılar (Bizanslılar) Hunlara karşı diğer kavimlerle ittifak yapmaya-cak, Doğu Roma’nın vergileri iki katına çıkarıla-caktı.

resim

resim

58

132 134

Örnek 1Aşağıdaki Türk devletlerinden hangisi Kavimler Göçü'ne sebep olmuştur?

A) Göktürkler

B) Oğuzlar

C) Uygurlar

D) Hunlar

E) Hazarlar

Çözüm 1 Çin egemenliğine girmek istemeyen Hun Türklerinin batıya göç etmesi Avrupa’da Kavimler Göçünün yaşan-masına sebep olmuştur.

Örnek 2Türklerin göç etmelerinde,

• anayurttopraklarınınartannüfusubesleyemeyecek duruma gelmesi,

• sıkgörülenkuraklıklarveiklimdeğişimlerigibi sebepler etkili olmuştur.

Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabi-lir?

A) Türklerin göçlerle kültürlerini yaymak istediklerine

B) Türklerin sömürgecilik yapmaya çalıştıklarına

C) Türklerin şartların zorlamasıyla göçe başladıklarına

D) Türklerin dillerini yaymak istediklerine

E) Türklerin değişimi göç etmede gördüklerine

Çözüm 2 Verilen bilgiler coğrafi ve sosyal etkenlerin göçü zorun-lu kılmasıyla ilgilidir. Türkler de şartların zorlamasıyla zorunlu olarak göç etmişlerdir.

Avrupa Hun Devleti’nin Yıkılışı

Attila, İtalya seferinden döndükten sonra öldü (453).

Attila ile birlikte Hun Devleti’nde babadan oğula geçen bir hükümdarlık sistemi ortaya çıktı.

Attila’nın ölümünden sonra yerine geçen oğulları İlek, Dengizik ve İrnek, ülkeyi babaları gibi yöne-temediler.

Germen kavimleri ve Doğu Roma ile yapılan mücadelelerde Hunlar büyük yara aldılar.

Orta Avrupa’da tutunmanın zor olacağını anlayan Hunların bir kısmı Karadeniz'in kuzeyine gider-ken, bir bölümü de Orta Asya'ya dönmüşlerdir.

Avrupa Hun Devleti’nin Avrupa’ya Etkileri

Avrupa Hunları, siyasi istikrar ve güvenliği sağla-dıklarından dolayı doğu-batı arasındaki ticari fa-aliyetleri kolaylaştırmışlardır.

Avrupalılar, pantolon ve ceket giymeyi, at koşum-ları ve atları eyerleme yöntemleri konularında Hunlardan etkilenmişlerdir.

Avrupa’daki bazı kavimler ordularını Türk ordu-sunu örnek alarak yapılandırmışlardır.

Hunlar Roma'dasoru


59

135 136

Kök Türk Devleti

Bumin Kağan önderliğinde "Avarların" egemen-liğinden kurtularak "Ötüken" merkezli olarak kurulmuştur (552).

Türk adını devlet ismi olarak ilk defa Kök Türkler kullanmıştır.

Bumin Kağan, Türklerdeki ikili teşkilat gereğince, devletin batısının yönetimini kardeşi İstemi Yabguya vermiştir.

Bumin Kağan döneminde Avarlar etkisiz hale ge-tirilmiş, Çin’le siyasi ilişkiler kurulmuştur.

553’de Bumin Kağan ölmüş, yerine önce Ko-lo sonra da Mukan Kağan geçmiştir (553).

Mukan Kağan dönemi Kök Türk Devleti’nin en güçlü dönemi olmuştur.

Mukan Kağan ilk seferini Avarlar üzerine yaparak onları yenmiş ve yurtlarını terk ederek batıya göç etmelerini sağlamıştır.(555).

İpek Yolu’nu elinde bulunduran Ak Hunlara karşı Sasaniler ile iş birliği yapan Kök Türkler, Ak Hun Devleti’nin yıkılmasını sağlamışlardır.

Sasaniler ile ilişkisi bozulunca da onlara karşı Bizanslılarla anlaşma politikası izlemiş İpek Yo-lu'nun denetimini ele geçirmiştir.

Bumin KağanBüstü

Kök Türk Devleti’nin İkiye Ayrılması

Mukan Kağan'ın ölümü üzerine başa geçen Tapo Kağan halk ve ileri gelenlerin karşı çıkmasına rağ-men "Budizm" dinini benimsemiştir.

Dış politikada da başarılı olamayarak itibarı sarsı-lan Tapo Kağan 581 yılında ölmüştür.

Tapo Kağan’ın ölümü üzerine Kurultay tarafın-dan hükümdar seçilen İşbara Kağan döneminde Çin, Türkleri milli kimliklerinden uzaklaştırmak için yoğun çaba harcamıştır.

İşbara Kağan döneminde yaşanan iç karışıklıklar sonucu büyük devlet 582'de Doğu ve Batı Kök Türk olarak ikiye ayrılmıştır.

Doğu Kök Türkler 630, Batı Kök Türkler ise 659 yılında Çin egemenliğine girmiştir.

Batı Kök Türk Devleti

Doğu Kök Türk Devleti

Sasanîlere karşı Bizans (Doğu Roma) ile ittifak yap-mak üzere 568 yılında İstanbul’a gönderilen elçiler, Orta Asya’dan Bizans’a gönderilen ilk heyettir.

resim

60

137 138

Bilge Kağan Dönemi

Kapgan Kağan'ın bir ayaklanma sırasında ölü-mü üzerine Tonyukuk'un desteği ile Bilge Kağan başa geçmiş, kardeşi Kültigin'de orduların başına getirilmiştir (716).

Bilge Kağan dönemi II. Kök Türk Devleti’nin en parlak dönemi olmuştur.

