ilk sufilerin diger dinlere bakisi 87 sh

7/31/2019 Ilk Sufilerin Diger Dinlere Bakisi 87 Sh

1/87

I

T. C.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALITASAVVUF BLM DALI

LK SUFLERN

DER DNLERE BAKII

YKSEK LSANS TEZ

Danman

Prof. Dr. Sleyman ULUDA

Hasan ER

BURSA 2005


2/87

II


3/87

III

ZET

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF

BLM DALILK SFLERN DER DNLERE BAKII

Hasan ER

(Yksek Lisans Tezi

zellikle XIX. Yzyln balarndan itibaren sistemli bir ekilde ilenen

dinlerin kurtuluu temin etmesi ve bir arada yaama sorunu, her din tarafndan farkl

ekillerde alglanmakla kalmam, dinler ierisinde olumu ekoller tarafndan da

muhtelif deerlendirmelere tabi tutulmutur. Bunun sonuncunda slamn kendi

iinde barndrd dnce ekolleri, sahip olduklar problematik balamnda

meseleye zm retme yoluna gitmilerdir. slam dncesinin gnl merkezli

yorumunu reten sufiler de bu probleme kendi dnce btnlkleri ierisinde

yaklamlardr. Tasavvuf dncenin sahip olduu baz zellikler sfiler dier

dinlere bakn etkilemitir. zellikle vahdet dncesi ve ak sembolizmi

noktasndan hareket eden sfiler dier dinlerin mensuplarna kar daha lml

yaklatklar gzkmektedir. Bununla beraberslamn ilk yllarnda yaam sfiler

bu konudaki dncelerini sistemli bir ekilde ortaya koymadklarnn tespiti

mmkndr. Bunun sebebi, ilk sfiler henz dier din ve kltrlerle karlamam

olmalardr. Fakat muhtelif kltr ve medeniyetleri barndrma noktasnda dier

yerleim birimlerinden farkl olan corafyalarda yaayan sfiler teki dinlerden

insanlarla girdikleri ilikiler sonunda farkl dinlerden insanlarla akrabalk yapm

sfiler dncelerinde dier din ve inanlarn etkisini grmek mmkndr. Snrl

sayda sfinin karlat bu durum, ilk sfiler meydana getirdikleri kavramlarn

sahip olduu tarihsel zellii ortay koymaktadr. Bilgi sosyolojisi balamndadeerlendirilecek olursa, sfiler yaadklar konjonktrn bir sonucu olarak ilk

dnemde yaam sfiler her ne kadar farkl dinlerden insanlarla girdikleri snrl

sayda diyaloglar bulunsa da dier dinlerin kurtuluu temin edip edemeyecekleri ile

ilgili bir tez ne srmemilerdir.

Anahtar Kelimeler: Kurtulu teorisi, diyalog, kapsayclk, din oulculuk,

dlayclk, hermentik, vahdet, ak sembolizmi.

Danman: Sleyman ULUDASayfa says: 77


4/87

IV

ABSTRACT

THE PONT OF VEW OF THE FRST SUFES

TO OTHER RELGONS

Hasan ER

(Master Thesis)

Especially from the first times of 19th centuries the problem of forming the

salvation of the belivers and their living together which is studied systematically has

been regarded by different perspectives and also subjected to various commends by

the disciplines of the religion. As a result of the statement the discipline ofslam tries

to produce some solitions to this situation which the problematic they have. The

sufies who produce the commend of spiritual thought approached to this problem in

their totalitarian idea system. Some of the features of sufism effects its point of view

to the other religion. Especially the sufies who take into consideration the unity of

being and symbolism of love since to behave more moderately to the belivers of the

other religions. However it can be proved that the sufies who lived in the first times

ofslam did not put their ideas systematically. Because they had not encountered the

other cultures and religions yet. But the other sufies who live in the other

geographies and climates seem to behave more moderately and think more

extensively. It is possible to see that the sufies who had lived in different geographies

and climates and had some relatives from the other religions had been effected from

the other religions and beliefs. This situation that limited of number of sufies has

examined, stated the historical features of which the concepts the first sufies hadperformed if it is regarded as knowledge of sociology has a result of the sufies

conjuncture the first sufies had very limited relationships with the other people

whether or not they produced any salvation thesis of the other religions.

Key Words: Theory of salvation, dialog, inclusivism, religious pluralism,

exclusivism,hermeneutic, unity of being, symbolism of love.

Supervisor: Professor Sleyman ULUDA

Number of pages: 77


5/87

NSZ

Bu almada Tasavvfun dier dinleri ve bu dinlere mensup insanlar nasl

deerlendirdii meselesi ele alnmaya allacaktr. slamn ilk yllarnda balam

olan dier dinlerle diyalog, her ne kadar o gn ile bu gnn sahip olduu dinamikler

farkl olsa da, gnmzde de poplaritesini muhafaza etmektedir.

Dier dinlerin durumu ifadesi; bir arada yaama sorunu ve hangi dinin

veya dinlerin kurtuluu temin edecei eklindeki biri sosyolojik dieri ise teolojik iki

yaklam ihtiva etmektedir. XIX. yzyldan buyana dnyada yaanan

kozmopolitlemenin bir sonucu olan ve din bilimcileri tarafndan yaygn birekilde

tartlan, 11 Eyll olaylarndan sonra sadece din felsefesi alanyla snrl kalmayarak

siyasi platformda da nemli yansmalar bulmasndan dolay sosyal bilimciler

tarafndan sosyolojik bir vaka olarak tahlil edilen oulculuk konusu, bu

almada bir takm snrlandrmalarla ortaya konmaya allacak, sosyolojik

tarafna temas edilmekle beraber arlkl olarak teolojik ynne vurgu yaplacaktr.

Konu, meselenin sosyal boyutunu ifade eden, bununla beraber ahlaki bir

gereklilik olan diyalog kavram; teolojik tarafn ortaya koyan kavram olarak da;

dlayclk, kapsayclk ve oulculuk kavramlar araclyla ortaya konmaya

allacaktr. Birinci blmde, oluabilecek kavram kargaasn nleme gayretinin

bir sonucu olarak bu kavramlarn yerleri belirlenmeye allacaktr.

kinci blmde ise, sz konusu alma tarihsel ierikli olsa da, gnmzde

bu almay gerekli klan; Linguistik Felsefe, Hermentik ve Sembolizm gibi felsefi

retilere yer verilerek konunun felsefi arka plan ortaya konmaya allacaktr.

Sfilerin konuya baklarn tespit etmeden nce, genel anlamda slamn

dier dinleri nasl deerlendirdiini bilmenin probleme k tutaca dncesiyle,

nc blmde slamn Dier dinlere bak aklanmaya allacaktr. Bublmde konu ilgili yetler ortaya konmak sretiyle zlmeye allacaktr.


6/87

VI

Drdnc blmde, slamn ilk yllarnda yaam sfilerin, gnmzde

oulculuk kavramyla ifade edilen problemi nasl deerlendirdikleri tespit

edilmeye allacaktr. Temel tasavvf klasikleriyle beraber tasavvuf alanda nemli

yerleri olan gnmz yazarlarndan da faydalanlarak hazrlanan bu blm, slamn

douundan Hallc- Mansura (l.309/921) kadarki dnemi kapsamaktadr.

almann bu dnemle snrlandrlmasnn sebebi, zellikle Hallc, bn Arab

(11651240) ve Mevlna (604/6721207/1273)nn bu konudaki grlerinin

mstakil birer almay gerekli klmasdr.

Sz konusu dnemde yaam sfilerin hayatlar hakknda yaplan aratrma

sonucunda, konuyla ilgili veri bulmakta ekilen sknty ortadan kaldrmak amacyla,

sfilerin dier kltr ve medeniyetlerle olan mnasebetlerine yer verilmi, ilk

dnemde yaam sfilerin ortaya attklar teorilerin sonraki dnemlerde, konumuz

balamnda ortaya kan etkileri tespit edilmeye allmtr.

Bu aratrma konusunun tespitinde ve bir tez haline getirilmesinde

yardmlarn grdm, almalarm esnasnda bana klavuzluk eden saygdeer

hocalarm Prof. Dr. Sleyman ULUDA ve Prof. Dr. Mustafa KARAya, ayrca

tezin yazld sre boyunca, huzurlarna her gittiimde deerli vakitlerinden

fedakrlk yaparak yardmlarn esirgemeyen Dr. Abdullah KARTAL ve Dr. Salih

FTe samimi teekkrlerimi sunuyorum.

Hasan ER

Bursa, Eyll 2005


7/87

VII

NDEKLER

ZET____________________________________________________________ III

ABSTRACT_______________________________________________________ IV

NSZ ___________________________________________________________ V

NDEKLER ____________________________________________________VIIKISALTMALAR ___________________________________________________ IX

GR_____________________________________________________________ 1

BRNCBLM TEORK EREVE_________________________________ 4

I. LGL KAVRAMLAR ____________________________________________ 4

A. PLRALZM (OULCULUK)_______________________________________4

B. NCLUSVZM (KAPSAYICILIK) _____________________________________9

C. EKSCLUSVZM (DILAYICILIK) ___________________________________13D. DYALOG _______________________________________________________16

II. METODOLOJK YAKLAIM_____________________________________ 21

A. LNGUSTK FELSEFE_____________________________________________22

B. SEMBOLZM _____________________________________________________26

C. HERMENTK ___________________________________________________29

KNCBLMSLAMIN DER DNLERE BAKII __________________ 31

I. AYETLER IIINDA DER DNLERN DURUMU _________________ 31

II. SOSYO-POLTK NEDENLERN MSLMANLARIN DER DNLERE

BAKIINA ETKS______________________________________________ 37

NC BLMLK SFLERN DER DNLERE BAKII __________ 42

I. DER DNLERLE DYALOA GRMEDE TASAVVUFUN

STLEND FONKSYON ______________________________________ 42

II. DER DNLERN DURUMU PROBLEMNN TASAVVUF

DNCENN LK MESELELER ARASINDAK YER _____________ 45


8/87

VIII

A. LK DNEMDE OLUAN TASAVVUF LTERATR ___________________45

B. DER DNLERN DURUMUYLA LGL SZL, YAZILI VEYA FL

AIKLAMA YAPMAMI OLAN SFLER ____________________________47

III. SFLERN AIKLAMALARININ OULCULUK, KAPSAYICILIK VEDYALOG KAVRAMLARI BALAMINDA DEERLENDRLMES__ 51

A. SFLERDE DI TESR ____________________________________________55

B. AK SEMBOLZM, VARLIK FELSEFES VE NR- MUHAMMED

RETLERNN SFLERN DER DNLERE BAKIINA ETKS______62

IV. SFLERN AIKLAMALARININ DILAYICILIK KAVRAMI

BALAMINDA DEERLENDRLMES___________________________ 67

A. SFLERN SADECE SLAMI KURTULU YOLU OLARAK

GSTERMELER _________________________________________________69

SONU __________________________________________________________ 71

KAYNAKLAR _____________________________________________________ 73


9/87

IX

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad Geen Eser

a.g.m. : Ad Geen Makale

b. : bn.

bkz. : Baknz

C. : Cilt.

ev. : eviren

ed. : Editr

haz. : Hazrlayan

s. : Sayfasad. : Sadeletiren


10/87

GR

Din felsefesinin XXI. yzyl itibariyle ulam olduu merhalede ele ald

nemli konulardan biri olan oulculuk problemi, her ne kadar sistemli birekilde ilk

olarak Bat literatrnde yer alsa da, sadece Bat dnyasn megul etmekle

kalmayarak, dnya zerinde yaanan kozmopolitleme sayesinde btn dnya

medeniyetlerini ilgilendiren bir hal almtr. 19621965 yllar arasnda gerekleen

II. Vatikan Konsilinde, sa Mesihi tanmam, fakat buna ramen mrn Tanry

aramakla geirmi bir kiinin Hristiyan olmasa da kurtulua erebilecei belirtilerek,

felsef arka plan daha nceleri oluturulmu olan oulculuk probleminin din

literatrde nemli bir yer edinmesi salanmtr. Bu teorik gerein Bat dnyasnda

uygulama alan bulup bulmad hala tartlmaktadr, dnya zerindeki siyas

menfaatler var olduu mddete de tartlacak gibi gzkmektedir.

