ii. afryka 9. afryka – poŁożenie geograficzne ... · 44 egzemplarz demonstracyjny nie do druku...

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y N I E D O D R U K U44

I I . A F R y K A

45

9. Afryka – położenie geograficzne. Czynniki kształtujące typy klimatu

Wymień nazwy kontynentów należących do Starego Świata.1. Powiedz, z czym ci się kojarzą nazwy geograficzne: Nil, Sahara, Kongo, Kalahari, 2. Kilimandżaro.Przypomnij, jakie są główne składniki klimatu.3.

EUROPA

AZJA

SUDAN

Karisimbi4507

Arabskie

WielkaSyrta

Mała Syrta

Ryc. 9.1 Mapa hipsometryczna Afryki z oznaczonymi skrajnymi punktami kontynentu – odczytaj ich nazwy

Afryka, drugi co do wielkości kontynent świata, zajmuje powierzchnię 30,3 mln km2. Zwarta bryła lądu jest przecięta równikiem (0°), tak że można mówić o prawie symetrycznej rozciągłości względem niego. Od dwóch kontynentów Sta- rego Świata oddzielają Afrykę morza – od Europy Morze Śródziemne, od Azji Morze Czerwone. Wschodnie wybrzeże Afryki oblewa Ocean Indyjski, zachodnie – Ocean Atlantycki. Afrykę przecina także południk zerowy (0°). Tak więc każdy ze skrajnych punktów tego kontynentu leży na innej półkuli (ryc. 9.1).

Ryc. 9.2 Porównanie powierzchni i rozczłonkowania Afryki i Europy

ĆWIczENIE 9.1

Oblicz rozciągłość południkową Afryki. Pamiętaj, że 1° łuku południka ma długość 111,1 km.

Linia brzegowa Afryki jest bardzo słabo rozczłonkowana. Jej długość to 30 500 km. Do większych zatok należą: rozległa Zatoka Gwinejska na zachodnim wybrzeżu, Zatoka Adeńska na Morzu Arabskim i dwie zatoki na północy – Wielka Syrta i Mała Syrta. Jedynym większym półwyspem jest Półwysep Somalijski na wschodzie. Jedyną wielką wyspą jest Madagaskar leżący na Oceanie Indyjskim. Aby wykazać, jak zwarty ląd tworzy Afryka, wystarczy porównać powierzchnie oraz długości linii brzegowej Afryki i Europy (ryc. 9.2).

ĆWIczENIE 9.2

Oblicz, ile razy powierzchnia 1. Afryki jest większa od po-wierzchni Europy.

Wyjaśnij, dlaczego linia brze-2. gowa Afryki jest krótsza od linii brzegowej Europy.

ĆW

IczE

NIE

Na mapie hipsometrycznej Afryki (ryc. 9.1) łatwo można dostrzec, że większość obszaru leży na znacznych wysokościach nad poziomem morza. Średnia wysokość tego lądu wynosi aż 660 m n.p.m. Zasadniczą cechą ukształtowania powierzchni Afryki są rozległe tereny wyżynne otaczające kotlinowate obniżenia. Ta cecha odróżnia Afrykę od pozostałych kontynentów. Niziny zajmują niewielkie powierzchnie wzdłuż wybrzeży. Łańcuchy górskie rozciągają się na północy (góry Atlas) i na południu (Góry Przylądkowe, Góry Smocze). Najwyższe szczyty kontynentu – Kilimandżaro (5 895 m n.p.m.), Kenia (5 199 m n.p.m.), Ruwenzori (5 109 m n.p.m.) – leżą w od-osobnionych masywach górskich, będących wygasłymi wulkanami. Równie wyrazisty element rzeźby Afryki to olbrzymie zapadliska, które są rowami tektonicznymi. Biegną

9 . A F R y K A – P O Ł O ż E N I E G E O G R A F I C Z N E . C Z y N N I K I K S Z t A Łt u J ą C E t y P y K L I M At u

ĆWIc

zENI

E

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y N I E D O D R U K U

To jEST WAżNE

Afryka jest drugim co do wielkości kontynentem na Ziemi. Zwarta bryła lądu Xo słabo rozwiniętej linii brzegowej leży symetrycznie po obu stronach równika. Ukształtowanie powierzchni Afryki ma charakter wyżynno-kotlinowaty.

Na klimat Afryki wpływają takie czynniki jak: położenie geograficzne i wynikająca Xz niego pasatowa cyrkulacja powietrza, rzeźba terenu, prądy morskie.

To j

EST

WA

żNE

SPRAWDŹ SWojĄ WIEDzĘ

Na podstawie mapy hipsometrycznej określ położenie geograficzne Afryki.1. Wskaż na mapie najważniejsze elementy linii brzegowej tego kontynentu.2. Wyjaśnij, na czym polega pasatowa cyrkulacja powietrza w Afryce.3.

SPRA

WD

ŹSW

ojĄ

WIE

DzĘ

46

I I . A F R y K A

47

one od Morza Czerwonego w kierunku południowym aż do ujścia rzeki Zambezi. Niektóre odcinki obniżeń wypełniają wody potężnych, głębokich jezior, np. Tanganika, Niasa. Do dzisiaj w Afryce znajdują się czynne wulkany – Meru (4 565 m n.p.m.), Karisimbi (4 507 m n.p.m.), Kamerun (4 070 m n.p.m.) i in.

kotlina lub nizina nadbrzeżna

próg wyżynny lub górski

rów tektoniczny

wulkan (czynny lub wygasły)

ĆWIczENIE 9.3Z mapy na ryc. 9.3 odczytaj nazwy kotlin i wyżyn. Wskaż je na mapie hipsometrycznej.

Największa część Afryki, aż 4/5 powierzchni, leży między zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem Koziorożca. Takie położenie, a także wyrównana powierzchnia, bez więk-szych łańcuchów górskich, umożliwiają swobodną cyrkulację mas powietrza, typową dla strefy gorącej (ryc. 9.4). Innymi czynnikami geograficznymi kształtującymi klimat Afryki są: wyżynny charakter kontynentu z wysokimi krawędziami w strefie wybrzeży oraz układ prądów morskich wokół afrykańskiego lądu (ryc. 9.5).

W Afryce w strefie międzyzwrotnikowej średnie roczne temperatury powietrza mieszczą się w przedziale między 20 a 30°C. Nieco niższe średnie temperatury roczne, od 10 do 20°C, występują jedynie na północnym i południowym krańcu kontynentu oraz na obszarach położonych wyżej.

Ryc. 9.4 Uproszczony schemat cyrkulacji powietrza w strefie międzyzwrotnikowej

Powietrze od wyżu zwrotnikowego odpływa ku niżowirównikowemu jako pasat. Na półkuli północnej pasatywieją z kierunku północno-wschodniego.

W stref ie zwrotnikowej część powietrza osiada i staje siębardzo sucha i gorąca, co przyczynia się do powstawaniapustyni Sahary. Tworzy się wyż baryczny.

Suche powietrze odpływa na północ.

W stref ie równikowej silnie ogrzane powietrze unosi sięrazem z zawartą w nim parą wodną. Wraz z wysokościąpowietrze ochładza się, para wodna skrapla się i spadadeszcz zenitalny. Tworzy się niż baryczny.

Suche powietrze odpływa na południe.

W stref ie zwrotnikowej część powietrza osiada i staje siębardzo sucha i gorąca, co przyczynia się do powstawaniapółpustyni Kalahari. Tworzy się wyż baryczny.

Powietrze od wyżu zwrotnikowego odpływa ku niżowirównikowemu jako pasat. Na półkuli południowej pasatywieją z kierunku południowo-wschodniego.

Ryc. 9.5 Afryka – temperatury i prądy morskie Ryc. 9.6 Opady w Afryce

9 . A F R y K A – P O Ł O ż E N I E G E O G R A F I C Z N E . C Z y N N I K I K S Z t A Łt u J ą C E t y P y K L I M At u

Sumy opadów atmosferycznych wykazują wyraźną strefowość (ryc. 9.6). W strefie równikowej są wysokie – przekraczają 2 000 mm; zmniejszają się na obszarach na pół-noc i południe od równika. Na pustyni Saharze, którą przecina zwrotnik Raka, suma opadów rocznych jest niższa niż 250 mm. Na obszarze półpustyni Kalahari, przeci-nanej przez zwrotnik Koziorożca, opady są nieco wyższe – od 250 do 500 mm. Na za-chodnim wybrzeżu Afryki na wysokość opadów wpływają zimne prądy morskie. Od chłodnych wód Prądu Kanaryjskiego i Benguelskiego powietrze ochładza się, a tym samym zmniejsza się ilość zawartej w nim pary wodnej i nie występują opady. Od-działywanie Prądu Benguelskiego przyczynia się do powstania Pustyni Namib, leżącej na wybrzeżu południowo-zachodnim.

Prądy morskie:

ciepły zimny500

Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych100 250 1000 2000 3000 mm

zwrotnik Raka

zwrotnik Kozioro¿ca

równik

0 1000 2000 km1000

zwrotnik Raka

zwrotnik Kozioro¿ca

równik

Średnie dobowe temperatury powietrza

10° 20° 30°C

P r ą d G w i n e j s k i

Prą

d Benguelski

Prąd Południoworównikowy

Prąd Madagaskar

ski

Prąd Kanary

jski

Prą

dAgulhas

Prąd

Moza

mbicki

Ryc. 9.3 Większe wyżyny i kotliny w Afryce

ĆWIc

zENI

E


ĆWIczENIE 10.1

Przeczytaj uważnie poniższe cztery zdania na temat klimatu Afryki, a następnie scharakteryzuj poszczególne typy klimatu, odczytując odpowiednie dane z klimatogramów na ryc. 10.1.Ć

WIc

zEN

IE

EUROPA

AZJA

48

I I . A F R y K A

49

10. Afryka – strefy klimatyczne, roślinne i glebowe

Ryc. 10.1 Afryka – mapa typów klimatu i klimatogramy

1 0 . A F R y K A – S t R E F y K L I M At y C Z N E , R O ś L I N N E I G L E B O W E

W Afryce typy klimatu układają się symetrycznie •względem równika.Położenie Afryki w •strefie międzyzwrot- nikowej oraz jej krań- ców północnego i po-łudniowego w stre-fach podzwrotnikowych powoduje, że na tym kontynencie przeważają ciepłe i go-rące typy klimatu.Rozkład opadów jest •uwarunkowany cyrku- lacją atmosferyczną w strefie między- zwrotnikowej i wy-kazuje symetryczne ułożenie względem równika.Rozkład opadów w po- •szczególnych miesią- cach wyznacza pory roku: deszczową i suchą.

Strefowy układ klimatów w Afryce wpływa na strefowe ułożenie naturalnych ze-społów (formacji) roślinnych, a także typów gleby. Składniki środowiska przyrodni-czego występujące na danym obszarze oddziałują na siebie. Efektem jest powstanie w Afryce wyraźnie zaznaczających się krajobrazów, które zmieniają się w czasie – zgodnie z cyklami geograficznymi i astronomicznymi (pory roku), a także w wyniku oddziaływania naturalnych czynników żywiołowych (opady, susze); współcześnie rów-nież pod wpływem działalności człowieka (rolnictwo, górnictwo).

Wilgotny las równikowy zajmuje całą Kotlinę Konga i wąski pas wybrzeża nad Za-toką Gwinejską. W tym wielowarstwowym, niezwykle bujnym zbiorowisku roślinnym nie zaznacza się rytm wegetacji, bo przez cały rok warunki sprzyjają wzrostowi roślin. W lesie żyje też ogromna liczba zwierząt.

Biorąc pod uwagę dwa składniki klimatu – wysokość opadów i ich rozkład w ciągu roku oraz roczny przebieg temperatury po-wietrza – można wyróżnić w Afryce cztery typy klimatu, występu- jące symetrycznie po obu stronach równika (ryc. 10.1).

Ryc. 10.2 Afryka – mapa krajobrazowa. Symetrycznemu układowi stref klimatycznych odpowiadają strefy roślinności naturalnej, nazywane też strefami krajobrazowymi

Ryc. 10.3 Wilgotny las równikowy w Kotlinie Konga

Wysoka temperatura gleby i duża jej wil-gotność przyczyniają się do bardzo szybkiego rozkładu szczątków organicznych, które są natychmiast wykorzystywane przez kolejne pokolenie roślin. W efekcie powstają tlenki żelaza i glinu barwiące gleby na czerwono. Są one nazywane glebami czerwono-żółtymi (ferrasolami, glebami ferralitowymi).