Bilge Kağan döneminde; Türk boylarından olan Basmil, Karluk, Kırgız ve Türgişler, egemenlik al-tına alınmış, Çin'e karşı ise barışçı bir politika iz-lenmiştir.

Tonyukuk'un 727'de, Kültigin'in 731 ve Bilge Ka-ğan'ın 734'de ölümlerinden sonra taht sorunları başlamıştır.

Bu durumdan yararlanan Basmil, Karluk ve Uygur boyları bir-leşerek II. Kök Türk Devletine son vermişlerdir (744).

Orhun Yazıtları

Türk tarihindeki ilk alfabe 38 harfli Kök Türk alfa-besidir.

Kök Türkler döneminden bize ulaşan en önemli kaynak, Orhun Irmağı kıyılarında bulunduğu için Orhun Yazıtları olarak bilinen abidelerdir.

Orhun Yazıtları Türk tarihinin ilk yazılı örnekleri-dir.

Orhun Yazıtları, Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adlarına dikilmiştir.

Yazıtlarda Türk devlet anlayışının temel özellikle-ri belirtilmektedir.

Yazıtlar 1893 yılında Danimarkalı W. Thomsen tarafından okunmuştur.

II. Kök Türk Devleti (Kutluk Devleti) (682-744)

I. Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra Çin esaretinde 50 yıl geçiren Türkler bu süre içinde pek çok kez ayaklanarak bağımsızlıklarını elde etmeye çalışmışlardır.

Bu ayaklanmalardan biri de 39 arkadaşıyla Çin imparatorunu ele geçirmek üzeri sarayı basan Kürşad’ın başlattığı ayaklanmadır.

Kürşad ayaklanmadan istediğini elde edememiş ve tüm arkadaşlarıyla birlikte ölmüştür.

Bu ayaklanma Türklerin cesaretini kırmamış aksi-ne bağımsızlık arzularını daha da arttırmıştır.

Nihayet 682 yılında Kutluk liderliğinde Kök Türkler Çin esaretinden kurtularak II. Kök Türk Devleti kurulmuştur.

İlteriş (devleti toplayan) unvanını alan Kutluk, kağan ilan edilmiştir.

Devletin kuruluşunda Vezir Tonyukuk'un da büyük katkısı olmuştur.

Kutluk Kağan devlet merkezini Karakurum’a taşı-mıştır.

Ayrıca Çin’i baskı altında tutmak amacıyla 682-687 yılları arasında Çin’e 46 sefer düzenlemiştir.

Kapgan Kağan Dönemi ( 692-716 )

Kutluk Kağan’ın ölümüyle yerine kardeşi Kapgan Kağan geçmiştir.

Kapgan Kağan, veziri Tonyukuk'un da yardımı ile tüm Türk boylarını bir yönetim altına almış, Çin'i baskı altında tutmuştur.

soru

resim

resim


61

139 140

Uygur Devleti’nin Yıkılışı

Bögü Kağan, Çin’e tekrar sefer yapmayı planla-dığı bir sırada, bu sefer yüzünden anlaşamadığı yakın adamlarından biri olan Baga Tarkan tara-fından 780 yılında öldürülmüştür.

Baga Tarkan ve sonraki hakanlar döneminde ar-tan iç karışıklıklara kıtlık ve salgın hastalıklar da eklenince devlet iyice zayıflamıştır.

840 yılında Kırgızlar Uygur ülkesine girmiş, başkenti alarak hakanı öl-dürmüş ve Uygur Devleti’ne son vermişleridir.

Uygurların birçoğu Karluk ülkesine, Çin'in kuze-yine, Beşbalık ve Turfan'a giderek yeni devletler kurmuşlardır.

1. Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar):

Çin'in Kuzeyindeki Kansu bölgesine giden Uygur-lar tarafından kurulmuştur.

Çin ile ticari ilişkiler ve akrabalık kurdularsa da güçlü bir devlet haline gelememişlerdir.

Önce Kitanların, sonra Tangutların ve nihayet Cengiz Han döneminde Moğolların egemenliği altına girmişlerdir.

2. Turfan (Doğu Türkistan) Uygur Devleti:

Beşbalık, Turfan bölgesinde 856’da kurulmuştur.

Budizm dinini benimsemişlerdir.

Ticaret sayesinde ekonomik olarak güçlenmişler-dir.

Moğollar tarafından yıkılmışlardır.

Moğollara memurluk, yöneticilik gibi hizmetler yapmak suretiyle Moğolların Türk kültüründen etkilenmelerinde rol oynamışlardır.

Uygur Devleti (744 - 840)

Uygur Devleti Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından Kök Türklerin yıkılışından sonra kurulmuştur (744).

İlk merkezleri Ötüken iken bu dönemde Orduba-lık (Karabalgasun) şehri kurularak buraya taşınmıştır.

747’de ölen Kutluk Bilge Kağan’ın yerine, oğlu Moyen-çur (747-759) geçmiştir.

Moyen-çur dönemi devletin en parlak dönemi-dir.

751’de Talas Savaşı’nda aldığı yenilgi ile Çinlilerin Orta Asya’dan çekilmesi sonucu Çin’de hoşnut-suzluklar ve isyanlar baş göstermiştir. Bu isyanların bastırılmasında Uy-gurlar Çin imparatoruna yardım etmişlerdir.

Bundan sonra Çin üzerinde Uygur kağanlarının doğrudan etkileri görülmeye başlamıştır.

Moyen-çur'dan sonra başa geçen Bögü Kağan, Çin'deki karışıklıklardan yararlanma yoluna gide-rek birçok Çin şehrini ele geçirmiştir.

Çin seferi sırasında Manihaizm dinini kabul eden Bögü Kağan , Karabalsagun’da bir tapınak yaptırmıştır.

Mani dini devletin resmi dini olmasına rağmen bu din sadece saray çevrelerince kabul görmüştür.

