iii. selim'in fikrî yapısı

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ YAYINLARI: 7

ŞEHİRLERİN SEVDALISI

İBRAHİM HAKKI KONYALI

ARMAĞANI

Konya 2015

SÜ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ, 2015 Konya

Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün 17.09.2015 tarih ve 2015/6-1 sayı-lı kararı ile bastırılmıştır.

Editör Prof. Dr. Hasan BAHAR

Editör Yardımcıları Yrd. Doç. Dr. Hakan KUYUMCU Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR

Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI

Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN Arş. Gör. Murat TURGUT

İnceleyenler Prof. Dr. Âlim GÜR

Prof. Dr. Yılmaz KOÇ Prof. Dr. Özdemir KOÇAK

Sekreterya

Mustafa ÜLÜK

ISBN 978-975-448-209-6

Baskı Selçuk Üniversitesi Matbaası

Tel: 0 332 241 18 47 Ekim 2015

Kitapta yer alan yazıların dil ve bilim sorumluluğu yazara aittir.

ŞEHİRLERİN SEVDALISI

İBRAHİM HAKKI KONYALI

ARMAĞANI

ŞEHİRLERİN SEVDALISI İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI

v

SUNUŞ

Üniversitemiz, bünyesinde bulundurduğu akademik birimlerde deneyimli eğitici

kadrosu ile eğitimli, üretken ve gelişimi isteyen bireyler yetiştirmek maksadıyla ülke

kalkınmasında üzerine düşen görevi başarıyla sürdürmektedir. Bu amaca hizmet

etmek üzere Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de Atatürk’ün hedef

gösterdiği çizgide Türk tarihi, dili, edebiyatı, sanatı ve kültürü üzerine yayınlar

yapmaktadır. Enstitümüzün bu alandaki müstakil kitap yayınları yanında, Güz ve

Bahar sayıları olmak üzere yılda iki defa çıkardığı uluslararası Türkiyat Araştırmaları

Dergisiyle (Journal of Studies in Turkology) ülkemizde sosyal bilimler alanında

Üniversitemizin yüz akları arasına girmesi bizi mutlu etmektedir.

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü ayrıca gelenek hâline getirmeye çalıştığı, “Türk

tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli ve yabancı önemli bilim

adamları adına armağan kitaplar” yayınlayarak sosyal bilimler alanındaki geçmiş

birikimleri ve tecrübeleri gençlerin önüne koyup geleceğin ilim adamlarına yol

göstermekle de önemli bir iş yapmaktadır.

Bu vesileyle, “Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı KONYALI Armağanı” kitabına

yazılarıyla katkıda bulunan bilim insanlarımıza ve eserin hazırlanıp basılması

aşamasına kadar olan süreçte emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunuyorum

Prof. Dr. Hakkı GÖKBEL

Selçuk Üniversitesi Rektörü


vi


vii

ÖN SÖZ

Atatürk’ün direktifiyle kurulan Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumuna benzer

olarak; Türkiyat Enstitüleri de Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürü üzerinde

araştırmalar, yayınlar yapmak üzere üniversiteler bünyesinde kurulmuş kurumlardır.

Selçuk üniversitesi bünyesinde kurulan Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü de

kurulduğu 24 Ocak 1991 tarihinden itibaren bu amaçlar doğrultusunda panel, bilgi

şöleni, seminer, konferans vb. etkinlikler düzenlemiştir. Dergimiz yılda iki defa güz

ve bahar sayıları olmak üzere düzenli olarak bugüne kadar yayınlanmış, 32. sayıdan

itibaren MLA (Modern Language Association) International Bibliography,

Newyork/ABD, Tübitak/Ulakbim SBVT tarafından dizinlenmeye başlanmış ve

uluslararası hale gelmiştir. Dergimiz, gerekli şartları yerine getirdiğinden ISI-

Wos/A&HCI (Arts & Humanities Citation Index)-(Thomson Reuters)’e dizinlenmesi

için müracaat edilmiştir. Yazışmalar sonuçlandığında Tübitak tarafından kabul edilen

sosyal bilgiler alanında B grubu kategorisine dâhil edilebilecektir. Ayrıca dergimiz

ASSOS INDEX, EBSCO tarafından da taranmaktadır.