To jEST WAżNE

Typy klimatu w Afryce układają się symetrycznie względem równika. Na całym Xlądzie dominują gorące i ciepłe typy klimatu. Podstawą wydzielenia pór roku w regionach są zróżnicowane wysokości opadów w poszczególnych miesiącach.

Wzajemne oddziaływanie stref klimatycznych, roślinnych i glebowych przy- Xczyniło się do powstania wyrazistych stref krajobrazowych – wilgotnego lasu równikowego, sawanny, pustyni gorącej, roślinności śródziemnomorskiej.

Oprócz formacji roślinnych, typowych dla poszczególnych stref krajobrazowych, Xw Afryce występują też formacje przejściowe – lasy parkowe (między lasem równikowym a sawanną) i półpustynie (między pustynią a sawanną i między pustynią a makią).

To j

EST

WA

żNE


Wymień i scharakteryzuj strefy klimatyczne występujące w Afryce. Powiąż z nimi 1. odpowiednie strefy roślinności.

Wyjaśnij związek między górowaniem Słońca w zenicie a porą deszczową w strefie 2. równikowej.

Podaj przykłady gleb występujących w różnych strefach Afryki.3.

Na podstawie różnych źródeł informacji opracuj charakterystykę jednej ze stref 4. krajobrazowych w Afryce.

SPR

AWD

Ź SW

ojĄ

WIE

DzĘ

50

I I . A F R y K A

51

1 0 . A F R y K A – S t R E F y K L I M At y C Z N E , R O ś L I N N E I G L E B O W E

Na północ i południe od strefy lasu równikowego rozciąga się krajobraz sawanny. Zmiany ilości opadów wyznaczają pory roku – deszczową, gdy Słońce jest w zenicie, oraz suchą, gdy wysokość Słońca jest najniższa. Dominującą formacją roślinną są trawy z kępami drzew lub krzewów. W zależności od wysokości opadów i długości trwania pory deszczowej zmienia się roślinność sawanny, np. im krótsza pora deszczowa, tym uboższa roślinność. Na pograniczu z pustynią rosną już tylko trawy. Nad rzekami znaj-dują się wąskie pasy leśnej roślinności, nazywane lasami galeriowymi. Obfitość po- karmu roślinnego umożliwia życie ogromnej ilości zwierząt – trawożernych, liścio- żernych, mięsożernych i padlinożernych.

Ryc. 10.4 Krajobraz sawanny w porze suchej

Ryc. 10.5 Sahara – największa gorąca pustynia na Ziemi. Na zdjęciu tzw. erg, czyli pustynia piaszczysta

Gleby na sawannach są ubogie w skład-niki odżywcze. Sezonowa zmienność zawar-tości wilgoci powoduje wymywanie cząstek ilastych. Występujące na sawannach częste pożary niszczą ochronną pokrywę roślinną i obnażają warstwę glebową, z której deszcz wypłukuje, a wiatr wywiewa substancje po-karmowe. Typowymi glebami sawann są gleby czerwonobrunatne.

W strefach zwrotnikowych w Afryce występują obszary pustynne i półpustynne. Na północy znajduje się największa gorąca pustynia świata – Sahara – o powierzchni około 9 mln km2. Na południu rozciąga się obszar półpustynny Kalahari i Pustynia Namib. Niedobór wody powoduje, że na pustyniach brakuje zwartej szaty roślinnej. Na tych obszarach czynnikami kształtującymi krajobrazy są: duże różnice temperatury powietrza między dniem a nocą, częste suche i gorące wiatry oraz sporadyczne, wy- stępujące raz na kilka lat obfite deszcze. Roślinność jest uboga – stanowią ją suchorosty i słonorośla. Zwierząt żyje mało i wszystkie są przystosowane do braku wody. W miejscach, gdzie wody gruntowe wypływają na powierzchnię w postaci źródeł lub zbudowano studnie dostarczające większą ilość wody, powstały oazy z dość bujną roślinnością.

Wielkie wahania temperatury powietrza i silne wiatry kształtują też gleby na pustyniach. Czyn-niki te powodują intensywne wietrzenie mecha-niczne, którego wynikiem jest obfita zwietrzelina złożona z okruchów skalnych, żwirów, piasków i pyłów. Wiatr przemieszcza produkty wietrzenia i powstają różne typy pustyń: kamienista, żwi-rowa, piaszczysta, pylasta. Podsiąkanie wód i ich szybkie parowanie przyczynia się do powstawania skorup i wykwitów solnych – tworzą się wówczas gleby zasolone lub gleby słone.

W strefach podzwrotnikowych, obejmujących północne i południowe wybrzeże Afryki, pierwotnie występowały wiecznie zielone lasy dębowe, cedrowe i sosnowe w obszarze śródziemnomorskim oraz lasy podzwrotnikowe w Afryce Południowej. Gospodarcza działalność człowieka przyczyniła się do zmian i dzisiaj dominującą for-macją roślinną, która pojawiła się w miejscu lasów, jest makia. Makia to wiecznie zie-lone zarośla krzewiaste o wysokości od 1 do 4 m, doskonale dostosowane do wydłużo-nego letniego okresu suszy.

Najważniejszymi glebami w strefie podzwrotnikowej są słabo zwietrzałe gleby brunatne oraz gleby czerwono-brunatne – terrarosa. Cechują się one sezonową zmiennością uwilgocenia.

Ryc. 10.6 Krajobraz śródziemnomorski – makia


I I . A F R y K A

53

11. Formy gospodarowania w strefie SaheluWskaż na mapie hipsometrycznej Afryki pustynię Saharę. Wyjaśnij, jak rozumiesz terminy: „pustynia”, „półpustynia”, „sawanna”.

Sahel to wąski pas półpustynnych i krzaczastych sawann leżący na południe od Sa-hary. Pas ten ciągnie się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie Afryki aż po Wyżynę Abisyńską leżącą we wschodniej Afryce.

WAżNE PojĘcA:

Sahel, pasterstwo koczownicze (nomadyzm),transhumacja.

WARTo WIEDzIEĆ

Termin Sahel wywodzi się z języka arabskiego, w którym oznacza krawędź, brzeg, pas gra-niczny. Nazwę tę po raz pierwszy w 1900 roku użył francuski geobotanik J. Chevalier do ozna-czenia regionu półsuchego, leżącego na południe od Sahary (ryc. 11.1).

WA

RTo

WIE

DzI

EĆ

Granice Sahelu w Afryce wyznaczają dwie izohiety roczne (linie jednakowego opadu): 200 mm na północy i 500 mm na południu. Drugi po opadach czynnik kształtujący śro- dowisko przyrodnicze tego regionu to wysokie średnie miesięczne temperatury po-

wietrza przez cały rok. Pory roku wy-znacza roczny rozkład opadów. W Sa-helu występuje krótka pora deszczowa (trwa około dwóch miesięcy) i długa pora sucha, w czasie której opady pra-wie nie występują (ryc. 11.2).

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

Ryc. 11.1 Strefa Sahelu w Afryce. Granice regionu wyznaczają roczne izohiety 200 i 500 mm

Ryc. 11.2 Klimatogram dla stacji El Faszer leżącej w strefie Sahelu

El Faszer730 m n.p.m.

suma opadurocznego303 mm

średnia rocznatemperatura

powietrza24,9 °C

Do ważnych cech klimatu w strefie Sahelu należy nieregularność opadów, które nawet w ciągu dwóch kolejnych lat mogą znacznie się różnić. Zmienia się wysokość opadów, ale także następuje ich przesunięcie na inne miesiące. Może wystąpić okres kilku lat wilgotnych, a następnie dłuższy okres, w którym opady całkowicie zanikają. Inną ważną cechą klimatu na tym obszarze są nocne spadki temperatury powietrza w porze suchej. Notuje się wówczas tylko około 10°C. Niskie roczne sumy opadów i ich nieregularność mają istotny wpływ na cechy środowiska przyrodniczego Sahelu. Kształtują sieć rzeczną, wpływają na zmienność wodostanów w korytach rzek, oddzia-łują na gleby oraz ograniczają rozwój roślinności i wpływają na faunę tego obszaru.

Większość rzek w strefie Sahelu to cieki okresowe. Woda w korycie rzecznym po-jawia się w okresie deszczowym, a w porze suchej rzeka zanika i pozostaje tylko sucha dolina (ryc. 11.3). W porze suchej wodę niosą tylko rzeki mające źródła w obszarach o wilgotniejszym klimacie. Na zachodzie jest to Senegal, w środkowo-zachodniej części Sahelu odcinek rzeki Niger, a na wschodzie potężny Nil. W środkowej części Sahelu leży okresowe jezioro Czad. W porze deszczowej jego powierzchnia osiąga 26 tys. km2, a w porze suchej zmniejsza się do 7 tys. km2. Silne parowanie zmniejsza powierzchnię jeziora, tym samym zwiększa się zasolenie wody. Przy brzegach wytrąca się sól, której pokłady są eksploatowane. W całym Sahelu występuje bardzo dużo sło-nawych jezior i bagnisk, które wyraźnie odżywają w porze deszczowej.

Rozwój roślinności jest uzależniony głównie od opadów. Nawet w tak wąskiej strefie jak Sahel nieco inne zespoły roślinne występują na północy regionu, a inne na południu. Na północy rosną płaty wieloletnich traw, tworzące sawannę bezdrzewną. W części po- łudniowej Sahelu dominują tereny porośnięte różnymi gatunkami traw i ziół. Roślin- ność tworzy tam zwartą pokrywę. Pojawiają się też rosnące pojedynczo akacje, a gdzie-niegdzie nad okresowymi rzekami tworzą się większe skupienia roślinności. Zwierzęta do-stosowały się do długiego okresu suszy, wy-twarzając różnego rodzaju przystosowania. Typowymi zwierzętami kopytnymi są antylopy addaks i oryks, doskonale znoszące brak wody (np. oryks może nie pić przez miesiąc). Liczne są gryzonie – pieski pustynne, skoczki pustynne, ptaki, węże i jaszczurki. Niektóre z nich, by przetrwać okres suszy, gromadzą za- pasy w norach lub nawet zapadają w sen letni.

Ryc. 11.3 Koryto rzeki okresowej w porze suchej pozbawione jest wody – wypełnia je piasek

ĆWIczENIE 11.1

Odczytaj, w których miesiącach w El Faszer występuje pora deszczowa, a w których pora sucha.1. Oblicz, jaki procent sumy opadów rocznych występuje tam w porze deszczowej.2. Oblicz roczną amplitudę temperatur powietrza w El Faszer.3. Ć

WIc

zEN

IE

1 1 . F O R M y G O S P O d A R O W A N I A W S t R E F I E S A h E L u


ĆWIczENIE 11.3

Korzystając z mapy na ryc. 11.6, porównaj 1. wielkość obszarów pustynnych, półpustyn- nych i zagrożonych pustynnieniem w Afryce.Odszukaj w internecie informacje o kon-2. wencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia z 26 XII 1996 r. Przedstaw główne cele tej konwencji.

ĆW

IczE

NIE

WARTo WIEDzIEĆ

Od dawna podejmowane są próby znacznego zwiększenia ilości wody w strefach półsuchych. Przykładem może być budowa studni głębinowych o dosyć dużej wydaj-ności. Jednym z celów tego programu było skłonienie koczowników do bardziej osia-dłego życia. W okresie suszy wokół studni zbierało się bardzo dużo zwierząt, a paszy było coraz mniej. Doszło do sytuacji, że wiele zwierząt padło, mimo dostępności wody.

WA

RTo

WIE

DzI

EĆ

54

I I . A F R y K A

55

Obszary półsuche, leżące na pograniczu z pustynnymi, były od dawna wykorzysty-wane przez ludzi. Tradycyjnym sposobem gospodarowania było pasterstwo koczow-nicze, czyli nomadyzm. Terminem tym określa się najbardziej ekstensywną formę pasterstwa, polegającą na ustawicznych wędrówkach pasterzy ze zwierzętami – skąpe pastwiska nie pozwalają na pozostawienie zwierząt w jednym miejscu przez dłuższy czas. Nieregularność opadów oraz ich przesuwanie się powodują, że pasterze wędrują za deszczem, który umożliwia wzrost roślin. Ten typ chowu zwierząt polega na bez-pośrednim użytkowaniu dzikiej roślinności. Nomadzi, doskonale znający warunki na-turalne, wędrują ustalonymi szlakami. Dla koczowników chów zwierząt jest podstawą bytu. Dostarcza pożywienia, odzieży, nawozu, opału, materiału na namioty, zapewnia transport. Produkty uzyskiwane od zwierząt są cennymi towarami handlowymi.