Uygur Devleti

etkinlik

resim

resim

62

141 143

Örnek 3Manihaizm dini, et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için Türk inancı ve yaşantısına uygun değildi.

Buna göre Manihaizm'in Uygurlar üzerinde aşağıdaki değişikliklerden hangisine sebep olduğu savunulamaz?

A) Savaşçılık yeteneklerini zayıflatmasına

B) Yerleşik hayata geçmelerine

C) Tarım ve ticarette önemli gelişmeler kaydetmelerine

D) Çinlilerle siyasi ve askeri mücadeleye girişmelerine

E) Dini kitaplar yazılmasına

Çözüm 3

Manihaizm'in savaşmayı yasaklamasından dolayı Uy-gurların Çinlilerle mücadeleye giriştiklerini söylememiz mümkün değildir.

Örnek 4Aşağıdakilerden hangisi Kök Türklere ait bir özellik değildir?

A) Kurucusu Bumin Kağandır.

B) Mukan Kağan devleti amcası İstemi Yabgu ile yönetmiştir.

C) 582 yılında resmen ikiye ayrılmıştır.

D) İlk kez Bizans'la siyasi mücadeleye giren Türk devletidir.

E) Kök Türk Kitabeleri II. Kök Türk Devleti döneminde dikilmiştir.

Çözüm 4 Verilen bilgiler coğrafi ve sosyal etkenlerin göçü zorun-lu kılmasıyla ilgilidir. Türkler de şartların zorlamasıyla zorunlu olarak göç etmişlerdir.

Uygurlarda Kültür ve Yaşam

Uygurlar Türk tarihinde diğer topluluklardan farklı bir kültür oluşturmuşlardır.

Çin kültürünün etkisiyle Manihaizm ve Budizm’i benimsemişlerdir.

Geleneksel Türk Bozkır Kültürü’nden uzaklaşmışlardır.

Hayvansal gıdalar yenmesini ve savaşmayı yasak-layan Manihaizm, savaşçılık duygusunu zayıfla-tıp, Uygurların yerleşik yaşama geçmelerinde et-kili olmuştur.

Böylece tarım ve mimari gelişmiş, şehircilik ve şe-hir kültürü ortaya çıkmıştır.

Uygurlar, Mani dinini halkın öğrenmesi amacıyla çok sayıda kitap yazmışlardır.

Bu kitapların basımında matbaanın temeli sayıla-bilecek kalıplar kullanmışlardır.

Minyatürlü kitap örneklerini oluşturmuşlardır.

Uygurlar, duvar süslemeleri ve minyatürleriyle Arap, Selçuklu ve Osmanlı sanatına kaynaklık etmiştir.

Kök Türkler’den sonra kendilerine ait 18 harfli bir alfabe oluşturmuşlardır.

"Kamdu" denilen ve üzerinde hükümdarların mührü bulunan bez parçalarını para olarak kul-lanmışlardır.

Uygur Duvar Süslemeleri

soruresim


63

144 145

Bulgarlar

Avrupa Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra, Ka-radeniz’in kuzeyine gelen Hun boyların ile Oğuz Türklerinden Ogurlar’ın birleşmesiyle oluşan yeni topluluk Bulgarlar adıyla anılmıştır.

Bulgar toplulukları 630’da Kafkasların kuzeyinde Büyük Bulgarya Devleti’ni kurdular.

Ancak kurucuları Kubrat’ın ölümü ve Hazarların saldırıları sonucu dağıldılar.

Tuna Bulgar Devleti:

Tuna Bulgar Devleti, 679 yılında Asparuh tarafın-dan Tuna nehri boylarında kurulmuştur.

Tuna Bulgarları, Doğu Roma (Bizans) ile mücade-le etmiş, Slavları yönetimleri altına almışlardır.

Boris Han zamanında (864) Hristiyanlığı kabul edip, kalabalık Slav halkları arasında eriyip yok olmuşlardır.

İtil (Volga) Bulgar Devleti:

Hazar Hakanlığına bağlı olarak yaşayan İtil Bul-garları, Hazarların yıkılmasından sonra bağımsız olmuşlardır.

X. yüzyılın başlarında Almış Han, İslâmiyet’i ka-bul etmiş, böylece itil Bulgarları Doğu Avrupa’da Türk-İslâm kültürünün temsilcisi olmuşlardır.

Almış Han’ın isteğiyle Abbasiler İslam’ı tanıtmak üzere din adamları ile mescit yapımı için mimar-lardan oluşan bir heyeti Bulgar şehrine göndermiştir (921-922).

Bazı batılı tarihçiler tarafından ilk Müslüman olan Türk topluluğu olarak kabul edilmişlerdir.

İtil Bulgar Devleti,1237 yılında Altın Orda Devle-ti tarafından yıkılmışlardır.

Avarlar

Avarlar, Büyük Hun Devletinin yıkılmasından son-ra 4. yüzyılda Moğolistan yörelerinde devlet kurmuşlardır.

Kök Türklerin 552’de Avarların egemenliğine son vermesi üzerine batıya yönelmişlerdir.

Bayan Han döneminde bugünkü Macaristan top-raklarında büyük bir devlet kurmuşlardır (562).

Doğu Roma’yı vergiye bağlamışlar ve İstanbul'u Sasanîlerle beraber iki kez kuşatmışlarsa da başarılı olamamışlardır.

Bu başarısızlıktan sonra güçlerini kaybeden Avar-lar Franklar tarafından 805’de yıkılmışlardır.

Avarlar yerli topluluklara karışarak milli benlikle-rinden uzaklaşmışlardır.

Avarlar, Orta Avrupa toplumları üzerinde kültürel izler bırakmıştır.

Slavları ve Rusları ordu düzeni ve devlet örgütlen-mesi alanında etkilemişlerdir.

Avarlara ait mezarlarda yapılan arkeolojik kazı-larda at, koşum takımları ve çeşitli silahlar elde edilmiştir.