Dinsel oulculuk probleminin slamn gnl merkezli yorumunu yapan

Sfiler tarafndan nasl alglandnn tespitini ihtiva eden bu almada, problemin

siyas-sosyolojik balamlarna yer verilecek, fakat asl olarak meselenin teolojik

ierii ilenecektir. Bu paralelde ulalmak istenen nokta, sfilerin dier dinden olan

insanlarn hiretteki durumlaryla ilgili tespitleri olacaktr.

semav dinn sahip olduu gelenek, bu dinlerin dier dinlerden insanlara

kurtulu ans tanmadklar ynnde bir yorumu mmkn klmaktadr. Byle bir

gelenee sahip dinn mntesiplerinin oulcu dnceler retmekte yaadklar

skntlar, bu balamda kullanlan kavramlara yklenen anlamlarda farkllklar

meydana getirmitir. Kimi aratrmaclar, dier dinlerin doruluk ve kurtarcln

kabul etmemesine ramen, bunu konuyla ilgili direkt ifadeler kullanmak yerine

dolayl yoldan, oluturulan kavram kargaasnn arkasna snarak ifade etmilerdir.

oulculuk meselesi balamnda ortaya konan almalarn ihtiva ettii

kavramlara yklenen anlamlar arasndaki uyumazlk ve yaanan kavram kargaas,


11/87

2

meselenin kavramsal analizini gerekli klmaktadr. Teolojik ve sosyolojik taraflar

olan oulculuk problemini ana hatlaryla ortaya koyan drt kavramdan ,

meselenin dinlerin doruluu ve kurtarcleklindeki teolojik tarafn ilgilendiren

Eksklusivizm (Dlayclk), nklusivizm (Kapsayclk) ve Plralizm (oulculuk),

dieri ise bir arada yaama sorununa zm retme gayretinin bir sonucu olan

Diyalogdur.

ada Bat dncesinde snrlar izilmi olan oulculuk probleminin

slam dnyasnda da nemli temsilcileri bulunmaktadr. Meselenin dinlerin

kurtar

c

l

yla ilgili taraf

ndan ziyade bir arada yaama sorununa zm aramayaalan diyalog taraftarlar kendilerini ifade etmek amacyla nemli almalar

sunmulardr. Bu almalarn yaygnlk kazanmas, genel anlamda slamn dier

dinlere bakyla ilgili zengin bir literatrn olumasna zemin hazrlamakla

kalmam, slam dnce ekollerinin bu noktada neler rettii ve retebilecei

eklinde daha zel bir yaklam da beraberinde getirmitir.

Her ekol sahip olduu karakteristik zellikleri dorultusunda dier dinlerle

ilgili dncelerini ortaya koymutur. Ayet ve hadisleri akl metotlarla aklamayaalan Kelam ilmi, din oulculuk ve bir arada yaama problemine de bu metotla

zm retmeye alacaktr.

slam dnce geleneine eitlilik ve zenginlik katacak olan bu durum,

muhabbet ve sohbet anlayn olmazsa olmaz bir uygulama olarak kabul eden ve

din davranlarn zahirinden ziyade batnnn nemli olduunu vurgulayan Tasavvuf

alannda da baz almalar gerekli klmaktadr.

Tasavvuf dncenin bu ynn gren baz dnrler, tasavvufun dier

dinlere bakyla ilgili deerli almalar retmilerdir. Sz konusu almalar

aratrldnda zellikle, Vahdet-i Vcut retisini sistemli birekilde ortaya koyan

ilk sfi olarak nitelendirilebilecek Muhyiddin bn Arabyle ilgili eserler dikkati

ekmektedir.1 Vahdet-i Vcut felsefesiyle beraber tad Ak anlaynn bir sonucu

1 Schuon, Frithjof, Dinlerin Akn Birlii, ev. Yavuz Keskin, Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul

19092, s. 4468; Chittick, William, Hayal lemleri: bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi,ev. Mehmet Demirkaya, Kakns Yaynlar, stanbul 1999, s. 157220; Ylmaz, Hseyin, EzelHikmet ve Dinler, nsan Yaynlar, stanbul 2003, s. 354372.


12/87

3

olarak dier dinlerle ilgili nemli sylemlere sahip Mevlnadan zikredilmesi

gerekmektedir.2

bn Arab ve Mevlnann dier dinlerin kurtarclk vasfnn olduuna dair

tezlerinin iyice yaygnlat bu konjonktrde, nceleri zhd ad altnda kendini

gsteren Tasavvuf dncenin ilk yllarnda gnmzde oulculuk kavramyla

ifadelendirilen probleme dnk nasl bir yaklam sergilendii nemli

gzkmektedir.

Sz konusu sfilerin szl veya fiil ifadelerinin tespitine ynelik yaplan

bir aratrmada karlalacak en nemli problem, bu dnemi gnmze tayankaynak saysnn snrl oluudur. Birou Trk diline tercme edilmi olan bu

eserlerin orijinalitelerini korumu bir halde gnmze ulamalar ise iin gzel

tarafdr. Ayrca, her ne kadar snrl sayda da olsa sz konusu eserlerin ok sayda

sfiyi ihtiva ediyor olular konunun akla kavumasn kolaylatrc bir unsurdur.

Dinlerin kurtulu doktrini ve bir arada yaama sorununun ada felsef

literatrde hangi kavramlarla ve hangi metot balamnda deerlendirildiinin tespiti

kanlmaz gzkmektedir. Bu erevede, zellikle dil felsefesi alannda retilen

teorilerin dier dinlerin durumuyla ilgili retilen tezlere nasl bir etkide bulunduuna

temas etmek gerekli grlmtr.

2 Yaran, Cafer Sadk, bn Arab, Mevlna ve Yunus Emreye Gre tekinin Durumu, slam veteki, Ed. Cafer Sadk Yaran, Kakns Yaynlar, stanbul 2001, s. 324335.


13/87

4

BRNC BLM

TEORK EREVE

I. LGL KAVRAMLAR

almann bu blmnde konuya k tutmas amacyla, dier dinlerin

durumunu ifade ederken sergilenen tavrlar sonucunda olumu drt temel kavramn

tahliline yer verilecektir. Yaplan almalar neticesinde ilgili kavramlarn farkl

kaynaklarda farkl anlamlarla kullanldklar, bunlardan birine yklenecek anlamn

dier bir kavram bal altnda ilendii grlmtr.3 Sz konusu kavram

kargaas, bir tarafa braklarak, drt ana kavram aklayc tespitler sunulmaya

allacaktr.

almann bal, sfilerin sz edilecek olan kavramlar kullanp

kullanmadklar sorusunu akla getirmektedir. Aada da belirtilecei gibi bu

terimlerin yakn tarihe ait modern Bat Felsefesinin rn olmas, tasavvuf

literatrde yer almasn imknsz klmaktadr. Fakat sz konusu terimlerin ihtiva

ettikleri anlamlar muhtelif sfiler tarafndan kullanlmtr.

imdi bahsedilen terimlerin ksa aklamalarna geilebilir.

A. PLRALZM (OULCULUK)

zellikle yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyada gerekleen

kozmopolitleme sonucunda sosyal yaam alanmzn her blmnde bizim

rkmzdan veya dinmizden olmayan birok insanla karlaabildiimiz iin ister

istemez dier dinlerle ilgili baz problemler gndemimizi megul etmitir. Bu

balamda retilen kavramlardan bir tanesi de Plralizm yani oulculuktur.

3

Birbirinden farkl anlamlar ihtiva eden oulculuk ve diyalog kavramlarnn ayn paraleldekullanldklarna rnek olarak bkz., Aydn, Mahmut, Dinler Aras Diyalog zerine,http/www.din bilimleri.com.tr., 18.06.2005.


14/87

5

Plralizm teriminin aklamalar incelendiinde, baz tanmlarn diyalog

teriminin tanmyla ayn olduu dikkati ekmektedir. Baz kaynaklarda oulculuk

ve diyalog terimleri ayn anlam ifade ediyorlarm gibi yan yana sunulmaktadrlar.4

Aralarnda nemli farklar olan bu iki terimden biri ahlak, dieri ise teolojik

ieriklidir. Diyalog insann kabul veya reddine imkn vermeyen, uygulansn veya

uygulanmasn teorik olarak kabul zorunlu olan evrensel ahlak ilkelerindendir.

Plralizm ise zamann artlarna gre kendisini ortaya koyabilen tarihsel ierikli,

kiinin kendi dnce tarzna gre kabul veya reddedebilecei kurtulu problemine

yakla

m sunan bir zihin aktivitesidir. Yani bir mslman

n diyalou inkr etmesiKurann emrine muhalif davranmak olarak nitelendirilebilecekken, plralizmi

kabul iman bir konu olmad gibi reddi de iman deildir. Bu balamda Diyalog

ile Plralizm, nclusivizm, Eksclusivizm kavramlarn ayn balk altnda ilemek

dahi teknik olarak yanltr.

Bu ksa hatrlatmadan sonra plralizmin tanmna geilebilir.

Plralizm tek bir tane olan niha ve ilah hakikatin eitli ekillerde

tasavvur edilip farkl kavramlarla dile getirilmesinin ve onun karsnda neler

yaplabileceinin birer ifadesi ve birer rneidir.5

Krat Demirciye gre ise din plralizm; farkl dinlerin bir arada

yaamak durumunda kaldnda birbirleriyle olan mnasebetlerinin ne ekilde

gerekleecei meselesidir.6

Plralizmin tanmnda vurgulanan asl nokta Evrensel Dorunun farkl

kltr ve toplumlara farkl formlarda hitap etmesidir. Yani ilah kelam farkl

figrlerde tezahr etmektedir.7 Gelenekler tarihsel olarak farkllk ierseler de bu

4 Aydn, a.g.m.5 zcan, Hanifi, Mturdde Dini oulculuk, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar,

stanbul 1999, s. 11.6 Demirci, Krat, Yahudilik ve Dini oulculuk, Ay Kitaplar, stanbul 2000, s. 11.7

Aydn , s Tanr mnsan m?, z Yaynlar, stanbul 2002, s. 36.


15/87

6

farkllk zahirde kalmaktadr, fakat iman noktasnda hepsi ayndrlar8 ve zellikle

semav din birbirlerini tamamlar niteliktedirler.9

Hicke gre dinlerdeki doa st pek ok fenomen yalnzca mitsel

anlatmlardr ve gereklik deeri yoktur.10 Yani farkl dinlerde ayn gerek farkl

kavram ve sembollerle anlatlmlardr. Bu farkllklar arkasnda anlatlan ise ayn

eydir.

Dinler arasndaki farkllklar giderme noktasnda Mistisizm, sahip olduu

sembolik dil sayesinde11 byk atlmlar salamtr. Mistisizmin bu katks ve

sembolizmle ilgili daha geni bilgi almann sonraki blmlerinde verilecektir.

Farkllklarn suni olduu eklindeki bak asna gre her din ilah

kaynakldr. Farkl kutsal kitaplarda kullanlan dil farkl da olsa tadklar anlamlar

ayndr.12 Eer dinlerin arasnda elikiler, farkllklar hatta birbirini tamamen

nakzedici inanlar varsa bunun sebebi dinlerin kndan sonra mensuplar tarafnda

oluturulan Birlemi Gelenektir.13 Yani zelikle semav din orijinal kaynaklarda

plralist karakterli olasna ramen sonraki dnemlere bu dinlerin mensuplar arasnda

gerekleen askeri, siyas veya ekonomik ilikiler eksclusivizme yol amtr.

Burada anlatlan genel anlamda dinlerin eksclusivist tavrnn sonradan o

dinn mensubu insanlar tarafndan ilave edildiidir. Yani asl gerek, zamanla

insanlarn yanllar yznden bozulmutur.

Burada son derece ciddi bir problemle kar karya olduumuzu ifade

etmemiz gerekir. nk slam da dhil semav din de eksclusivist ieriklidir.14

Yani yukardaki aklamalar balamnda konuacak olursak semav din de

sonradan ikame edilmi, birikmi gelenek vastasyla ilk orijinal halinden

uzaklatrlmtr.

8 Aydn , Kresel Bir Teolojiye Doru: Wilfred, Cantwell Smithde Dinsel oulculuk, slam veteki, Ed. Cafer Sadk Yaran, Kakns Yaynlar, stanbul 2001, s. 90.

9 Watt, Montgomery, Gnmzde slam ve Hristiyanlk, ev. Turan Ko, z Yaynlar, stanbul2202, s. 11.

10 Demirci, a.g.e., s. 18,19.11 a.g.e., s. 14.12

zcan, a.g.e., s. 124.13 Demirci, a.g.e., s. 19.14 a.g.e., s. 16.


16/87

7

Plralizmi ortaya atan bilim adamlar dinlerdeki ulhiyet anlayndan yola

kmaktadrlar.15yle ki; evrensel bir gerek vardr o da Tanrdr. Tanr bu dnyada

farkl toplumlara farkl ekillerle hitap etmitir. Dinlerdeki farkllklar ise dinn

zn ifade etmeyen yani evrensel deil de zaman ve meknn snrlarn aamayan

tarihsel nitelikteki alanlardadr. Hepsinin bahsettii din mahiyet olarak tevhit dindir.

Bu noktann daha iyi anlalmas iin u sembolik hikye kullanlmaktadr;

Lambalar farkldr; fakat k ayndr; bu k ta telerden gelir.16

Bu anlaya gre semav din bayrak deitirerek ayn davay

srdrmektedirler.Plralizmin savunucular tarafndan ortaya konan bu tespitlerin yannda,

plralizme ynelik eletirirler de sz konusudur.

Plralizm, Durkheimin de ifade ettii gibi dinn birletirici ve btnletirici

ynn ortadan kaldrmak suretiyle mutlak bir rlativizme yol aabilmektedir.17 Bu

durum, insanlarn din reten bir otoritenin varln inkrna ve bunun tabi sonucu

olarak da din retiler arasnda ciddi farkllamalara ve atmaya sebep

olabilecektir.

