MMET ỤTA OLUND Ị NKANỤ NA MKPỌPỤTA

FỌNỊM IGBO IZUGBE N’OGO SEK ỌNDỊRỊ NTA NA ZOON MM ỤTA AGBAN Ị NA STEETI

ENUGU

SI N’AKA

UGWU, AGATHA CHINELO PG/M.Ed/10/52671

AMỤMA NCHỌCHA M.Ed. NGALABA NKA EDUKESHỌN ASỤSỤ MAHADUM

NAỊJIRỊA, NSỤKA.

ONYENLEK ỌTA: ỌKAMM ỤTA, UJU UMO

JUNE, 2014.

i

Ihu Akw ụkwọ Isiokwu

MMET ỤTA OLUND Ị NKANỤ NA MKPỌPỤTA FỌNỊM IGBO IZUGBE N’OGO SEK ỌNDỊRỊ NTA NA ZOON

MM ỤTA AGBAN Ị NA STEETI ENUGWU

ỌRỤ NCHỌCHA E DERE IJI MEJUP ỤTA ỌNỌDỤ INWETA NZERE DIGRII NKE MASTA N’AS ỤSỤ IGBO

N’EDUKESHỌN

SI N’AKA

UGWU, AGATHA CHINELO PG/M.Ed/10/52671

AMỤMA NCHỌCHA M.Ed. NGALABA NKA EDUKESH ỌN ASỤSỤ, FAKỌLTI K’EDUKESH ỌN MAHADUM NA ỊJIR ỊA,

NSỤKA.

ONYENLEK ỌTA: ỌKAMM ỤTA, UJU UMO

JUNE, 2014.

ii

NNABATA

Ndị nabatara nchọcha a n’aha Ngalaba Nka Edukeshọn Asụsụ,

Mahadum Naịjir ịa bụ:

_________________________ ____________________ ỌKAMM ỤTA, UJU UMO ỌKAMM ỤTA, UJU UMO ONYENLEK ỌTA ONYEISI NGALABA

_________________________ ____________________

DỌKT, M. OMEJE

ONYE NTỤCHA SI EBE ỌZỌ ONYE NTỤCHA NỌ EBE A (N’ỤLỌAKW ỤKWỌ A)

_________________________________ ỌKAMM ỤTA, I.K. IFELUNNI

DIIN FAK ỌLTI K’EDUKESH ỌN

iii

NTỤZIAKA

Nke a bụ iji gosipụta na UGWU, AGATHA CHINELO nwere akara

ndebanye PG/Med/10/52671 emejupụtala ọnọdụ niile kwesiri maka inweta

nzere nke digrii nke M.Ed. na Ngalaba Nka Edukeshọn Asụsụ, Mahadum

Naịjir ịa. O mejupụtara ọrụ nchọcha ya ma weta ya n’otu ogbe akwụkwọ nke

gosiri na o wetaghi ya na mpekiri na mpekiri. Ọ dighi ebe ọzọ e bipụtaworo

ọrụ a maọbụ mpaghara ụfọdụ ya maka inweta nzere diplọma maọbụ digrii

ndị ọzọ dị elu.

___________________________ _____________________ UGWU, AGATHA CHINELO ỌKAMM ỤTA, UJU UMO NWAAKW ỤKWỌ ONYENLEKỌTA

iv

NHUNYERE

E ji m aha Izu-baaba (Angelo) ehunyere ndị ezinaụlọ m niile ọrụ

nchọcha a.

v

OZI EKELE

Ana m ekele Chukwu Okike, onye ọ bụ site n’enyemaka ya ka ihe

niile e mere na nchọcha a ji bịa n’isi njedebe n’enweghị nsogbu ọbụla. Otito

dịrị ya n’elu kasị elu.

Ana m ekele n’ụzọ pụrụ iche Ọkammụta UJU ỤMỌ maka agbamume

ya niile n’ebe m nọ, ịgụ na ịhazị ọrụ nchọcha a n’agbanyeghị ọrụ niile chere

ya n’ihu dịka onyeisi ngalaba, ka Chineke biko kwaara gị ụzọ gị niile. Ekele

m na-agara Dọkịta, M. Omeje, Dọkita, V.N. Nwachukwu, Ọkammụta, S.A.

Ezeudu na Maazị Udenwa maka mbọ ha gbara n’inyocha ngwa nchọcha a,

bịakwa gụọ ma hazie ọrụ nchọcha a mgbe e mere amụma nchọcha a. Ka

Chineke gọziere m unu n’otu n’otu. Agaghị m echefu ndị nkụzi kuziere m

maka inweta nzere M.Ed. ndị bụ Dọkịta J.U. Akabọgụ, E.N. Oluikpe, P.N.

Uzoegwu, Ọkammụta Uju Ụmọ, Ọkammụta I.U. Nwadike na Ọkammụta

C.N. Okebalama. Ka Chukwu chekwaba unu.

Ekele m na-agakwara Diin Fakọlti K’Edukeshọn Mahadum Naịjir ịa

Nsụka bụ ọkammụta I.K. Ifelunni.

Agaghị m echefukwa iburu ụkpa ekele n’ụzọ pụrụ iche bugara ọtụtụ

ndị nkụzi na ụmụakwụkwọ Mahadum Naịjir ịa bụ ndị nyeere m aka n’ịgbazi

na n’ịhazi ọrụ nchọcha a n’ụdị ọ ga-abụ sọ mma, ndị dịka Maazi Fabude,

Oriakụ Millicent, Oriakụ Chineke, Dọkịta Ogboji, Oriakụ Ọnwụka, Maazị

Ọnụzulike, Nwaada Obiezu, Oriakụ Nwodo, Oriakụ Okeke, Oriakụ Mba,

Amarachi na ọtụtụ ndị ọzọ. Ekpere m bụ ka Chukwu gọzie mbọ unu niile.

vi

Ekele m na-agakwara ndị ọrụ PPSMB zoon mmụta Agbanị maka inyere m

aka nye m ọnụọgụ ụmụakwụkwọ na ụlọakwụkwọ e ji mee nchọcha a. Ana m

ekelekwa ndị nkụzi ụlọakwụkwọ ndị e jiri mee nchọcha a bụ ndị nyeere m

aka kee ma nakọtakwa ngwa ọrụ nchọcha a. Ka Chineke kwụghachi unu

niile mmaji kwuru mmaji.

Ana m ekelekwa Dọkịta Ibenegbu bụ onye nyeere m aka nweta ụsa

nnwale ntụkwasịobi ngwa nchọcha a ma bụrụkwa onye nyere aka gbakọọ

rịzọlt ngwa nchọcha a. Chukwu gọzie gị. Agaghị m ahapụ ikele ndị kụrụ ọrụ

a n’igwe kọmpụta ndị bụ Emmanuella na Chinasaokwu na mbọ ha gbara

niihi na ịkụ asụsụ Igbo n’igwe kọmpụta abụghị obere ọrụ. Chukwu gọzie

unu.

Na njedebe, ụkpa ekele m na-agara ezigbo di m na ụmụaka bụ Injinịa

S.A. Ugwu bụ onye m ga-ekwupụta sị na ọ bụrụ na ahụ m niile bụrụ ọnụ

ọnụ, ọ pụghị inyecha ya ekele na nkwado ya na agbamume ya niile n’ebe m

nọ n’ụdị ọbụla iji hụ na ọrụ agụmakwụkwọ mụ a bịara n’ezi njedebe.

Chineke biko, chekwabara m ya n’ọpụpụ na mbata ya niile. Ụmụaka m bụ

Chi-baby, Kene-Chukwu, Glo-baby, Ella-nwa na Izu-baaba (Angelo), ya

dịkwara unu niile mma tinyekwara ndị enyi na ndị ikwunaibe ndị na-

enyekwa m ezi nkwado n’ụdị dị iche iche. Ka Chineke gọzie ma kwụghachi

unu niile.

Ugwu, Agatha Chinelo

vii

NDEPỤTA TEBUL

1. Tebul Nke Mbụ: Miin na Standad divieshọn na-egosi ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. - - - - - - - 44

2. Tebul Nke Abụọ: Miin na standad divieshọn na-egosi myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. - - - - - - - 46

3. Tebul Nke Atọ: Miin na standad divieshọn na-egosi etu olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe. - - - - - - - - 47

4. Tebul Nke Anọ: Miin na standad divieshọn na-egosi etu mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe. - - - - - - 48

5. Tebul Nke Ise: Miin na standad divieshọn na-egosi etu jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe .- 49

6. Tebul Nke Isii: Ndịmiche n’akara miin agbammbọ ụmuakwụkwọ dị ka o si metụta ebe ụlọakwụkwọ dị. - 50

7. Tebul Nke Asaa: Akara miin agbammbọ nnwale ụmaokwu etu jenda si emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe. - - - - - - - - 51

viii

NDỊNA

Ihuakwụkwụ bu isiokwu ......................................................................... i Nnabata…..………………………………………………………………………ii Ntụziaka…………………………………………………………………………..iii Nhunyere………………………………………………………………………….iv Ozi ekele………………………………………………………………………...…v Ndepụta tebul…………………………………………………………………….vii Ndịna …………………………………………………………………………….viii Ụmị Ederede……………………………………………………………………….x ISI NKE MB Ụ: MKPỌLITE ............................................................................1 Ntọala Nchọcha. ......................................................................................... 1 Nsogbu Nchọcha ............................................................................................10 Mbunuuche Nchọcha. ....................................................................................10 Uru Nchọcha. .................................................................................................11 Oke Nchọcha .................................................................................................13 Ajụjụ Nchọcha ...............................................................................................14 Ụma Okwu .....................................................................................................14 ISI NKE AB ỤỌ:NTỤLEGHAR Ị AGỤMAGỤ ...........................................15 Atụtụ Nkọwa ................................................................................................15