Üzengi kullanımı Avarlarla ortaya çıkmıştır.

Avarlar Göçü

KaradenizAkdeniz

Haz

ar d

eniz

i

Avar Devleti

AvarlarAvarlar

Avarlar

Bizans İmp.Anadolu Kafkaslar

Avarlar

Avarlar

Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları

resim

resim

64

146 147

Macarlar

Macarlar, Volga nehri ile Ural dağları arasında ya-şayan Fin-Ugor kavimleri ile On-Ogur Türklerinin karışımından meydana gelmişlerdir.

Peçeneklerin baskısıyla IX. yüzyılın sonlarına doğ-ru bugünkü Macaristan topraklarına yerleşmiş-lerdir.

Bu bölgeden geçen ticaret yolları sayesinde zen-ginleşmişlerdir.

1000 yılında Hristiyanlığı kabul etmişler ve Türk kimliğinden uzaklaşmışlardır.

Macarlar, Slavların birlik kurmasını ve Germenle-rin (Almanların) Balkanlara girmesini engellemişlerdir.

Bugün bile Macar dilinde Türkçe kelimelere çokça rastlanmaktadır.

Macarlar

Hazarlar

I. Kök Türk Devleti'nin yıkılmasında sonra Kafkas-lar ve Kara Deniz'in kuzeyinde kurulmuştur (630).

Hazarlar, Sasanîlere karşı Bizans ile ittifak yapmış-lardır. Bu da Sasanilerin İslâm orduları karşısında güçsüz kalmasına neden olmuştur.

İran topraklarını ele geçiren İslam orduları Hazarlar üzerine ilerlemişlerdir.

Hazarlar ile Müslüman Araplar arasındaki ilk sa-vaş Hz. Osman zamanında meydana gelmiştir.

Hazarlar uzun yıllar süren mücadelelerde İslam ordularının Kafkaslar üzerinden Doğu Avrupa’ya geçmesini engellemişlerdir.

Hazarlar X. yüzyıldan itibaren Peçeneklerin yaptı-ğı akınlar sonucu zayıflamış ve bu durumdan ya-rarlanan Ruslar 968 yılında bu devlete son vermişlerdir.

İpek Yolu sayesinde bolluk ve zenginlik içinde yaşamışlardır.

Hazarlar VIII. ve IX. yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en büyük devleti haline gelmiştir.

Bu dönem “Hazar Barış Çağı” olarak adlandırıl-mıştır.

Hazarların yöneticileri Museviliği benimsemiştir.

Ayrıca Hazar ülkesinde diğer ülkelerle kurdukla-rı ilişkiler sonucunda İslamiyet ve Hıristiyanlık da yayılmıştır.

Her dine ait kadıların (yargıçlar) bulunması, iba-det ve ayinlerini rahat bir şekilde yapabilmeleri dinler arasında büyük bir hoşgörünün olduğunun göstergesidir.

resim


65

148 149

Peçenekler

Kök Türk Devleti’ne bağlı topluluklardan biri olan Peçenekler, IX. yüzyıl ortalarında, Macarla-rı yerlerinden atarak Don ve Dinyester nehirleri arasındaki toprakları işgal ettiler ve bu bölgede yerleştiler.

XI. yüzyılda, Uz (Oğuz) ve Rusların baskılarıyla Balkanlar’a geldiler.

Rusların Karadeniz'e inmelerini engellediler.

Peçeneklerin bir kısmı (Doğu Roma) Bizans ordu-sunda görev aldılar.

Malazgirt Savaşı’nda da, Bizans ordusundaki bir kısım Peçenek askeri Selçuklu Türklerinin tarafına geçmişlerdir.

Peçenekler, XI. yüzyıl ortalarından itibaren Bizans’la mücadeleye giriştiler.

Bizans’ın anlaştığı başka bir Türk kavmi olan Kumanların Peçeneklere saldırısı ile zayıfladırlar (1091).

Bu tarihten sonra bir daha toparlanamayan Pe-çenekler; Macarlar, Uzlar ve Kumanlar arasında eridiler.

Bir Peçenek Savaşçısı Tasviri

Kıpçaklar (Kumanlar)

V-VII yüzyıllarda Asya’nın doğusunda yaşayan Kumanlar, X. yüzyıl sonlarında Karahıtaylılar ta-rafından batıya göç ettirilmişlerdir.

Karadeniz'in kuzeyinde etkili olmuşlar ve Rus ka-bileleriyle, mücadele etmişlerdir.

Hazar Denizi ile Ukrayna arasındaki bölgeye Kıp-çak Bozkırı denmiştir.

Bizans ile anlaşıp Peçeneklerin yıkılmasına neden olmuşlardır (1091).

XIII. yüzyılda Moğol istilâsı ile sarsıntıya uğrayan Kıpçakların, bir kısmı Macaristan’a giderek Hıris-tiyanlığı kabul etmiş ve milli benliklerini yitirmiş-lerdir.

Diğer bir kısmı ise Altın Orda Devleti'ne bağlan-mışlar ve bu devletin ana unsurunu oluşturmuşlardır.

Altın Orda Devleti’nin egemenliğinde yaşayan Kıpçakların çoğu, daha sonraki yıllarda Mısır’a götürülerek Eyyûbi ve Memluk ordusunda görev almışlardır.

Kıpçak ve Oğuzlar arasındaki savaşlar "Dede Kor-kut Hikâyelerinin" ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Kıpçakların Etkili Oldukları Bölge

Kuman-Kıpçak Ülkesi

Anadolu Selçuklu Devleti

İdil Bulgarları

Doğu Roma İmp.