Mutlak rlativist bir din anlayyla btn dinlerin kendine has zelliklerinin

iptal edilip yerine evrensel bir Tanr imajnn ikame edilmeye allmas, Tanrnn

sfatlarnn yok edilmesi sonucunda dnyada etkisini yitirmi bir Tanr imajnn

olumasn salayabilir. Bundan dolay din oulculuun temelini oluturmak zere

ileri srlen ve din geleneklerin belirledikleri yaklamlar, dolaysyla dinlerin

yerlemi inan sistemlerini dikkate almayan bir ulhiyet fikri daha iin banda

almas g bir problem, yani din oulculuun temel problemi haline gelmitir. 18

Krat Demirci hayali bir kavram olan Plralizmin19 u sorulara cevap

retmesi gerektiini sylemektedir:

15 zcan, a.g.e., s. 12.16 a.g.e., s. 26.17

a.g.e., s. 18.18 a.g.e., s. 12-15.19 Demirci, a.g.e., s. 18.


17/87

8

Eer dier dinler de kurtulua gtrc bir fonksiyona sahip iseler, bu

durumda herhangi bir dine bal olmann ne anlam vardr? Ve eer btn dinler ayn

kurtulua gtryor ise, mesela eytana tapmak gibi, sahte dinlerin durumu ne

olacaktr? Kurtulua gtren din tanm yalnzca herhangi bir retiye inanan

insanlar topluluunun bulunmas mdr? Hakikat denen eyin hibir nemi yok

mudur? Veya dinlerin arasnda nemli baz noktalarda o kadar farkl anlaylar vardr

ki bu durumda elikili iki anlayn insan nasl ayn kurtulua gtrecei pheli bir

durum arz etmez mi?20

Haddi zat

nda plralist yakla

m bu sorulara cevap vermektedir. Plralizminsistematik bir ekilde akademik dnyada temsil edilmesinde nemli katklar olan

John Hick; bir taraftan plralist yaklamn modern ada kanlmaz olduunu

savunmakta, dier taraftan da Krat Demircinin bu sorularna, cevap olacak

nitelikte Plralizmin snrlarn aan ifadeler kullanmaktadr.

Kopernik Devrimi eklinde isimlendirdii tezinde, evrensel bir gerein

olduunu ve bu gerein her dinde farkl formlarda da olsa bulunduunu iddia eden

Hick bu balamda btn dinlerin kurtuluu temin edebilecei sylemekte,21

diertaraftan da Hristiyanln, ekmenik konsller sonucu oluan ve XVII. veya XVIII.

yy boyunca Hristiyanlarn hemen hemen tamam tarafndan kabul gren Teslis ve

nkarnasyon dncelerinin- ki bu iki dncenin iptali Hristiyanln bu gnk

eklinin de iptali demektir- yeniden gzden geirilerek deitirilmesi gerektiini

sylemektedir.22 Yine din oulculuu savunan bir Hristiyan olarak Watt; teslise

ciddi eletiriler sunmakta, kurtulua ermeyi teslis anlaynn dzeltilmesine

balamaktad

r.

23

erik olarak doru olan bu dncenin eksclusivist diyeisimlendirilen birok mslmann yaptndan fark yoktur. nk eksclusivizmi

savunan mslmanlarn hemen hemen tamam dier iki semav dinn slamla zde

ayn olduunu fakat bu iki dinn zamanla tahrif edildikleri iin bu gnk ekillerinin

Mslmanlar tarafndan kabul edilmelerinin imknsz olduunu sylemektedirler.

20 a.g.e., s. 13.21 Yaran, Cafer Sadk, John Hickin Din Felsefesinde Dinsel oulculuk, slam ve teki,, s. 141-

142; Aydn, age, s. 101.22 a.g.e., s. 16-21; Kyl, Mustafa, Dinler Aras Diyalog, nsan Yaynlar, stanbul 2001, s. 60.23 Watt, a.g.e., s.90.


18/87

9

Bu noktada tahrif edilmemi dinler mntesiplerini kurtulua erdirebilecei

iddia edilebilir. Fakat mesele Kutsal Kitaplarn tahrifat noktasnda

dmlenmektedir. nk hibir din mensubu kendi dinnin kutsal metninde tahrifat

olduunu kabul etmemektedir.

B. NCLUSVZM (KAPSAYICILIK)

Eksclusivizm ve plralizme nazaran daha az belirgin olan ve zellikle II.

Vatikan konsilinde (1960) Hristiyanln resmi politikas halini alan nclusivizmin

kurucusu bir Katolik olan Karl Rahnerdir.24

Cohn Hicke gre Hristiyan dnyasndaki en yaygn gr olan

inclusivizmin25 Bat dnyas tarafndan alglan ekli, bu kavramn kreselleen

dnyada gerekleen deiiklere ayak uydurma grnts altnda, dlaycln

postmodern bir yoruma tbi tutularak farkl bir formda tekrar gndeme getirilmesidir.

Gnmzde yaayan birok Hristiyan teolog Dlaycl benimsememekte, onun

yerine farkl dinsel geleneklere daha lml bir anlaym gibi gzken fakat

d

lay

c

l

kla ayn

sonular

douran kapsay

c

bir anlay

ortaya koymaktad

rlar.

26

Bat dnyasnda oluup gelien kapsayc anlaya gre, dlayclarda

olduu gibi, yine tek bir din kesin doruluu temsil eder; bununla birlikte teki

dinler, deersiz ve hatta eytan grlmek yerine, kesin doru olan bu dinn baz

ynlerini yanstc ve ya ona doru bir ynelim oluturucu olarak grlrler.27

Karl Rahnerin nklusivist yaklam aklama gayretinde ortaya kard

Anonim Hristiyanlk ifadesi bu dnceyi destekler niteliktedir: Bu anlaya gre

btn dinlerde kurtulua gtren yollar, gerekte sann dedii yollardr. Bir

Hindu veya Mslman farknda olmadan ibadet srasnda sa aracl ile huzura

kavuur. Hristiyanl yakinen tanmayanlarn kendi inanlar aracl ile kurtulua

ulaabilecei ngrlr.28 Dikkat edilirse bu aklamalara gre Hristiyan olmayan

bir kiinin kurtuluu hak etmesi Hristiyanl tanma imkn bulamad iindir.

24 Demirci, a.g.e., s. 16-17; Yaran, Dinsel Kapsayclk (nklusivizm), slam ve teki, , s. 67.25 Yaran, a.g.m., s. 67.26

Aydn, a.g.e., s. 23.27 Yaran, a.g.m., s. 6728 Demirci, a.g.e., s. 17.


19/87


20/87

11

tek ve tam olan bir din, bir z vardr. Bu z ihtiva eden dinlerdeki fakllklar,

peygamberlerin deimesiyle deiebilen ve birden fazla olabilen eriatlardan

kaynaklanmaktadr.32 Hlbuki peygamberin deimesi eriatn deimesini gerekli

klabilecekken, dinn deimesini gerektirmez.33

lahi kkene sahip semav din mensuplarnn birbirlerini kfrle itham

etmeleri, hatta yaadklar corafyay kfr diyar, slam diyar diye ayrmalarnn

sebebi eraitlerdir.34 Dinlerin sahip olduklar eriatlarn farkl oluu, eriatlarn din

birliini bozmalaryla sonulanabilmektedir. Dinn birletirici, eriatn ise ayrc

nitelikte olduunu syleyen Mturd

35

din bir, eraitlerin ok olduunu u temsilleaklamaya almaktadr:

Nasl ki, semadan asl ve z itibariyle bir ve ayn tatl su indii halde,

yeryznn, yani topran farkl renk ve bileime sahip olmasndan ve farkl

konumda bulunmasndan dolay, su yere indikten sonra renk ve tat bakmndan

deiip kimi yerde sel, kimi yerde bulanm olarak akyorsa; tpk dinde de durum

byledir. Yani insanda ftraten bulunan ve ayrca vahiy yoluyla da bildirilip

desteklenen, bir baka deyile, Allahtan gelen din bir tane olduu halde, insanlarnfarkl dinlere, yani farkl mezhep ve eriatlara sahip olmas, onlarn toplumsal ve

kltrel farkllklarndan kaynaklanmaktadr. 36

Mturdye gre eriatlarn eitlilii din adan imtihan amac gderken

dnyevi adan da peygamberlerin gnderildikleri toplumlarn dil ve kltr

farkllna dayanmaktadr.37

Bu balamda Mturd tevhid kavramna vurgu yapar ve kastl olarak

kitabna Kitab et-Tevhid adn verir.38 nk ona gre Tevhit inanc dinn

deimeyen ve asl ynn; eriatlar ise deien ve ikinci plandaki ynn

oluturmaktadrlar.39

32 zcan, a.g.e., s. 22.33 a.g.e., s. 24.34 a.g.e., s. 23.35 a.g.e., s. 23.36 a.g.e., s. 24,99-100.37

a.g.e., s. 24.38 a.g.e., s. 25.39 a.g.e., s. 26.


21/87

12

Bu noktaya gelinceye kadar mam Mturdnin kapsayc yaklam

destekler nitelikte bir dnce yapsna sahip olduu ortaya konuldu. Fakat Mturd

eriatlarn rasgele deimeyip ncekini devam ettirdii teziyle kapsayc anlaytan

uzaklamaya balamaktadr. Bir sonraki eriat bir ncekinin ilerliini yitirmesinden

dolay gelmitir ve nceki eriat tamamlar niteliktedir. Yani hibir eriat sfrdan

balamam, ncekini devam ettirmitir.40 Kaynaklar bir olduu iin zellikle

semav kitabn birbirlerini tamamlar nitelikte olmalar zorunludur41

te imam Mturdye gre slam d dinlerin doruluklar ve kurtuluu

temin edileri bu noktada bitmektedir. nk son din slam

n nceki dinleri bir at

altnda toplayarak, tahrifata uram tevhid inancn sapasalam bir halde insanla

sunmutur.42 slamdan nce sahne alm iki semav dinn ulhiyet inanlar

dorudur fakat zamanla tahrifata uradklar iin Mslmanlar balamazlar.

mam Mturdnin bu dncelerinin sorgulanmas bu almann hedefleri

arasnda deildir. Burada amalanan, baz batl aratrmaclarn yapt gibi

kapsayc bir grnm altnda dier dinlerin tek kurtulularnn yine bizim dinmize

bal olduu eklinde dlayc bir yaklamn sergilenmesinin gsterilmesidir.

Bilim adamlarnn bu tr uygulamalara bavurmalarnn sebebi, ilk olarak

kar tarafa lml bir grnt izip daha sonra kendi dinne ekme yollarn aramak

olabilir. nk Mturdye gre, dinde yanl yneliler ierisinde bulunan ve hatta

kfre den insanlarla diyalou kesmemek; onlarla, gzel szler syleyerek ilikiyi

srdrmek hem semav kitaplarn, hem de akln ngrd bir davranma

biimidir.43

slam dncesinde olumu dier kapsayc anlaya gre, teki semav

dinler kurtuluu salayabilmekte fakat kurtuluun en kestirme yolu slam olarak

kabul edilmektedir. Bu anlayn, slam dncesi snrlarnda olup olmad

problemi bir tarafa, Modern felsefede tartlan kapsayc anlayn tam tarifi olduu

sylenebilir.

40 a.g.e., s. 26.41

a.g.e., s. 27.42 a.g.e., s. 26-28.43 a.g.e., s. 122.


22/87

13

Hristiyan ve Yahudiler iinde tek tanr inancn aslna uygun bir ekilde

devam ettirenler olabilir. Hristiyan ve Yahudi inancnn egemen olduu

corafyalarda dnyaya gelen ve tpk bizim gibi daha dnyaya geldii anda kendisine

din bir kimlik atfedilen milyarlarca insan arasnda, kendilerini evreleyen ailevi,

siyas ve sosyal koullar sebebiyle, Kuranda ifadesini bulan inan ve retilere

dorudan ulama imknndan yoksun kalan; bununla birlikte tevhid eksenli bir Allah

inancna ve hirette hesap verme bilincine dayal erdemli bir yaam sren insanlar

olabilir. Allah Tealann Bakara 62. ve Maide 69. ayetlerde anlatmaya alt

gerek de bu olabilir.44

C. EKSCLUSVZM (DILAYICILIK)

almann konusuyla alakal ve dier dinlerin durumuyla ilgili

yaklamlarn en yaygn olan kavram Eksclusivizm yani dlayclktr.

Sadece benim dinm doruyu syler ve kurtulua gtrr anlayn ifade

eden eksclusivizmin temel mant tanrnn kurtulu iin insanlara yalnzca tek veya

son din gnderdiidir.

45

Bu paradigmay

savunan kii, sadece dindalar

n

n kurtuluaereceini ve dierlerinin bu din kabul etmedike kurtulamayacan savunur.46

Genel olarak eksclusivist zellikte olduklarn sylemenin mmkn olduu

semav dinn bu anlaylar uygulay tarzlarnda farkllklar olabilmektedir.