• Nkọwa Asụsụ .......................................................................................15 • Nkọwa Igbo Izugbe ..............................................................................17 • Nkọwa Olundị ......................................................................................18 • Nkọwa Fọnịm ......................................................................................20 • Nkọwa Mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị .................................................25 • Nkọwa Jenda ........................................................................................27

Atụtụ Mmụgharị ..........................................................................................28 • Atụtụ Mmekọrịta mmadụ na ibe ya , (Albert Bandura) ........................28 • Atụtụ Akparamagwa (B.F. Skinner) ....................................................30

Nchọcha a Hụrụ Anya .................................................................................31 Nchịkọta Ntụlegharị Agụmagụ ...................................................................36 ISI NKE AT Ọ:USORO NCHỌCHA ..........................................................38 Ụdị Nchọcha ..................................................................................................38 Ebe Nchọcha ..................................................................................................39 Ndị A ga-e ji Mee nchọcha ............................................................................39 Nsere na Usoro Nsere .....................................................................................39 Ngwa Nchọcha ...............................................................................................40 Nnyocha Ngwa Nchọcha ................................................................................41 Nnwale Ntụkwasịobi Ngwa Nchọcha .............................................................41

ix

Usoro Nnweta Data .........................................................................................42 Usoro Nhazi Data ...........................................................................................42 ISI NKE ANỌ: RIZỌLT - - - - - - - 44 Ajụjụ Nchọcha nke Mbụ - - - - - - - 44 Ajụjụ Nchọcha Nke Abụọ - - - - - - - 45 Ajụjụ Nchọcha Nke Atọ - - - - - - - 47 Ajụjụ Nchọcha nke Anọ - - - - - - - 48 Ajụjụ Nchọcha Nke Ise - - - - - - - 49 Nnwale Ụmaokwu Nke Mbụ (HO1) site n’iji T-test - - - 50 Nnwale Ụmaokwu nke Abụọ - - - - - - - 51 Nchịkọta Ihe A Chọpụtara - - - - - - - 52 ISI NKE ISE: NKATA, MMECHI, IHE ND Ị NWERE IKE ỊDAPỤTA NA MMỤTA N’ỌDỊNIHU, AT ỤMAT Ụ/NTỤNYEUCHE, NSOGBU E ZUTERE NA NCHỌCHA, EBE NDỊ ỌZỌ KWESIRI IMEKWU NCH ỌCHA, NCHỊKỌTA Nkata Maka Rizọlt - - - - - - - - 53 Ihe Ndị Nwere Ike Ịdapụta na Mmụta N’ọdịnihu - - - - 58 Nsogbu E Zutere Na Nchọcha - - - - - - - 59 Ntụnyeuche/Atụmatụ - - - - - - - - 60 Ebe Ndị Kwesiri Imekwu Nchọcha - - - - - - 61 Nchịkọta - - - - - - - - - - 61 Nrụtụaka .......................................................................................................63

Apendiiks nke mbụ: Ajụjụ Mkpọpụta na Ndepụta ……………………...67

Ngwa Nchọcha ...............................................................................................

Apendiiks nke abụọ: Nnyocha Ngwa Nchọcha ........................................

Apendiiks nke atọ: Nnwale Ntụkwasịobi Ngwa Nchọcha ........................

x

ỤMỊ EDEREDE

Isiokwu nchọcha a bụ mmetụta olundị Nkanụ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta na zoon mmụta Agbanị na steeti Enugwu. Asụsụ bụ ihe bara uru nke ukwu na mmekọrịta mmadụ na ibe ya. Asụsụ Igbo bụ otu n’ime asụsụ ọdịnaala atọ Gọvụmentị ala Naịjir ịa kwadoro ka a na-akụzi n’ụlọakwụkwọ dị iche iche na Naịjir ịa. Asụsụ ndị ahụ bụ; Hausa, Igbo na Yoruba. Ụtọasụsụ so n’alaka ihe ọmụmụ asụsụ Igbo. N’otu aka ahụ fọnịm bụkwa alaka ụtọasụsụ. Ihe gbasara fọnịm (mkpụrụụdaasụsụ) bụụrụ ụmụakwụkwọ nsogbu (onyeisi ule WAEC 2007, 2008, 2009). Ọ bụ nke a mere onye nchọcha ji bagide ime nchọcha a iji chọpụta etu olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe. Onye nchọcha guzobere ajụjụ nchọcha ise nke dabeere na mbunuche nchọcha a tinyere ụmaokwu abụọ. Ụdị nka nchọcha e ji mee nchọcha a bụ nke ‘Expost-Facto’. Ọnụọgụ e ji mee nchọcha bụ ụmụakwụkwọ dị puku anọ, nari ise na iri isii (4, 560), ụmụakwụkwọ dị nari anọ, iri ise na isii (456) site n’ọnụọgụ nchọcha a. Ngwa e ji mee nchọcha a bụ Nnwale Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta na Odide Fọnịm Igbo Izugbe (NMONMOFII) nke onye nchọcha ji aka ya mepụta n’ajụjụ ederede njụmaza. Onye nchọcha nwetara ngwa ọrụ ya site n’inye ụmụakwụkwọ okwu ndị ha kpọpụtara tinyere ajụjụ ederede njụmaza. Ọ bụ akara miin 2.5 bụ ọnọdụ mkpebi miin ndị dabara na nchọcha a nke pụtara na ọ bụ miin na Standad Divieshọn ka e ji tụcha/hazie data. Nchọpụta nchọcha a gosiri na olundị Nkanụ na-emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe; jenda na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na-emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta na odide Igbo Izugbe. Site na nchọpụta nchọcha a, onye nchọcha na-atụnye uche na ndị nkụzi ga-agba mbọ were naanị fọnịm Igbo Izugbe na-akụzị ihe; o kwesiri ka gọvụmentị hụ na ọ bụ naanị ndị nkụzi a zụrụ nke ọma n’ọmụmụ asụsụ Igbo na-akụzi ya n’ụlọakwụkwọ, tinyere na o kwesiri ka gọvụmentị na-enye ndị nkụzi nọ n’ime obodo emepeghi emepe ihe onyinye agbamume.

1

ISI NKE MB Ụ

MKPỌLITE

Ntọala Nchọcha

Asụsụ bụ ihe bara uru nke ukwu na mmekọrịta mmadụ na ibe ya.

Asụsụ bụ iji mkpụrụokwu nwegasịrị nghọta ndị e nwere ike ịsụ asụ, dee ede

maọbụ gụọ agụọ mee ka a mata ebumnobi mmadụ.

Ọ bụ naanị mmadụ nwere ike ịsụ asụsụ n’ụdị doro anya nke e nwere

ike iji okwu ọnụ sụọ, dee ede ma gụọkwa agụọ. Ọ bụ eziokwu na ụmụ

anụmanụ dị iche iche nwere ụzọ dị iche iche ha si ezirita onwe ha ozi, mana

nke ahụ niile abụghị asụsụ. Ọ bụ naanị mmadụ ka a maara dị ka ihe na-asụ

asụsụ n’ụwa. N’otu aka ahụ kwa, Farinde (2005) kwadoro na asụsụ bụ

nnukwu ihe bara oke uru mmadụ jiri dị elu karịa anụ ọzọ dị iche iche.

Ọ bụ niihi uru dị iche iche ndị a asụsụ bara ka Gọvụmenti Naịjir ịa ji

kwado amụmamụ asụsụ nke ukwuu. Asụsụ Igbo bụ otu n’ime asụsụ a ma

ama na Naịjir ịa nke mere gọvụmenti etiti ala Naịjir ịa ji gụnye ya n’ime

asụsụ ọdịnaala Naịjir ịa ndị gụnyere: asụsụ Igbo, asụsụ Awụsa na asụsụ

Yoruba nke nwata ọbụla ga-amụrịrị otu n’ime ha tinyere asụsụ aranne maka

ọdịmma na ịdịko n’otu ala Naịjir ịa. Nke a pụtara ihe ma doo anya

n’akwụkwọ National Policy on Education N.P.E (2004) n’olu Bekee.

O nweghị asụsụ na-apụta kwụụrụ onwe ya ma o nweghị mkpụrụụda dị

iche iche e jikoro ọnụ wee mebe ya. Ọ bụ mkpụrụụda ndị a na-emebe ihe

niile dị n’asụsụ. Mkpụrụụda ndị mebere asụsụ nke na-eweta nghọta pụrụ

1

2

iche n’asụsụ a na-anụ ka a na-akpọ Fonịm. Ọ bụ fọnịm na-eweta ndịiche

n’ebe oluasụsụ dị iche iche nọ.