Enstitümüz, Türkiyat dergisini sosyal bilimler alanında üniversitemizin yüz akı

hâline getirmeye çalışırken, Türk tarihi, dili, edebiyatı ve kültürüne hizmet etmiş yerli

ve yabancı önemli bilim adamları adına armağan kitaplar çıkarmayı geleneksel hâle

getirmiştir. Böylece bu şahsiyetlerin hayatı, eserleri, metodu, Türk tarihine, diline,

edebiyatına, kültürüne sağladığı katkılar ortaya konularak, bundan sonra yapılması

gereken çalışmaların neler olduğu özellikle gençlere daha isabetli bir şekilde

gösterilmiş olacaktır. Bunun için ilk olarak 1999 yılında “Prof. Dr. Erol GÜNGÖR’ün

Anısına Armağan” kitabı çıkarılmış idi. 2003 yılında dergimizin XIII. sayısı Prof. Dr.

Ahmet Bican ERCİLASUN’a armağan sayısı olarak yayınlanmıştır. 2011 yılında ise

“Büyük Selçuklu’dan Türkiye Selçuklu Devletine Prof. Dr. Mehmet Altay KÖYMEN’e

Armağan” kitabı yayınlanmış, bu geleneğin bir devamı olarak da üniversitemiz de

sosyal bilimler alanında birçok bilim adamı yetişmesinde emeği olan Prof. Dr. Nejat

GÖYÜNÇ Hocamız anısına “Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Nejat

GÖYÜNÇ’e Armağan” adıyla bir kitap yayınlamış bulunuyoruz. Bu geleneğe binaen

Türk tarihi, kültürüne hizmet etmiş, özellikle kentlerimiz üzerine çalışmalarıyla

bilinen tarihçi İ. Hakkı Konyalı adına bir armağan kitabı çıkarmanın mutluluğunu


viii

yaşamaktayız.

“Şehirlerin Sevdalısı İBRAHİM HAKKI KONYALI ARMAĞANI” kitabının

yayınlanmasında yardımlarını gördüğümüz Enstitümüz Müdür Yardımcıları Yrd.

Doç. Dr. Hakan KUYUMCU, Yrd. Doç. Dr. Çağatay BENHÜR’e; Dergimizin editör

yardımcıları Dr. Hatice Gül KÜÇÜKBEZCİ, Arş. Gör. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI,

Arş. Gör. Murat TURGUT’a; kitabımızın tashih aşamasında yardımını gördüğümüz,

enstitümüz Arş. Gör. Tuğba AKTAŞ ÖZKAN’a, Enstitü sekreterimiz Cengiz ATEŞ,

Personelimiz Mustafa ÜLÜK ve Özkan YORGANCILAR’a teşekkürlerimi bildiririm.

Prof. Dr. Hasan BAHAR

SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Müdürü


ix

İÇİNDEKİLER

Sunuş…………………………………………. v

Ön Söz…………………………..……………. vii

Ahmet Ali BAYHAN

M. Zahir ERTEKİN

Eserlere Adanmış Bir Hayat: İbrahim Hakkı

Konyalı Hayatı ve Eserleri……………………

1

Erdem YÜCEL İbrahim Hakkı Konyalı (Atis)………………... 99

Mustafa ÖZDAMAR Şehirlerin Tarihini Yazan Adam……………... 117

Nurullah TABAKÇI İbrahim Hakkı Konyalı İle Bir Röportaj……… 125

Yaşar SEMİZ İbrahim Hakkı Konyalı (1896 - 1984)……….. 133

Doğan YÖRÜK İbrahim Hakkı Konyalı’nın İzinde…………… 161

Zekai ERDAL İbrahim Hakkı Konyalı’nın “Abideleri ve

Kitabeleri ile Aksaray Tarihi” İsimli Eserine

Eleştirel Bir Bakış……………………………..