Warunki naturalne w strefie Sahelu decydują o tym, że pasterstwo koczownicze jest najbardziej racjonalnym sposobem korzystania z obszarów półsuchych. W Sahelu wę-drówki takie nie są zbyt długie i nie przekraczają 150–200 km w ciągu roku. Hoduje się głównie bydło, owce, kozy, wielbłądy. Najliczniejsze są stada długorogiego bydła zebu.

Zasięg pasterstwa koczowniczego stale się zmniejsza. W wielu państwach próbuje się skłonić koczowników do bardziej osiadłego życia. Jedną z takich form przejścio-wych jest transhumacja, czyli półkoczownictwo. Polega ono na wędrówkach pas-terzy ze stadami, lecz ich rodziny pozostają w stałym miejscu zamieszkania i zajmują się uprawą roślin. Sahelskie pastwiska wykorzystują różne grupy etniczne: Tuaregowie (ryc. 11.4), Fulbe, liczne szczepy arabskie czy też ludy Kanuri żyjące nad jeziorem Czad.

Raz na kilka lub kilkanaście lat Sahel dotyka katastrofalna susza (ryc. 11.5). Wów-czas to na wielką skalę zaczynają się procesy pustynnienia. Tak określa się procesy przyczyniające się do degradacji środowiska na obszarach półpustynnych. W czasie suszy stada zwierząt nie wędrują ustalonymi szlakami, ale przemieszczają się tam, gdzie jeszcze występuje żywność. Częstsze wędrówki stad powodują prawie całkowite

zniszczenie niezbyt bogatej szaty roślinnej. Wypas staje się rabunkowy, co często pro-wadzi do zniszczenia systemu korzeniowego roślin wiążących glebę. Wówczas nawet lekki wiatr lub słaby deszcz powodują usuwanie warstwy glebowej. Do zniszczenia ro-ślinności przyczynia się także ludność wykorzystująca ją jako opał. Po dłuższym okresie suszy następuje zmniejszenie produktywności rolnej. Pogarszają się warunki życia zwierząt i ludzi, a w skrajnych przypadkach na tereny poprzednio użytkowane rolniczo wkracza pustynia (ryc. 11.6).

Ryc. 11.5 Susza na zachodzie Sudanu. Szczyty drzew zostały wycięte, żeby nakarmić wygłod-niałe wielbłądy

Ryc. 11.4 Tuaregowie – lud berberyjski zamieszkujący obszary Sahary, a także strefę Sahelu, głównie w Mali (na zdjęciu), Nigrze i Burkina Faso

ĆWIczENIE 11.2

Z mapy Afryki (ryc. 9.1) odczytaj nazwy państw leżących w strefie Sahelu.1. Wskaż, które z tych państw nie mają dostępu do morza.2. ĆW

IczE

NIE

Powrót do stanu równowagi ekolo-gicznej między działalnością człowieka a środowiskiem przyrodniczym jest dziś niemożliwy. Na obszarze Sahelu wzrosła liczba ludności. Granice państwowe za- hamowały swobodną migrację stad zwie- rząt w rytmie wyznaczonym przez opady i cykle wegetacji roślin. Nastąpiły także przemiany społeczne. Należy jednak po- stawić pytanie, jak zagospodarować ten

1 1 . F O R M y G O S P O d A R O W A N I A W S t R E F I E S A h E L u

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

Ryc. 11.6 Pustynie i półpustynie oraz obszary za-grożone pustynnieniem w Afryce

Ryc. 11.7 Sudan – kobiety wyciągają wodę ze studni


To jEST WAżNE

Sahel to wąski pas leżący na południe od Sahary. Jego granice wyznaczają izo- Xhiety roczne – 200 mm na północy regionu i 500 mm na południu.Czynnikami kształtującymi środowisko przyrodnicze Sahelu są bardzo wysokie Xtemperatury powietrza w ciągu całego roku i skąpe, nieregularne opady.W strefie Sahelu występują rzeki okresowe, w których woda płynie tylko w porze Xdeszczowej. W porze suchej jeziora znacznie zmniejszają swoją powierzchnię, a małe zbiorniki wodne wysychają i zmieniają się w solniska.Koczownictwo (nomadyzm) było i jeszcze gdzieniegdzie jest tradycyjną, eksten- Xsywną formą wykorzystywania gospodarczego Sahelu. Ten rodzaj wędrownego chowu zwierząt wpływa niszcząco na miejscowe pastwiska.Strefa Sahelu powinna zostać zagospodarowana przez człowieka w sposób Xuwzględniający zależności w tamtejszych ekosystemach.

To j

EST

WA

żNE


Wskaż na mapie hipsometrycznej Afryki Saharę i leżący na południe od niej Sahel. 1. Określ, jakie linie wyznaczają zasięg Sahelu.Scharakteryzuj środowisko przyrodnicze strefy Sahelu.2. Wyjaśnij terminy: „koczownictwo”, „nomadyzm”, „transhumacja”, „pustynnienie”.3. Wymień czynniki przemawiające za tym, aby na obszarze Sahelu zachować trady-4. cyjne rolnictwo typu koczowniczego.Przedstaw własną wizję zagospodarowania strefy Sahelu w Afryce.5. SP

RAW

DŹ

SWo

jĄ W

IED

zĘ

ĆWIczENIE 12.1

Na mapie hipsometrycznej Afryki (ryc. 9.1) znajdź miej-1. scowości El Faszer w Sudanie (strefa Sahelu) i Kaduna w Nigerii (Afryka Zachodnia).

Porównaj roczny przebieg temperatur powietrza 2. i rozkład opadów atmosferycznych w tych miastach – patrz klimatogramy na ryc. 11.2 i 12.1.

Wskaż podstawowe różnice w klimacie strefy Sahelu 3. i Afryki Zachodniej. Wyjaśnij przyczyny tych różnic.

ĆW

IczE

NIE

56

I I . A F R y K A

57

wyjątkowy ekosystem bez utraty jego wartości. Pojawiają się różne projekty, które być może przyniosą pozytywne następstwa. Projekty te obejmują:

wpływanie na rozmieszczenie zwierząt przez zmianę liczby i umiejscowienia •wodopojów;udostępnienie zwierzętom soli mineralnych w odpowiednio usytuowanych punktach;•określenie miejsc, gdzie zwierzętom będzie podawany dodatkowy pokarm;•lepsze poznanie ekologii wykorzystywanych roślin i określenie ram czasowych, •w jakich dany gatunek musi być bezwzględnie chroniony;regeneracja pastwisk przez rotacyjny wypas w określonych sezonach;•kontrolowanie wypalania pastwisk (istnieją różne poglądy na ten rodzaj •gospodarowania pastwiskami),sadzenie pasów zieleni składających się z drzew i krzewów, aby powstrzymać •procesy pustynnienia.

Jednym z najważniejszych sposobów, które zapewne mogą przyczynić się do poprawy jakości życia w strefie Sahelu, jest wykorzystywanie doświadczenia, starych nawyków, tradycji i obyczajów ludności żyjącej w tym obszarze.

1 2 . R O L N I C t W O ż A R O W O - O d Ł O G O W E I P L A N t A C y J N E W A F R y C E Z A C h O d N I E J

12. Rolnictwo żarowo-odłogowe i plantacyjne w Afryce ZachodniejJak rozumiesz terminy: „odłóg”, „plantacja”?

Afryka Zachodnia to region geograficzny, który obejmuje zachodnią część Afryki na południe od Sahary po wybrzeża Zatoki Gwinejskiej (ryc. 12.2). Tamtejszy teren ma charakter wyżynny o raczej niewielkim pofałdowaniu. Podniesiony obszar Afryki Zachodniej porozcinany jest dolinami rzek płynących głównie na południe i zachód do Oceanu Atlantyckiego. Wyjątek stanowi Niger, największa rzeka regionu, płynąca początkowo na północ i wschód, a dopiero w dolnym biegu na południe do Zatoki Gwinejskiej.

W Afryce Zachodniej panuje klimat podrównikowy wilgotny (ryc. 12.1). Jego cechą charakterystyczną jest występowanie długiej pory deszczowej, która może trwać nawet ponad pół roku – im dalej na południe (bliżej równika), tym dłużej. Przez cały rok utrzymują się wysokie temperatury powietrza – średnie dobowe w przedziale 25-30°C. Takie warunki klimatyczne znacznie bardziej sprzyjają życiu roślin, zwierząt i ludzi niż w omawianej na poprzedniej lekcji strefie Sahelu.

Dominującym rodzajem roślinności naturalnej w Afryce Zachodniej są trawiaste sawanny z licznymi drzewami i zaroślami krzewiastymi. Im dalej na południe regionu, tym drzew jest więcej i tworzą one formację przejściową zwaną lasem parkowym. Południowe wybrzeża nad Zatoką Gwinejską porasta wąski pas wilgotnych lasów rów-nikowych, a przy ujściach rzek i na terenach podmokłych często występują lasy na-morzynowe.

WAżNE PojĘcIA:

rolnictwo żarowo-odłogowe, plantacja wieloletnia.

pora suchapora sucha pora deszczowa

Kaduna613 m n.p.m.suma opadu

rocznego1150 mm


powietrza25,2 °C

Ryc. 12.1 Klimatogram dla miasta Kaduna w Nigerii – klimat podrównikowy wilgotny


ĆWIczENIE 12.2

Przyjrzyj się rozmieszczeniu upraw na mapie Afryki Zachodniej (ryc. 12.2) i określ, które rośliny uprawia się na południu regionu w najbardziej wilgotnym klimacie , a które na północy w klimacie mniej wilgotnym (z krótszą porą deszczową). Ć

WIc

zEN

IE

58

I I . A F R y K A

59

J. Czad

J. Wiktorii

Kongo

J. Tanganika

J. Niasa

Zatoka Prska

Zatoka

Z a t o k a

Oran

Oka ango

Limo o

Zam

bzi

Lua

aba

Kasai

Lom

ami

Luk ni

Tshua a

Uba

ngi

Kango

S zari

T

S a h a r a

S a h e l

Kan

a M

ozam

b ick i

równik

CZAD

NIGERMALIMAURETANIA

NIGERIA

BENIN

SENEGAL

GWINEA

LIBERIA

GWINEABISSAU

SIERRALEONE

GAMBIA

GHANA

BURKINAFASO

WYB.

TOGO

KAMERUN

GABON

KONG

O

WYSPY GWINEARÓWNIKOWA

ALGIERIA

Uprawymaniok

bataty

kawa

kakao

orzeszki ziemne

cytrusy

banany

palma kokosowa

palma oleista

bawe³na

proso

sorgo

ry¿

kukurydza

trzcina cukrowa

Hodowlabyd³o

trzodachlewna

owce

kozy

wielb³¹dy

pustynia

półpustynia

sawanna

las parkowy

wilgotny las równikowy

las namorzynowy

teren rolniczy

góry

granica państw

0 500 km

10°

10° 10°0°

0°

10°

20°

0°

10° d³. geogr. wsch.0°10° d³. geogr. zach.


Ryc. 12.2 Afryka Zachodnia – rozmieszczenie upraw i hodowli zwierząt

Początki osadnictwa w Afryce Zachodniej datowane są na 5 tys. lat przed naszą erą. Pierwsi ludzie zajmowali się tam zbieractwem i łowiectwem. Później rozwinęło się wę-drowne rolnictwo żarowo-odłogowe, która to forma gospodarowania miejscami sto-sowana jest jeszcze do dziś. Ten rodzaj rolnictwa polega na wypalaniu roślinności naturalnej i uprawie roślin na uzyskanej w ten sposób ziemi. Dodatkowa korzyść to użyź-nienie gleby przez popiół pozostały po wypaleniu traw, krzewów i drzew. Uprawia się tak głównie rośliny żywieniowe na własne potrzeby: proso i sorgo (zboża) oraz maniok i bataty (odpowiedniki naszych ziemniaków). Dawniej nie stosowano płodozmianu, czyli każdego roku na danym polu rosły te same rośliny. Prowadziło to do szybkiego

wyjałowienia gleby. Po kilku latach pozostawiano więc ziemię nieobsianą, czyli leżącą odłogiem i przenoszono się w inne miejsce, gdzie znów wypalano roślinność. A na od-łogach wyrastała dzika roślinność naturalną i dopiero po kilkudziesięciu latach nastę-powała pełna regeneracja gleby.