N’ebe asụsụ dị, fọnịm bụ nnukwu ihe dị mkpa niihi na ọ bụ ha ka e ji

emebe mkpụrụokwu dị na asụsụ ahụ. Nke a mere o ji dị mkpa na onye ọbụla

na-amụ asụsụ ga-amatarịrị fọnịm maọbụ mkpụrụụdaasụsụ dị n’asụsụ ahụ

nke ọma, marakwa ka nke ọbụla si ada, otu e si e ji ha emepụta mkpụrụokwu

na iwu a na-agbaso maka ime nke a. Dika Ngoesi (2000) si kwuo, fọnịm dị

ka azịza, ha pere mpe, ma a ga-achọrịrị ha mgbe a chọrọ imebe okwu dị iche

iche dịka e si achọ azịza kwa ụtụtụ. Ebe ọ bụ na e nwekebeghị ndị gbadoro

ụkwụ n’ọmụmụ fọnịm, ọ dị mkpa na e mere nchọcha tọrọatọ iji chọpụta ma

e nwere ndịiche dị na ka fọnịm olundị Nkanụ si emetụta mkpọpụta fọnịm

nke Igbo Izugbe n’ebe ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo mepere emepe na ndị

nọ n’obodo emepeghị emepe nọ.

Anozie (1999) kọwara fọnịm dịka ụdaasụsụ ahụ nke na-ebute nghọta

dị iche iche na mkpụrụokwu abụọ maọbụ karịa bụ ndị yiri onwe ha ma e

wezuga otu mkpụrụụda ndị ahụ. Anagbogu, Mba na Eme (2001) nyere

ọmụmaatụ ndị a ka nkọwa fọnịm doo anya nke ọma.

⁄ áká ⁄ ‘hand’

⁄ átá ⁄ ‘weed’

Ha kwuru na ⁄ k ⁄ na ⁄ t ⁄ bụcha fọnịm ebe ọ bụ na ha butere ndịiche

n’okwu ndị a.

3

Fọnọlọjị bụ ngalaba lingwistiiks na-amụ maka fọnịm. Ọ bụghị naanị

maka fọnịm ka ọ na-amụ, ọ na-amụkwa ndịiche n’ụdaolu, ogoolu na ọtụtụ

ihe ndị ọzọ gbasara ụda dị n’asụsụ, mana ebe onye nchọcha hụtakarịrị dịka

ihe na-emetụta ọmụmụ asụsụ Igbo nke ukwu bụ n’ihe gbasara fọnịm. Ọ ka

na-agbogwoju onye nchọcha anya ihe mere na anaghị anabata olundị

n’ọmụmụ asụsụ Igbo nke na-ebute nnukwu ọgbatauhie na ya bụ ngalaba.

Ka o sila dị, asụsụ Igbo nwere olu dị iche iche e ji asụ ya nke a kpọrọ

olundị. Olundị n’asụsụ Igbo bụ olu dị iche iche, obodo dị iche iche n’ ala

Igbo ji asụ asụsụ Igbo. Iji maa atụ, asụsụ Igbo nwere olu Ọnịcha, Owere,

Ịka, Anịocha, Ụkwuanị, Nsụka, Udi, Nkanụ, Abakeleke, Ibeku wee dịrị

gaba. Nke a na-egosi na a na-enwetakwa ọtụtụ olundị n’ime otu steeti. Iji

maa atụ, Ikekọnwụ (1986) chọpụtara na e nwere ogbe olundị isii na

mpaghara Igbo ndị dị n’Ugwu nke gụnyere Nsụka, Enugwu, Udi, Ọgwụ,

Achị na Izii. E lee anya n’olundị ndị a, a ga-aghọta na olundị Nsụka, Udi,

Ọgwụ na Achị bụ na steeti Enugwu ka ha si pụta. Dịka Ngoesi (2000) si

kwuo, olundi ndị a dị iche iche mere ka ọ na-esiri ndị si n’otu mpaghara ala

Igbo ike ịghọtagbado ihe ndị si na mpaghara ọzọ na-asụ.

Olundi ndị a mekwara ka asụsụ Igbo na-agbagwoju anya na-

ahịakwara onye abụghị onye Igbo ahụ ịghọta, mana e sila n’olundi ndị a

wepụta olu jikọrọ Igbo dum ọnụ nke a kpọrọ Igbo Izugbe, iji belata nsogbu

a. Ọ bụ Igbo Izugbe ka e ji ede akwụkwọ Igbo dị iche iche ugbu a, were ya

na-akụzi ihe ma na-agbasa ozi. Igbo Izugbe bụ asụsụ e sitere n’olundị dị iche

4

iche wee wepụta nke a tụrụ anya na onye Igbo ọbụla ga na-aghọta (SPILC,

1977). A na-enweta okwu dị iche iche n’Igbo Izugbe site n’ịgbanwe ọtụtụ

mkpụrụụda na mkpụrụokwu dị iche iche sitere n’olundị. Ngoesi (2000)

kọwara na a chọọ ịgbanwe olundi ka ọ bụrụ Igbo Izugbe, ebe ụfọdụ a ga-

agbanwe bụ ebe ndị a:

A ga-agbanwe /l/ ka ọ bụrụ /r/ dịka :

Olundi Igbo Izugbe

mmili mmiri

ọ bụlụ ọ bụrụ

A ga-agbanwe /n/ ka ọ bụrụ /l/ dịka:

Olundi Igbo Izugbe

enu elu

ana ala

A ga-agbanwe /f/ ka ọ bụrụ /h/ dịka:

Olundi Igbo Izugbe

afịa ahịa

afịfịa ahịhịa

Ọtụtụ mkpụrụụda ka o depụtara dịka ihe a ga-agbanwe iji nweta Igbo

Izugbe. Ọ bụ mgbanwe ndị a na-ebute ndịiche n’olundị na Igbo Izugbe. Ụdị

nsogbu dị etu a ka a na-akpọ nsogbu fọnọlọji. Ọ bụghị naani ụdị nsogbu

olundị a ka a na-enwe n’ọmụmụ asụsụ. E nwekwara nsogbu ndị ọzọ dịka

nsogbu mọfọlọji, nsogbu sintaks, mana nke kacha kpalie mmụọ onye

nchọcha bụ nsogbu nke fọnọlọji mere onye nchọcha jiri họrọ ya site n’iwere

olundị Nkanụ wee chọpụta ka olundị a si emetụta ọmụmụ asụsụ Igbo ma

5

werekwa fọnịm mere ebe mgbado ụkwụ. O teela e bidoro nwebe ụdị nsogbu

a n’ọmụmụ asụsụ Igbo.

N’oge gara aga, ọtụtụ ụmụ Afr ịka a maara dị ka ndị ụbụrụ ha na-anụ

ọkụ enweela ndọrọndọrọ pụtara ihe gbasara ihe ga-abụ asụsụ a ga-e ji na-ede

agụmagụ n’Igbo. Dị ka e si mara, ọ bụ Igbo Izugbe ka e ji akụzi asụsụ

n’Igbo n’ogo ụlọakwụkwọ dị iche iche. Nke a mere ọtụtụ ndị mmadụ jiri

kọwaa asụsụ Izugbe dị ka asụsụ ndị gụrụ Igbo. N’agbanyeghị nke a,

mbunuuche ọtụtụ ndị mmadụ bụ na olundị anaghị enwecha ndịiche ọ na-

enweta na nghọta Igbo Izugbe n’ebe ndị gụrụ Igbo nọ.

N’ ịga n’ihu, oge ụfọdụ ka ọ na-abụ ụmụakwụkwọ na-ekwu okwu na

klaasị tụmadụ na-ede ederede dị iche iche, ha a na-ewebata olundị na ya

niihi na Igbo Izugbe amaghị ha ahụ. Nke a na-apụtakarị ihe ọ kachasị n’ebe

ụmụaka na-aga akwụkwọ n’ụlọakwụkwọ dị iche iche a rụnyere n’ime obodo

nọ.

Mgbe ụmụakwụkwọ dị etu a na-ewebata olundị a n’ọmụmụ asụsụ

Igbo Izugbe, ọtụtụ ndị nkuzi na- agbarụrụ ha ihu nke na-ebutere ha ọdịda

ọtụtụ oge. Iji gbaa akaebe maka nke a, ọtụtụ mgbe ka ndị isi ule dị iche iche

na-arụtụ aka n’ọdịda ụmụakwụkwọ site n’iji olundị wee na-enye ọsịsa ajụjụ

e nyere ha hapụ iji Igbo Izugbe. Akaebe ọzọ ha na-agba bụ na ụmụakwụkwọ

anaghị emeta nke ọma n’ihe gbasara fonịm bụ nke a na-amụ n’ihe ọmụmụ

ọdịdịụdaasụsụ. N’afọ 1999, onyeisi ule WAEC kwuru na ụmụakwụkwọ

emetaghị nke ọma n’ule niihi na ha jiri olundị ha nye ọsịsa ajụjụ e nyere ha

6

kama iji Igbo Izugbe. N’afọ 2000, onyeisi ule WAEC kwukwara na otu ihe

mere ụmụakwụkwọ jiri mee nke qma n’ule bụ na ihe karịrị pasenti iri asatọ

(80%) jiri Igbo Izugbe dee ọsịsa ajụjụ a jụrụ ha n’ ewebataghị olundị. Nke a

na-egosi na ọ bụru na ha webatara olundị n’asịsa ha, ha akaghị imeta nke

ọma n’ule ahụ ebe ọ bụ na iwebata olundị so na ntụ e ji akagbu ihe

ụmụakwụkwọ dere. N’ebe a, ihe na-agbagwoju onye nchọcha anya abụghị

na echiche adịghị n’ihe ha dere kama na ha gwakọrọ olundị na Igbo Izugbe.