167

Hüseyin MUŞMAL

Merve SÖNMEZ

İbrahim Hakkı Konyalı'nın Beyşehir ile İlgili

Çalışmaları……………………………………

201

Mustafa YILMAZ İbrahim Hakkı Konyalı ve Arkeoloji………….. 213

Mustafa ARSLAN İbrahim Hakkı Konyalı’nın Akşehir ve

Beyşehir Çevresinde Tespit Ettiği Eskiçağ

Malzemeleri ve Bunların Günümüzdeki

Durumları……………………………………..

217

Murat TURGUT İbrahim Hakkı Konyalı’nın Çalışmalarında

Geçen Eskiçağ Tanrıları………………………

255

Hasan BAHAR Eskiçağ’da Konya……………………………... 271


x

Bayram ÜREKLİ Konya Tarihi………………………………….. 299

Koray ÖZCAN Anadolu Selçuklu Kenti

“Mekânsal Bildirge"…………………………..

307

Ayşe ÖZDEMİR Anadolu’da Selçuklu Dönemi Türk Bahçe

Kültürü…..........................................................

319

Ensar KÖSE İçel’de Bir Ulu Çınar:

Şeyh Ali Semerkandî ve Nesli…………………

335

Hava SELÇUK Şer’iyye Sicillerinin Şehir Tarihi Açısından

Önemi (Kayseri Örneği)………………………

361

İbrahim SOLAK 51 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (H. 1140-

1141/ M. 1727-1729)………………………….

381

Metin AKİS İ. Hakkı Konyalı Armağanına Katkı: Kilis

Sancağında Canbolat Oğulları Ailesinin

Yönetimi……………………………………….

391

Alpay BİZBİRLİK H. 1056/57 Tarihli Marmara Kazâsı Avârız

Defteri…………………………………………

405

Çetin AYKURT III. Selim’in Fikrî Yapısı……………………… 439

Selim Hilmi ÖZKAN XIX. Yüzyılın Sonlarında Alâiyeli

Memurların Sosyo-Ekonomik Durumları…….

449

Özgür YILMAZ Tanzimat Dönemi Şehir Tarihi Çalışmaları

Üzerine Bir Deneme…………………………..

471

Necat ÇETİN Üsküdar Bulgurlu Mahallesinde 1906 Tarihli

Son Osmanlı Nüfus Tahriri (Sayımı)………...

505


xi

Ali Rıza GÖNÜLLÜ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Alanya’nın İdari

Yapısı (1831-2014)……………………………

515

Necmi UYANIK Mehmet Akif’te Çağdaşlaşma Anlayışı ve Bu

Eksende Bazı Meselelere Bakışı………………..

535

Mithat DİREK Meram Bağlarının Ardındaki Sır: Su Kültürü 561

D. Ali ARSLAN

Gülten ARSLAN

Halk, İktidar ve İktidar Seçkinleri:

Mersin Araştırması…………………………

573


xii


439

III. SELİM’İN FİKRÎ YAPISI

Çetin AYKURT **

III. Selim, Osmanlı Devleti’nin 28. hükümdarı olup, III. Mustafa’nın oğludur.

III. Selim 1789 yılından 1807 yılına kadar 18 yıl iktidar gücünü elinde tuttu.

III. Selim tahta çıktığı zaman devlette bir bozulmanın işaretleri ortaya çıkma-

ya başlamasına rağmen toprak itibarıyla dünyanın en büyük devleti vasfına sa-

hipti.1

III. Mustafa devletin içine düştüğü buhranın farkındaydı. Bu hususta yapıl-

ması gerekenleri düşünmekte ve bunu oğlu ile paylaşmakta idi. Bu durum Selim’

in fikrî yapısının oluşmasına büyük katkı sağladığı bir gerçektir. Devletin gidişa-

tındaki bozukluğun düzeltilmesinin ilk önce ordudan başlanması düşüncesi baba

ve oğlunun mutabakata vardığı ortak bir noktaydı.2

III. Selim daha veliaht iken hükümdarlık ile ilgili fikrini şu beyt ile ifade et-

miştir:

Lâyık olursa cihanda bana taht-ı şevket

Eylemek mahz-ı safadır bana nâsa hizmet

Ayrıca birçok hatlarının sonunda “bu işlere halk da ne der?” cümlesi vardır.3

III. Selim iktidara gelmeden önce yapması gerekenleri düşünmüş ve günü

gününe ülkedeki hadiseleri takip etmiştir. Devleti yönetmeye başlayacağı zamana

kadar yapacağı işleri tasarlamış ve bunun alt yapısını oluşturmak amacıyla Fran-

Bu yazı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi ev sahipliğinde, İstan-

bul’da 21-22 Mayıs 2012 tarihinde gerçekleştirilen Nizâm- ı Cedid Başlangıcının 220. Yılı Münasebe-tiyle Yenileşme Hareketleri Sempozyumu’nda sunulan bildirinin makale haline getirilmiş şeklidir.

**Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, [email protected]

1 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. s.1.

2 Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s.7. 3 Karal, 1988, a.g.e., s.147


440

sa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşmaya başlamıştır. Bundaki bir hedefi de devlete

vermeyi tasarladığı siyasi pozisyonu belirlemekti.

Bu mektuplaşmaları I. Abdülhamid biliyordu ve hoşgörüyle karşılamıştı.4 Bir

görüşte hükümdarın Selim’in mektuplarından haberdar olmadığı şeklindedir.5

Her ne olursa olsun bu teşebbüs büyük bir ehemmiyet arz etmektedir.

III. Selim devletin bozulan mekanizmasının onarılması hususunda Fransa ile

iyi münasebetlerin kurulması gerektiğine inanmaktaydı. Fransa Sefarethanesi ile

III. Selim arasındaki muharebeyi İshak Bey Avrupa’ya gidinceye kadar sağladı.6

III. Selim’in Fransa Kralına ve Fransa Hariciye Nazırına gönderdiği mektupları

kendisi kaleme almıyordu; bunları yazan o dönemde amedcilik görevinde bulu-

nan Ebubekir Ratip Efendi idi.7 Veliaht bu mektuplarının birinde Fransız dostlu-

ğuna olan güvenini belirttikten sonra, Rusya’yı düşman bildiğini ifade etmekte-

dir.8 XVI. Louis, Selim’e verdiği cevapta, Fransız-Türk dostluğuna temas ettikten

sonra askerî başarılar için sağlam bir ordunun teşekkül etmesi gerektiğini belirt-

mekte idi. Yeniliklerde ilerleme yapmak için çalışmanın gerekliliğini ifade edi-

yordu.9 Bu yapılan uyarılara III. Selim sinirlense de, tahta çıktığında reformların

fikrî yapısının oluşumuna büyük katkı sağlamıştı.

Selim veliahtlık döneminde “topçuluk tekniğine dair” bir risale kaleme almış-

tır.10 Bu durum bile veliahttın çok yönlü bir insan olduğunu göstermektedir.

III. Selim, 7 Nisan 1789’da Osmanlı tahtına çıktığı vakit önceden planladığı

bir yeniliği gerçekleştirmiştir. Saray geleneklerine göre, Osmanlı padişahları kı-

lınç kuşanmadan önce Cuma selamlığına çıkmazlarken, III. Selim farklı bir dav-

ranış ile ilk Cuma namazını kılmak üzere, Ayasofya camiine gelmiştir.11

III. Selim devlet mekanizmasının iyi çalışması için, veliahtlık döneminden be-

ri kendisine bağlılığını bildiği kişilere yeni görevler verdiği gibi, ulemâyı ve as-

4 İlber Ortaylı, Osmanlı Düşence Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları,

2010. s.98. 5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Muharebeleri” Belleten,

c.II., 1938, s.202 6 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bası-

mevi, 1988, s.39. 7 Uzunçarşılı, a.g.m., s.197. 8 Uzunçarşılı, a.g.m., s.211. 9 Uzunçarşılı, a.g.m., s.213-214. 10 Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312, s.30. 11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basıme-

vi, 1988, s.200.