Yahudilie gre Hristiyanlk ve slam Hz. brahimin mesajn insanlara hazrlayan

bir sre; Hristiyanla gre Yahudilik ve slam sann mesajn kitlelere hazrlayan

ara ve geici srelerdir. Eksclusivist slama gre Yahudilik, Hristiyanlk ve dier

dinler hibir geerlilii kalmam dinlerdir.47

44 Sz konusu iki ayetin birbirine benzer olan anlam udur: phesiz inananlar, Yahudiler,hristiyanlar ve sabilerden Allaha ve hiret gnne inanan ve hayrl iler yapanlara, Rablerikatnda mkfat vardr; onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir.

45 Demirci, a.g.e., s. 16.46

Aslan, Adnan, Bat Perspektifinde Dini oulculuk Meselesi, slam Aratrmalar Dergisi, 2,1998, s. 14647 Demirci, a.g.e., s. 16.


23/87

14

Aslnda dlayc anlayn her din iin belli lde geerli olduu da

sylenebilir.48 slama gre de dier din mensuplarnn dalalette olduu inancnn

yaygnl bilinmektedir.

Hibir dinn dlaycl iddia etmedii tezlerinin49 olduka yaygn olduu

gnmzde zerinde durulmas gereken, bu derece yaygn olan dlaycln,

dinlerin znden mi yoksa daha sonraki dnemlerde bu dinlerin taraftarlarnn

rettikleri mnakaalardan m kaynaklanddr.

rnein; slamn ilk yllarnda zellikle Hristiyanlk ve Yahudilie kar

yazlan reddiyelerin arkasnda o dnemin sosyolojikartlar yatmaktadr.50 slamnhenz dnyaya ald bu dnemin sosyal yaps Kurann kapsayc tavrnn,

Mslmanlar tarafndan dlaycla dntrlmesini salamtr.51 Dlaycln

ku be sebebe dayandrlabilir;

1. Ynetici aznlk konumundaki Mslmanlarn, Mslman olmayanlara karslamn bykln ispatlamaya almalar,

2. slamn Hristiyanlk iinde erimesini engellemeye almak,3. Mhtedileri kaybetmeme arzusu,4. Ynetici konumundaki Hristiyanlarn kskanlmas,5. Devletin ayrmc politikalarn merulatrma gayretidir.52

Grlecei zere slam dnyasnda sergilenen dlayc tavr, dnemin

ihtiva ettii tarihi artlarn bir uzantsdr. rnein Hal seferlerinden nce

Mslmanlarla Batllar arasnda ciddi bir nefret yokken, Hal seferlerinden sonra

iki medeniyet arasnda hi bitmeyecek bir husumet olumutur.53 Bu tr tarihi

dn ve uygulamalarn asl olann yerini aln Garaud yle ifadelendirmektedir:

48 zcan, a.g.e., s.17.49 Kyl, a.g.e., s. 100,101.50 Tatar, Burhanettin, Kelama Gre teki Dinlerin Durumu, slam ve teki, s. 290.51 a.g.m., s. 290.52

a.g.m., s. 290-291.53 Bolay, Sleyman Hayr, atmadan Diyaloa, Medeniyetler atmasndan Diyaloa, Haz.Mustafa Armaan, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yaynlar, stanbul 1999, s. 62.


24/87

15

Kemikleme ve duygusal bir arkaizme sapma, birey ve toplumlar iin

kesintisiz deer kaynaklar durumunda bulunan ana ifadelerin, tarihi ve nisb olan

anlay ve yorumlarn gerisinde kalma eklinde kendini gsterir.54

oulculuk problemiyle ilgili olarak konuurken sosyolojik nedenler

dnda dilsel, metafiziksel ve ahlak nedenler de aramak gerekir. rnein fetih

hareketlerinin ve tercme dneminin bir sonucu olarakslam medeniyeti farkl din ve

inanlarn teorik yaklamlaryla kar karya kalmlar, bunun sonucunda da bu

inan gruplarna bilimsel bir tarzda cevap retme ihtiyac aa kmtr.55 Bu

durum dier reti sahipleriyle olumlu ilikileri mmkn k

ld

gibi kar

dakinindncesini dolaysyla da o kiiyi dlayc tavrlara da imkn vermitir.

Haddi zatnda gnmzn problemi olan bu tr kavramlarn gemiten

rneklerle aklanmaya allmas olay balamndan kopartmaktr. Tarihsel

verilerin bize k tutaca bir gerektir fakat sonuca ulaabilmek iin bu kavramlar

douran konjonktrn ok iyi tahlil edilmesi gerekmektedir.

Olumsuz bir dnce biimi olarak kabul edilen Eksclusivizmden kurtulu

ancak iki yolla baarlabilir. Bunlardan biri mistisizm dieri de ona taban tabana zt

birekilde rasyonalizmdir.56

Mistisizm kulland sembolik dil, dinler arasndaki zahiri farkllklar yok

ederek, btn dinlerin ayn merkezde toplanmasn temin edebilecek gce sahiptir.

Krat Demirci Rasyonalizmin dlaycl engelleyici bir unsur oluunu u

ekilde ifadelendirmektedir:

Her eyden nce rasyonalist perspektiften bakldnda dinler arasndakifarklln konjonktrel bir yapya dayandn ileri srmek tuhaf olmayacaktr.

Modern bilimlerin getirdii yeni tarihi bulgularn kutsal kitaplarn mahiyeti

konusunda sunduu tereddtler, hangi dine mensup olursa olsun herhangi bir

54 Garaudy, Roger, Afarozdan Diyaloa, ev. Sadk Kl, Birey Yaynlar, stanbul 1996, s. 9.55

Tatar, a.g.m., s. 291.56 Demirci, a.g.e., s. 14. Mistik dil sorunu, Metodolojik Yaklam bal altnda tahlil edilecektir. bkz., s.50.


25/87

16

inanann kendi din yarglarn en ste koymasn engelleyecek derecede etkin

olabilmektedir. Bu nokta fanatik eksclusivizmin iddetini azaltt bir noktadr. 57

Sonu olarsak u noktaya temas etmekte fayda vardr. Eksclusivizmin

teolojik bir problem oluu bir tarafa braklmakta; katl temel alan, belki de faist

dnceler barndran insanlarn tavrnn bir ifadesi gibi dillendirilmektedir. Marjinal

din gruplarn kendilerini savunduklar bir tarz olarak ele alnan eksclusivizm ise

sosyolojik bir kavramdr.

Teolojik bir bak asyla deerlendirildiinde insan hem eksclusivist olup

hem de dier dinlere sayg duyabilir. Eksclusivizm kiinin dinni alglay biimidir.Kar tarafa zorlama yapmad takdirde de herhangi bir dncenin kabul

edilmesinden hibir fark yoktur. Bir taraftan her trl din inann hakllk paynn

olduunu iddia eden plralizmi savunup dier yandan da yine baka bir din inan

olan eksclusivizmi acmaszca eletiren insan zmnen de olsa savunduu plralizm

kart bir tavr sergilemektedir.

D. DYALOGYukarda da ifade edildii gibi Diyalog kavramna yklenen anlamlar

sosyolojik, psikolojik, kltrel vs. artlara gre deiiklik arz etmektedir. Bundan

dolay diyaloun evrensel bir tanmn yapmak zor gzkmektedir.

Diyalog, farkl inan sahipleri arasnda tezahr eden atma noktalarn en

aza indirmek ve bylece daha iyi iliki kurmak maksadyla yaplan bir iletiimdir.58

Diyalog insanlara kendi seimlerini yapma zgrlnn tannmas

gereken bir sre olarak da tanmlanmaktadr.59

Baka bir kaynakta diyalog yle tanmlanmaktadr:

Genel olarak, iki ya da daha fazla kiinin karlkl konumas, farklrk ve

kltrlerden, farkl inan ve kanaatlerden, farkl siyas anlaytan insanlarn bir araya

gelerek, meden ller ierisinde birbiriyle konumas yoludur.60

57

Demirci, a.g.e., s. 14.58 Aydn, a.g.m., s.2.59 a.g.m., s. 2.


26/87

17

Din alanda ise; hem ayn dinden kaynaklanan gruplarn kendi aralarnda

hem de farkl dinlere mensup insanlar, inan ve dncelerini birbirine zorla kabul

ettirme yoluna gitmeden, birbirine scak ve hogrl bakabilmesi, ortak meseleler

etrafnda konuabilmesi, tartabilmesi ve ibirlii yapabilmesidir.61

Dikkat edilirse yaplan tanmlarda u noktalara vurgu yaplmaktadr;

1. Farkl dnce biimleriyle bir arada olma,2. tekinin dncesine ve seme hakkna sayg duyma,3. Kardakine zorla kabul ettirme yoluna gitmeme,

Belkide diyalou dier kavramdan ayran en nemli zellik, tekinin

dncesini kabul etmeden gerekleen bir fiil olmasdr. Yani bir insanla diyaloa

girebilmek iin onun dncelerini kabul etme ve kendi dncelerini kabul ettirme

zorunluluu yoktur. Diyalou nemli klan; farkl dncelere, eitlilie ramen bir

arada yaamay temin etmesidir.

oulcu bir dnyada yayor olmamz, dinsizlie kar bir olmann

gereklilii, birok kltr ve inan biimiyle ortak inanlara sahip olmamz diyalou

zorunlu klmaktadr.62nsanolunun dine ihtiyac olduu kadar birlikte yaamaya da

ihtiyac vardr. nsanlar temelde ayn ana-babadan geldikleri iin kardetirler. Farkl

kavimlere ayrlma dmanlk iin deil sadece insanlarn birbirlerini tanmalarn

kolaylatrmak iindir. (bkz. Hucurt 49/13) nsanlar evresel, toplumsal

snrlandrmalar diyalog sayesinde aarlar.63

Diyalou kanlmaz klan sebepleri anlatrken Garaud unlar

sylemektedir:

Yirminci yzyln bu ikinci yarsnda, hali hazrda mevcut konvansiyonel

ve termo-nkleer silah stoklaryla, yeryzndeki tm meden hayat yok etmek,

teknik olarak mmkn hale gelmitir. Bir milyon yl nce balam olan insanlk

destannn alabora olabilecei, beeriyet tarihinin bu ba dndrc ve trajik anna

ulatk! nsanlk, ayet hayatta kalrsa, artk sadece biyolojik gelimenin o dayanma

60 Kyl, a.g.e., s. 17.61

a.g.e., s.17.62 a.g.e., s. 135,136.63 Watt, a.g.e., s. 218.


27/87

18

gcyle deil, ama hayranlk uyandrc bir biimde Peder Teilhard de Chardinn

dedii gibi, evrenin hala ilerlemekte olduuna ve bizlerin de onu ilerletmekle

ykml olduumuza inanan herkesin, ortak bir cephe oluturmasn gerektiren

insan bir seimle hayatta kalacaktr. 64

Dnyada yaanan varoluu tersine dndrme hareketi, bu harekete kar

birlikte hareket etmeyi zorunlu klmaktadr.

Aynekilde dnyada youn birekilde ilerleyen dinsizlik furyas da btn

dnya dinlerinin beraber hareket etmesini gerekli klmaktadr. A.Toynbeeye gre

Faizm ve Komnizm gibi manevi dnyay silmeye ynelen ideolojiler karsnakonulabilecek tek g din direnitir.65 Baz aratrmaclar gre de dnyamz iin

gerek tehdit edici problem ateizmdir. 66 Btn dnyay sarm olan bu din kart

syleme kar; her din kendi teolojisini oluturmak yerine evrensel bir teolojinin

oluturulmasna katk salamaldr.

Tarihi srete her dinn zel bir rol vardr.67 Her din kendi ayrt edici

dnce kategorilerine sahiptir. Bundan dolay da oluturulacak evrensel bir din

anlaynda her dinn tamamlayc bir taraf olacaktr.68Bu teoloji, tek bir teoloji ve

tek bir dinler tarihi olduunu kabul eden insanln dinler tarihinin bir teolojisidir.69

Aslnda tarihin ak da byk dnya dinlerini dierleriyle iletiime

gemeye zorlam ve byk oranda da baarl olmutur. Birbirinden ayr olarak

gelien ama belli aamalarda karlkl etkileimde de bulunan nemli bir dizi din

meydana geldi. Nihayet yalnz bir iki byk dnya din ile bir dizi kk din kald.

Byk dinler, kendi kltrel blgelerinde soyutlanm olarak varolma eilimi

gstermesinden ve bakalaryla ok az iliki kurmasndan dolay paralel eksenler

boyunca ilerlediler. Bu durum XIX. yzylda deimeye balad ve bu deiiklik XX.

yzylda daha da hzland.70

64 Garaudy, a.g.e., s. 15,16.65 Demirci, a.g.e., s. 18.66 Kyl, a.g.e., s. 102.67 Watt, a.g.e., s. 194.68 a.g.e., s. 184.69

Aydn, Kresel Bir Teolojiye Doru: Wilfred, Cantwell Smithde Dinsel oulculuk, slam veteki, s. 98.70 Watt, a.g.e., s.185.


28/87

19

slama gre ilk insan ve ilk peygamberin getirdii din ile Hz.

Muhammedin getirdii son din arasnda temel ve zde hibir fark yoktur. Buna

binaen sahip olunan bilgi birikiminin eletirel bir bakla tartlp yanllarn

ayklanmas ihtiyac, medeniyetler arasnda ikili ilikilerin hzlandrlmasn gerekli

klan bir dier etkendir.