MacarKrallığı

Tuna Bulgarları Karadeniz

Akdeniz

HazarDenizi

Aral gölü

Öziİrtiş

TunaBalkaş gölü

Rus Prenslikleri

Oğuzlar

Oğuzlar

resim

resim

66

150 153

Sabirler (Sabarlar - Sibirler)

Önceleri Hunlara bağlı olarak yaşamışlar, daha sonra Avarların baskısı üzerine Ural bölgesine yerleşmişlerdir.

Sasanîlerle birleşerek Bizanslılar ile yaptıkları sa-vaşlar sırasında Ankara, Kastamonu yörelerine kadar gelmişlerdir.

Hazarlara bağlanarak siyasi varlıkları son bulmuş-tur.

Bugünkü Sibirya bölgesinin adı Sabirlerden gel-mektedir.

Karluklar

Önce Kök Türklere bağlı olarak yaşamışlar ve Kök Türklerin yıkılmasında rol oynamışlardır.

751'deki Talas Savaşı'nda Müslüman Araplarla iş-birliği yapan Karluklar, Çinlilerin yenilmesini sağ-lamışlardır.

Böylece Orta Asya’nın Çinlileşmesini önlediler.

İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyudur.

İlk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlıların kuruluşunda önemli rolleri olmuştur.

Karlukların neslinden gelenler bugün Tacikis-tan’da yaşamaktadırlar.

Karluklar

Oğuzlar (Uzlar)

Oğuz kelimesi, kabile, boy anlamına gelen “ok” ile çoğul eki olan “uz” un birleşmesinden oluş-muştur.

Önce Kök Türk, daha sonra Uygurların egemen-liğinde yaşayan Oğuzlar, batıya göç edip Seyhun bölgesine yerleştiler.

Oğuzların bir kısmı, Karluk ve Kıpçak baskıları so-nucu Balkanlara yerleşip Bizanslıların hizmetine girmişler , Malazgirt Savaşı'nda Peçenekler ile birlikte Sel-çuklular tarafına geçmişlerdir.

Balkanlarda kalan Oğuzlar bugünkü Roman-ya'nın Dobruca Bölgesi'ndeki "Gökoğuzlar" Ga-gavuzların atalarıdır.

Hazar Denizi’nin doğusunda Seyhun bölgesinde kalan Oğuzlar ise Oğuz Yabgu Devleti’ni kurmuş-lardır.

X. yüzyıldan itibaren İslamiyet’i kabul eden Oğuzlar, Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine öncülük etmişlerdir.

Yirmi dört boydan oluşan Oğuzlar; Büyük Selçuk-lular, Türkiye Selçukluları ve Osmanlılar gibi dev-letler kurup dünya tarihinde önemli roller oynamışlardır.

OĞUZLAR

Bozoklar

Günhan Ayhan Yıldızhan

Üçoklar

Gökhan Dağhan Denizhan

Avşar

Kızık

Beğdili

KarkınKaraevli

Alkaevli

Bayat

Yaparlı

Dodurga

Döğer

YazırKayı Bayındır

Peçenek

Çavuldur

Çepni

Salur

Eymür

Alayuntlu

Yüreğir

İğdir

Büğdüz

Yıva

Kınık

soru

resim


67

154 157

Kırgızlar

Asya Hunları, Kök Türkler ve Uygurların egemen-liğinde yaşayan Kırgızlar, Uygur Devletine son ve-rerek Baykal Gölü yakınlarında devletlerini kur-muşlardır.

Orhun bölgesinin, Türk yurdu olmaktan çıkıp Moğolistan’ın bir parçası haline gelmesine neden olmuşlardır.

Önce Moğolların egemenliği daha sonra da Rus-ların egemenliği altına giren Kırgızlar, 1991 den itibaren Bağımsız Kırgızistan Cumhuriyeti olarak yaşamlarını sürdürmektedir.

Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara aittir.

Kimekler

VII. yüzyılda Altay Dağları civarında Kök Türklere bağlı olarak yaşamışlardır.

Daha sonra, göç hareketlerinin etkisiyle yerlerin-den olmuşlar ve Kıpçakların egemenliğine girmiş-lerdir.

Kırgız Savaşçıları

Başkırtlar

Ural dağları çevresinde çeşitli Türk boylarına bağlı olarak yaşamışlardır.

Cengiz Han zamanında Moğol egemenliğine gir-mişler, XIII. yüzyılda Altın Orda Devleti’ne bağla-narak İslamiyet’i kabul etmişlerdir.

Günümüzde de aynı bölgede Rusya federasyonu-na bağlı olarak yaşamaktadırlar.

Başkırtlar

Türgişler

Türgişler, III. yüzyılın başlarında Maveraünnehir civarına hâkim olmuşlardır.

Başkentleri Balasagun'dur.

Uzun süre I. ve II. Kök Türklere bağlı olarak yaşa-mışlardır.

Emeviler zamanında Araplarla savaşarak Orta As-ya'nın Araplaşmasını önlemişlerdir.

Türk tarihinde ilk parayı Türgişler bastırmıştır.

Kendilerine özgü bir alfabe geliştirmişlerdir.

Karluklar tarafından yıkılmışlardır.

etkinlik

resim

68

158 159

b. Ordu

Türklerin kısa sürede devlet kurmalarında ve çok geniş alanlara sahip olmalarında disiplinli ve güç-lü ordulara sahip olmaları en önemli etkendir.

Türklerde ilk düzenli ordu teşkilatını, "onluk sis-tem" üzerine kuran ve günümüz ordularına te-mel oluşturan Büyük (Asya) Hun hükümdarı Me-te’dir.

En küçük birlik on kişilikti. En büyük birlik ise 10 bin kişilik olup, buna tümen denilirdi.

Türk ordularında ordunun temeli atlı kuvvetler-den oluşurdu.

Türklerin keşif seferleri ve yıpratma savaş taktik-leri yanında “Turan” ve “Hilal taktiği” olarak adlandırılan savaş taktiği çok önemli bir yere sahiptir.