A bịa n’ihe gbasara imeta nke ọma n’ọdịdịụdaasụsụ, ọtụtụ mgbe ka

onyeisi ule a na-arụtụ aka n’ihe butere ọdịda ụmụakwụkwọ site n’emeghị

nke ọma n’ihe ọmụmụ ọdịdị ụdaasụsụ. Onyeisi ule WAEC (2002) gbara

akaebe na ụmụakwụkwọ emeghị nke ọma n’ajụjụ nke atọ e nyere ha n’ule.

O kwuru na a tụrụ anya ka ụmụakwụkwọ gosipụta ebe mkpọpụta fọnịm

maọbụ mkpụrụụdaasụsụ ndị a: /m/, /p/, /b /, /f/, /n/, ma ndị zara ajụjụ a

ebughị ibu niihi na isiokwu a eteela o bidoro bụụrụ ụmụakwụkwọ nnukwu

nsogbu.

N’ otu aka ahụ kwa, Ude (2012), ziputara otu ihe a site n’ikwu si:

Onyeisi ule WAEC (2003) kọwapụtara na ọtụtụ ụmụakwụkwo agharala ụzọ tinye isi n’ọhịa, na ha dere ihe enweghị isi n’ajụjụ metụtara sistem ụda\ ụdaasụsụ nke gosiri na ha aghọtaghị titimbọrịmbọ maọbụ ihe a chọrọ ka ha mee n’ajụjụ ahụ. Ihe nke a na-egosi bụ na ụmụakwụkwọ amaghị ihe ụdaasụsụ na fọnọlọji Igbo Izugbe bụ. O nwere ike bụrụ amaghị ụdaasụsụ Igbo Izugbe mere na ụmụakwụkwọ anaghị eme nke ọma n’ule Igbo dị iche iche ọ kachasị n’ihe gbasara fọnọlọji. (p.5).

7

N’ịga n’ihu, akaebe ọzọ sitere n’aka onyeisi ule WAEC (2007)

zipụtara na ọtụtụ ụmụakwụkwọ azaghị ajụjụ nke abụọ metụtara ụdaasụsụ

niihi na ọ dị ka a ga-asị na ha aghọtaghị ihe gbasara ụdaasụsụ. Ọzọ kwa,

onyeisi ule WAEC (2008) gosikwara na ọtụtụ ụmụakwụkwọ gosiri na ha

amaghị ihe bụ ụdaasụsụ ma ncha. Onyeisi ule WAEC (2009) n’otu aka ahụ

kwa, ziputara na ụmụakwụkwọ emeghị nke ọma etu o kwesiri maka na ha

enweghi ike ịkọwa ihe a jụrụ ha na mkpụrụụdaasụsụ /m/ na /n/. N’uche onye

nchọcha, o nwere ike bụrụ na ihe na-ebutere ụmụakwụkwọ ihe mgbagwoju

anya n’ihe ọmụmụ ọdịdiụdaasụsụ bụ mmetụta olundị ha n’ihe ọmụmụ asụsụ

Igbo Izugbe niihi na a na-enwetakarị ndịiche n’odide n’ebe olundị na Igbo

Izugbe nọ. Ọmụmaatụ ndị a zipụtara nke a nke ọma:

Olundị Nkanụ Igbo Izugbe Woke /woke/ Nwoke /ŋwoke/ Waayị /wayị/ nwaanyị /ŋwaaлị / Oye /oye/ onye /oлe/ Iye /iye/ ihe /ihe/ Ewhọ /ewh כ / afọ /af כ / Eka /eka/ aka /àka/ Eya /eya/ anya / aлa/ Onye nchọcha ga-eme nchọcha chọpụta etu jenda nakwa mpaghara

ebe a rụnyere ụlọakwụkwọ nwere ike isi metụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ

asụsụ Igbo Izugbe. Ọ bụ eziokwu na ọtụtụ ndị emeela nchọcha banyere jenda

na mpaghara ebe a rụnyere ụlọakwụkwọ mana e nwegbeghi mkpebi iji kwuo

maọbụ ndị nwoke ka ọ bụ ndị ka emeta nke ọma n’ọmụmụ Igbo Izugbe

8

maọbụ ụmụakwụkwọ ndị n’obodo mepere emepe ka ọ bụ ndị nọ n’obodo

emepeghị emepe ka emeta nke ọma n’ọmụmụ Igbo Izugbe. Ntumi (1983)

gara n‘ihu kwuo na ndịiche dị na mpaghara ebe ụlọ akwụkwo na-apụta ihe

na nka mmụta asụsụ ha. Ọbasị (2011) kọwara na ọ bụrụla ihe a maara ama

na ụlọakwụkwọ ndị nọ n‘obodo mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa

ndị nọ n’obodo emepeghị emepe niihi na, a na-enwe ndị nkuzi a zụrụ nke

ọma na ngwa nkuzi ndị ọzọ n’obodo mepere emepe karịa n’obodo emepeghị

emepe. Ọ bụkwa otu ihe a ka Umo (2001) na-akwado mgbe o kwuru na

ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa ndị

nọ n’obodo emepeghị emepe n’ọmụmụ asụsụ Igbo.

Jenda bụ ọnọdụ ịbụ oke maọbụ nwaanyị dị ka o si gbasata mmadụ.

Onye nchọcha ga-eleba anya chọpụta ka ọ bụ ndị nwoke ka ọ bụ ndị nwanyị

ka eme nke ọma n’ọmụmụ asụsụ. Nkọwa niile ndị a na-egosi na jenda na-

emetuta ihe ọmụmụ dị iche iche. Ka o sila dị, o nwebeghị nchọcha rụtụrụ

aka n’ihe ọmụmụ gbasara jenda na fọnịm olundị Nkanụ. Nke a mere o ji dị

mkpa ime nchọcha a iji mata ma fọnịm olundị Nkanụ ọ ka emetụta

ụmụakwụkwọ ndị nwoke ka ọ bụ ndị nwaanyị na mkpọpụta fọnịm Igbo

Izugbe. Wale (1999) n’aka nke ya chọpụtara na ụmụ nwaanyị na-enwe

mmasị n’asụsụ mba ọzọ ma a bịa n’ihe gbasara asụsụ karịa ndị nwoke. Umo

(2001) hụtakwara na a bịa n’ihe gbasara aghọtaazaa na nkọwa n’asụsụ

ọbụla, nkwenye ndị mmadụ na-egosi na ụmụnwaanyị na-enwekarị mmụọ

ịmụ asụsụ karịa ụmụ nwoke. Akabogu (2002) gosiri na ụmụakwụkwọ ndị

9

nwaanyị na-amụtakarị asụsụ ọsọọsọ karịa ndị nwoke mgbe o kwuru sị na

ndịiche na jenda bụ otu ụzọ pụtakarịrị ihe e si egosipụta na ndị nwaanyị ka

eme nke ọma n’ịmụ asụsụ dị iche iche karịa ndị nwoke n’ụlọakwụkwọ.

Mpaghara ebe a rụnyere ụlọakwụkwọ na-elegara anya n’ụlọakwụkwọ

ndị a rụnyere n’ime obodo nakwa ndị a rụnyere n’obodo ndị mepere emepe.

Onye nchọcha chọrọ iji mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị mee nchọcha iji wee

chọpụta ka ọ bụ ụmụakwụkwọ ndị nọ n’ime obodo ka emeta nke ọma

n’ọmụmụ asụsụ ka ọ bụ ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo mepere emepe na

zoon mmụta Agbanị na Steet Enugu.

Ọzọ bụ na ọ bụghị naanị ụmụakwụkwọ ka ihe gbasara fọnịm na-enye

nsogbu. Ọ na-ahịakwara ọtụtụ ndị na-akuzi Igbo ahụ ịghọta na ikuzi ya. Ebe

ọ bụ na ụfọdụ ndị nkuzi amaghị ụdaasụsụ nke ọma, keduzi ka ụmụakwụkwọ

ga-esi mụta ihe akuzighị ha. Onyeisi ule WAEC (2004) mere ka a mata nke

a site n’ikwu na ụmụakwụkwọ emetaghị nke ọma ma ọlị n’ajụjụ gbasara

ụdaasụsụ/system ụda niihi na eleghịanya, ọ bụrụ na ndị nkuzi ha aghọtaghị

ya bụ alaka ihe ọmụmụ asụsụ Igbo.

Ọzọ kwa bụ na iwebata fọnịm olundị nwere ike bute ndịiche na nsupe

mkpụrụokwu mana ndịiche anaghị adịcha na nghọta ọ na-enwe. Ọ bụ ihe

niile ndị a mere onye nchọcha jiri nwee mmasị ime nchọcha banyere

mmetụta olundị Nkanụ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta

na zoonu mmụta Agbanị na Steeti Enugwu.

10

Nsogbu Nchọcha

Ọtụtụ ụmụakwụkwọ na-abụ ha na-ede ihe maọbụ na-aza ajụjụ na

klaasị, ha ana-ewebata olundị ha na ya. Ọtụtụ ndị nkuzi tụmadị ndị na-

amaakị ule na-agbarụ ihu ma ha hụ ihe dị etu a. Nke a mere na ụfọdụ n’ime

ha anaghị etinye uchu ịmata ebumnuuche ụdị ụmụakwụkwọ a. Ha na-akagbu

ihe ha dere n’otu ntabi anya nke na-ebutere ọtụtụ n’ime ha ọdịda.