Din yaant dhilinde de yanl yneliler ierisinde bulunan ve hatta kfre

den insanlarla diyalou kesmemek; onlarla, gzel szler syleyerek ilikiyi

srdrmek hem semav kitaplarn, hem de akln ngrd bir davranma

biimidir.

71

Burada sylenenler insan

n dnyada insanca yaamas

iin konulmutemel prensiplerdir. Dnya ve hiret saadetini kazanmak iin bu prensiplere uyarak,

birlikte hareket etmek gerekmektedir.72

Btn bu gerekliliklere ramen gnmz dnyasnda diyalou baltalayan

olaylar olduka fazladr. Baz uzmanlara gre atmann bitmesi bir tarafa artk

devletler deil medeniyetler savaacaktr.73 Gnmzdeki atmalar tarihsel

srekliliin bir ifadesi deil, modernitenin bir rndr. Bu rn de gcn ele

geirilmesidir. Btn dnyada direkt veya dolayl yollarla hkimiyet salamagayretinde olan modern Bat Medeniyeti, bugn diyalogtan uzaklamamz salayan,

diyalou engelleyen, dmanl, kini arttran bir etken olarak karmza kmaktadr.

Hatta medeniyetler atmasnn, Sovyetlerin kmesinden sonra yeni bir dnya

dzeni tesis edilemediinden dolay kastl olarak tesis edildii dahi iddia

edilmitir.74

atmann kmas standart kurallara gre olmamaktadr. Bir tarafta din

uruna savalrken, dier taraftan para, sermaye uruna binlerce insanldrlebilmektedir. Dnyann bir yerinde Protestan ve Katolikler (rlandada)

savarken, baka yerde kardee geinebilmekteler. Bu eitlilik son derece subjektif

olan bu konunun farkl alardan deerlendirilmesini gerekli klmaktadr. Bu

71 zcan, a.g.e., s. 122.72 Kyl, a.g.e., 158.73 ke, Mim Kemal, Medeniyetler atmasndan Diyaloa Kongresi Al Konumas,

Medeniyetler atmasndan Diyaloa, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yaynlar, stanbul 1999,s. 11.74 Michel, Thomas, atmadan Diyaloa, Medeniyetler atmasndan Diyaloa, s. 55.


29/87

20

farkllklarn tahlili almann snrlarn zorlayacandan dolay diyaloun dnya

tarihinde sahneye k ve slam dnyasnda izledii sreci tahlile alalm.

Watt, sosyal bir zorunluluk olan diyaloun insanlk tarihinde sahne alnu

ekilde zetlemektedir:

lk dnemlerde, yeryznn belli bir blgesinde yaayan insanlar,

kendilerini kuatan dnyada baz kalplar kefettiler ve genel dnya grne giden

yolda bunlar kullandlar. Baka blgelerde baka insanlar biraz daha deiik kalplar

kullandlar. Zamann ak ierisinde byk dnya dinleri, dnya grlerini temel

kalplarn farkl kategorilerine gre kurdular ve sorunlar ona gre ele aldlar; bu daaralarndaki diyalog ve iletiimi byk kmazlar olan bir mesele haline

getirmektedir. Avrupallar tarafndan on beinci yzylda, denizar ulam

gerekletirilinceye kadar byk dinler, her biri kendi farkl kltr evresi iinde,

nisbeten birbirinden tecrit edilmi bir durumda varlklarn srdrdler. Dinler aras

ada sorunlar, artk temelde iyiye kullanlan bir iletiim ve irtibat gerekli

klmaktadr.75

Bu zorunluluun uzants olarak, 1498te Wasco De Gamann Hindistana

ulap yeni ticaret yolunu amasyla, daha nceden de olan slam ve Bat etkileimi

hz kazanmtr. 76 Mslman ve Hristiyanlarn birbirlerine kar baklarnda olumlu

gelimelere sahne olan XVIII. yyn sonrasnda iki medeniyet arasnda yaanan siyas

ve ekonomik ilikiler bu medeniyetlerin birbirlerine baklarn olumsuz ynde

etkiledi.77 Fakat tekrar, 1960dan buyana Bat ile slam arasndaki diyalog konusunda

nemli gelimeler yaanmtr.78

Diyalog konusunda slam medeniyeti ile Bat medeniyeti arasndaki en

nemli fark, slam medeniyetinin deiik dinlerden insanlar ayn corafya ierisinde

barndrmasdr.79 Diyaloun slam medeniyetinde sahne al slamn ilk yllarna

kadar gider. slam devletlerinde her zaman gayr- mslimlerin bulunmasnn sebebi

Zmmlere gereken haklarn tannm olmasndandr. slamn Hristiyanlara ynelik

75 Watt, a.g.e., s. 79.76 a.g.e., s. 221.77

Watt, Mslman Hristiyan Diyalou, s. 127.78 Kyl, a.g.e., s. 9.79 Mez, a.g.e., s. 47.


30/87

21

diyalog arlar slamn ilk dnemlerine kadar gider.80 Peygamber (as)n Medine

dnemi bir arada yaama uygulamasnn en gzel ahididir. slami corafyada oluan

bu msamahakr ortam, slam ilim tarihinde mukayeseli din bilimi almalarnn

erken dnemde balamasnn da nedeni olmutur.81

Diyaloun ille de zm getirmesi ya da niha bir anlamay temin etmesi

art deildir.82 Zaten diyalog da farkl dncelerin olduu ortamda gerekli deil

midir?

II. METODOLOJK YAKLAIM

Akademik camiada tartma alan bulan konularn tarihsel arka planlarn

aratrmann gereklilii malumdur. Bu almada yaplan da, XIX. yzylda

insanln dnce dnyasnda kendini gstermi, yirminci yzyln ikinci yarsndan

gnmze kadar da nemli gelimeler kaydetmi olan diyalog, din oulculuk,

dlayclk ve kapsayclk kavramlarnn ilk dnemde olumu tasavvuf

literatrdeki yerlerini tespit etme gayretidir.

Modern an ihtiva ettii zelliklerin dourduu bir anlayn, tarihinherhangi bir dneminde de insanln gndemini megul etmesi mmkndr.

Bununla beraber farkl iki tarihsel dneme sahip konularn birbiriyle ayn kavram ve

temellendirmelere sahip olmas pek mmkn gzkmemektedir. nk farkl

dinamikler ayn sonucu dourabilmekte, bir biriyle taban tabana zt dnce

biimleri benzer rnler meydana getirebilmektedir.

Konumuz balamnda bir rnek vermek gerekirse; dlayc anlay nleme

noktasnda, birbiriyle ok fakl iki retiden dinlerin zahirinden ok zne nem

veren mistisizm ve btn dinlerin ayn akl dorulara sahip olduunu iddia eden

rasyonalizmin83 benzer fonksiyonlara sahip olduu sylenebilir.

Bu almada ele alnacak konunun gnmzdeki durumunu tespit etmek,

tarihteki yansmalarnn tespitini kolaylatracaktr. Bu balamda, direkt ilk dnemde

80 Kyl, a.g.e., s. 9.81

Mez, a.g.e., s. 47,48.82 Kyl, a.g.e., s. 103.83 Demirci, a.g.e., s. 14.


31/87

22

yaam sfilerin dier dinlerin mntesiplerini nasl deerlendirdii problemine

deinmeden, bu konunun gnmzdeki konumunu ortaya koymakta fayda vardr.

Bu blmde farkl dinlerin birbirlerini deerlendirme biimi olarak retilen

oulcu dncelerin felsef arka plan ortaya konmaya allacak, Dil Felsefesi,

Hermentik ve Sembolizm balamnda konu farkl alardan deerlendirilecektir.

A. LNGUSTK FELSEFE

zellikle on dokuzuncu yzylda, gnmzde dier bilimlerden ayrlarak

zerkliini kazanm bir disiplin olan felsefenin asl konusu Linguistik anlam olarakbelirlemeye balamtr.84 Bununla kastedilen, metnin anlamnn dil zmlemeleri

sayesinde anlalabileceidir. Anlamann gerek yeri ise nermedir.85 Linguistik

felsefede kelime deil nerme ya da yarg anlamldr.86 Wittgenstaine gre bir ismin

anlam, iinde kullanld nerme balamnda anlalabilir.87 Bundan dolay metin

iinde geen bir kelimenin tam anlamn tespit edebilmek iin, o kelimenin iinde yer

ald metnin anlam erevesine hkim olmak gerekmektedir. Kelimelerin cmlede

kullan

l

lar

n

kenara b

rak

rsak kelimenin anlam

eksik kal

r.

88

Modern felsefenin ulam olduu son nokta olarak nitelenen ve zellikle

Wittgenstaindan sonra sistematik bir hal alan Dil Felsefesi,89 teolojik tartmalarn

farkl bir boyutta ele alnmasn mmkn klmtr. Bu balamda dnen baz

aratrmaclar, teolojik bir problem olan oulcu dncelerin Wittgensteinin dil

oyunlar tezine dayandn sylemektedirler.90

Dil felsefesinin burada konu edinilmesi, onun dilin snrllyla ilgili

tezlerinin konumuza k tutacak nitelikte olmasndandr.

84 Fere, Frederick, Din Dilinin Anlam, ev. Zeki zcan, Alfa Yaynlar, 1999, s. 3-4; Watt,Montgomary, Mslman-Hristiyan Diyalou, ev. Fuat Aydn, Birey Yaynlar, stanbul 2000, s.135.

85 Ferre, a.g.e., s. 7.86 Sluga, Hans, Ludwig Wittgenstain, Yaam ve Yaptlar, Cogito, Ed. Aye Erdem, 33, (Gz

2002), s. 17; Ferre, a.g.e., s. 5.87 Palmer, Richarde E., Hermentik, ev. brahim Grener, Anka Yaynlar, stanbul 2002, s. 53;

Ferre, a.g.e., s. 688

Ferre, a.g.e., s. 6.89 otuksken, Betl, Felsef Sylem Nedir?, nklap Yaynlar, stanbul 2000, s. 12.90 zcan, a.g.e., s. 12.


32/87

23

Muhatap alnan metnin anlalmasnda belirsizlie sebep olduu iin, dilin

snrll tezinin savunucularna gre dil, kesin olarak belirlenmi kurallar

izlemez.91 Bu durum dilin gereklii kefetmek ve betimlemek konusunda eksik bir

ara olduu tezini akla getirmektedir. Bu yzden de gerek bilginin var olmasyla

beraber o, dank olmasndan dolay gvenilir bir biimde elde edilememektedir.92

Bu belirsizlii Objelerin ne olduklarn syleyemem, sadece onlar

adlandrabilirim93 szleriyle zetleyen Wittgenstaina gre, kiinin kulland dilin

snrll, dnyasnn snrllndan kaynaklanmaktadr.94 Sz konusu snrllktan

dolay

da bireyden sz etmek, onun dile getirildii anlam

na gelmez. nk kiininsahip olduu insan zellikler, dile getirmeye alt eyi tam olarak

kavrayamamasn salamtr. Sadece doast olan doastn anlatabilir.95 Bu

belirsizlii amak iin de, her anlaml tmcenin genelde tmcenin dilbilgisel

grnm altnda gizlenmi olan ve bu nedenle de aa kmak iin ayrntl,

mantkl bir zmlemeye gereksinim duyan mantksal yapya sahip olmas

gerektiini ne srer.96

Temel nokta nermeler yoluyla sylenebilenin, -yani dil yoluylasylenebilenin- dnlebilenlerin (bu da ayn yola kar) ve nermeler yoluyla

sylenemeyen, ancak gsterilebilir olann kuramdr ki bu da felsefenin balca

sorunudur.97

Dilin snrll ynndeki bu ifadelerden sonra, biraz daha konumuza

yaklaarak, dil felsefesinin, metafizik arka plan olan konularda konumann ne

derece salkl oluuyla ilgili tespitlerine yer verelim.

Dil felsefesinin baz temsilcilerine gre, dnyada karl olamayan

metafizik konular hakknda konumak ve yargda bulunmak yanl kabul

91 Sluga, a.g.m., s. 21.92 a.g.m., s. 31.93 Soykan, mer Naci, Wittgenstain Felsefesi: Temel Kavram ve Sorunlar, Cogito, s.45; Palmer,

a.g.e., s. 296.94 Soykan, a.g.m., s. 43.95

Strathern, Paul, 90 dakikada Wittgenstain, Genda yaynlar, stanbul 1998, s. 60.96 Palmer, a.g.e., s. 302; Sluga, a.g.m. s.19.97 a.g.m., s. 18.


33/87

24

edilmektedir. nk metafiziksel nermeler doru olmadklar gibi yanl da

deildirler.98 Dikkat edilirse bu noktada da bir belirsizlik sz konusudur.

Metafizikle ilgili bu tespitlerin Metafizik olann inkrn gerekli kldn

iddia edenler olsa da99 bu dncenin temellerini atan Wittgenstain dahi metafizik

olan inkr etmez. Sadece hakknda konuulamayacak olan zerinde susmann

gerekli olduunu syler.100

Btn bu sylenenlernda Teolojik sylemin sahip olduu dilin konumu

da belirlenirse, dil felsefesi ve oulcu dnceler arasndaki balant da anlalm

olacaktr.