Savaşlarda silah olarak süngü, kargı, mızrak, kılıç, yay ve ok kullanılmıştır.

a. Devlet Yönetimi

Devletin başında Kağan, Hakan veya Han unvanları taşıyan bir hükümdar bulunurdu.

Hükümdarlığın kaynağı ilahiydi, yani hükümdar-lık yetkisinin Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı ve buna “Kut” denirdi.

Bu yetkinin tüm hükümdar ailesine ait olduğuna inanıldığından, “Devlet hükümdar ailesinin ortak malıdır.” anlayışı yaygınlaşmıştı.

Bu da taht kavgalarına neden olarak devletlerin kısa sürede parçalanmalarına ve yıkılmalarına yol açıyordu.

Hükümdarlara devlet işlerinde “Hatun” denilen eşleri yardımcı olurdu.

Türk Devletlerinin birçoğu “merkeziyetçi” bir devlet yapısı yerine "ikili devlet" anlayışı (Doğu-Batı veya Sağ-Sol) yaygındı.

Büyük Hakan doğu illerini yönetir, hanedan üye-leri ise “Yabgu” unvanı ile hakana bağlı olarak batıyı yönetirdi.

Devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı “Toy, Kurultay veya Kengeş” denilen bir meclis bulunmaktaydı.

Bu mecliste ülkenin her türlü konusu görüşüldü. Ancak Kurultay kararları hükümdarları bağla-mazdı.

Hakanın Görevleri:

Ù Halkın huzur ve refahını sağlamak

Ù Adaleti temin etmek

Ù Fertlerin ve ülkenin güvenliğini sağlamak

Ù Yeni ülkeler fethetmek

İlk Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık

resim


69

160 162

d. Hukuk

Eski Türklerde devlet yapısını ve sosyal yaşamı dü-zenleyen hukuk kurallarına “Töre” denirdi.

Kaynağını, örf, adet, gelenek ve göreneklerden alan bu kurallar yazılı değildi.

Töreleri değiştirme ve ihtiyaca göre yeni kurallar koyma yetkisi Kurultay'a aitti.

Başta hükümdar olmak üzere herkes töreye uy-mak zorundaydı.

Uygurlar döneminde ilk kez yazılı hukuk kavra-mına geçildiği görülmüştür.

e. Sosyal Hayat

Türklerde toplumun temelini “Oğuş” denilen aile oluştururdu.

Ailelerin birleşmesiyle “Urug-Sülale”,

Sülalelerin birleşmesi ile “Boy”,

Boyların birleşmesi ile millet yani “Budun”,

Budunların birleşmesi ile “Devlet” meydana gelirdi.

Türklerde aile ataerkil bir yapıya sahipti.

Türklerde tek eşlilik yaygındı.

Göçebeler çadırlarda yaşarlardı.

Türklerde kölelik anlayışı yoktu. Bunun en önemli sebebi, yerleşik hayatın olmayışı ve ülke topraklarının devletin malı sayılmasıydı.

Eski Türkler, yılın belli aylarında eğlenceler düzenlerlerdi.

c. Din ve İnanış

Türkler, tarihleri boyunca çok geniş alanlara ya-yıldıklarından, Türkler arasında birçok farklı din yayılmıştır.

Eski Türkler doğanın gizli güçlere sahip olduğu-na inanırlardı. Onun için doğaya kurbanlar sunarlardı.

Eski Türklerin dini inanışlarına göre, Gök Tanrı tek yaratıcıydı.

Zaferleri ve yenilgileri takdir eden oydu. Hüküm-darı da o görevlendiriyordu.

Şamanizm , toplumda etkiliydi. Bu inanışta temel olan kavram, dünyada iyi ve kötü ruhların olmasıdır.

Din adamlarına "Şaman" deniyordu. Sihirbazlık gibi özelliklere de sahipti.

Şamanlık babadan oğula geçiyordu.

Uygurlar, kendinden önceki ve çağdaşı olan Türk-lerin aksine, Manihaizm ve Budizm'e inanmışlar-dır.

Eski Türkler ölümden sonraki hayata inanmışlar-dır. Bu amaçla, ölenleri eşyaları ve atıyla birlikte gömerlerdi.

Mezarların üzerine öldürülen düşman sayısınca taştan insan şekilleri konulur ve bunlara "Balbal" adı verilirdi.

Ölü gömüldükten sonra 'ölü aşı' denilen bir ye-mek yerlerdi.

Ayrıca iyilerin uçmağa (cennete) kötülerin tamu-ya (cehenneme) gideceğine inanılırdı.

Orta Asya'da bir Şaman

soruresim

70

163 164

g. Yazı, Dil, Edebiyat ve Sanat

Türk tarihinin ilk yazılı Türkçe kaynağı Orhun Ya-zıtlarıdır.

Bu yazıtlar, Wilhelm Thomsen tarafından 1893'te okunmuştur.

Eski Türklere ait birçok destan vardır. Bunların en eskisi "Oğuz Kağan Destanı"dır.

İskitlerin "Alp Er Tunga Destanı"

Göktürklerin "Ergenekon Destanı"

Uygurların "Yaratılış ve Göç Destanı"

Kırgızların "Manas Destanı" diğer önemli destanlardır.

Eski Türklerde madencilik ve el sanatları gelişmişti.

Eski Türkler, sanat eserlerini taşınabilir malzeme-lerden; çoğunlukla, ahşap, deri, metal üzerine yapmışlar ve genelde hayvan figürünü kullanmış-lardır.

Türkler her yıla bir hayvanın adını verdikleri On İki Hayvanlı takvimi kullanmışlardır. Bu takvim, Hicri Takvim'in Türk-ler arasında yaygınlaşmasına dek kullanılmıştır.

Uygurlardan itibaren sanat, saray, manastır yapı-mı ve bunların iç süslemeleri şeklinde gelişme göstermiştir.