441

kerleri taltif etti.12 Bu şekilde tasarladığı reformların uygulamasının daha şevkle

olacağı fikrindeydi. Ancak bu fikri uygulamada arzulanan neticeyi vermemiştir.

Devletin bünyesini tekrar sağlam yapıya kavuşturmak amacıyla, III. Selim

devlet ileri gelenlerini millete hizmet için teşvik etmekteydi. Bu düşünceden ha-

reket ile devletin içinde bulunduğu durumu müzakere etmek ve neticesinde bir

nizam vermek için bizzat kendisinin başkanlık ettiği Meclis-i Meşveret’i toplantı-

ya çağırdı. 13 Toplantıya yönetici sınıfa mensup iki yüzden fazla kişi katıldı. Bun-

lar arasında; kadılar, valiler, kâtipler ve müderrisler, askerî sınıf ve memurlar bu-

lunmakta idi. İki gün boyunca katılımcılar fikirlerini beyan ettiler. Toplantıya ka-

tılanlardan problemlere ilişkin reform önerilerini rapor hâline getirmelerini istedi.

III. Selim, sunulacak önerileri dikkate alacağını ifade etti.14III. Selim’in, Osmanlı

Devleti’nin yönetiminde gelenek olan meşveret yöntemine ehemmiyet vermesi ve

bu yöntemi değerlendirmek istemesi bir ıslahat hareketidir.

III. Selim, Osmanlı Devleti’nin Avusturya ve Rusya ile harp yaptığı sıralar

ordunun hiçbir neticeye ulaşmadığını görmüştü. III. Selim Osmanlı Devleti’nin

idaresini eline geçirdiğinde, ıslahatı yalnız bir askerî ıslahat olarak hedeflememiş-

ti. Ancak ıslahata ordudan başlanması gerektiğinin farkındaydı. Devrinin “Ni-

zam-ı Cedid” adını taşıyacak olan ıslahat hareketinin, sadece askerî ıslahata isim

olarak verilmiş olmasının nedeni askerî ıslahattan başlanması olabilir. Esasen

“Nizam-ı Cedid”, III. Selim’in cemiyet sahasında da yapmak istediği ıslahatın

tamamını ifade eder.15 Bunun içinde Avrupa’nın ilim, teknik ve tecrübelerinden

istifade yoluyla idarî, mülkî, askerî, ticarî, siyasî gibi geniş bir alan mevcuttu.

III. Selim, ıslahat hareketinin uygulamasına başlamadan önce de, tecrübe,

ilim ve tekniğinden faydalanmak istediği Avrupa’yı tahlil etmek ihtiyacı duymuş

idi. Bu amaçla, devrin ilim adamı Ebubekir Râtip Efendi’yi elçi olarak, Viyana’ya

gönderdi. Ratip Efendi yazdığı Sefaretnâme’sinde Avrupa devletlerinin müesse-

seleri hakkında açıklamada bulunduktan sonra, Avrupa devletlerinin ilerlemesini

değerlendirmiş ve Osmanlı Devleti’nin de ilerlemesi için gerekli şartları ortaya

koymuştu.16 Bundan başka III. Selim, ıslahatlara başlamadan evvel dönemin dev-

let adamlarının da fikirlerini öğrenmek istedi. Bundan gayesi sağlam bir düşünce

yapısı ile hareket etmek ve geniş bir katılımla ıslahat hareketini devlet politikası

12 A. Cevat Eren, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, c.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1977, s.442. 13 Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985, s.169. 14 Stanford J.Shaw, Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu,

İstanbul, Kapı Yayınları, 2008, s.98-100. 15 Karal, a.g.e.,1988,s.27. 16 Eren, a.g.m., s.448.