Rolnictwo żarowo-odłogowe mogło swobodnie funkcjonować w Afryce Zachodniej przez wieki – było tam dużo wolnych terenów i stosunkowo mało ludzi. Jednak w ostat-nich kilkudziesięciu latach liczba ludności na tym obszarze znacząco wzrosła i zaczęło brakować ziemi. Konieczne było unowocześnienie rolnictwa, by dłużej i efektywniej wykorzystywać ziemię rolną. M.in. wprowadzono tzw. trójpolówkę, czyli rodzaj płodo- zmianu. Dzieliło się pole na trzy części i na dwóch uprawiało się różne rośliny, a jedna część przez rok pozostawała nieobsiana, czyli stawała się ugorem i „odpoczywała” od wydawania plonów.

W Afryce Zachodniej powstały też liczne plantacje roślin wieloletnich. Zajmują one duże, wielohektarowe obszary i mają charakter wyspecjalizowanych wytwórni żyw-ności (choć oczywiście nie są one tak bardzo nowoczesne i zmechanizowane jak gospo-darstwa w Europie czy Ameryce Północnej). Warunki klimatyczne pozwalają uprawiać na plantacjach Afryki Zachodniej m.in. kakao, kawę, banany, bawełnę, trzcinę cukrową oraz palmę oleistą i kokosową. Niektóre kraje stały się światowymi potentatami w zbio-rach poszczególnych roślin, np. Wybrzeże Kości Słoniowej i Ghana to dwaj najwięksi producenci ziaren kakao (na kraje te przypada łącznie ponad połowa światowych zbio-rów, tab. 12.1), Nigeria zajmuje pierwsze miejsce w uprawie manioku (1/5 światowych zbiorów), a Niger – drugie w zbiorach prosa (1/7 światowych zbiorów).

Ryc. 12.3 Nigeria – zajmowanie terenów pokrytych roślin- nością naturalną pod uprawę roślin żywieniowych

Ryc. 12.4 Ghana – ręczne prace pielęgnacyjne na plantacji kakaowców


ĆWIczENIE 12.3

Przeanalizuj dane w tabeli 12.2 i wskaż państwo, w którym uzyskuje się najniższe plony zbóż. 1. Wyjaśnij, dlaczego właśnie w tym państwie występuje taka sytuacja.Oblicz, ile razy mniejsze są plony prosa, sorgo i kukurydzy w Nigerii od plonów tych roślin 2. w USA. Jak w tym porównaniu wypada Polska?

ĆW

IczE

NIE

WARTo WIEDzIEĆ

Nigeria, podobnie jak wiele innych państw afrykańskich, jest bardzo nie-stabilna pod względem społecznym i gospodarczym. Mieszkają tam przed-stawiciele różnych grup etnicznych, kultur oraz wyznań, m.in. muzułma-nie i katolicy, którzy często popadają w konflikty między sobą. Rozmaite niezgodności wynikają również z po-wodów ekonomicznych – nad Zatoką Gwinejską eksploatowane są bogate złoża ropy naftowej, z czego korzyści czerpią głównie zagraniczne firmy i tylko nieliczni Nigeryjczycy. Ponadto wydobycie ropy naftowej poczyniło wielkie zniszczenia w środowisku na-turalnym Nigerii.

WA

RTo

WIE

DzI

EĆ

To jEST WAżNE

Afryka Zachodnia znajduje się między Saharą a Zatoką Gwinejską. Panuje tam Xklimat podrównikowy wilgotny z jedną długą porą deszczową. Roślinność na-turalną stanowią głównie trawiaste sawanny, które na południu regionu prze-chodzą w las parkowy, a ten następnie zmienia się w wilgotny las równikowy.

Warunki klimatyczne i terenowe Afryki Zachodniej sprzyjają rozwojowi rolnictwa. XDo dziś człowiek prowadzi tam gospodarkę żarowo-odłogową, polegającą na wy-palaniu roślinności naturalnej i uprawie na jej miejscu roślin żywieniowych. Jest to ekstensywny rodzaj rolnictwa, dający niskie plony, które są wykorzystywane na własne potrzeby. Oprócz tego w regionie działają duże plantacje roślin wieloletnich – kakaowców, bananowców, bawełny, palm kokosowych i oleistych.

„Eksplozja demograficzna” z drugiej połowy XX wieku zmusiła państwa Afryki XZachodniej do zwiększenia produkcji rolnej. Dokonano tego poprzez zajęcie pod uprawy znacznych terenów sawanny.

To j

EST

WA

żNE


Korzystając z mapy hipsometrycznej, opisz położenie i scharakteryzuj ukształto- 1. wanie terenu Afryki Zachodniej.Wskaż różnice między rolnictwem żarowo-odłogowym a rolnictwem plantacyjnym.2. Podaj przykłady państw Afryki Zachodniej, które przodują na świecie w zbiorach 3. niektórych upraw.

SPR

AWD

Ź SW

ojĄ

WIE

DzĘ

60

I I . A F R y K A

61


L.p. Państwo Zbiory ziarna kakao

udział w świecie

I Wyb. Kości Słoniowej 1 mln 472 tys. ton 33,0%

II Ghana 859 tys. ton 19,2%III Indonezja 657 tys. ton 14,7%IV Kamerun 292 tys. ton 6,5%V Nigeria 237 tys. szt. 5,3%

NIgerIA Wielkość zbiorów

udział w świecie

Miejsce na świecie

maniok 57,1 mln ton 20,6% Isorgo 6,9 mln ton 5,3% IIbataty 3,9 mln ton 3,7% IIorzeszki ziemne 3,0 mln ton 6,9% IIIorzechy palmy oleistej 7,8 mln ton 2,6% IV

kakao 0,2 mln ton 5,3% V

plony zbóż w dt/ha proso sorgo kukurydza

Benin 8,6 9,8 13,8Burkina Faso 8,5 10,5 16,9Ghana 9,8 10,0 19,5Gwinea 10,3 9,4 13,6Mauretania 2,7 4,3 6,7Mali 8,9 8,9 27,3Niger 5,4 5,0 12,2Nigeria 8,5 11,9 15,9Senegal 7,1 8,6 16,6Togo 6,3 8,6 12,2Wyb. Kości Słoniowej 8,2 6,9 19,8Polska 16,8 — 72,9Stany Zjednoczone 17,0 48,9 109,6

tab. 12.1 Czołowi producenci kakao na świecie w 2016 r. Pogrubioną czcionką zapisano nazwy państw Afryki Zachodniej, na który to region przypada ponad 2/3 światowych zbiorów ziarna kakao Źródło: FAOstat

tab. 12.3 Zbiory wybranych roślin uprawnych w Nigerii i ich znaczenie w świecie (2016 r.). Źródło: FAOstat

tab. 12.2 Plony ważniejszych zbóż w państwach

Afryki Zachodniej oraz w Polsce i USA Źródło: FAOstat

Rolnictwo Afryki Zachodniej ma charakter ekstensywny – wysokie zbiory uzyskuje się głównie dzięki uprawie roślin na dużych powierzchniach. Wiele prac nadal wyko-nuje się ręcznie (ryc. 12.3 i 12.4), zużywa się mało nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, a tylko nieliczne gospodarstwa w porze suchej stosują sztuczne na-wadnianie. Jeśli do tego dodać niezbyt urodzajne czerwonobure gleby sawann, to wia-domo już dlaczego w Afryce Zachodniej uzyskuje się plony wyraźnie niższe od tych w Europie czy Ameryce Północnej (tab. 12.2).

Nigeria jest najbardziej zaludnionym krajem nie tylko Afryki Zachodniej, ale też całego kontynentu. W 2017 roku mieszkało tam ponad 190 mln ludzi, co stawiało Nigerię na 7 miejscu w świecie. W drugiej połowie XX wieku w Afryce doszło do tzw.

„eksplozji demograficznej”, czyli gwałtownego wzrostu liczby ludności. Szczególnie wi-doczny był on właśnie w Nigerii, gdzie liczba ludności podwajała się co około 30 lat. Taki szybki i znaczący przyrost liczby mieszkańców powodował konieczność radykal- nego zwiększenia produkcji rolnej, by móc wszystkich wyżywić. Dlatego Nigeria stała się jednym z czołowych producentów żywności na świecie (tab. 12.3). Pod uprawę ro-ślin żywieniowych zajmowano coraz to nowe i większe obszary roślinności naturalnej. Rozrastały się też osiedla wiejskie. Doprowadziło to do znacznego wyniszczenia roś- linności naturalnej, zwłaszcza w strefie sawann na północy – łatwiej było pozbywać się trawy niż drzew i krzewów.

Ryc. 12.5 Wzrost liczby ludności Nigerii w latach 1950–20171950

200mln

37,9mln

ludnośćNigerii

191,4mln

150

100

50

1960 1970 1980 1990 2000 2010 2017r.


ĆWIczENIE 13.1

Na mapie Etiopii (ryc. 13.1) wskaż główne elementy ukształtowania terenu tego kraju. 1. Odczytaj nazwy najwyższych szczytów oraz większych rzek i jezior.Odczytaj z mapy nazwy państw sąsiednich. Z którym z nich Etiopia ma najdłuższą granicę?2. Znajdź Jezioro Assal – nie leży ono w Etiopii, ale znajduje się tam najgłębsza depresja Afryki.3.

ĆW

IczE

NIE

ĆWIczENIE 13.2

Porównaj temperatury i opady w Addis Abebie (ryc. 13.2) i Kadunie (ryc. 12.1). Wyjaśnij, jak duża wysokość bezwzględna wpływa na te składniki klimatu podrównikowego wilgotnego.

ĆWIc

zEN

IE

62

I I . A F R y K A

63

13. Etiopia – niedożywienie ludnościWyjaśnij, jak rozumiesz terminy: „niedożywienie”, „głód”.

Etiopia to dosyć duże państwo afrykańskie leżące we wschodniej części kontynentu, między równikiem a zwrotnikiem Raka. Zajmuje powierzchnię 1 063 700 km2, czyli ponad trzy razy większą niż Polska. Stolicą Etiopii jest Addis Adeba. Od 1993 roku kraj nie ma dostępu do morza – wtedy odłączyła się Erytrea i ogłosiła niepodległość.

Etiopia leży na linii Wielkich Rowów Afrykańskich rozciągających się od Morza Czerwonego na południe kontynentu. W Etiopii rowy te rozdzielają dwie duże Wyżyny

– Abisyńską i Somalijską – a na północy kraju tworzą Kotlinę Danakilską z głębokimi depresjami. Większa część obszaru Etiopii jest silnie pofałdowana. Na Wyżynach Abisyńskiej i Somalijskiej występują znaczne wysokości względne i bezwzględne. Naj-wyższe szczyty przekraczają 4 tys. m n.p.m. Pomiędzy wzniesieniami znajdują się głębokie doliny z licznymi rzekami i wodospadami oraz z jeziorami. Jedyne większe, względnie płaskie tereny rozciągają się na północnym i południowym wschodzie kraju (prowincje Danakil i Ogaden).

1 3 . E t I O P I A – N I E d O ż y W I E N I E L u d N O ś C I

KENIAUGANDA

SOMALIA

JEMEN

ETIOPIA

SUDANPD.

SUDAN ERYTREA

TANZANIA

UGANDA

A

tl

as

P i r ene j eK a u k a z

G ó r y P o n t y j s k i e

T a u r u

s

E l b u r s

Nizina Mezopotamska

Za

gr

os

Pustynia

Kara-kumK o p e t - d a g

Hin

dukusz

Wielka

Pustynia S³ona Gó

r y Wschodnio i rañsk i e

Gó r y Œr o d k owo i r a ñ s k i e

M e k r a

n

W y ¿ y n a I r a ñ s k a

G. Bet yckie

Pustynia

Syryjska

PustyniaWielkiNefud

P u s t y n i a

R u b a l - C h a l i

Pust. Ma³y N

efu

d

PustyniaNubijska

S a h a r a

Pu

styn

ia Arabska

P u s t y n i a

L i b i j s k a

R i f

Œ r e d n iAtla

s

At las Wysoki

A t l a s Te l l s k i

S z o t t ó w

At las Sahar y jsk iW y ¿ y n a

Erg Iguidi

E r g S

ze

sz

WielkiErg

Wschodni

Wielki ErgZachodni

Ahaggar

Tassili-n-Ajjer

A i rTibesti

PustyniaMarzuk

PustyniaAwbari

KotlinaBodelé

ErgT

Wielki Erg

Bilm

a

Enne di

Dar

fur

WyżynaAbisyńska

So

m

a l i js k a

Wy ż .

KotlinaGórnegoNilu

B o n g o

D¿os

A

d a m a w a

K o t l i n aC z a d u

K o t l i n aK o n g o

G.