Orhun Yazıtları

f. Ekonomik Hayat

Türklerde ekonominin temeli hayvancılığa daya-lıdır.

Coğrafi ortam ve iklim koşulları konar-göçer ola-rak yaşamalarını zorunlu kılmıştır.

Sürüler halinde at, koyun ve keçi besleyen Türk-ler, bunlardan hem beslenmede hem giyimlerin-de hem de ulaşımda yararlanmışlardır.

Hayvancılık dışında elverişli alanlarda tarım da yapılmıştır. Hunlardan kalan sulama kanalları bulunmakta-dır.

Uygurlar dinlerinin de etkisiyle yerleşik yaşama geçmiş ve tarımla uğraşmışlardır.

Tarihi İpek Yolu Türklerin ticari yaşamında önem-li etken olduğu gibi dış politikalarında da önemli yer tutmaktaydı.

Türkler ayrıca dokumacılık, maden işçiliği, derici-lik gibi alanlarda da ustalaşmışlardı.

Pazırık Kurganında bulunan, Hunlara ait halının dünyanın en eski halısı olduğu ileri sürülmüştür.

Pazırık Kurganında Bulunan Dünyanın En Eski Halısı

soru

soruetkinlik

resim

resim


71

165 166

Aşağıda verilen cümlelerin karşısına doğru ise D, yanlış ise Y, harflerini yazınız.

1. Tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devleti Hunlardır. D

2. Çinliler Kök Türk akınlarını engellemek amacıyla Çin seddini yapmışlardır. Y

3. Ergenekon Destanı Kök Türk Devleti’ne aittir. D

4. Uygur Devleti Kırgız saldırıları sonucunda yıkılmıştır. D

5. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu Karahanlılardır. Y

6. Hazarlar İslam ordularına karşı başarılı olmuşlardır. D

7. Avarların Orta Asya’daki siyasi varlıklarına Hunlar son vermiştir. Y

8. Kök Türk yazıtları Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiştir. D

9. Matbaa kullanan ilk Türk devleti Uygurlardır. D

10. Mani dini zamanla Uygurların resmi dini olmuştur. D

11. İlk Türk toplumlarında çok eşlilik hâkimdir. Y

12. Günümüz ordularının temeli sayılan onlu sistemi Avrupa Hun Hükümdarı Atilla kurmuştur. Y

13. Museviliği benimseyen ilk Türk topluluğu Peçeneklerdir. Y

14. Asya Hunlarının batıya yönelik göçleri “Kavimler Göçü’ne” neden olmuştur. D

etkinlik

Töre

Geleneklere dayanan ve herkesin uymak zorunda olduğu yazılı olmayan hukuk kuralları

Yabgu

Türklerde ikinci derecedeki hükümdarların unvanı

Şaman

Eski Türklerde din adamı

Kibele

Friglerde ana tanrıça

Yuğ

Yas, ölü gömme töreni

Kurgan

Oda biçimin-deki mezar

Kabile

Bir reisin idaresi altında bulunan ve çoğu aynı soydan gelen insanlar

Ced

Ata, soy

Balbal

Türklerde ölen kişinin mezarına dikilen heykel

Ataerkil

Soyun babaya dayandığı top-lum düzeni

Boy

Ortak bir sosyal düzen içinde bir arada yaşayan, aynı soydan insanlardan oluşan topluluk

Çetr

Hükümdarın başına tutulan hâkimiyet sem-bolü şemsiye

İl (El)

Yurt, devlet, millet

Kut

Tanrı tarafından hükümdara ve- rildiğine inanılan yönetme hakkı ve gücü

Kopuz

Saza benzer çalgı aleti

KAVRAMLAR

72

167 168

Aşağıdaki kavram ve açıklamaları eşleştiriniz.

etkinlik

1. Karluklar ı

2. Manas Destanı f

3. Burjuva a

4. Orhun Kitabeleri e

5. Kut h

6. Bumin Kağan i

7. Oğuz Kağan Destanı g

8. Feodalite c

9. Boris Han d

10. Kürşad b

Kav

ram

lar

a. Ticaretle uğraşan sınıf

b. Çin esaretine karşı isyan başlatmıştır.

c. Kavimler Göçü sonrası ortaya çıkan yönetim sistemi

d. Hıristiyanlığı kabul eden Bulgar kralı

e. Türklerin ilk yazılı belgeleri

f. Kırgız destanı

g. Hun destanı

h. Tanrının verdiği yönetme yetkisi

ı. Talas Savaşı’na katılan Türk boyu

i. Kök Türklerin kurucusu

Açıklam

alar

Tarihte Türk adıyla kurulmuş ilk Türk devleti Kök Türkler

Tarihte bilinen ilk büyük Türk devleti Asya Hunları

Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu safına geçtiler. Peçenekler

Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hunları

İlk kez yerleşik hayata geçen Türk devleti Uygurlar

Orta Asya’nın Araplaşmasını önleyen Türk devleti Türgişler

İslâmiyet’i kabul eden ilk Türk boyu Karluklar

Museviliği kabul eden Türk boyu Hazarlar

Almış Han zamanında İslamiyet’i kabul eden Türk devleti Bulgarlar

İstanbul’u ilk kez kuşatan Türk devleti Avarlar

Moğol egemenliğine giren ilk Türk boyu Kırgızlar

Selçuklu ve Osmanlıların bağlı olduğu boy Oğuzlar

Peçeneklerin yıkılmasına neden olan Türk boyu Kıpkaçlar

etkinlik

Asya Hunları, Avrupa Hunları, Kök Türkler, Uygurlar, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Kıpçaklar, Oğuzlar, Türgişler, Karluklar, Kırgızlar

Yukarıda verilen devletleri uygun olan yere yerleştiriniz.

73


1. Aşağıdakilerden hangisi, Çin yönetiminin Türk-lere karsı kendilerini savunmak amacıyla aldıkları önlemlerden biri olamaz?