442

olarak uygulamak istemesidir. III. Selim, bu amaçla 1792 yılında dönemin devlet

adamlarından ülkenin askerî, iktisadî, siyasî, malî, dinî ve ilmî vaziyetiyle ilgili

yapılması gerekli hususlarda fikirlerini lâyihalarla belirtmelerini ferman buyur-

du. Padişahın bu fermanı üzerine, başta sadrazam Koca Yusuf Paşa olmak üzere

yirmi iki devlet adamı lâyiha sundular. Bunlardan yirmisi Osmanlı, ikisi de Os-

manlı Devleti’nin hizmetinde bulunan Avrupalı Hristiyan idi.17

Lâyihaların sunulduğu sırada, Avusturya ile harp henüz sona ermişti. Rusya

ile de mütareke görüşmeleri devam etmekteydi. Bu bakımdan devlet adamları

harbin kuvvetli etkisi altında lâyihalarını hazırladılar. Bundan dolayı lâyihaların

ana temasını askerî alandaki ıslahat teşkil ediyordu. Bunları da üç grupta özetle-

mek mümkündür. Birinci grup, Yeniçeri Ocağı ve diğer ocakların, Kanunî Sultan

Süleyman dönemindeki kanunnâmelere göre düzenlenmesini istiyordu. İkinci

grup, Kanuni Sultan Süleyman kanunnâmeleri icabından diyerek Frenk talim ve

terbiye usulleri ve silahlarının kabul ettirilmesini teklif ediyorlardı. Üçüncü grup

ise, Yeniçeri Ocağının kaldırılması veya ıslah edilmesinin mümkün olmadığı fik-

riyle bu ocağın bir kenara bırakılarak Avrupa esaslarına göre yeni bir ordunun

teşkilini arzulamaktaydı.18

III. Selim bu görüşleri aldıktan sonra on kişiden oluşan bir heyet kurdu, baş-

kanlığına devrin ilim adamlarından İsmet Bey’i getirdi. Bunlara ıslahat programı

hazırlamasını emretti. Heyetin hazırladığı program 72 madde idi. Program geniş

bir alanda ıslahat programını kapsıyordu. Neticede askerî alandaki ıslahat ile baş-

ladı.19

Devlet adamları, Yeniçeri Ocağı’nın dışında bağımsız bir asker ocağının

meydana getirilmesinin tehlike arz edeceği düşüncesiyle kabul etmediler. Bu dü-

şünce “Nizam-ı Cedid” Bostancı Ocağına bağlı, bostancı tüfenkçisi ocağı şeklinde

tesis edildi.20 III. Selim’in işi çok zordu. Çünkü ıslahat teklifleri şiddetli bir muha-

lefet uyandırdı.21 III. Selim gerçekleştireceği askerî ve diğer reformlar için ekono-

mi alanında alınması gereken tedbirleri uygulamaya soktu. Malî kaynak yarat-

manın bilincinde olarak “İrad-ı Cedid” adı altında yeni bir hazine kurdu.22 Devlet

17 Engin Çağman, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010, s.XI. Ayrıca bkz.

Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 1996, s.164. 18 M.Tayyib Gökbilgin, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi,

1964, s.311. 19 Eren, a.g.m,s.447. Ayrıca bkz.Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, 1988, s.157. 20 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s.65. 21 Lewis, a.g.e.,s.59. 22 Carter V. Findley, Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011, s.33.


443

parasının korunması ile ilgili tedbirler aldı. Zahire Nazırlığı ihdas edilerek, zahire

toplama ve dağıtma işi vurguncu tüccarların elinden alındı.23 III.Selim tarafından

alınan bu ekonomik tedbirler hep devletin refahını artırma fikrinden kaynaklan-

maktaydı.