N’aka nke ọzọ, onyeisi ule WAEC (1999,2000,2002,2004,2007,2008,

2009) kọwara na ụmụakwụkwọ anaghị emeta nke ọma na mmụta asụsụ niihi

na ha na-agwakọrịta olundị na Igbo Izugbe tinyekwara amaghị akpọpụta

mkpụrụụdaasụsụ Igbo izugbe etu o kwesiri. Ọtụtụ n’ime ha amaghị ede

ederede ọbụla, nke ha ji ama agụ ihe ọbụla e dere n’asụsụ Igbo. Onye nkuzi

jụọ ajụjụ ọnụ na klaasị, ọtụtụ anaghị enwe mmasị ịsa ajụjụ ahụ niihi amaghị

asụ Igbo Izugbe. Nke a wee kpalite onye nchọcha ịmata ka olundị Nkanụ si

emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm maọbụ mkpụrụụdaasụsụ Igbo

Izugbe n’ogo sekọndịrị nta na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugu.

Mbunuuche Nchọcha

Mbunuuche izugbe nchọcha a bụ ileba anya na mmetụta olundị Nkanụ

na Mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta na Zoon Mmụta

Agbanị na Steeti Enugu.

Nchọcha a ga-elebazi anya n’ihe ndị a kpọmkwem.

a. Ịchọpụta ndịiche dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe.

11

b. Ịchọpụta myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe.

c. Ịmata ma o nwere ka olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’odide

Igbo Izugbe.

d. Ịchọpụta ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe.

e. Ileba anya ka jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo

Izugbe.

Uru Nchọcha

Ndị nchọcha a ga-abara uru gụnyere ụmụ akwụkwọ, ndị nkuzi asụsụ

Igbo, ndị gọvụmenti, ndị nhazi kọrịkulum, ụlọakwụkwọ dị elu na ndị odee

akwụkwọ Igbo. Ụmụakwụkwọ ga-erite uru na nchọcha a niihi na ọ ga-

atụpụtara ha ndịiche dị n’etiti fọnịm olundị na nke Igbo Izugbe nke ga-eme

ka ha buru n’uche na e nwere fọnịm olundị dị iche iche na fọnịm nke Igbo

Izugbe. Nchọcha a ga-enyere ha aka mee ka ha na-akpọpụta ụdaasụsụ Igbo

Izugbe etu a tụrụ anya n’aka ha. Nchọcha a ga-emekwa ka ụmụakwụkwọ na-

asụ asụsụ Igbo ma na-edekwa asụsụ Igbo nke ọma n’ụlọakwụkwọ n’ule

asụsụ Igbo dị iche iche. Nke a ga- adị ire site n’ịchịkọbara ha asọmpi

agụmagụ na edemede nke olundị ha agaghị abata na ya.

Ọzọ kwa, ndị nkuzi asụsụ Igbo ga-erite uru na nchọcha a. Ha ga-

amata na olundị na emetụta ọmụmụ asụsụ Izugbe. Nke a ga-eme ka ha jisie

ike were fọnịm asụsụ Igbo Izugbe na-akụziri ụmụakwụkwọ ihe na klaasị, ka

12

ụmụakwụkwọ kwụsị ịhụta ngalaba ụdaasụsụ a dịka ihe siri ike. Ndị nkuzi

ga-abawanye na mmụta ha maọbụrụ na a chịkọbara ha ọgbakọ Izugbe nke

isiokwu ya ga-abụ, mmetụta fọnịm olundị dị iche iche n’ọmụmụ asụsụ Igbo

Izugbe.

N’ịga n’ihu, ndị ọzọ ga-erite uru bụ ndị gọvụmenti. Nchọcha a ga-eme

ka gọvụmenti ghọta na ụfọdụ ndị nkuzi n’onwe ha na-eri mperi n’ihe

gbasara ụdaasụsụ. Nke a ga-eme ka ha na-eziga ndị nkuzi a zụrụ nke ọma

n’asụsụ Igbo Izugbe n’ụlọakwụkwọ gọvụmenti dị iche iche.

A tụrụ anya na ndị ọzọ ga-erite uru na nchọcha a bụ ndị nhazi

kọrịkulum Igbo. Ha ga-erite uru site n’ịghọta na fọnịm olundị na-emetụta

ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe. Nke a ga-eme ka ha lebaa anya ma hazie nka na

usoro ndị nkuzi ga-e ji na-akụziri ụmụakwụkwọ ihe ọmụmụ gbasara

ụdaasụsụ Igbo Izugbe n’ụdị ụmụakwụkwọ ga na-enwe mmasị n’ihe ọmụmụ

gbasara ụda. Nke a ga-adị ire site n’ịchịkọbara ha ọzụzụ Izugbe maka nhazi

kọrịkulum Igbo n’ụlọakwụkwọ sekọndịrị nke ga-agbado ụkwụ n’ihe gbasara

olundị, Igbo Izugbe na mkpụrụụdaasụsụ.

Ndị ọzọ ga-erite uru gụnyere ụlọakwụkwọ dị elu dị iche iche. A tụrụ

anya na ụlọakwụkwọ dị elu dị iche iche, ndị nke gọvụmenti na ndị kwụụrụ

onwe ha, ga-erite uru na nchọcha a niihi na ọtụtụ mgbe ka ụfọdụ

ụlọakwụkwọ anaghị enweta ọtụtụ ndị ga-agụ akwụkwọ na ngalaba asụsụ

Igbo, niihi na ọtụtụ ụmụakwụkwọ anaghi emeta nke ọma n’ule WAEC nke

ga-eduba ha na ngalaba ihe ọmụmụ asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ dị elu. Site

13

n’ịchịkọba asọmpi dị iche iche gbasara ọsụsụ na odide asụsụ Igbo Izugbe, ọ

ga-eme ka ụmụakwụkwọ na-emeta nke ọma n’ule WAEC nke ga-eme ka ha

nweta ohere agụmakwụkwọ na ngalaba ọmụmụ asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ

dị elu.

Ndị ọzọ ga-erite uru na nchọcha a bụ ndị odee akwụkwọ Igbo. Uru a

ga-aka baara ndị odee akwụkwọ ụtọasụsụ Igbo niihi na nchọcha a ga-eme ka

ha mata na ụtọasụsụ na-esiri ụmụakwụkwọ ike. Nke ga-eme ka ha leba anya

na nka ederede ha ma dee ụtọasụsụ etu ọ ga ekwe ụmụakwụkwọ na ndị

nkuzi ịghọta. Nchọcha a ga-enye aka mee ka ndị odee ghara iji olundị na-ede

ederede niihi na nke a anaghị akwalite ọmụmụ asụsu Izugbe ma mee ka ndị

odee akwụkwọ Igbo jiri asụsụ Igbo Izugbe na-ede akwụkwọ maka ezi

nkwalite ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe n’ụlọakwụkwọ sekọndịrị ala anyị

Naịjir ịa, ọkachasị na Zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu.

Oke Nchọcha

Nchọcha a jedebere n’ogo sekọndịrị nta nke abụọ ndị dị na Zoon

Mmụta Agbanị na Steeti Enugwu.

Ọ gbadoro ụkwụ na mkpụrụụdaasụsụ iji mata mmetụta olundị Nkanụ

nwere n’ịkpọpụta na odide mkpụrụụdaasụsụ Igbo Izugbe. Ọ ga-elebakwuazi

anya n’ịchọpụta ndịiche na myiri dị iche iche dị na mkpọpụta

mkpụrụụdaasụsụ olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe iji mata ka

mkpụrụụdaasụsụ olundị a si emetụta ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe ọ kachasị

n’ịkpọpụta na n’odide asụsụ Igbo Izugbe n’ebe ụmụakwụkwọ nọ.

14

Nchọcha a ga-aga n’ihu chọpụta ka jenda na mpaghara ebe

ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe.

Aj ụjụ Nchọcha

Ajụjụ ndị a ga-enye aka duzie nchọcha a:

1. Kedu ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

2. Olee myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

3. Kedu ka olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’ odide Igbo Izugbe?

4. Olee ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta dị na zoon mmụta

Agbanị na Steeti Enugwu?

5. Kedu ka jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe

n’ogo sekọndịrị nta dị na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu?

Ụma Okwu

A ga-anwale ụma okwu ndịa n’ogo akara mpụtara ndịmiche bụ 0.05.

Ho1 Enweghị ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ ụmụakwụkwọ nọ

n’ime obodo na nke ndị nọ n’obodo mepere emepe n’ịkpọpụta fọnịm

Igbo Izugbe.

Ho2 Enweghị ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ ụmụakwụkwọ ndị

nwoke na ndị nwaanyị n’ịkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe.

15

ISI NKE AB ỤỌ

NTỤLEGHAR Ị AGỤMAGỤ

Usoro isiokwu ndị a ka onye nchọcha gbasoro wee hazie isi nke abụọ a.