Mit

um

ba

Wy ż y n aW s c h o d n i o -a f r y k a ń s k a

G. M

uchin

gaW y ¿ y n aL u n d aWy¿yna Bije

Pu

st

yn

ia

Na

mi b

P u s t y n i aK a l a h a r i

G. P r z y l ¹dkowe

Gó r y

Sm

oc

ze

Tsara

tan

an

a

Przyl. Roca

Madera

A

zo

r y

.

Pr

Malta

B

a l e a r y

Przyl.Kreta

.Synaj

Przyl.Hadd

Przyl.Hafun

Przyl.

Wy y Kanaryj eTeneryfa

GranFuerteventura

W-y Z elonego Przyl¹da

Pr

Przyl.

Przyl.Pr

W

W . T

Pagalu

Przyl.

Pemba

Ponta da Marca

Przyl. DobrejPr

Przyl.Delgado

Przyl.Melamo

Przyl.

Przyl.

K o m o r y

Majotta

Ter

W-y Aldabra

FarquharW-y Agalega

Se zele

Platte

TWCar

W

M aa r e n y

W-y Tda Cunha

Ponta da Barra

Sao T~

MadrytBarcelona

Rzym

Ateny

CasablancaRabat

Stambu³

Ankara

Baku

JerozolimaDamaszek

Bejrut

Aleksandria

Kair

Teheran

Bagdad

Sziraz

Duszanbe

Kuwejt

Mekka

Ar-RijadDubaj

Asuan

Port Sudan

Bengazi

Trypolis

Tunis

Algier

Oran

Marrakesz

Nawakszut

Dakar

Addis Abeba

Mogadiszu

Nd¿amena

Niamej

KanoWagadugu

Bamako

Konakry

Freetown

Monrowia

Band¿ul

Bissau

Abid¿anAkra LagosLomé

Ibadan

Giza

PortoNovo

Jamusukro

Abud¿a

Duala

Jaunde

Bangi

Libreville

Brazzaville

Kinszasa

Kisangani

Mbuji-Mayi

Lubumbashi

Kampala

KigaliBu¿umbura

Nairobi

Mombasa

Dar es-Salaam

Dodoma

Lilongwe

Lusaka

Luanda

Windhuk

Kapsztad

Durban

Port Elizabeth

Maseru

Maputo

MbabaneJohannesburg

Pretoria

Gaborone

Bulawayo

Harare

Antananarywa

3478

3404

Etna3323

2914

2917

29255033

Ararat5165

3917

3937

3088

-403

-45-133

5604

4548

3117

55395489

5143

44194042

22822580

3083

3760

2187

Jabal Oda2259

1934

-26

2456

3340

Tubkal4165

3737

2328

2236

3718

2829

630

732

Tahat3003

2158

1680

1155

2022

1988Emi Koussi

3415

3265 3376

1200

1450

D¿abal Marra3088

2397

-155

-1164620Ras Daszan

Guna4231

Batu4307

3301 3384

2416

1412

4200

1330

1613

1781

890

7331421

Bintimani1948

1752844

Kamerun 4070

30082740

2042

1326

1040

1889 2460

4507Karisimbi

5109Ruwenzori

2445

Kenia5199

Elgon4321

3187

Kilimandżaro5895Meru

45653418

3994

Rungwe2961

2646

Mulanje3002

2198

1850

1715

1554Moko2620

1478

2306

2148

2484

Brandberg 2606

2202

1708

2325

Thabana Ntlenyana 3482

2332

2371Kompasberg 2505

2088

Inyangani2596

2439

2361

2320

Tsiafajavona2642

Pic Boby 2658

Maromokotro2876

1972

3069

G r z b i et Z

a c h o d n i oi n

d y j s k i

Ba

se

n K

an

ar y j s

k i

BasenZachodnio-europejski

BasenZielonegoPrzyl¹dka

B a s e n G w i n e j s k i

Gr z

bi e

t Po

³ ud

ni o

wo

at l a

nt y

ck

i

Ba

se

n An

go

ls

ki

Gr

zb

ie

t W

i el o

ry

bi

B a s e nPr z y l ¹d k o w y

BasenMozambicki

Ma

da

ga

sk

ar s

ki

Gr z

bi e

t

BasenMadagaskarski

B a s e n

M a s k a r e ñs k i

Gr z b

i et M

as

ka

reñ

sk

i

B a s e n

S o m a l i j s k i

Ara

bsko - Ind y j s k iG

r zb ie t

Ba

se

n A

r ab

sk

i

MorzeT

Tag

6293

G braltar aC e n na

Gad

ana

Duero

Ebro

C e n. Sycyl ja

5121

M o r z e

2407

4338

Morze J. Wan

Kura

TEufrat

Morze

1025

Eufrat

Tygry

Amu-dar a

Kan. Kara um

Hel

man

d

Har rud

C e n. Orm

uz

Za toa Pe r

a

Ce

nna Bab al-Mandab

3099

5824

5390

4300

W

Zat.

Mul

uj

a

Szott

Senegal

Gamb a N ger

Czad

Atbara

J. Tana

Zb.

Raha d

Danakil

Ogade n

Nl B

tny

Nl B

ay

Au

az

Ueb SzebelJ. Rudolfa(T

Dub

a

Omo Ueb

De

tro

Genale Dor a

Daua

Nl G

r

SobatBaroJur

Sue

Bahr a l -ArabLol

Szar

O u ham

Bahr

Salamat

Bahr AouLogone

Komadugu

Hedej a

Benue

Kaduna

So oto

Nger

Zb.Wolta

Czarna W

olta

B aa W

olta

Bag

oeBaou

le

Sa n

aran

Bafn

g

Ferlo

Corubal

Zb.

CavallySa

andraBandam

a

Komo

Sanag a Lobaye

Sangha

Dja

Ogo e

W

Stanleya

Uba

ng

Uele

Mbomou

Ebola

KongoL ndAru

m

Kotto

Mar ngaT hua a

Lu en eKa a

Lomela

Lu laa

Kango

Wam

baK

luInz

a

Lo

ange

Ka a

Lulua

Ch

caa

San uru

Kong

o

Lom

amLu

a laba

Luvua

Chambe h

Luaula

J. T

Kagera

W

J. Alberta

Tana

Ruf d

Ruaha

Luge

nda

Ruvuma

Zb. Cabora

Luan

g

a

Lur oMe alo

Shre

Kafue

Zam

bez

Kuando

W W

K a bom

o

Bungo

K uanza

Kunene

Kuto

Kubango

O a ango

Omur

amba

Delta

Oranje WTugela

Oranje

Vaal

L m o o

O l fant

Changane

Save

Ka

na

M

oz

am

bc

Mango y

Io

a

Bonny

5402

5945

7855

5212

6537

6005

6050

5125

5759

5457

Oe

A

l

y

6045

6400

5349

5090

4280

O

e

Iy

j

Kalambo

Salonga

Morze

0° 10°10°20° d³. geogr. zach.30°

40° d³. geogr. wsch.

30°

40° 50°

60° 70°

0° 10°10° 20° 30° 40° 50° 60°

30°

20°

10°

10°

50°

10°

30°

10°

0°

20°

30°

5895

7855

-403

5000

4000

3000

2000

1500

1000

500

200

0

200

1000

2000

3000

4000

5000

7000

szelf depresja

Wysokoœcil¹dów

[m n.p.m.]

G³êbokoœcimórz

[m p.p.m.]

poziom morza

rzekarzeka okresowaued (wadi)jeziorojezioro okresowejezioro s³onejezioro zaporowewodospadkana³

teren podmok³ysolniskopustynia piaszczystarafy koraloweszczytwulkan czynnymiastogranica kontynentu

m n.p.m.

-155

4000

3000

2000

1000

500

200

0

200

1000

2000

3000

4000

5000m p.p.m. 0 300 600 km

rzeka

rzeka okresowa

wodospad

jezioro

jezior

jezioro zaporowe

szczyt

miasto

gr

Ryc. 13.1 Mapa hipsometryczna Etiopii

Ryc. 13.2 Klimatogram dla Addis Abeby leżącej w klimacie podrównikowym wilgotnym – odmiana górska

Addis Abeba 2350 m n.p.m.



powietrza16,3 °C

Etiopia leży w strefie klimatu podrównikowego wilgotnego (ryc. 13.2). Na przeważającym obszarze kraju jest to jednak górska odmiana tego klimatu, która cechuje się przede wszystkim obniżonymi temperaturami (ryc. 13.3). Opady wykazują sezono-wość związaną z występowaniem pory deszczowej

– najwięcej pada w lipcu i sierpniu, co wynika z gó-rowania Słońca w zenicie w rejonie zwrotnika Raka. W pozostałych miesiącach opady są znacznie niższe i dosyć często zdarzają się długotrwałe susze. Naj-mniejsze opady występują w Kotlinie Danakilskiej, gdzie notowane są najwyższe temperatury (średnie dobowe około 35°C) i dlatego wytworzyła się tam pustynia. Roślinność naturalna na obszarze Etiopii to przeważnie sawanny oraz lasy i zarośla górskie.

Przedstawione warunki naturalne Etiopii wskazują, że w kraju tym rozwój rolnictwa mógł być utrud-niony. I tak jest w rzeczywistości. Pofałdowane tereny nie są łatwe do zagospodarowania, a zwłaszcza do prowadzenia prac polowych. Niższe temperatury i susze, a także niezbyt urodzajne gleby górskie i sawan- nowe ograniczają wzrost uprawia-nych roślin. Ale co ciekawe, w Etiopii aż 3/4 ludności mieszka na wsi i zajmuje się rolnictwem. A w ostatnich kilkudziesięciu latach afrykańska

„eksplozja demograficzna” dotknęła też i Etiopię – liczba ludności podwa- jała się co 25 lat i niedawno przekro-czyła 100 mln (ryc. 13.4). Było więc jasne, że kraj ten może mieć problemy z wyżywieniem mieszkańców.

1950

100mln

18,4mln

ludnośćEtiopii

105,0mln

1960 1970 1980 1990 2000 2010 2017r.

Ryc. 13.4 Wzrost liczby ludności Etiopii w latach 1950–2017

Ryc. 13.3 W Afryce nie wszędzie jest gorąco – w wyższych partiach Wyżyny Abisyńskiej przydaje się grubsza odzież


WARTo WIEDzIEĆ

13 lipca 1985 roku z inicjatywy brytyjskiego muzyka Boba Geldofa w Lon-dynie i Filadelfii zorganizowano dwa wielkie koncerty charytatywne zwane „Live Aid”. Wzięło w nich udział kilkadziesiąt światowych gwiazd muzyki rozrywkowej, a całkowity dochód przeznaczono na pomoc dla głodującej Afryki. W tym samym roku grupa 50 wybitnych amerykańskich muzyków pod nazwą USA for Africa nagrało utwór „We Are The World”, który stał się wielkim światowym przebojem i zarobił dla Afryki blisko 100 mln dolarów.

WA

RTo

WIE

DzI

EĆ

ĆWIczENIE 13.3

Mapa na ryc. 13.5 poka- zuje, ile kalorii żywności brakuje średnio dziennie-każdemu mieszkańcowi poszczególnych państw Afryki. Odczytaj nazwy państw, w których poziom wyżywienia jest obecnie niższy niż w Etiopii. Znajdź w internecie informacje na temat przyczyn takiej sytuacji w tych krajach. Zaproponuj działania, które mogłyby przyczynić się do poprawy wyży- wienia w Afryce.

ĆW

IczE

NIE

To jEST WAżNE

Etiopia to duży kraj na wschodzie Afryki bez dostępu do morza. Mieszka w nim Xponad 100 mln ludzi, z czego aż 80% to ludność wiejska.

W Etiopii występują trudne warunki dla rozwoju rolnictwa (pofałdowany teren, Xczęste susze, słabe gleby, niepokoje społeczne). Znaczący przyrost liczby lud-ności w ostatnich klikudziesięciu latach stworzył poważne problemy w wyży-wieniu Etiopczyków – na początku lat 80. wielu z nich umarło z głodu.

Do Etiopii i innych państw Afryki stale płynie pomoc humanitarna z całego Xświata, m.in. żywność, lekarstwa, odzież, a przede wszystkim pieniądze.

To j

EST

WA

żNE


Korzystając z odpowiednich map, omów położenie i środowisko naturalne Etiopii.1. Jakie są główne przyczyny i skutki niedożywienia ludności Etiopii oraz innych 2. państw Afryki?Podaj i oceń przykłady działań mających na celu walkę z głodem w Afryce.3.