III. Selim eğitim faaliyetlerine de önem vermekteydi. Kara ve deniz kuvvetle-

ri için yetiştirilecek zabitlerin Avrupa’nın teknik ilminden yararlanmaları için

1794 tarihinde ilk Türk teknik okulu Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyunu açtı.24 Bu

durum III. Selim’in fikir olarak Batı teknolojisini bir an önce devlete kazandırma-

nın eğitimden geçtiğine inandığının kanıtı olarak ifade etmek mümkündür. Ayrı-

ca III. Selim yeni bir tıp okulunun açılması arzusundaydı. Ülkesinin hekim ihtiya-

cını bir ölçüde de olsa karşılayabilmesi için bir Rum okulunda bir tıp şubesi açtır-

dı.25 III. Selim müderrislerin ehliyetli olmalarına ve imtihansız rüûs verilmemesi

hususunda hassasiyet göstermiştir.26 Ancak ıslahat teşebbüsleri ilmiye alanında

arzulanan neticeyi verememişti. Çünkü ulema, bozguncu ve yıkıcı kuvvetlerle

işbirliği yapmaktan çekinmemişti.27

Osmanlı Devleti’nin dış gelişmeler üzerine Prusya ile yaptığı ittifak çok

önemlidir.28 Çünkü Osmanlı Devleti yaptığı bu ittifak ile Avrupa devletlerinin

uygulamaları ile birbirleriyle olan ilişkilerini daha iyi yorumlamaya başlamıştır.

III. Selim bu şekilde devlete yeni bir siyasî anlayış getirmiştir.

III. Selim devrine kadar Osmanlı elçileri daimi ikamet elçisi değillerdi.29 Os-

manlı Devleti, III. Selim ile birlikte yerleşik diplomatik temsilcilerden oluşan Av-

rupa diplomatik sistemini benimsemiştir. Bu şekilde Osmanlı diplomasisini Av-

rupa devletleri seviyesine taşımıştır. Osmanlı Devleti atadığı, elçileri “itibarlı”

kişilerden seçmiştir.30 Diplomasinin teşekkülü, III. Selim devrinde Osmanlı Devle-

ti siyasal organizasyonundaki en önemli değişikliktir.31III. Selim ilk kez Londra

23 Eren, a.g.m.,s.448. Ayrıca bkz. Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi,

İstanbul, Alan Yayıncılık, 1986, s.156. 24 Eren, a.g.m.,s.447. 25 Esin Kâhya, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri,

Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997, s.4 26 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bası-

mevi, 1988, s.255. 27 Karal, a.g.e., s.131. 28 Shaw, a.g.e., s.60. 29 İlber Ortaylı, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010

, s.238. 30 Maria Pia Pedani, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Savaşı’na Venedik’

Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011, s.167. 31 Gülnihal Bozkurt, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bası-

mevi, 2010, s.43.


444

(1793), Viyana (1794), Berlin (1795) ve Paris’te daimî Osmanlı elçiliklerini kurmuş-

tu.32 Ayrıca III. Selim önemli Akdeniz ticaret merkezlerinde konsolosluklar kur-

mak suretiyle, Osmanlı tüccarlarının Avrupalılarla olan rekabet ortamını geliş-

tirmeye önem verdi.33 III. Selim özellikle elçiler vasıtasıyla Avrupa devletlerinin

siyasî yapılanmasını saptadığı gibi buna göre dış politikayı belirlediğini söylemek

mümkündür.

III. Selim memleketin imar edilmesi fikrindeydi. Bu bakımdan birçok yeni bi-

nalar yaptırdığı gibi, eski eserlerin onarılmasına büyük önem vermişti.34

III. Selim tahta çıktığı zaman içinde bulunduğu şartlar XVIII. asırdaki padi-

şahların hepsinden farklı idi. III. Selim’in dönemine göre gayet cesur hedefleri

vardı. Bu hedefler, özellikle yeniçerilerin kaldırılmasını ve Avrupa medeniyetine

dâhil olmak üzere tesis edilmişti.

Selim veliaht iken devlet için yapılması gereken her alandaki reformların fikrî

alt yapısının temellerini oluşturmuştu. Buna karşılık iktidara geldiğinde yine de

toplum önderlerinin fikirlerini değerlendirdi. Bundan amaç ıslahatları geniş bir

katılımcı kadro ile gerçekleştirmek istediği kesindir. III. Selim yapmayı düşündü-

ğü ıslahatları gerçekleştirmek için iyi niyetli olduğu şüphesizdir.