Bu alanda konuan dil felsefesi uzmanlar, akl olmayan bundan dolay da

szle anlatlamayan unsurlar ieren teolojik sylemin,101 zgn ve tabiatst bir

objeye dair anlaml nermeler koyamayacan102 sylemektedirler. yi bir

bahvann iyi sebze yetitirmesine ramen bunu nasl yapt sorulduunda

anlatamamas gibi, iyi bir din adam sylediklerini iyi bir ekilde analiz

edemeyebilir.103 Bu durum man ieriklerinin gerek mahiyetlerinin bilinmez

oluundan kaynaklanmaktadr.104 Din dilinin ikonik oluu da bu sebepledir.105

Bu tezi savunanlara gre Tanr da bir dereceye kadar bilinebilir.106 Buna

bal olarak da, snrlandrlacandan dolay Tanr tam olarak aklanamaz.

Fenomenal lemi aan Tanry tanmamz, bizim kiisel snrllklarmz dhilinde

olmaktadr.107 Ortaya koyduumuz Tanr algsnn tam olarak hakikati temsil ettiini

iddia etmemiz, fenomenal bir varlk olan insann numenal olan Tanry tamamyla

zmsedii anlamn douracaktr. Bu ise zellikle semav dinlerin tevhid

anlaylarn zedeleyici bir durumdur.

98 Soykan, a.g.m., s. 51.99 Wiittgwnstainin metafizik hakkndaki grlerinin Mantk Pozitivizme gtrlmesiyle ilgili

bkz. Strathern, a.g.m., s. 40-41100 Wittgenstain, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus, ev. Oru Aruoba, YKY Yaynlar,

stanbul 2001, s. 171101 Ferre, a.g.e., s. 47.102 a.g.e., s. 34.103 a.g.e., s. 139.104 a.g.e., s. 46.105

Watt, a.g.e., s. 193.106 Ferre, a.g.e., s. 23.107 Palmer, a.g.e., s. 59.


34/87

25

Tanr hakknda sylenenler, ayn grnen yznden hareketle grnmeyen

yznn yorumlanmas gibidir.108 Tanrnn varlnn da yokluunun da

kantlanamamas bu sebepledir.109 Teistik sylemin ana objesi olan Tanrnn

alglanndaki bu durum, onun tutarsz gzkmesinin nedeni olmutur.110

Teolojik sylemlerdeki bu belirsizliklerin sebeplerinden biri de, normalde

szl bir anlatm olan ilah hitabn yazya geirilmesidir.111 itsel zellie sahip

szl dilin yazya dklerek grsel hale getirilmesi onun anlamnda daralma

meydana getirmektedir.112 Bu anlam daralmasn aa karma gayreti de farkl

yorumlar

n olumas

na zemin haz

rlamaktad

r.

113

Teologlar, Kierkegaard ve izleyicilerinin, sonsuzun sonluyla girdii bir

ilikisinin yol at yce samalk olarak nitelendirdikleri114 bu belirsizlii

gidermek iin bir takm metotlar gelitirmilerdir.

Dilin sosyal balamda oluan ve baz pratik sonulara sahip olan bir olgu

oluundan dolay115 teolojik sylemdeki anlalmayan ifadelerin fonksiyonlarn

analiz etmek suretiyle116 teolojik sylemde kullanlan dilin zn oluturan eyi

tasvir etmek117 olarak tanmlanan Fonksiyonel Analiz mant bu noktada teologlarn

yardmna yetimektedir. Fonksiyonel Analiz mant ile ilgili olarak sylenmesi

gerekenler, bu konunun sembolizmle olan ilikisinden dolay sembolizm bal

altnda ilenecektir.

Grld zere kullanlan dilin snrlnn bir uzants da dile getirilenin

mutlak olan ifade edemeyecek olmasdr. Dil felsefesinin oulcu grleri

destekleyen taraf da bu noktadr. Gerei en akekliyle ifade ettiini ileri sren bir

108 Ferre, a.g.e., s. 27.109 a.g.e., s. 39.110 a.g.e., s. 45.111 ztrk, Mustafa, Kuran Dili ve Retorii: Kuran Metninin Dokusu zerine Tartmalar,

Kitabiyat yaynlar, Ankara 2002, s. 11-22.112 zsoy mer, Kuran ve Tarihsellik Yazlar, Kitabiyat Yaynlar, Ankara 2004, s.49; Palmer,

a.g.e., s. 43-44; Emirolu, brahim, Sfi ve Dil: Mevlan rnei, nsan Yaynlar, stanbul 2002,s. 32.

113 a.g.e., s. 48; zsoy, a.g.e., s. 51.114 Ferre, a.g.e., s. 46.115

a.g.e., s. 81.116 a.g.e., s. 139.117 a.g.e., s. 77


35/87

26

reti, kendi belirledii snrlar kabul edilebilir alan, bu snrlarn tesini kabul

edilemez alan olarak ilan etmek suretiyle kendisini merkeze alr. 118 Byle bir

mutlaklk anlay hakikatle beraber yorumu da mutlaklatracaktr.119

Dil felsefesinin sunduu bu verilere gre hibir kutsal metin hakikatin tek

temsilcisi olduu iddiasn tayamayacaktr. Yani Bir tanrya inanmak dnya

olgular hakknda henz son szn sylenmediini grmek demektir.120 Bu

balamda dnen kii kendi dinyle beraber dier dinlerin inan sistemlerinin de

hakikati ifade edebileceini kabul edecektir.

B. SEMBOLZM

oulcu dnceye sahip akademisyenlerin tezlerini temellendirmek iin

kullandklar bir dier metot da, dil felsefesiyle nemli balantlar olan

sembolizmdir. John Hick dlayclktan kurtulup oulcu dnceye varma

noktasnda sembolizmden faydalanan akademisyenlerin banda gelir. Ona gre,

dinlerdeki doa st pek ok fenomen yalnzca sembolik anlatmlardr ve gereklik

deeri yoktur.

121

Bu a

klama sembolize edilenin gerek d

l

n

gstermez.

122

Din terimini tanmlarken; insan var oluun niha artlarna balayan

sembolik form ve davranlar btndr123 ifadelerine yer veren Watta gre dinler

arasnda yaanan entelektel glklerin temelinde semboln dindeki yerinin

anlalmasndaki baarszlk yatmaktadr.124 Yani, zellikle semav dinler arasndaki

farkllklar kullanlan sembollerin farkndan kaynaklanmakta, sembolize edilen ey

arasnda ise hibir fark bulunmamaktadr.

Vahyin sembolleri kullanmas bir zorunluluktur. Vahiy hitap ettii kitlenin

bilimsel birikimini, dnce yapsn, gelimilik dzeyini dikkate almak

durumundadr. Tanr, lahi hitabn zne vakf olamayacak kitleye bildirmek

istediklerini basitletirerek sunar. rnein Kutsal metinlerdeki Cennet ve cehennem

118 Tatar, a.g.m., s. 299.119 a.g.m., s. 297.120 Soykan, a.g.m., s. 44.121 Demirci, a.g.e., s. 18,19.122

Watt, Gnmzde slam ve Hristiyanlk, s. 57.123 Watt, a.g.e., s. 55.124 Watt, Mslman-Hristiyan Diyalou, s. 191.


36/87

27

tasvirleri semboliktir.125 Tanr sembolik dili kullanrken sadece o zamann inanc

olduu iin, bildirmek istedii gerekle elimemesi artyla, yanl bilgileri dahi

kullanabilmektedir.126

nsanolunun Tanrnn sfatlarn anlamakta sknt ekeceklerinden dolay

Kutsal metinlerde bildirilen btn sfatlar semboliktir. Bu yzdem kutsal

metinlerdeki Tanr tanmlamalar tasvir edici deil, artrcdr.127

Sembolizmin oulculua gtren yanlarndan biri, kullanlan sembollerin

sembolize ettikleri gereklerin btnyle kavranamayacak olmasdr.128 Dil

felsefesinin oulculua giden yolda nasl bir etkiye sahip olduunu aklanrken,kesin bir sonuca ulaamamann verdii belirsizlik sonucunda hibir dinn mutlak

olan sadece kendisinin ifade ettiini sylememesi gerektii eklinde bir aklamada

bulunulmutu. Sembolizmde de hemen hemen ayn durum sz konusudur. Kutsal

metinlerin ihtiva ettii gereklerin tamam sembollerle ifade ediliyor ve farkl

anlamlar ihtiva etme ihtimali blunan129 bu sembollerin hangi gerei sembolize

ettiini tespit etmek o dinn mntesiplerine kalyorsa, bu durumda tekini dlamak

anlamsz gzkecektir. Haddi zatnda dinlerin kullandklar farkl semboller ayngerei sembolize etmekte olduklar iin bu farklla insanlar sebep olmaktadr.

Watt, Kutsal metinlerin muhataplarnn anlayabilecei seviyede bir dile

sahip oluunu Saduyu Geeklik gryle aklamaya almaktadr. O saduyu

gereklik gryle; herhangi bir felsef dnceye balanmam, geni bilimsel

faaliyete ya da ilhiyatla ilgili bir almaya girmemi alelade bir insann kabul ettii

gr kastetmektedir.130 Bu tespitten sonra Watt, saduyu gereklik gryle

felsef gr arasnda herhangi bir ztlm olmadn da eklemektedir.131

nkOna gre Felsef bir gr, insanlarn gereklikle bir eit iliki kurma biimi olan

saduyu gereklik grnn dzeltilmesinden ok artlmasdr.132

125 Watt, Gnmzde slam ve Hristiyanlk, s. 197126 Watt, a.g.e., s. 110.127 Watt, a.g.e., s. 87.128 Watt, a.g.e., s. 57.129 Durand, Gilbert, Sembolikmgelem, ev. Aye Meral, nsan Yaynlar, stanbul 1998, s. 91.130

Watt, a.g.e., s. 63.131 Watt, a.g.e., s. 67.132 Watt, a.g.e., s. 67,68.


37/87

28

Bu aklamalarn gayesi, modern bilimin verileri araclyla yanll

ortaya konmaya allan Kutsal Metinlerdeki sembolik slubun geerliliini ortaya

koymaktr. rnein Kutsal Kitaplarda geen Peygamber kssalar tarih bilimi

tarafndan modern tekniklerle dlanabilmektedir. Watt, Kutsal Kitaplarda anlatlan

kssalarn, tarihin verilerine uymasa bile bir gereklii ifade ettiini belirtmektedir.

Kutsal kitaplarda byle bir metodun uygulann da Saduyu Gereklik teorisiyle

aklamaktadr.133

Sembolizm ve oulcu dnceler arasndaki ilikiyi de yine Wattn

az

ndan dinleyelim:Sembolik dili kullanrken, farkllk olarak grnenler, zorunlu olarak

gerek farkllklar deildir. Dinleri karlatrmaya giritiimizde bu kesin olarak

aklda tutulmaldr. Bir din, Tanrdan bir baba gibi birey ve bir dieri anne gibi

birey olarak sz edebilir; ancak iki kavram birbirinden farkl mdr? Rasgele, iki

kelimenin hem birbirine zt hem de zde olduklar kabul edilemez. Bu, bir baba

ya da anneye kesin benzerlik durumuna baldr; ancak bu imdiye kadar kimse iin

aka belirtilmedi. Daha fazla bilgi gereklidir. Bununla birlikte, mesela eer bir ana-tanraya inancn her zaman kutsal fahielikle birlikte bulunduu gsterilirse bu,

kavramlarn farkl olduklar ve bir baba olarak Tanr kavramnn daha stn

olduunu kabule bir sebep olabilir.

Dahas, doruluk ve yanllk ya da nsb doruluk ya da yanllk

cihetinden dinlerin karlatrlmas imknn veren hibir entellektel kriterin

olamayaca, din dilinin ekseriyetle sembolik olduu gereinden anlalr.134

Sonu olarak, sembolik anlayn, kutsal metinlerin birbirlerinden farkl

sembollerle ayn gerei anlattklarn iddia ettii sylenebilir. Bu sebeple de bir

dinn tekini dlamas olanakszdr.

133 Watt, a.g.e., s. 71.134 Watt, Mslman-Hristiyan Diyalou, s. 193.


38/87

29

C. HERMENTK

Kutsal metin teorisi135

, dilsel bir metodoloji136

, Linguistik anlama bilimi137

,bir yorum sistemi138 ve daha baka ekillerde tanmlanabilen Hermentik tek bir

kelimeyle ifade edilecek olursa yorum-bilim szcnu kullanmak mmkndr.

Hermentiin de sembolizm gibi dil felsefesiyle ciddi ilikiler ierisinde

olduunu sylemek mmkn gzkmektedir fakat, insann almalarn anlama

gayreti olarak tanmlanan Hermentik, yorumun dilsel formlarndan teye gider.

Anlama hem epistemolojik hem de ontolojik taraf olan bir aktivitedir.139

Yani Hermentik yaklam sadece dilin sunduu imknlarla yetinmez, metnin

olumasnda etkili olan varolusal zellikleri de dikkate alr.140

Yazarn metni yazarkenki psikolojisi, onu saran evrenin durumu yazarn

varolusal zelliklerini belirlemektedir. Metin bulunduu ortamn zelliklerini iinde

barndrr. Okuyucunun metni iyi anlayabilmesi iin yazarn kulland dille beraber

metnin yazld varolusal zellikleri de zmsemesi gerekmektedir.