SPR

AWD

Ź SW

ojĄ

WIE

DzĘ

64

I I . A F R y K A

65

1 3 . E t I O P I A – N I E d O ż y W I E N I E L u d N O ś C I

Najtrudniejszym okresem dla Etiopczyków był początek lat 80. w XX wieku. Wtedy przez kilka lat z rzędu kraj dotykała klęska suszy. Etiopia była też wyniszczona wojną z Somalią i stale targana konfliktami z ludnością Erytrei, dążącą do uzyskania nie-podległości. Produkcja żywności w Etiopii radykalnie spadła i w kraju zapanował głód. Tysiące osób, w tym wiele dzieci zmarło właśnie z głodu. O katastrofalnej sytuacji żyw-nościowej Etiopii świat dowiedział się dopiero po kilku latach. Natychmiast ruszyła pomoc humanitarna – z Europy, Ameryki, Azji i Australii napłynęły miliony ton żyw-ności. Wtedy zwrócono uwagę, że problem nieodżywienia dotyczy też ludności wielu innych państw Afryki. To niedożywienie było skutkiem „eksplozji demograficznej” i ogólnego ubóstwa w Afryce.

A L G I E R I A L I B I A EGIPT

S U D A NCZAD

GABON

NIGERIA

N I G E R

ANGOLA

BOTSWANA

REPUBLIKA AFRYKI

KENIA

SaharaZachodnia

M A L I

BENI

N

ERYTREA

TANZANIA

MOZ

AMBIK

E T I O P I AREP AFR

M A R O K O

DEMOKRATYCZNA

REPUBLIKA

WYSPYW. TOMASZA

S O M A L I A

UGANDA

KONGA

KONG

O

KAMERUN

REPUBLIKAZIELONEGO MAURETANIA

SENEGAL12

GWINEA3

LIBERIA4

5

GHAN

A

6

789

10

ZAMBIA

MALAW

I

ZIMBABWE

1112

NAMIBIAMADAGASKAR

SESZELE

MAURITIUS

SUDAN

Numeryczne oznaczenia państw: 1 - GAMBIA 2 - GWINEA BISSAU 3 - SIERRA LEONE 4 - WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ 5 - BURKINA FASO 6 - TOGO 7 - GWINEA RÓWNIKOWA 8 - RWANDA 9 - BURUNDI 10 - DŻIBUTI 11 - SUAZI 12 - LESOTHO

Dzienne niedobory

:> 300

201 – 300101 – 200

51 – 100

brak danych

Ryc. 13.5 Mapa niedoborów wyżywienia

w państwach Afryki w 2015 r.

Skutki niedoborów żywności są bardzo niekorzystne dla ludzi. Organizm niedoży-wiony jest osłabiony i mniej odporny na różnego rodzaju choroby. Dlatego mieszkańcy Afryki chorują częściej i umierają szybciej niż ludność na innych kontynentach. Prze-ciętna długość życia ludzi w Afryce jest wyraźnie krótsza – jeszcze do niedawna w wielu tamtejszych krajach wynosiła ona zaledwnie około 40 lat. W ostatnich latach średnia długość życia wzrosła, choć państwa afrykańskie wciąż znacznie odbiegają pod tym względem od państw wysoko rozwiniętych (tab. 13.1). Do poprawy tej w du-żym stopniu przyczyniła się wieloletnia pomoc humanitarna płynąca z całego świata. Oprócz dostaw żywności niezwykle ważny był też dopływ pieniędzy, które pozwoliły polepszyć warunki bytowe mieszkańców Afryki, w tym ochronę zdrowia.

Przeciętne trwanie życia w latach ogółem kobiety mężczyźni

Japonia 85,3 88,8 81,9Islandia 83,1 85,4 80,9Szwajcaria 82,6 85,1 80,3Polska 77,8 81,8 73,9Kenia 64,3 65,8 62,8Etiopia 62,6 65,1 60,1Nigeria 53,8 55,0 52,8Somalia 52,8 54,9 50,7Gwinea Bissau 51,0 53,1 48,9czad 50,6 51,9 49,4

tab. 13.1 Przeciętna, spodziewana długość życia w wybranych krajach świata. Źródło: CIA World Factbook

Ryc. 13.6 Mimo pomocy humanitarnej, w Afryce wciąż jest bardzo dużo niedożywionych dzieci


ĆWIczENIE 14.1

Porównaj roczny przebieg temperatur powietrza i rozkład opadów atmosferycznych w dwóch różnych miejscach Kenii – w górzystym wnętrzu kraju i na nizinnym wybrzeżu (ryc. 14.2 i 14.3). Wyjaśnij przyczyny dostrzeżonych różnic. Ć

WIc

zEN

IE

66

I I . A F R y K A

67

14. Rozwój turystyki w KeniiPrzypomnij, co to jest turystyka i jakie są rodzaje walorów turystycznych.

Kenia leży na równiku, na wschodzie Afryki, nad Oceanem Indyjskim. Jest pań-stwem średniej wielkości – zajmuje powierzchnię 582,6 tys. km2, czyli prawie dwu-krotnie większą niż Polska. Mieszka tam około 50 mln osób. Stolica Kenii to Nairobi.

Warunki naturalne na obszarze Kenii są dosyć znacznie zróżnicowane. Ukształto-wanie powierzchni obejmuje z jednej strony płaskie niziny nad Oceanem Indyjskim, a z drugiej strony silnie pofałdowane tereny górskie w głębi kraju. To pofałdowanie związane jest z przebiegającą przez wschodnią część Kenii strefą Wielkich Rowów Afrykańskich. Znajdują się tam m.in. dwa duże Jeziora – Rudolfa (słone) i Wiktorii (największe jezioro Afryki). Na przeważającym obszarze Kenii domiują wyżyny, po-nad które „wyrastają” dawne masywy wulkaniczne. Najwyższy z nich nazywa się Kenia i ma wysokość 5199 m n.p.m. (to druga po Kilimandżaro najwyższa góra Afryki).

Mogło by się wydawać, że skoro Kenia leży na równiku, to jej teren powinny po- krywać wilgotne lasy równikowe. Tak jednak nie jest – na obszarze Kenii głównym rodzajem roślinności naturalnej są sawanny. Wynika to z pewnych odmienności klimatu, jakie występuje w tej części Afryki na równiku. Ponad połowa obszaru Kenii leży na wysokościach powyżej 500 m n.p.m. i są tam notowane obniżone temperatury

1 4 . R O Z W ó J t u R y S t y K I W K E N I I

KENIASOMALIA

SOMALIA

JEMEN

ETIOPIA

SUDAN

SUDAN

TANZANIA

UGANDA

ETIOPIA

A Z JA

A

tl

as

P i r ene j eK a u k a z

G ó r y P o n t y j s k i e

T a u r u

s

E l b u r s

Nizina M

ezopotamska

Za

gr

os

Pustynia

Kara-kumK o p e t - d a g

Hin

dukusz

Wielka

Pustynia S³ona Gó

r y Wschodnio i rañsk i e

Gó r y Œr o d k owo i r a ñ s k i e

M e k r a

n

W y ¿ y n a I r a ñ s k a

G. Bet yckie

Pustynia

Syryjska

PustyniaWielkiNefud

P u s t y n i a

R u b a l - C h a l i

Pust. Ma³y N

efu

d

PustyniaNubijska

S a h a r a

Pu

styn

ia Arabska

P u s t y n i a

L i b i j s k a

R i f

Œ r e d n iAtla

s

At las Wysoki

A t l a s Te l l s k i

S z o t t ó w

At las Sahar y jsk iW y ¿ y n a

Erg Iguidi

E r g S

ze

sz

WielkiErg

Wschodni

Wielki ErgZachodni

Ahaggar

Tassili-n-Ajjer

A i rTibesti

PustyniaMarzuk

PustyniaAwbari

KotlinaBodelé

ErgT

Wielki Erg

Bilm

a

Enne di

Dar

fur

WyżynaAbisyńska

So

m

a l i js k a

Wy ż .

KotlinaGórnego

NiluB o n g o

D¿os

A

d a m a w a

K o t l i n aC z a d u

K o t l i n aK o n g o

G.

Mit

um

ba

Wy ż y n a

W s c h o d n i o -

a f r y k a ń s k a

G. M

uchin

gaW y ¿ y n aL u n d aWy¿yna Bije

Pu

st

yn

ia

Na

mi b

P u s t y n i aK a l a h a r i

G. P r z y l ¹dkowe

Gó r y

Sm

oc

ze

Tsara

tan

an

a

Przyl. Roca

Madera

A

zo

r y

.

Pr

Malta

B

a l e a r y

Przyl.Kreta

.Synaj

Przyl.Hadd

Przyl.Hafun

Przyl.

Wy y Kanaryj eTeneryfa

GranFuerteventura

W-y Z elonego Przyl¹da

Pr

Przyl.

Przyl.Pr

W

W . T

Pagalu

Przyl.

Pemba

Ponta da Marca

Przyl. DobrejPr

Przyl.Delgado

Przyl.Melamo

Przyl.

Przyl.

K o m o r y

Majotta

Ter

W-y Aldabra

FarquharW-y Agalega

Se zele

Platte

TWCar

W

M aa r e n y

W-y Tda Cunha

Ponta da Barra

Sao T~

MadrytBarcelona

Rzym

Ateny

CasablancaRabat

Stambu³

Ankara

Baku

JerozolimaDamaszek

Bejrut

Aleksandria

Kair

Teheran

Bagdad

Sziraz

Duszanbe

Kuwejt

Aden

Mekka

Ar-RijadDubaj

Asuan

Port Sudan

Bengazi

Trypolis

Tunis

Algier

Oran

Marrakesz

Nawakszut

Dakar Chartum Asmara

Addis Abeba

Mogadiszu

Nd¿amena

Niamej

KanoWagadugu

Bamako

Konakry

Freetown

Monrowia

Band¿ul

Bissau

Abid¿anAkra LagosLomé

Ibadan

Giza

Omdurman

PortoNovo

Jamusukro

Abud¿a

Duala

Jaunde

Bangi

Libreville

Brazzaville

Kinszasa

Kisangani

Mbuji-Mayi

Lubumbashi

KigaliBu¿umbura

Nairobi

Mombasa

Kisumu

Dar es-Salaam

Lilongwe

Lusaka

Luanda

Windhuk

Kapsztad

Durban

Port Elizabeth

Maseru

Maputo

MbabaneJohannesburg

Pretoria

Gaborone

Bulawayo

Harare

Antananarywa

Dżibuti

3478

3404

Etna3323

2914

2917

29255033

Ararat5165

3917

3937

3088

-403

-45-133

5604

4548

3117

55395489

5143

44194042

22822580

3083

3760

2187

Jabal Oda2259

1934

-26

2456

3340

Tubkal4165

3737

2328

2236

3718

2829

630

732

Tahat3003

2158

1680

1155

2022

1988Emi Koussi

3415

3265 3376

1200

1450

D¿abal Marra3088

2397

-155

-1164620Ras Daszan

Guna4231

Batu4307

3301 3384

2416

1412

4200

1330

1613

1781

890

7331421

Bintimani1948

1752844

Kamerun 4070

30082740

2042

1326

1040

1889 2460

4507Karisimbi

5109Ruwenzori

2445

Kenia5199

Elgon4321

3187

Kilimandżaro5895

4565Meru

3418

3994

Rungwe2961

2646

Mulanje3002

2198

1850

1715

1554Moko2620

1478

2306

2148

2484

Brandberg 2606

2202

1708

2325

Thabana Ntlenyana 3482

2332

2371Kompasberg 2505

2088

Inyangani2596

2439

2361

2320

Tsiafajavona2642

Pic Boby 2658

Maromokotro2876

1972

3069

G r z b i et Z

a c h o d n i oi n

d y j s k i

Ba

se

n K

an

ar y j s

k i

BasenZachodnio-europejski

BasenZielonegoPrzyl¹dka

B a s e n G w i n e j s k i

Gr z

bi e

t Po

³ ud

ni o

wo

at l a

nt y

ck

i

Ba

se

n An

go

ls

ki

Gr

zb

ie

t W

i el o

ry

bi

B a s e nPr z y l ¹d k o w y

BasenMozambicki

Ma

da

ga

sk

ar s

ki

Gr z

bi e

t

BasenMadagaskarski

B a s e n

M a s k a r e ñs k i

Gr z b

i et M

as

ka

reñ

sk

i

B a s e n

S o m a l i j s k i

Ara

bsko - Ind y j s k iG

r zb ie t

Ba

se

n A

r ab

sk

i

MorzeT

Tag

6293

G braltar aC e n na

Gad

ana

Duero

Ebro

C e n. Sycyl ja

5121

M o r z e

2407

4338

Morze J. Wan

Kura

TEufrat

Morze

1025

Eufrat

Tygry

Amu-dar a

Kan. Kara um

Hel

man

d

Har rud

C e n. Orm

uz

Za toa Pe r

a

Ce

nna Bab al-Mandab

3099

5824

5390

4300

W

Zat.