Atụtụ Nkọwa

• Nkọwa Asụsụ

• Nkọwa Igbo Izugbe

• Nkọwa Olundị

• Nkọwa Fọnịm

• Nkọwa Mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị

• Nkọwa Jenda

Atụtụ Mmụgharị

• Atụtụ Mmekọrịta mmadụ na ibe ya , (Albert Bandura)

• Atụtụ Akparamagwa (B.F. Skinner)

Nchọcha a Hụrụ Anya

Nchịkọta Ntụlegharị Agụmagụ

Nkọwa Asụsụ

Asụsụ bụ otu ihe kacha mkpa n’akparamagwa mmadụ, ọ kacha na

mmekọrịta mmadụ na ibe ya. Asụsụ bụ okwu e kwuru ekwu maọbụ e dere

ede nke nwere nghọta mmadụ na ibe ya ji amata ebumnuche onwe ha. Asụsụ

bụ naanị mmadụ na-asụ ya. Anụmanụ ndị ọzọ anaghị asụ asụsụ kama, ha

nwere ike ime mkpọtụ dị iche iche iji gosi ebumnobi ha. Nkịta nwere ike

igbọ ụja mgbe ọ hụrụ mmụọ maọbụ onye ọ maghị. N’otu aka ahụ kwa, ewu

15

16

nwere ike ibe maáa iji gosi na agụụ na-agụ ya mana nke ahụ niile abụghị

asụsụ. Ọ bụ sọọsọ mmadụ na-asụ asụsụ.

Ndị odee na ndị ọkachamara dị iche iche akọwaala asụsụ n’ụzọ dị iche

iche dị ka ha siri hụ ya, mana nkọwa ha niile kwadoro na asụsụ bụ naanị nke

mmadụ. Williams (2001) hụrụ asụsụ dị ka otu n’ime omenala nke e si n’ime

ya akọwa ihe omenala bụ. Ọ gara n’ihu kwuo na asụsụ bụ mgbọrọgwụ

maọbụ nnukwu ihe dị mkpa mmadụ na ibe ya ji emekọrịta, ekwukọrịta, ama

ihe na-aga maọbụ echiche dị mmadụ n’obi. Nke a na-egosipụtakwa na asụsụ

na- ezipụta ebumnobi mmadụ ma na-enyekwa aka na mmekọrịta dị n’etiti

mmadụ na ibe ya. O zipụtakwara asụsụ dịka ihe dị n’omenala ndị. Brooks

(2006) kọwara na asụsụ bụ ihe a na-amụ n’usoro mkpụrụ edide nke jikọtara

ndị mmadụ n’usoro omenala. Farinde (2005) hụrụ asụsụ dị ka ihe nrịbaama e

jiri mara obodo, agbụrụ maọbụ ụwa mmadụ nọ, nke bụ nnukwu ihe mmadụ

jiri karịa anụ ndị ọzọ e kere eke n’ụwa. Nke a na-egosi na asụsụ bụ nke

mmadụ ma zipụtakwa asụsụ n’ụzọ doro anya dị ka ihe e ji amata ebe onye si

pụta.

Ewelum (2010) kọwakwara asụsụ dị ka ihe e ji amata ebe onye siri pụta

mgbe o kwuru:

Asụsụ Igbo bụ ihe e ji amata onye bụ onye Igbo kpọmkwem. Asụsụ Igbo bụ ihe na-e jikọ mmekọrịta mmadu na ibe ya, ikuziri ụmụaka ihe bụ omenala maọbụ igwu egwu ọnwa. Asụsụ Igbo dị mkpa niihi na e wezuga asụsụ o nweghị onye ga-asị na onye a bụ onye ebe a maọbụ agbụrụ onye siripụta (p.4)

17

Anozie (1999) kọwara na asụsụ bụ ụda nke sitere n’olu mmadụ nke

nwere nghọta mgbe ọgan okwu dị iche iche na-emegharị ahụ n’ụzọ dịgasị

iche iche nke mmadụ na ibe ya na-e ji ezirịta onwe ha ozi. Nke a na-

ezipụta na asụsụ nwere ụda nke nwere nghọta n’usoro a haziri ahazi e ji

asụ ya. Nwodo (2008) kwukwara na asụsụ bụ usoro ụda dị iche iche nke

ndị mmadụ sitere n’otu obodo, otu ebe maọbụ otu agbụrụ ji emekọrịta

n’etiti onwe ha. Nkọwa a dabara na nke Anozie (1999) nyere banyere

asụsụ.

N’ịga n’ihu, Okoli (2005) kọwara na asụsụ bụ ụdaokwu nwere ezi

nghọta nke sitere n’ọnụ mmadụ pụta. Asụsụ ndị Igbo bụ Igbo ma o nwere

olu dị iche iche e ji asụ ya. Olu a dị iche iche mere e ji wepụta otu olu

asụsụ nke onye ọbụla bụ onye Igbo ga-aghọta nke a kpọrọ Igbo Izugbe.

Nkọwa Igbo Izugbe

A bịa n’asụsụ dị iche iche tụmadị n’asụsụ Igbo, e nwere olu dị iche

iche e ji asụ ha. Niihi nke a, a na-enwezi otu olu jịkọrọ olu asụsụ niile dị

n’ime otu asụsụ nke onye ọbụla na-asụ asụsụ ahụ ga na-aghọta. Olu asụsụ

a ka a na-akpọ asụsụ Izugbe. Uwalaka (2011) kọwara asụsụ Izugbe dị ka

olu asụsụ nke nwere nkwado. Nkwado a nwere ike isite n’aka gọvụmenti,

ụlọakwụkwọ, akwụkwọ edere ede, nkọwa okwu na agụmagụ. O kwukwara

na oge ụfọdụ, otu asụsụ nwere ike nwee ihe karịrị otu asụsụ Izugbe dị ka

asụsụ Izugbe Bekee Amerịka, Asụsụ Izugbe Bekee British na Asụsụ

Izugbe Bekee Canadian. Ndị a niile bụcha asụsụ Izugbe Asụsụ Bekee.

18

Ọ bụ eziokwu na odide asụsụ Igbo malitere n’afọ 1766, mana ọtụtụ olu

e ji asụ ya dọghachiri ma ọsụsụ ma odide ya azụ n’ọmụmụ(Nwadike 2002)

Nke a mere na Otu Ịkwalite Asụsụ na Omenala Igbo gbara mbọ hụ na e

wepụtara asụsụ Izugbe n’Igbo bụ nke e ji “Igbo Izugbe” wee mara. Otu a

nọrọ n’afọ 1972 wee hịbe otu kọmiti gbara mbọ wepụta Igbo Izugbe bụ

nke e ji ede Igbo wee rute taa.

N’agbanyeghị mbọ niile Otu Ịkwalite Asụsụ na Omenala Igbo gbara

iji mee ka asụsụ Igbo Izugbe bụrụ naanị Igbo e ji ede ma na-akuzi Igbo,

ọtụtụ mmadụ anaghị etinye uchu na ya. Nke a mere na olundị dị iche iche

ahụ ha ji edegasị ihe ma na-asụ asụsụ Igbo na-eme ka ọmụmụ Igbo Izugbe

sie ike. Olundị Nkanụ so n’otu n’ime olundị a. Nke a mere onye nchọcha ji

kpọọ ya mkpa ileba anya chọpụta ka olundị Nkanụ si emetụta mkpọpụta

fọnịm Igbo Izugbe.

Nkọwa Olundị

Obodo dị iche iche mejupụtara ala Igbo. Obodo ndị ahụ dị iche iche

nwere olu dị iche iche ha ji asụ ya bụ asụsụ Igbo. Ọ bụ olu asụsụ dị iche iche

ndị a ka a na-akpọ olundị kpọmkwem. Olundị bụ asụsụ nke ọ bụ naani otu

ogbe, otu obodo maọbụ otu ndị na-asụ na be ha nke mere ha ji dị iche n’ebe

ndị ọzọ yiri ha nọ. Ọtụtụ ndị odee kọwakwara olundị n’ụzọ dị iche iche.

Uwalaka (2011) kọwara olundị dị ka olu asụsụ dị iche iche e jiri mara otu

mpaghara akụkụ ụfọdụ na-asụ otu asụsụ. Nke a pụtara na a ga-enweriri

oluasụsụ nke ọtụtụ mmadụ nọ n’otu mba na-asụ ma nwekwaa ọtụtụ ndị dị

19

iche iche na mpaghara dị iche iche n’ala ahụ ndị nwekwara olu nke e ji mara

naanị ha kpọmkwem. Niihi mgbasa ha na-agbasa n’ọtụtụ ebe, oluasụsụ ha

na-abịa dị iche iche nke e nwere ike ịhụta ụfọdụ mkpụrụokwu na mkpụụrụda

pụrụ iche na nke ndị ogbe ọzọ.

Oluikpe (1979) kọwara olundị dị ka mgbakọta ọnụ ihe niile gbasara alaka

asụsụ Izugbe a na-asụ n’obodo nke e jiri mara obodo ọbụla. Ude (2012)

n’aka nke ya kọwara olundị dịka asụsụ pụrụ iche nke ndị mmadụ na-asụ na

be ha ma bụrụkwa nke ezughị ebe niile ọnụ. Nke a na-egosi na ọ bụghị ndị

niile na-asụ otu asụsụ na eketa oke n’otu olundị. Lawless (2005) kwuru na

olundị bụ mpaghara otu asụsụ nke otu ndị nọ n’otu ebe na-asụ kpọmkwem.