Ontolojik zellikler ayn

zamanda okuyucunun alg

lay

n

daetkilemektedir. Metnin syleyemediini bulmak iin metnin tesine gitmeye alan

yorumcu141, kendi varolusal zelliklerini de metne katabilmektedir.

Bu sylenenler, yoruma tbi tutulan her bir nesnenin yorumu yapan kiinin

ihtiva ettii zellikleri tayaca sonucunu dourmaktadr. Bu balamda kutsal

metinlerin yorumlarnda da, asl olmayan fakat bu metinleri yorumlama gayretine

giren kiilerin zelliklerini tayan unsurlar olabilmektedir.142 Pluralistlere gre

dinlerin dlayc yorumlar gelenek tarafndan bu ekilde tesis edilmitir.

135 Palmer, a.g.e., s. 64.136 a.g.e., s. 69.137 a.g.e., s. 71.138 a.g.e., s. 74.139 a.g.e., s. 37.140 Alpyal, Recep, Kimin Tarihi? Hangi Hermentik?: Kuran Anlama Yolunda Felsef

Denemeler, Aa Yaynlar, stanbul 2003.141

a.g.e., s. 302.142 Gadamer, Hans-Gaorg, Hermeneutik Problemin Evrensellii, Hermeneutik ve HmaniterDisiplinler, ev. Hsamettin Araslan, Paradigma Yaynlar, stanbul 2002, s. 69.


39/87

30

Bu balamda bir ksm dnrler plralizme ancak din bir hermentikle

varlacan sylemektedirler.143 Hermentik sayesinde dinler arasndaki farkllklar

yoruma tbi tutularak btn dinler ayn at altnda toplanabilecektir.

Dikkat edilirse Dil felsefesi, Sembolizm ve Hermentik kavramlar, kutsal

metinlerin arasndaki farkllklarn ve birbirinin zdd gibi gzken inan biimlerinin

grnrde yle olduklar, hakikatte ise btn dinlerin ayn gerei syledikleri, fakat

bunu yaparken muhatap aldklar toplumlarn konjonktrel artlarn dikkate aldklar

iin de birbirlerinden farkl sluplar kullanmak zorunda kaldklar tezini

desteklemektedirler.

143 Demirci, a.g.e., s. 13.


40/87

31

KNC BLM

SLAMIN DER DNLERE BAKII

I. AYETLER IIINDA DER DNLERN DURUMU

zel anlamda tasavvuf literatrde dier dinlerin durumuyla ilgili verilerin

tespitinde bulunmadan nce, genel anlamda slamn dier dinlere bak konusuna

deinmekte fayda vardr. Byle bir tespitin Kuran balamnda olmas gerektii

kanlmaz olduu iin ilk olarak konuyla ilgili ayetlere yer verilmesi gerekmektedir.

Bu blmde zikredilecek ayetlerin her biri iin ayr bir alma gerektii gerei

dikkate alnmakla birlikte, bu almann snrlar, sz konusu ayetlerin ksa

aklamalaryla yetinilmesi sonucunu dourmutur. Konuyla ilgili ayetlerin belli bir

snrlamas yoktur. Farkl kaynaklarda farkl ayetler birbirlerinden deiik

aklamalarla sunulmutur.144

almamza k tutacak ayetlerin yorumlanmasnda dikkat edilmesi

gereken en nemli husus, ayetlerin; bilgi sosyolojisi,145 tarihsellik,146 nzul

sebepleri,147 kullanlan dil148 balamnda deerlendirilmesidir. slamn doduu

corafyada ve sonralar yerletii corafyada yaayan dinler ve bu dinlerin

144 zcan, a.g.e., s. 123-132; Kesler, M, Fatih,Kuran- Kerimde Yahudiler ve Hristiyanlar, Trkiye

Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2001, s. 146-179; Okuyan, Mehmet; ztrk, Mustafa, KuranVerilerine Gre tekinin Konumu, slam ve teki, s.163-204; Kyl, a.g.e., s.85-127; Ayd n,Mehmet, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, TrkiyeDiyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1998, s. 4-32; Watt, Gnmzdeslam ve Hristiyanlk, s. 17-20;Watt, Mslman-Hristiyan Diyalou, s. 17-42; Hamidullah, Muhammed, ,slamda DevletYnetimi, ev. Hamdi Akta, Beyan Yaynlar, stanbul 1998, s. 27-30; Tokpnar, Mirza,Hadislere Gre Yahudi ve Hristiyanlara Uymak, nsan Yaynlar, stanbul 2003, s. 31-33, 37,38;Ulutrk, Veli,Kuranda Ehl-i Kitap, nsan Yaynlar, stanbul 1996, s. 11-74; Demirci, a.g.e., s.16-19.

145 Watt,Mslman Aydn, ev. Hanifi zcan, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, zmir 1989, s.V-VIII.

146 zsoy, a.g.e., s. 53-66.147

Ayrntl bilgi iin bkz. Cerraholu, smail, Tefsir Usul, , Trkiye Diyanet Vakf yaynlar,Ankara 1997, s. 115-121.148 Palmer, a.g.e., s. 40-62.


41/87

32

mensuplarnn Mslmanlara kar uyguladklar tavr, Mslmanlarn

davranlarnn ekillenmesinde etkili olmutur. Mslmanlarn, Kitap ehli olduklar

noktasnda slam limlerinin ittifak ettikleri Hristiyanlk ve Yahudilie kar tavr;

Mecusilie, Hint dinlerine kar olan tavrlarndan daha farkldr. Kuranda iki

semav dinle beraber anld iin Sabilerin de kitap ehli olduklar dncesi

olumu, bu dinn Hristiyanln bir kolu olduu dncesi yaygnlamtr. Ayn

corafyada yaayan farkl din mensuplar birbirlerinin inanlarna kar sempati ya

da antipati duyabilmektedir. Burada vurgulanmak istenen, tekine kar oluan tavrn

sebebinin siyas ve ya ekonomik mi yoksa teolojik mi olduudur. Siyas, ekonomik

sebepler zaman ve mekn snrlar iinde ekillendii iin tarihsel karakterlidirler ve

zaman ve meknn deimesi durumunda farkl ekillenebilirler. Hz. Peygamberin

Medineye gnden hemen sonra Yahudilerle olumlu ilikiler salanarak Medine

Vesikas imzalanm, ayn Yahudler askeri alanda verdikleri szlerinde

durmadklarnda da cezalandrlmlardr.

Teker teker ayetlere temas etmeden nce Kurann konuyla ilgili ayetlerine

genel bir bak gerekmektedir. slam gelenei dnden bugne incelendiinde, dier

din mensuplarnn dalalette olduu grnn baskn olduu grlmektedir.

Yukarda ifade edildii gibi bu yaygn grn tarihsel karakterli sebeplerinin

olabileceinden dolay ilk olarak Kurann tavrnn belirlenmesi gerekmektedir.

Kurann bu konuyla ilgili ayetlerini bir tasnife tbi tutacak olursak hem dlayc

hem kapsayc hem de oulcu anlaya kaynak olabilecek ayetler bulabilmekteyiz. (

bkz. Bakara 2/62; Maide 5/6769, 82; l-i mran, 3/113-115 )

Kuran bir taraftan evrensel olduunu iddia etmekte, dier taraftan Hristiyanve Yahudileri Ehl-i Kitap diye isimlendirerek kendi otoritesini snrlandrmaktadr.149

Kurann bu tavr dier din mensuplarnn da cennete girebilecei tezini ihtiva eden

oulcu anlaya ve oulculuun biraz daha snrlandrlm hali olan kapsayc

anlaya zemin hazrlamaktadr. Her ne kadar Kuranda ncil ve Tevratn tahrif

edildikleri ak birekilde dillendirilse de bu iki kutsal kitap inkr edilmez.150 Bilakis

Kuran balamnda meseleye bakldnda din birbirine paralel dinler olarak

149 Tatar, a.g.m., s.287.150 a.g.m., s. 287


42/87

33

sunulmakta151, sonra gelen dinn ncekini inkr etmeksizin tamamlad ve d tesir

ve tahriften koruduu152 vurgulanmaktadr.

Fakat zamanla oluan soysal deiiklikler Kurann tavrnn dlayc bir

grnt arz etmesine sebep vermitir. Kuran bir taraftan Yahudi rknn olumlu

zelliklerini anlatlrken ( bkz. Bakara 2/47, 122; Maide 5/5 ), dier taraftan onlarn

inan sistemlerinden ziyade Mslmanlarla olan mnasebetlerindeki hareket

tarzlarn eletirir.153 Bu durum Kurann tavrn belirledii gibi Mslman

toplumlarn da tavrn belirlemitir. Saldrgan davranan topluma kar Mslmanlar

da savunmac

bir anlay

la cevap vermilerdir.

154

Bu ksa giriten sonra Kurann ayetlerinin ksa tahliline geilebilir. Burada

ilk olarak yaplmas gereken, ayetlerin hangisinin konumuzun drt temel kavramyla

ilgili olduunun tespit edilmesidir.

Kapsayclk ve oulculuk iin delil olarak kabul edilen en nemli iki ayet

udur;

Kukusuz, iman edenler ile Yahud inancnn takipilerinden,

Hristiyanlardan ve Sabilerden Allaha ve hiret Gnne inanm,doru ve yararl iler yapm olanlarn tm Rablerinden hak ettikleri

mkafatlar alacaklardr ve onlar ne korkacak, ne de zleceklerdir.

( bkz. Bakara 2/62 )

Ey Eli! Rabbinden sana indirilenleri tebli et: Sen onu tan

yapmadn srece Rabbinin mesajn yaymam olursun. (Grevini

yaparsan) Allah seni (inanmayan) insanlardan koruyacaktr. Allah,

hakikati inkr eden insanlar doru yola iletmez. De ki: Ey Kitab-

Mukaddesin takipileri! Siz, Tevrata, ncile ve Rabbiniz taraf

ndansize indirilen hereye (tam olarak) uymadka inanlarnz salam

bir temele oturtmu olmazsnz! Fakat (Ey Peygamber) rabbin

tarafndan sana indirilenler, onlarn ounu kibirli kstahlklarnda

ve inkrclkta daha inat yapacaktr. Ama hakikati inkar eden

insanlara zlme: nk, (bu ilah kelama) iman edenler ve Yahud

itikadn uyanlar ile Sabiler ve Hristiyanlardan -Allaha ve hiret

151 Watt, Gnmzde slam ve Hristiyanlk, s. 18.152

Aydn, Mehmet, a.g.e., s. 8-9.153 Aydn, a.g.e., s. 9.154 Watt, a.g.e., s. 18


43/87

34

Gnne inanp, doru ve yararl fiillerde bulunanlar- ne korkacak, ne

de zleceklerdir. ( bkz. Maide 5/6769 )

Birbirinin hemen hemen ayn olan bu iki ayetten yola kan baz

aratrmaclar Mslman olmayan insanlarn da kurtulua erebilecekleri yorumunu

yapmaktadrlar.155

Bu ayetin oulculua m yoksa kapsaycla m delil olaca konusunda

da farkl dnceler retilebilir. Yani Mslman olmayan bir insann kurtulua erme

ihtimali Mslman olanla ayn mdr (oulculuk), yoksa Mslman olmayan bir

kiinin kurtulua erme ihtimalinin olmas

yla beraber bu ihtimal Mslman

nkinenazaran daha m dktr (kapsayclk)?

Okuyucuyu her iki sonuca da gtrebilecek olan bu ayette geen Sabiler

ifadesi ayr bir tartmay balatmaktadr. Kuranda bahsedilen din ve inan gruplar

unlardr;

1. nananlar2. Yahudiler3. Hritiyanlar4. Sabiler5. Mecusiler6. Mrikler

Bu inan gruplarndan Sabilerin Hristiyanlk ve Yahudlkikle beraber

anlmas onlarn kim olduklar sorusunu gndeme getirmi ve bu sorun gnmze

kadar tartlmtr. Sabiliin Hristiyanln veya Yahudiliin bir kolu olduu teziyle

beraber cahiliye Arap kltrnn iinde doup gelien mrik bir grup olduu tezi debulunmaktadr.156

Sabilerin iki semav din dnda farkl bir din olduu kabul edilmesi

durumunda Kitap ehli kavramnn bir genilemeye maruz kalmas kanlmazdr. Zira

Hz. Peygamberin Mecusilere Kitap Ehli muamelesi yapt rivayetleri de

155

Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Faklte Kitapevi, Isparta 2002;Hamidullah, a.g.e., s. 56,57.156 Gndz, inasi, Sabiler-Son Gnostikler, Vadi Yaynlar Ankara 1999, s. 26-34.


44/87

35

mevcuttur.157 Hal byle olunca ilkel dinler dhil Uzak Dou dinleriyle beraber

Yunan kltrnn bile kitap ehli kavramnn iine dhil edilmesi gerekebilir. Bu da,

oulcu ve kapsayc bakla konuulursa dnya tarihinde tezahr etmi btn din ve

inan mensuplarnn cennete girebilecekleri sonucunu dourmaktadr.