Mul

uj

a

Szott

Senegal

Gamb a N ger

Czad

Atbara

J. Tana

Zb.

Raha d

Nl B

tny

Nl B

ay

Au

az

Ueb SzebelJ. Rudolfa(T

Duba

Omo

Daua

Nl G

r

SobatBaroJur

Sue

Bahr a l -ArabLol

Szar

O u ham

Bahr

Salamat

Bahr AouLogone

Komadugu

Hedej a

Benue

Kaduna

So oto

Nger

Zb.Wolta

Czarna W

olta

B aa W

olta

Bag

oeBaou

le

Sa n

aran

Bafn

g

Ferlo

Corubal

Zb.

CavallySa

andraBandam

a

Komo

Sanag a Lobaye

Sangha

Dja

Ogo e

W

Stanleya

Uba

ng

Uele

Mbomou

Ebola

KongoL ndAru

m

Kotto

Mar ngaT hua a

Lu en eKa a

Lomela

Lu laa

Kango

Wam

baK

luInz

a

Lo

ange

Ka a

Lulua

Ch

caa

San uru

Kong

o

Lom

amLu

a laba

Luvua

Chambe h

Luaula

J. T

Kagera

W

Galana

J. Alberta

Tana

E a o Ng r

Ruf d

Ruaha

Luge

nda

Ruvuma

Zb. Cabora

Luan

g

a

Lur oMe alo

Shre

Kafue

Zam

bez

Kuando

W W

K a bom

o

Bungo

K uanza

Kunene

Kuto

Kubango

O a ango

Omur

amba

Delta

Oranje WTugela

Oranje

Vaal

L m o o

O l fant

Changane

Save

Ka

na

M

oz

am

bc

Mango y

Io

a

Bonny

5402

5945

7855

5212

6537

6005

6050

5125

5759

5457

Oe

A

l

y

6045

6400

5349

5090

4280

O

e

Iy

j

Kalambo

Salonga

równik

0° 10°10°20° d³. geogr. zach.30°

40° d³. geogr. wsch.

30°

40° 50°

60° 70°

0° 10°10° 20° 30° 40° 50° 60°

30°

20°

10°

10°

0°

5°

5°5°

5°

40°35°

10°

0°

20°

30°

10°

0°

20°

30°

5895

7855

-403

5000

4000

3000

2000

1500

1000

500

200

0

200

1000

2000

3000

4000

5000

7000

szelf depresja

Wysokoœcil¹dów

[m n.p.m.]

G³êbokoœcimórz

[m p.p.m.]

poziom morza

rzekarzeka okresowaued (wadi)jeziorojezioro okresowejezioro s³onejezioro zaporowewodospadkana³

teren podmok³ysolniskopustynia piaszczystarafy koraloweszczytwulkan czynnymiastogranica kontynentu

m n.p.m.5000

4000

3000

2000

1000

500

200

0

200

1000

2000

3000m p.p.m.

szczytmiastogr

0 500 km100 200

TsavoTsavo WestTsavo Amboseli

Serengeti

Nakuru Lake

Saiwa Swamp

Aberdare

Manyara

MasaiMara

300 400

rzekarzeka okreso

jeziorojeziorjezioro zaporo

m n.p.m.

-155

4000

3000

2000

1000

500

200

0

200

1000

2000

3000

4000

5000m p.p.m.

0 300 600 km

rzeka

rzeka okreso

jezioro

jezior

szczyt

miasto

gr

Ryc. 14.1 Mapa hipsometryczna Kenii

oraz mniejsza ilość opadów, co nie po-zwoliło na rozwój gęstego lasu rów- nikowego. Z kolei na wybrzeżu ocea- nicznym zaznacza się wpływ azjatyc-kich monsunów, co skutkuje nierówno-miernym rozkładem opadów w ciągu roku (ryc. 14.3).

Ryc. 14.3 Klimatogram dla Mombasy leżącej nad Oceanem Indyjskim

Ryc. 14.2 Klimatogram dla Nairobi leżącego w górskim wnętrzu Kenii

Ryc. 14.4 Uzbrojony wojownik masajski w tradycyjnym stroju i pozie

Mombasa23 m n.p.m.



powietrza26,7 °C

Nairobi1669 m n.p.m.



powietrza19,0 °C

Ze względu na duże zróżnicowanie środowiska naturalnego, Kenia posiada wiele przyrodniczych walorów krajoznawczych. Z bogactwa przyrody nieożywionej wy-mienić należy urozmaicone ukształtowanie terenu, w tym wygasłe masywy wulka-niczne, a także głębokie doliny rzek (miejscami okresowych) z licznymi wodospadami i jeziorami. W przyrodzie ożywionej dominują zwierzęta sawanny. m.in. roślinożerne słonie, żyrafy, antylopy, zebry czy mięsożerne lwy, gepardy, jaguary. Na terenie Kenii znajduje się 36 parków narodowych i kilkanaście rezerwatów chroniących bogate śro-dowisko naturalne kraju.

WAżNE PojĘcE:

safari.

Kenia posiada również bogate kulturowe walory krajoznawcze. Stanowią one dzieło miejscowej lud- ności składającej się z kilkudziesięciu plemion. Naj-bardziej znani są Masajowie, którzy mieszkają w wios- kach głównie na południu kraju (także po drugiej stronie granicy z Tanzanią). Od wieków zajmują się oni wypasaniem bydła i polowaniami – sposoby ich działalności pozostały nie zmienione do dziś. Cha- rakterystyczne są maski i kolorowe masajskie stroje z różnorodnodnymi ozdobami (paskami, branso-letkami, naszyjnikami, wisiorkami, kolczykami itp.), które sami wytwarzają. Masajowie słyną też z tańców i śpiewu oraz wielu rozmaitych obrzędów.


WARTo WIEDzIEĆ

U ludności mieszkającej przez wieki na większych wysokościach w klimacie gorącym – w Kenii, w Etiopii – wykształciły się pewne cechy organizmu zwiększające jego wydolność i wytrzymałość. Możemy to zaobserwować na przykładzie biegów długodystansowych, które bardzo często wygrywają Kenijczycy lub Etiopczycy (dodatkowym atutem anatomicz-nym ludności czarnoskórej są nieco lżejsze kości i dłuższe ścięgno Achillesa).W

ART

o W

IED

zIEĆ WARTo WIEDzIEĆ

Turyści przyjeżdżający do Kenii bardzo często odwiedzają też sąsiednią Tanzanię. Kraj ten posiada nie mniej atrakcyjne walory turystyczne, np. Masyw Kilimandżaro (najwyższa góra Afryki), słynny Park Narodowy Serengeti czy typowo wypoczynkowe wyspy Pemba i Zan-zibar. Mimo nieco słabszego zagospodarowania turystycznego niż w Kenii, liczba turystów zagranicznych w Tanzanii stale rośnie i w 2012 roku przekroczyła 1 milion. W

ART

o W

IED

zIEĆ

ĆWIczENIE 14.2

Na stronach internetowych polskich biur podróży znajdź oferty wycieczek do Kenii. Zapoznaj się z ich programami, w tym opisami głównych atrakcji, terminami oraz cenami i wybierz naj-bardziej optymalną ofertę. Uzasadnij swój wybór. Ć

WIc

zEN

IE

To jEST WAżNE

Kenia to średni kraj wschodnioafrykański, choć znacznie większy od Polski. X

W Kenii występują zróżnicowane warunki naturalne. Nad Oceanem Indyjskim Xznajdują się płaskie Niziny z klimatem monsunowym, a w głębi kraju dominują tereny pofałdowane z klimatem górskim.

Walory turystyczne Kenii to wysokie masywy powulkaniczne, bogaty świat zwie- Xrzęcy sawanny, ciepły klimat i plaże nad oceanem, Masajowie i ich kultura.

Zagospodarowanie turystyczne w Kenii rozwinęło się głównie dzięki dawnym Xpowiązaniom kolonialnym tego kraju z Wielką Brytanią.

To j

EST

WA

żNE


Na mapie Afryki wskaż Kenię i omów jej położenie oraz warunki naturalne.1. Wyjaśnij, dlaczego w Kenii nie rosną lasy równikowe, choć kraj ten leży na równiku.2. Korzystając z klimatogramów (ryc. 14.2 i 14.3), wskaż najbardziej odpowiednie mie-3. siące na wycieczkę do Kenii w celach krajoznawczych i wypoczynkowych.

SPR

AWD

Ź SW

ojĄ

WIE

DzĘ

68

I I . A F R y K A

69

1 4 . R O Z W ó J t u R y S t y K I W K E N I I

Kenia nie jest krajem wyjątkowym w Afryce, jeśli chodzi o bogactwo walorów krajoznawczych. W wielu innych państwach afrykańskich również można spotkać intere-sujące środowisko przyrodnicze i ciekawe pod względem kulturowym społeczności. Jednak w Kenii te walory krajoznawcze zostały najbardziej odpowiednio wykorzy-stane i przystosowane dla potrzeb turystów. Powstała stosunkowo dobrze zorgani-zowana infrastruktura transportowa i noclegowo-gastronomiczna. Działa wiele biur turystycznych oraz indywidualnych przewodników. Regularnie organizowane są wy- prawy na sawannę, zwane safari. Kiedyś mianem tym określano polowania, a dziś tu-ryści jedynie obserwują dzikie zwierzęta w ich środowisku naturalnym. Do niedawna wyprawiano się głównie samochodami terenowymi (ryc. 14.5), ale ostatnio coraz większą popularnością cieszą się grupowe przeloty balonem (ryc. 14.6).

Stworzenie dobrego zagospodarowania turystycznego w Kenii to m.in. skutek nieco lepszego rozwoju gospodarczego tego kraju od innych państw Afryki. Do 1963 roku Kenia była kolonią brytyjską, a po uzyskaniu niepodległości zachowała dosyć silne związki z Wielką Brytanią. Przykładem może być ustanowienie języka angiel-skiego jako drugiego języka urzędowego (obok suahili), co znacząco ułatwia poro-zumiewanie się z miejscową ludnością. Wielu Brytyjczyków i ich potomków do dziś mieszka w Kenii i prowadzi tam różne interesy. Wielu też odwiedzało i nadal odwiedza swoje rodziny czy znajomych, poznając przy tej okazji walory krajoznawcze, a także korzystając z walorów wypoczynkowych – Kenia ma ponad 500 km piasz-czystych plaż nad ciepłym Oceanem Indyjskim.

Ryc. 14.5 Na trasie safari w Kenii

Ryc. 14.7 Liczba turystów zagranicznych w Kenii w latach 1995–2015. Duże wahania tej liczby w ostatnim czasie to skutek niestabilnej sytuacji społeczno- -ekonomicznej na świecie i w Afryce, np. przed 2010 rokiem mieliśmy ogólno-światowy kryzys

Ryc. 14.6 Przelot balonem nad sawanną pełną dzikich zwierząt

1995

2,0mln

turyścizagraniczniw Kenii 1,1

mln

1,5

1,0

0,5

2000 2005 2010 2015r.

Dzięki bogatym walorom turystycznym do Kenii corocznie przyjeżdża znacznie ponad 1 milion od-wiedzających z całego świata. Może się to wydawać liczbą niewielką, bo np. Polska każdego roku przyj-muje około 15 mln turystów. Trzeba jednak pa-miętać, że wycieczki do Kenii są dosyć kosztowne, głównie ze względu na dużą odległość. Przyjeżdżają tam więc przeważnie zamożni turyści z daleka – z Europy, Ameryki Północnej, Japonii czy Australii. Mieszkańców bliskich krajów sąsiadujących z Kenią na ogół nie stać na żadne wyjazdy turystyczne.


I I . A F R y K A

71

Ryc. 15.2 Afryka – gęstość zaludnienia i wielkie miasta

15. Afryka – ludność i gospodarka

Posługując się dowolnymi źródłami informacji, 1. wyjaśnij terminy: „niewolnictwo”, „kolonializm”.Porównaj dwie mapy Afryki – hipsometryczną i typów klimatu. Wskaż, na których 2. obszarach warunki naturalne sprzyjają rozwojowi rolnictwa.

Afryka wraz z Europą i Azją jest zaliczana do Starego Świata. Północne wybrzeża Afryki były dobrze znane już w starożytności. Poznawanie pozostałych części tego ogromnego lądu zaczęło się dopiero w XV wieku, kiedy Europejczycy poszukiwali mor-skiej drogi do Indii. Po odkryciu Ameryki i wielkim zapotrzebowaniu tam na siłę ro- boczą zaczęto wywozić z Afryki niewolników. Szacuje się, że w ciągu trzystu lat wy-wieziono z tego lądu około 100 mln ludzi, z czego tylko 50% dotarło do miejsc prze-znaczenia. Wielkie wyludnienie jakiegoś obszaru powoduje wiele negatywnych zja-wisk i opóźnia rozwój gospodarczy.