Ngoesi (2000) kọwakwara olundị dịka ụbara oluasụsụ a na-ahụta n’otu

asụsụ. Ọ tụpụtakwara ụfọdụ ọghọm dị n’olundị mgbe o kwuru sị:

Olundị ndị a niile mere ka ọ na-esiri ndị si n’otu mpaghara ala Igbo ike ịghọtagbado ihe ndi si n’ otu mpaghara ọzọ na-asụ. Olundị ndị a mekwara ka asụsụ Igbo na-agbagwoju anya na-ahịakwara onye abụghị onye Igbo ahụ n’ịghọta na n’ịsụ ya. (p.3)

E kewara olundị ụzọ abụọ; nke abụghị izugbe na nke izugbe.

Uwalaka (2011) n’otu aka ahụ kwuru na olundị dị ụzọ abụọ: nke ebe na nke

izugbe. Olundị ebe maọbụ nke abụghị izugbe na-arụtụ aka na mpaghara

asụsụ nke njirimara ya bụ nke naanị ndị mmadụ bi n’otu mpaghara na-asụ.

Nkọwa nke a na-arụtụ aka n’ikewasị asụsụ n’ogbe n’ogbe. Ebe mpụtara

olundị nke abụọ bụ olundị Izugbe na-arụtụ aka n’olundị dị ka asụsụ ala dị

20

iche iche. Ịma atụ: asụsụ ala Igbo, asụsụ ala Awụsa maọbụ asụsụ ala

Yoruba.

Nkọwa ndị a niile na-egosi na o nwere ndị maọbụ otu ebe nọọrọ onwe ha

nke nwere olu nke ha ji asụ otu asụsụ ahụ jikọrọ obodo ahụ ọnụ bụ nke a

kpọrọ olundị. Olundị ọbụla nwere fọnịm mejụpụtara ya nke na-enwe ndịiche

n’ebe fọnịm asụsụ izugbe dị.

Nkọwa Fọnịm

Mkpụrụụda dị iche iche dị n’asụsụ ka a na-akpọ fọnịm. Ngalaba na-

amụ ihe gbasara fọnịm na ka e si e ji ya arụ ọrụ n’asụsụ mba ụwa ka a na-

akpọ fọnọlọji. Ndị odee dị iche iche akọwaala fọnịm n’ụdị dị iche iche.

Ngoesi (2000) kwuru na fọnịm sitere n’okwu Bekee bụ “phoneme” nke

pụtara mkpụrụụda dịgasị n’asụsụ. Ọ gara n’ihu kwuo na ọ bụ fọnịm maọbụ

mkpụrụụda ndị ahụ na-eweta ndịiche na mkpọpụta mkpụrụokwu na ibe ya.

Site n’ọmụmaatụ o nyere, fọnịm maọbụ mkpụrụụda nke mere ka “mbe” na

“mba” dị iche bụ /e/ na /a/, nke mere ka “agwa” na “akpa” dị iche bụ /gw/ na

/kp/. Ihe nke a na-egosi bụ na mkpụrụụda ọbụla nke ebuteghị ndịiche na

mkpụrụokwu na ibe ya abụghị fọnịm. Anozie (1999) n’aka nke ya, kwenyere

na fọnịm bụ ụdaasụsụ ndị ahụ nwere ike ibute ndịiche n’okwu ole na ole bụ

ndị kaara iyi onwe ha ma n’ụdị na na nghọta ma e wepụ naanị otu ụdaasụsụ.

Nkọwa ndị a niile na-arụtụ aka na ndịiche fọnịm na-ebute n’okwu na ibe ya

site n’otu mkpụrụxda. Nnachi (2007) hụrụ fọnịm dịka ihe a na-amụkọdọ ya

21

na asụsụ. Nke a mere o ji kwuo na ndị na-amụ asụsụ na-amụkwuazị maka

fọnịm iji nwee ike gosipụta ndịiche dị n’etiti okwu abụọ maọbụ karịa yiri

onwe ha site na mkpọpụta ha dị iche iche. Nkọwa ya ahapụghị ịrụtụ aka na

ndịiche ahụ fọnịm na-ebute n’okwu na ibe ya.

Asụsụ ọbụla nwere fọnịm mebere ya. Olu asụsụ dị iche iche dị n’ime

asụsụ izugbe n’Igbo nwekwara fọnịm nke mebere ha. Iji maa atụ, olundị

Nkanụ nwere fọnịm ndị a:

Fọnịm Olundị Nkanụ

Ndị bụ ụdaume

1. /a/

2. /e/

3. /ε/

4. /i/

5. /I/

6. /o/

/ כ / .7

8. /u/

9. /υ /

Ndị bụ mgbochiume

1. /b/

2. /t∫ /

3. /d/

4. /f/

5. /g/

6. /gb/

7. / /

22

8. /gw/

9. /h/

10. /dʒ/

11. /k/

12. /kp/ 13. /kw/

14. /ι/

15. /m/

16. /n/ 17. /ŋ/ 18. /ŋw/ 19. / /

20. /p/ /ג/ .21

22. /s/

23. /∫ /

24. /t/

25. /v/

26. /w/ 27. /wh/

28. /j/

29. /z/

Source: Ogbuehi, (2002)

Ọ bụghị fọnịm niile dị n’olundị Nkanu dị ka e zipụtara ebe a dị n’Igbo

Izugbe. Ọ bụ nke a na-ebutakarị ndịiche na mkpọpụta na mpụtara okwu dị

iche iche n’oluasụsụ a na nke Igbo Izugbe. Iji mee ka nke a doo anya, lee

fọnịm nke Igbo Izugbe nke sitere na Wikipedịa (2011).

23

Fọnịm Igbo Izugbe

Ndị bụ ụdaume

1. /a/

2. /e/

3. /i/

4. /Ị/

5. /o/

/ כ / .6

7. /u/

8. /υ /

Ndị bụ mgbochiume.

1. /b/

2. /t∫ /

3. /d/

4. /f/

5. /g/

6. /gb/

7. / /

8. /gw/

9. /h/

10. /dʒ/

11. /k/

12. /kp/

13. /kw/

14. /ι/

15. /m/

16. /n/

17. /ŋ/

24

18. /ŋw/

19. / /

20. /p/

21. / /

22. /s/

23. /∫ /

24. /t/

25. /v/

26. /w/

27. /j/

28. /z/

Site na ndepụta fọnịm ndị a, a ga-ahụ ọtụtụ fọnịm nke dị n’olundị

Nkanụ nke adịghị na nke Igbo Izugbe. A ga-ahụkwa na e nwekwara ọtụtụ

fọnịm nke dị n’olundị Nkanụ ma dịkwa n’Igbo Izugbe mana ọ bụghị otu ọrụ

ka ha na-arụ n’olu asụsụ ndị a. Nke a na-ebute ndịiche n’okwu n’oluasụsụ

ndị a ma bụrụkwa isiokwu nchọcha a. Lee ihe ọmụmaatụ:

Igbo Izugbe Bekee Olundị Nkanụ anya eye eya aṅaa how ekaa sị Say shị enwe monkey ewe nwaanyị woman waayị Ṅụọ drink ghụọ anyịnya horse ịyịya afọ stomach ewhọ isi Head Ishi osisi Stick oshishi nwata Child wata aka Hand eka ụkwụ leg ọkpa abacha sliced cassava jịgbụ

25

Nkọwa Ebe Ụlọ Akwụkwọ Dị

Ebe ụlọakwụkwọ dị nwere ike bụrụ ebe mepere emepe maọbụ ebe nọ

n’ime obodo. Site na nchọcha dị iche iche ọtụtụ mmadụ merela banyere ebe

ụlọakwụkwọ dị, nchọpụta na-abụkarịa na ụmụakwụkwọ nọ n’ụlọakwụkwọ

dị ebe mepere emepe ka emeta nke ọma n’agụmakwụkwọ karịa ndị nọ

n’ụlọakwụkwọ dị n’ime obodo. Ọtụtụ ndị ọkammụta dika Oluikpe na

Nwegbe (1993) na Mohammed (1995) gosiri na site na nchọcha ha mere,

ọtụtụ ụmụakwụkwọ anaghị emeta nke ọma n’ọmụmụ asụsụ (Bekee). Ha

kwuru na nke a abụghị naanị niihi nsogbu ụkọ akarangwa na ndị nkuzi a

zụrụ nke ọma, kama, nsogbu ebe ụlọakwụkwọ dị sokwuazị n’ime ya. Otu ihe

a na-ele anya banyere mmeta nke ọma na mmụta bụ ebe ụlọakwụkwọ dị.

Ndịiche n’ebe ụlọakwụkwọ dị na-ezipụtakwa ndịiche n’ihe a na-eme

n’ụlọakwụkwọ ahụ (Akabogu, 2006:110).