III. Selim, döneminde, yeni kurumların, uygulamaların ve fikirlerin oluşma-

sına büyük bir katkı sağladı. Osmanlı Devleti’nin geleneksel kurumlardaki bo-

zulmanın devletin geri kalma sebebi olduğunun bilinci içindeydi. Bunun için Av-

rupa’da teşekkül eden, siyasî, ekonomik ve sosyal yapılanmanın farkında olarak

devlet mekanizmasına yön vermeye çalıştığını söylemek mümkündür. Askerî

amaçlarla yabancı dil ve tekniklerle eğitim alan Osmanlılar, Avrupa fikriyatını

anlama ve değerlendirme yoluna gittiler. Bu durum daha sonraki dönemde yöne-

ticilerin ıslahatları için büyük bir kazanç teşkil etti.

III. Selim iktidar olduğunda askerî teşkilatın içinde bulunduğu düzensizliği

önlemek ve bir şekilde de darbeleri bertaraf etmek gayesiyle ıslahata askerî yapı-

lanmadan başlamıştı. Ancak 1808’de çıkar gruplarının çıkardığı karışıklık sonucu

bir darbe ile katledilmiştir.

32 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul, İletişim Yayınları,

2011, s.46. 33 Zürcher, a.g.e., s.52 34 Eren, a.g.m., s.437.


445

III. Selim reformlarını geniş halk kitlelerine tam anlamıyla anlatamaması so-

nucu, hareketinin tabansız kaldığını ifade etmek gerekir. III. Selim Osmanlı re-

form asrını başlatan bir kişi olarak kendisinden sonra gelen padişahlara da her

konuda yeni fikirler kazandırdığını ifade edebiliriz.


446

KAYNAKLAR

AKÇURA Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Ba-

sımevi, 1988.

BOZKURT Gülnihal, Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, 2010.

CEZAR Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul, Alan Ya-

yıncılık, 1986.

ÇAĞMAN Engin, III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul, Kitabevi, 2010.

EREN A. Cevat, “Selim III “ İslam Ansiklopedisi, C.X, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi,

1977, s.441-457.

ESAD Mehmed, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn, İstanbul, 1312.

FİNDLEY Carter V., Modern Türkiye Tarihi, Çev. Güneş Ayaş, İstanbul, Timaş Yayın-

ları, 2011.

GÖKBİLGİN M.Tayyib, “Nizam-ı Cedid”, İslam Ansiklopedisi, c.IX, İstanbul, Millî

Eğitim Basımevi, 1964, s.309-318.

KÂHYA Esin, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve

Türk Hekimleri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997.

KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.V. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

1988.

KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara, Türk Tarih Kurumu

Basımevi, 1999.

KARAL Enver Ziya, Selim III.’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit- Ankara, Türk

Tarih Kurumu Basımevi, 1988.

LEWİS Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.Metin Kıratlı, Ankara, Türk Tarih


MARDİN Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yayıncılık,

1996.

MUMCU Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Birey ve Toplum Yayın-

ları, 1985.

ORTAYLI İlber, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, İstanbul, Türkiye İş Ban-

kası Yayınları, 2010.

ORTAYLI İlber, Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kül-

tür Yayınları, 2010.

PEDANİ Maria Pia, ‘Osmanlı Padişahının Adına’ İstanbul’un Fethinden Girit Sava-

şı’na Venedik’e Gönderilen Osmanlılar, Çev. Elis Yıldırım, Ankara, Türk Tarih


SHAW Stanford J., Eski ve Yeni Ararsında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İm-

paratorluğu, İstanbul, Kapı Yayınları, 2008.

UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, “Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lüi XVI İle Mu-

harebeleri” Belleten, C.II., 1938, s.191-246.

UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, Türk Ta-

rih Kurumu Basımevi, 1988.

UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, Türk Ta-

rih Kurumu Basımevi, 1988.


447

ZÜRCHER Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.Yasemin Saner, İstanbul,

İletişim Yayınları, 2011.


448

iii. selim'in fikrî yapısı

Documents