A) Türk devlet adamları arasındaki anlaşmazlık-lardan yararlanmak

B) Türk sınırı boyunca Çin seddini inşa etmek

C) Bazı kabileleri Türklere karsı kullanmak

D) İpek Yolu üzerinde Türklerle ticaret yapmak

E) Türk ülkesinde casusluk faaliyetlerinde bulun-mak

2. Bilge Kağan Orhun Anıtlarında şöyle der: "Tanrı bağışlasın devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım."

Buna göre, bu söz Türk kağanlarının hangi özel-liğini gösterir?

A) Sosyal devlete önem verdiklerini

B) Cesur kişilikte olduklarını

C) Hürriyet ve bağımsızlık anlayışını

D) Milliyetçilik anlayışını

E) Gelecek nesle öğüt vermelerini

3. "İslamiyet’ten önce Orta Asya'da kurulan Türk Devletlerinden günümüze kalan sanat eserleri arasında mimari eserlere pek rastlanmamaktadır.

Bu durum, söz konusu Türk devletlerinin hangi özelliğinin bir sonucudur?

A) Kısa sürede yıkılmalarının

B) Feodal anlayışla yönetilmelerinin

C) Sanata değer vermemelerinin

D) Göçebeliği temel yaşam biçimi olarak benim-semelerinin

E) Sürekli savaşlarla uğraşmalarının

4. I. Kök Türk Devleti'nin batı tarafını yöneten İstemi Yabgu zamanında, Orta Asya'dan Bizans'a ilk elçiler gönderilmiş ve Bizanslılarla çeşitli konu-larda antlaşma sağlanmıştır.

Bizans’la antlaşma yapılması aşağıdakilerden hangisinin kanıtıdır?

A) Türk-Bizans siyasi ilişkilerinin başladığının

B) Türklerin Bizans’la yaptıkları savası kazandığı-nın

C) Bizans'ın Orta-Asya siyasetine egemen oldu-ğunun

D) İstemi Yabgunun savaştan yana olduğunun

E) Kök Türklerde katı merkeziyetçi bir yapı oldu-ğunun

5. Aşağıdakilerden hangisi, Uygurların günümüz uygarlıklarını kültürel alanda etkilediğine ilişkin bir kanıt olarak gösterilebilir?

A) Yerleşik hayata geçmişlerdir.

B) Mani ve Buda dinine girmişlerdir.

C) Moğolların Türkleşmesine neden olmuşlardır.

D) Ticaret yaparak zenginleşmişlerdir.

E) Matbaacılık ve kâğıt yapımını geliştirmişler-dir.

6. I. Uygurlarda farklı dinlerin tapınakları yan yana bulunmaktaydı.

II. Hazarlarda halk arasındaki davalara Müslü-man, Hıristiyan, Şamanist ve Musevilerden oluşan hâkimler bakmaktaydı.

III. Uygurlar ve Karahanlılar dini terimlerin Türk-çe karşılıklarını kullanmaya özen gösterirler-di.

IV. Kök Türkler ve Uygurlar kendi adlarını alan alfabeyi kullanıyorlardı.

Yukarıda verilenlerden hangileri Türklerin "milli benliklerini" korumaya çalıştıklarını kanıtlar?

A) I ve II B) II ve III C) II ve IV

D) I ve IV E) III ve IV

Konu Değerlendirme Testi169 181

74

7. Hunlar döneminde Altay ve Selenga bölgelerinde sulama kanalları açılmıştır.

Bu bilgiye dayanılarak,

I. Tarım yapılmıştır.

II. Göç hareketleri hızlanmıştır.

III. Ticaret gelişmiştir.

yargılarından hangilerine kesin olarak ulaşılabi-lir?

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III

8. Orhun yazıtları aşağıdaki Türk devletlerinden hangisine aittir?

A) İskitler

B) Uygurlar

C) Hunlar

D) I. Kök Türkler

E) II. Kök Türkler

9. Altay dağları eteklerinde Pazırık kurganlarında, Hunlara ait giyim eşyaları ve dünyanın en eski halısı bulunmuştur.

Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabi-lir?

A) Konar-göçer yaşamalarıyla

B) Savaşçılık ve teşkilatçılığın gelişmesiyle

C) Dokumacılık yapmalarıyla

D) Ülkenin bölünerek yönetilmesiyle

E) Dini hoşgörünün gelişmiş olmasıyla

10. İslam öncesi Türk devletlerinde görülen özellik-lerden bazıları şunlardır;

I. Hükümdar da törelere uymak zorundadır.

II. Kurultay'da son söz hakkı kağana aittir.

III. Hanedan üyelerinin erkek bireyleri hüküm-darlık hakkına sahiptir.

Bunlardan hangilerinin demokratik yönetimin özellikleriyle bağdaştığı savunulabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) II ve III E) I, III ve III

11. I. Kuraklık ve hayvan hastalıkları

II. Çin baskısı

III. Boylar arasındaki mücadeleler

IV. Sanat eserlerinin taşınabilir malzemelerden yapılması

Yukarıdakilerden hangilerinin, Türk toplulukla-rının Orta Asya'dan göç etmelerinin sebepleri arasında yer aldığı savunulamaz?

A) Yalnız III B) Yalnız IV C) I ve II

D) II ve III E) III ve IV

12. I. Yazılı hukuk kuralları

II. Ordunun güçlendirilmesi

III. Ülke savunması

Orta Asya Tarihi bir bütün olarak incelendiğinde, Türk toplulukları yukarıdakilerden hangilerini daha az uygulamışlardır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

13. I. Uygurlar

II. Asya Hunları

III. Kök Türkler

Yukarıdakilerden hangileri, kendilerine ait yazıyı kullanan Türk devletleri arasında yer alır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III

75

Benim Sayfam

İlk tÜrk devletlerİ -...

Documents