Mslman aratrmaclardan bazlar Sabilii dier iki semav dinn dnda

farkl bir din olarak kabul etmeyerek kitap ehli kavramn semav dinle

snrlandrmaktadr. 158 Bu balamda da sadece Hristiyan ve Yahudi nfusa kurtulu

hakk tanmakta, dier dinlerin Kitap Ehline dhil olmamalarndan dolay kurtulu

ihtimalleri bulunmad

n

ne srmektedirler.Burada kesin bir hkm koymann uygun olmayaca gereinin

hatrlatlmasyla birlikte, Sabiliin tarihsel oluum sreci159 ve inan esaslar160

incelendiinde dier iki semav dinden farkl bir oluuma sahip olduu grlecektir.

Konuyla ilgili dier iki ayet yukardaki iki ayetten farkl olarak

oulculuktan ziyade kapsaycla kaynak tekil etmektedir:

Btn insanlar iinde (bu ilah kelama) en ok efkat

gsterenlerin ise Biz Hristiyanz diyenler olduunu greceksin:byledir, nk onlar arasnda yle keiler ve rahipler var ki bunlar

kibre kaplmamlardr. ( bkz. Maide 5/82 )

(Ama) onlarn hepsi ayn deil: Gemi vahyin izleyicileri

arasnda, gece boyunca Allahn ayetlerini okuyan ve (Onun

huzurunda) secdeye kapanan dosdoru insanlar da vardr. Onlar,

Allaha ve hiret Gnne inanrlar; doru olan emreder, eri

olandan alkoyarlar ve hayrl ilerde birbirleriyle yarrlar: ite

bunlar drst ve erdemli kimselerdendir. Onlar

n yapt

hibir iyilikkarlksz braklmayacaktr: nk Allah, kendisine kar

sorumluluklarnn bilincinde olanlar iyi bilir. (bkz. l-i mran

3/113115 )

157 Aydn, a.g.e., s. 8.158

Ulutrk, a.g.e., s. 7,8.159 Gndz, a.g.e., s. 36-55.160 a.g.e., s. 89-145.


45/87

36

Bu iki ayet incelendiinde dier dinlere mensup insanlarn hepsinin ayn

derecede olmad tespiti dikkat ekmektedir. Bu ayetler balamnda Mslman

olmayan insanlarn da kurtuluu hak edebilecei dnlebilir.

Yukardaki yaklamlar ve tartma konular ayetin Kurtulu problemi, yani

Mslman olmayan birisinin Cennete girip giremeyecei sorusu balamnda yaplan

yorumundan ibarettir. Metafizik ierikli oluu sz konusu ayetin aklama ve

tefsirinde skntlar dourmaktadr.

Kurann geneline bakldnda Kurtulu problemine kaynak olabilecek

ayetlerden ziyade dier din mensuplarna kar kiisel ve toplumsal ilikilerimizidzenleyen ayetlere daha fazla yer verilmitir. Kurann bu yaklam metafizik

ierikli bir konunun Allaha havale edilmesi gerektii tezini dourabilir. Yani dier

dinlere bak problemi teolojik bir problem olmaktan ziyade sosyolojik bir problem

olarak kabul edilmelidir.

Bu durumda yukarda teolojik birer kavram olarak zikredilen dlayclk,

kapsayclk ve oulculuk ifadeleri yerine sosyolojik bir kavram olan Diyalog

zerinde durmak gerekmektedir. Kuranda Diyalog dncesini destekleyen

ayetlerin says olduka fazladr. Bu ayetler dier din mensuplarnn cennete girip

girmeyeceklerini tespit etmekten ziyade o insanlara kar nasl davranmamz

gerektii zerinde durmaktadr:

nancnzdan dolay size kar savamayan ve sizi

yurtlarnzdan srmeyen (inkrclara) gelince, Allah onlara nezaketle

ve adaletle davranmanz yasaklamaz, nk Allah adil davrananlar

sever. ( bkz. Mmtehine 60/8 )

Kitap ehliyle hakszlk edenler dnda en gzel tarzda tartn

ve deyin ki: Bize indirilene de size indirilene de inandk. Tanrmz ve

tanrnz birdir, biz de Ona teslim olanlarz. (bkz. Ankebut 29/46 )

(Btn insanl) hikmetle ve gzel tle Rabbinin yoluna

ar; ve onlarla en gzel, en inandrc yntemlerle tart; phesiz,

Onun yolundan kimin saptn en iyi bilen senin Rabbindir; ve yine

doru yola erienleri de en iyi bilen Odur. ( bkz. Nahl 16/125 )

De ki: Ey gemi vahyin izleyicileri! Sizinle bizim aramzdaki

u ortak ilkeye gelin: Allahtan baka kimseye kulluk etmeyeceiz,


46/87

37

Ondan baka hibir eye ilahlk yaktrmayacaz ve Allah ile

birlikte insanlar Rab edinmeyeceiz. ( bkz. l-i mran 3/64 )

Bu ayetlerin tahlili bizi, hangi dine mensup olurlarsa olsunlar insanlarla iyi

ilikiler ierisinde bulunmamz gerektii sonucuna gtrmektedir. Allah Tealann

sadece insan ilikilerimizi dzenlemeye alt ahlak ierikli bu ayetlerden yola

karak metafizik-teolojik temellendirmelerde bulunulmas yanl olur.

II. SOSYO-POLTK NEDENLERN MSLMANLARIN DER

DNLERE BAKIINA ETKS

Diyalog insanlarn hayatlarnda uygulamas gereken ahlak bir ilke olduu

iin yukarda zikredilen dlayclk, kapsayclk ve oulculuk gibi kavramlarla

kartrlmamaldr. Bu kavram kurtulu teorisi ile alakal olduu iin baz

metafizik tespitleri zorunlu klmaktadr. Hlbuki Allah Teala bu tr problemlerin

zmnn kendisine braklmas gerektiini bize bildirmektedir.161 Btn bunlara

ramen gnmze kadar oluan slam geleneine bakldnda deiik dnemlerde,

dier dinlerin mensuplarna kar Kurann sergilediinden daha farkl tavrlar

sergilenmi olduu gzkmektedir.

Mslmanlarn dier dinlere kar tutumunun eklini belirleyen husus

sadece Kuran ve dolaysyla da teolojik tartmalar olmam; siyas, ekonomik ve

toplumsal mlahazalar da etkili olmutur.162 Genelde lml olan Kurann kapsayc

ve diyalog ieren tavr, zamanla Mslmanlar tarafndan siyas, ekonomik ve

toplumsal nedenlerden dolay dlaycla dntrlmtr.163 Dier dinlere kar

sonradan oluan dmanlklarn164 bir uzants olarak dlaycl douran sebepler

yle sralanabilir:

a) Ynetici aznlk konumundaki Mslmanlarn, Mslman olmayanlara kar

slamn byln ispatlamaya almalar.

b) slamn Hristiyanlk iinde erimesini engellemeye almak.

c) Mhtedileri kaybetmeme arzusu.

161 Kyl, a.g.e., s. 115.162

a.g.e., s. 86.163 Tatar, a.g.m., s. 290.164 Kyl, a.g.e., s. 9.


47/87

38

d) Ynetici Hristiyanlarn kskanlmas.

e) Devletin ayrmc politikalarn merulatrma gayreti.165

Dikkat edilirse be balk altnda toplanan nedenlerin hepsi sosyo-politik

ieriklidir.

Dier medeniyetlerle yaanan atmalarslamda tekelci tavrn olumasna

neden olmutur.166 Bir dnem slam corafyasnda yaayan Yahudilerin blgeden

srlmeleri gerekmi, srgn sonrasnda ekonominin bozulmas sebebiyle Yahudiler

geri arlmlardr.167 Bu geri armann hi bir teolojik temelinin olmad,

sadece ekonomik ierikli olduu aktr.

slamn ilk dnemlerinde Hristiyanlarla teolojik tartmalar sz konusu

olmad iin bu dnemde reddiye zerine literatr olumamtr. Sonralar, zellikle

fetih hareketlerinin bir sonucu olarak dier medenyetlerle zorunlu olarak ilikiye

girilmi ve sosyal sebeplerden dolay oluan savunma psikolojisi balamnda,168

Halife Memun zamannda Beytl-Hikmenin kurulmasyla Aristo felsefesi ara

olarak kullanlarak Hrstiyanla reddiyeler yazlm,169 ilk dnem Mslman

dnrler dhil olmak zere, hemen btn kelamclar Yahudlik ve Hristiyanla

reddiyeler yazmlardr.170 Bu reddiyelerin lahi bir emrin edas olarak alglanmas

sz konusu deildir. Konjonktrel artlar dnemin Mslmanlar tarafndan byle bir

faaliyetin balatlmas sonucunu dourmutur.

slam dnyasnda Kitap ehline ynelik eletirilerin de konjonktrel-tarihsel

ierikli olduu gzkmektedir. Chz ( l. 255/869 ) ve Birn (l. 447/1055)nin

dier dinleri eletirme sebepleri, o dinlerin mensuplarnn yanl ve kaba

tutumlardr.171 Yine, slam corafyasnda yaayan farkl din mensuplarnn saysnn

olduka fazla olmas ve bu kitleyle olan mnasebetlerin zorunlu olarak devam etmesi

iyi geinmeyi zorunlu klm; bu balamda da Mslmanlarn din deitirmeleri

165 Tatar, a.g.m., s. 290-091.166 Kyl, a.g.e., s. 89.167 Tatar, a.g.m., s. 294.168 Watt, a.g.e., s. 19,120.169 Tatar, a.g.m., s. 295,296.170

a.g.m., s. 290171 Mez, Adam, 10. Asrda slam Medeniyeti, ev. Salih aban, nsan Yaynlar, stanbul 2000 s.61,62.


48/87

39

durumu gndeme geldii iin cezai meyyideler arttrlm, dier dinlerle olan evlilik

vs. mnasebetler kstlanmtr. 172

Yukardaki aklamalarda anlatlmak istenen, din yorumlarn zamanla

tarihsel artlar balamnda deimi olduudur. nk rnek olarak gsterilen

uygulamalar slam geleneinin tamamn kapsayan uygulamalar deil, belli

dnemlere ait uygulamalardr. rnein dier dinlere kar uygulanan kstlamalarn

Harun Reit (786809) zamannda daha nceki dnemlere gre arttrlarak

uygulanmas ve Mtevekkil (847861) zamannda iddetin arttrlmas173 temel

kaynaklara dayanarak a

klanabilecek bir durum deil, kiilere bal

siyasinisiyatifin tezahr olarak deerlendirilebilecek bir durumdur.

Bu durumun Tefsir ilminin kriterleri balamnda deerlendirilmesi

konumuzun dnda kalmaktadr.

Din bazen muhatabn durumuna gre, kar tarafta oluan tehlikeye gre de

yorumlanabilmektedir.174

Askeri bir olayn kutsallatrlmas sonucunda din bir mahiyet

kazandrlarak din savalar haline getirilen Hal seferleri175 dneminde Mslman

corafyada yaayan bir Mslmann, Hristiyan bir kiiye hogrl davranmas ok

zordur, fakat gnmz kozmopolitleen dnyasnda yaayan bir mslmann;

komusu, meslekta, okul arkada olan bir hristiyana kar bak daha farkl olacak,

Kapsayclk ve oulculuk gibi bar yaklamlar n plana kabilecektir.

Kutsal kitapta sylenenle uygulanan arasndaki farkllklara temas ettikten

sonra, slam geleneinde oluan hukuk ierikli prensiplere de deinme gerei

domutur. Hukuk ilminin oluumunda Kuran ve Snnetin etkisi bilinmekle birlikte,

zamanla kan problemlere yeni zmler bulma ihtiyac farkl yaklamlar gerekli

klm, itihat edebilecek liyakatteki limlerin olaya dahlini kanlmaz klmtr.

Kurann aksine gibi gzkse de; zmmlerin Mslmanlara nazaran daha yksek

172 Mez, a.g.e., s. 48.173

Aydn, Mehmet, a.g.e, s. 30.174 Watt, a.g.e., s. 120.175 Kyl, a.g.e., s. 90.


49/87

40

bina yapmalarnn yasaklanmas, gayr- mslimlere farkl kyafetler giydirilmesi176,

Halife Memunun Sabileri ldrmeye almas ve bu olay esnasnda ehl-i kitaptan

cizye alnarak hayatlarnn balanmas.177 mer b. Abdulazizin kyafet

snrlamalar, Hz. mer tarafndan zmmlerin ayr kyafet giymelerinin salanmas,

zmmlere znnar denen kaln bir kemerin taktrlmas178 kilise ve havralarn

inaatna izin verilmemesi179 gibi zamann gerei olan baz kstlamalar getirilmi

olmasna ramen slamn diyalog konusundaki genel hukuki prensibi udur;

Bize ait olan her bir ayrcalk onlara da aittir ve bizim iin zorunlu olan her

ey onlara da zorunludur. Bu sava ve bar

ta geerlidir.

180

Bu prensip bal

ilk sufilerin diger dinlere bakisi 87 sh

Documents