W XIX oraz na początku XX wieku państwa europejskie podzieliły prawie cały kon-tynent afrykański na terytoria zależne i strefy wpływów, nie uwzględniając stosun-ków etnicznych, elementów geograficznych czy kulturowych. Powstały sztuczne gra-nice, które utrwaliły się wraz z uzyskiwaniem niepodległości przez kraje afrykańskie. Procesy wyzwalania się krajów afrykańskich spod kolonialnej zależności zakończyły się w drugiej połowie XX wieku. W dniu 7 lutego 2011 roku ogłoszono wyniki refe-rendum niepodległościowego w Sudanie (przeprowadzonego 9–15 I 2011 r.); 98,8% głosujących opowiedziało się za oddzieleniem Sudanu Południowego od reszty kraju. Po podziale Sudanu w Afryce jest 55 niepodległych państw, bardzo zróżnicowanych pod względem wielkości, liczby ludności i rozwoju gospodarczego (tab. 15.1).

WAżNE PojĘcIA:

„bogata Północ”,„ubogie Południe”.

Państwo Powierzchnia(tys. km2)

Ludność(mln)

Gęstość zaludnienia(osoby na 1 km2)

Wyróżniająca cecha (* – nie uwzględniając państw wyspiarskich)

Algieria 2381,7 41,3 17 największa powierzchnia

Gambia 11,6 2,1 181 najmniejsza powierzchnia*

Nigeria 923,8 191,4 207 największa liczba ludności

Dżibuti 23,2 0,9 38 najmniejsza liczba ludności*

Rwanda 26,4 12,2 462 największa gęstość zaludnienia*

Namibia 825,6 2,5 3 najmniejsza gęstość zaludnieniaRepublika Południowej Afryki

1220,8 56,7 46 najlepiej rozwinięta gospodarka

Niger 1267,0 21,5 17 największy analfabetyzm (kobiety 89%, mężczyźni 72%)

tab. 15.1 Powierzchnia i ludność w wybranych krajach Afryki w 2017 roku

Afrykę zamieszkuje dziś 1 mld 256 mln ludzi, co stanowi 16,6% ludności świata i udział ten stale rośnie. Na 1 km2 przypada 41 osób (dane z 2017 r.). W latach 1950–2017 zanoto-wano w Afryce prawie sześciokrotny, niespo-tykany na żadnym innym kontynencie, wzrost liczby ludności (ryc. 15.2). W wyniku poprawy warunków higienicznych obniżyła się śmiertel-ność niemowląt i wydłużył średni wiek życia.

Ludność Afryki stanowi pięć zróżnicowa-nych grup. Są to: biali Afrykanie, Murzyni, Pigmeje, ludy Khoisan i Austronezyjczycy. Ludność biała zamieszkuje północną Afrykę, Saharę i Półwysep Somalijski. Obszary na po-łudnie od Sahary zaludniają Murzyni (czarni Afrykanie), należący głównie do grupy Bantu. Jest to obecnie najliczniejsza grupa ludności w Afryce. W Kotlinie Konga żyją Pigmeje, ma-

jący również ciemną skórę i bardzo drobną budowę ciała. Na terenie Kotliny Kalahari żyją grupy ludności Khoisan, wyróżniający się żółtawym odcieniem skóry (dawniej ludy Khoisan nazywano Buszmenami i Hotentotami). Największą wyspę Afryki – Madagaskar – zamieszkują Austronezyjczycy. Ta grupa ludności wykazuje duże podo-bieństwo kulturowe i językowe do ludności zamieszkującej wyspę Borneo, oddaloną od Madagaskaru o 7 tys. km. Afrykańska ludność jest silnie zróżnicowana etnicznie, kulturowo i językowo, co często prowadzi do konfliktów zbrojnych i społecznych.

Rozmieszczenie ludności w Afryce jest bardzo nierównomierne (ryc. 15.2). Na większej części kontynentu gęstość zaludnienia nie przekracza 10 osób na 1 km2, a pozbawione wody rozległe tereny Sahary w ogóle nie są zamieszkane. Nato- miast najgęściej zaludnione obszary to:

rejon Zatoki Gwinejskiej,•dolina dolnego Nilu i jego delta;•północno-zachodnie wybrzeże konty- •

nentu nad Morzem Śródziemnym;okolice Johannesburga w RPA;•Afryka Wschodnia – Wyż. Abisyńska •

i okolice Jeziora Wiktorii.

ludność Afryki

Ryc. 15.1 Zmiany liczby ludności Afryki w latach 1950–2017 Źródło: GUS

1 5 . A F R y K A – L u d N O ś ć I G O S P O d A R K A

> 500201– 500101– 200

11– 10010

Luanda

Casablanca

Nairobi

Dar es-Salaam


ĆWIczENIE 15.1

Z mapy na ryc. 15.3 odczytaj nazwy najuboższych i najzamożniejszych państw Afryki. Korzys-1. tając z informacji zawartych w niniejszym podręczniku, podaj przyczyny takiej sytuacji.Znajdź w źródłach wartości produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca w wybranych pań-2. stwach „bogatej Północy” (m.in. w Polsce) i porównaj je z odpowiednimi danymi dla państw Afryki. Jakie wnioski ci się nasunęły?

ĆW

IczE

NIE

To jEST WAżNE

Gospodarka Afryki nie jest dobrze rozwinięta – opiera się na prymitywnym rolnic- Xtwie i wydobyciu surowców mineralnych. Afryka należy do „biednego Południa”.

W Afryce mieszka obecnie ponad 1 mld 250 mln osób i jest to kontynent, Xna którym najszybciej przybywa ludności – przyrost roczny na poziomie 2,5%. Mieszkańcy Afryki rozmieszczeni są bardzo nierównomiernie na kontynencie – większość jego obszaru pozostaje słabo zaludniona lub niezamieszkana.

To j

EST

WA

żNE


Wyjaśnij przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Afryce.1. Korzystając z map tematycznych, omów rozmieszczenie bogactw naturalnych w Afryce. 2.

SPRA

WD

Ź SW

ojĄ

WIE

DzĘ

72

I I . A F R y K A

73

W wielu krajach Afryki większość mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa. Naj- wyższy udział ludności rolniczej, wynoszący ponad 80%, występuje w Nigrze, Malawi, Ugandzie i Burundi. Rolnictwo afrykańskie, poza nielicznymi obszarami, jest prymi-tywnym rolnictwem ekstensywnym, silnie uzależnionym od warunków naturalnych. Ma niską wydajność, w uprawie rzadko stosuje się sztuczne nawożenie i nawadnianie, a stopień mechanizacji jest niewielki. Tym niemniej w niektórych uprawach kraje afry- kańskie zaliczają się do światowej czołówki, np. Kenia zajmuje III miejsce na świecie w zbiorach herbaty, Etiopia – V w zbiorach kawy, a Tanzania, Kenia i Madagaskar – odpowiednio II, III i IV w zbiorach agawy sizalowej (patrz też tab. 12.1 i 12.3).

Chów zwierząt w Afryce ograniczają warunki naturalne. Stałe zagrożenie dla stad to brak wody i powtarzające się okresy suszy. W strefie lasów równikowych i na tere-nach wilgotnych sawann nie można hodować bydła, gdyż uniemożliwia to występująca tam mucha tse-tse, roznosząca śmiertelną chorobę naganę – śpiączkę afrykańską.

Najlepiej rozwinięte jest rolnictwo w Republice Południowej Afryki. Pracuje w nim tylko około 5% ogółu zatrudnionych i w pełni zaspokaja ono potrzeby żywnościowe kraju, a nawet uzyskiwane są niewielkie nadwyżki eksportowe.

Przemysł Afryki to przede wszystkim wydobycie bogactw mineralnych. Surowce te nie muszą być przetwarzane, a przynoszą duże zyski. Jednak kopalnie często należą do firm zagranicznych i dlatego kraje afrykańskie nie w pełni korzystają ze swoich bogactw. Ale z drugiej strony przedsiębiorcy zagraniczni inwestują swój kapitał w Afryce, wprowadzają tam nowoczesne technologie, szkolą miejscowych praco-wników, podnosząc ich kwalifikacje.

Najważniejszy surowiec mineralny to ropa naftowa, którą pozyskuje się w Afryce Północnej (Algieria, Libia, Egipt) i nad Zatoką Gwinejską (od Nigerii po Angolę). Nieco mniejsze znaczenie ma gaz ziemny, występujący razem z ropą. Z rud metali wymienić trzeba rudy miedzi w tzw. Pasie Miedzionośnym (Demokratyczna Republika Konga i Zambia) oraz boksyty (rudy aluminium) na zachodzie Afryki, głównie w Gwinei. Rudy żelaza wydobywane są głównie w Republice Południowej Afryki, który to kraj posiada też wiele innych bogactw mineralnych, m.in. węgiel kamienny i surowce szla-chetne – złoto, srebro, platynę, diamenty. Metale i kamienie szlachetne pozyskiwane są również w innych państwach Afryki, np. w Ghanie, Mali, Sudanie i Tanzanii (złoto), w Angoli i Botswanie (diamenty), w Demokratycznej Republice Konga (złoto i dia-menty), w Zimbabwe (platyna, złoto i diamenty).

Przemysł przetwórczy rozwinął się głównie w dużych miastach Afryki. Dominuje branża spożywcza oraz przemysł lekki – włókienniczy, odzieżowy, skórzany. W krajach zasobnych w surowce działają huty, rafinerie i elektrownie cieplne. Na wielkich rzekach (Nil, Kongo, Zambezi) i ich dopływach zbudowano elektrownie wodne. W strefie lasów równikowych rozwinął się przemysł drzewny, a w rejonie pustyń i półpustyń – przemysł mineralny. Przemysł wysokich technologii (High-Tech) – elektronika, informatyka, biotechnologia, energetyka jądrowa i in. – funkcjonuje praktycznie tylko w RPA.

Usługi są w Afryce słabo rozwinięte. Funkcjonują one głównie w miastach i mają na celu zaspokojenie bieżą- cych potrzeb mieszkańców. Obsługa turystyczna na do-brym poziomie działa tylko w niektórych krajach – Egip-cie, Tunezji, Maroku, Kenii, Etiopii, Rwandzie, RPA, na Se- szelach i Mauritiusie. Popra- wia się w Senegalu, Gambii, Na- mibii, Zimbawbe, Ugandzie.

Poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego dzieli świat na „bogatą Północ” i „ubogie Południe”. Kraje afrykańskie należą do „ubogiego Połud- nia”. Ich gospodarki stale się rozwijają, ale raczej nigdy nie osiągną poziomu „Północy”.

Ryc. 15.3 Afryka – produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca (2016 r.); jego wartość jest miarą zamożności danego państwa

1 5 . A F R y K A – L u d N O ś ć I G O S P O d A R K A

A L G I E R I A L I B I A EGIPT

S U D A NC Z AD

GABON

NIGERIA

N I G E R

ANGOLA

BOTSWANA

REPUBLIKA AFRYKI

KENIA

SaharaZachodnia

M A L I

BENI

N

ERYTREA

TANZANIA

MOZ

AMBIK

E T I O P I AREP AFR

M A R O K O

DEMOKRATYCZNA

REPUBLIKA

WYSPYW. TOMASZA

S O M A L I A

UGANDA

KONGA

KONG

O

KAMERUN

REPUBLIKAZIELONEGOPRZYL¥DKA MAURETANIA

SENEGAL12

GWINEA3

LIBERIA4

5

GHAN

A

6

789

10

ZAMBIA

MALAW

I

ZIMBABWE

1112

NAMIBIAMADAGASKAR

SESZELE

MAURITIUS

SUDAN

Numeryczne oznaczenia państw: 1 - GAMBIA 2 - GWINEA BISSAU 3 - SIERRA LEONE 4 - WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ 5 - BURKINA FASO 6 - TOGO 7 - GWINEA RÓWNIKOWA 8 - RWANDA 9 - BURUNDI 10 - DŻIBUTI 11 - SUAZI 12 - LESOTHO

Produkt krajowy bruttow dolarach USA

:> 8000

6001 – 80004001 – 60002001 – 4000

brak danych

ii. afryka 9. afryka – poŁożenie geograficzne ... · 44 egzemplarz demonstracyjny nie do druku...

Documents