Imoagene (1979), Ntumi (1983) na Faloye (1985) kwuru sị na

ụlọakwụkwọ dị n’ebe mepere emepe ka ndị dị n’ime obodo emeta nke ọma

n’ọmụmụ asụsụ (Bekee). Ọtụtụ ihe ka ha wepụtara iji kwado okwu a nke

gụnyere na ụmụakwụkwọ nọ n’ime obodo enweghị n’uju akarangwa ihe

ọmụmụ ọgụgụ akwụkwọ, omenala ọgụgụ akwụkwọ na ndị nkuzi a zụrụ nke

ọma n’asụsụ Bekee. Nke a na-egosi na ebe ụlọakwụkwọ dị na-emetụta

mmụta n’ebe ọ dị ukwuu. Ntumi (1983) gara n‘ihu kwuo na ndịiche dị na

mpaghara ebe ụlọ akwụkwo na-apụta ihe na nka mmụta asụsụ ha. Site n’

26

echiche Ude (2012), o gosipụtakwara na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na-

emetụta ụmụakwụkwọ n’ọsụsụ Igbo Izugbe. O kwuru na:

Ụfodụ ụlọakwụkwọ ka a rụnyere n’ebe mepere emepe, ebe ndị ọzọ dị ebe emepeghị emepe. Ebe ụlọakwụkwọ dị nwere ike imetụta ụmụakwụkwọ n’agụmakwụkwọ niihi na ka obodo siri mepedebe na-enwetara ụlọakwụkwọ mmepe n’ụdị akarangwa e ji akuzi ihe (p.37)

Ọbasị (2011) kọwara na ọ bụrụla ihe a maara ama na ụlọakwụkwọ

ndị nọ n‘obodo mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa ndị nọ n’obodo

emepeghị emepe niihi na, a na-enwe ndị nkuzi a zụrụ nke ọma na ngwa

nkuzi ndị ọzọ n’obodo mepere emepe karịa n’obodo emepeghị emepe. O

kwukwara na ogige ebe mepere emepe na-azụpụta ụmụakwụkwọ ndị ọgụgụ

isi ha ka na-arụ ọrụ karịa ndị nọ n’obodo emepeghị emepe.

Ọ bụkwa otu ihe a ka Umo (2001) na-akwado mgbe o kwuru na

ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa ndị

nọ n’obodo emepeghị emepe n’ọmụmụ asụsụ Igbo. Nwagu (1990) n’aka nke

ya mekwara nchọpụta n’ihe ọmụmụ mmekọrịta mmadụ na ibe ya wee hụkwa

ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị sị emetụta ya bụ ihe ọmụmụ. Ọ bụ

eziokwu na nchọcha ya abụghị maka isiokwu nchọcha a, mana ha niile

metụtara ihe ọmụmụ. Dị ka o si chọpụta, ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo

mepere emepe na-eme nke ọma n’ihe ọmụmụ gbasara mmekọrịta mmadụ na

ibe ya karịa ndị ọgbọ ha nọ n’obodo emepeghị emepe.

27

Nkọwa Jenda

Jenda bụ nkenụdị ụtọasụsụ na-eleba anya n’oke na nne. Mgbe a na-

ekwu okwu banyere jenda n’ọmụmụ asụsụ, ebumnuche na-abụkarị iji ya

chọpụta ka ọ bụ ndị nwoke ka ọ bụ ndị nwaanyị ka emeta nke ọma na ya bụ

ihe ọmụmụ. Ka o sila dị, ọtụtụ ndị ọkammụta emeela nchọpụta wee hụ na o

nwere ndịiche dị n’ọmụmụ asụsụ n’etiti nwoke na nwaanyi.

Akabogu (2002) gosiri na ụmụakwụkwọ ndị nwaanyị na-amụtakarị

asụsụ ọsọọsọ karịa ndị nwoke mgbe o kwuru sị na ndịiche na jenda bụ otu

ụzọ pụtakarịrị ihe e si egosipụta na ndị nwaanyị ka eme nke ọma n’ịmụ

asụsụ dị iche iche karịa ndị nwoke n’ụlọakwụkwọ. O kwukwara na mmalite

na mbido ikwu okwu dị ka o siri metụta ụmaaka, na ndị nwaanyi n’ime ha

na-aka eme nke ọma n’ịkpọpụta okwu ndị nwere otu ụda na ụda abụọ. Umo

(2001) hụtakwara na a bịa n’ihe gbasara aghọtaazaa na nkọwa n’asụsụ

ọbụla, nkwenye ndị mmadụ na-egosi na ụmụnwaanyị na-enwekarị mmụọ

ịmụ asụsụ karịa ụmụ nwoke. Nchọcha ọtụtụ ndị mmadụ mere na ngalaba ihe

ọmụmụ ndị ọzọ abụghị asụsụ Igbo na-egosipụtakwa na e nwere ndịiche na

mmụta ebe ndị nwoke na ndị nwaanyị nọ. Ka o sila dị, Adigwe (1992)

kwupụtara na o nweghị ebe ọ hara ndị nwoke na ndị nwaanyi na mmụta ihe

ọmụmụ sayensi n’ụlọakwụkwọ sekọndịrị. Ọtụtụ ndị ọkammụta ndị ọzọ

kwukwara na ụmụ nwaanyị ka ala azụ n’ihe ọmụmụ sayensi. Ndị a gụnyere

Adigwe (1992 ), Bateson na Parsons (1998) na Madu (2004). Wale (1999)

28

n’aka nke ya chọpụtara na ụmụ nwaanyị na-enwe mmasị n’asụsụ mba ọzọ

ma a bịa n’ihe gbasara asụsụ karịa ndị nwoke.

Atụtụ Mmụgharị

Atụtụ mmekọr ịta mmadụ na ibe ya (Albert Bandura)

Atụtụ mmekọrịta mmadụ na ibe ya bụ nke na-akọwa akparamagwa

na-esite na mmekọrịta dị n’etiti mmadụ na ibe ya nke sitere na nṅomi. Otu

na ndị tụpụtara atụtụ a bụ Albert Bandura (1925). Na nkwenye Bandura,

mmadụ na-esite n’iṅomi ka ndị ọzọ si eme amụta ihe ọhụrụ. Nnachi (2007)

kọwapụtara ihe gbasara atụtụ a mgbe o kwuru na ọmụmụ mmekọrịta mmadụ

na ibe ya bụ ụdị ọmụmụ nke na-apụtakarị ihe n’ụdị nlele anya maọbụ nṅomi

nke anụmanụ dị iche iche maọbụ mmadụ si amụta ihe site na nlele na-

eṅomi anụ maọbụ mmadụ, iji wee nwee ike tozuo ịbụ onye otu ahụ. O nyere

ihe ịma atụ sị na ụdị akwa onye nkuzi, otu o si akpa agwa na ụdị mmadụ ọ

bụ ka ụmụakwụkwọ na-ṅomi maka na ha nwere ike chọọ ịdị ka onye nkuzi.

Atụtụ a dabara na nchọcha a ma na-ezipụta na onye nkuzi tinyekwara

ndị nọ n’okirikiri nwata mgbe ọ na-eto nwere nnukwu ọrụ n’ebe ọmụmụ

asụsụ dị. Mgbe nwata akwụkwọ na-eṅomi ka onye nkuzi sị akpọkọ

mkpụrụụda dị iche iche n’ụzọ doro anya, ọ ga-amụtakwa ịkpọpụta ụda ndị a

nke ọma nke ọma. Nwata akwụkwọ nwere ike ikwunwo ihe onye nkuzi

kwuru nakwa ikwugharị ihe a kuziri nke ga-eme ka ọ mụta ihe ga-enyere ya

aka n’asụsụ ahụ. Mgbodile (2000) kọwara ka nwata si amụta asụsụ bido

29

n’ọnwa isii ruo n’ afọ asatọ. Ọ sị na nwata na-amụ asụsụ mgbe naanị ya nọ.

Nwata ahụ na-e ji ụdaume na mgbochiume emebe okwu. Ima atụ ‘pa pa’, ‘ta

ta’, ‘ma ma’, mgbe ọ dị afọ abụọ, ọ mụta ikwu otu okwu ugboro ugboro. Ima

atụ mama nri, papa tii, mama mmiri. N’afọ atọ ruo na ise, o bido ịzọ ihe azọ

dika mkpịsị ode, iko, osisi, ige ntị n’ihe mmadụ na-ekwu, ịgụ eserese, inwe

agụụ mmekorịta mmadụ. N’afọ isii ruo na asatọ, nwata amụta ikwupụta

echiche ya, ide ihe, ịjụ ajụjụ. (p.8)

Ọ bụ site n’iṅomi ndị nọ na gburugburu ha ka ha si amụta ihe ndị a.

Site na mmekọrịta dị n’etiti ha na nne na nna ha tinyekwara ndị ọzọ niile nọ

na gburugburu ha, ha na-eṅomi omume ndị ahụ na-eme tụmadị asụsụ ha na-

asụ nke nwere ike imetụta ha na mkpọpụta ụda dị iche iche. Ebe ọ bụ na ha

bidoro na gboo kpọpụtaba ụda ndị a site n’olundị ha, ọ na-esiri ụmụaka ike

ịgbanwe ire na mkpọkọ ụda ndị a n’ọdịniihu. Nke a na-egosi na asụsụ onye

nkuzi nwere ike imetụta nke ụmụakwụkwọ niihi nṅomi nke ụmụakwụkwọ

na-eṅomi onye nkuzi.

Na nchịkọta, asụsụ onye nkuzi nakwa nke ndị ọzọ niile ha na

ụmụakwụkwọ na-emekọrịta dị ka nne na nna ha, ụmụnne, otu ọgbọ na ndị

ọzọ na-emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta ụda dị iche iche e nwere

n’asụsụ. Nke a mere na onye nkuzi kwesiri itinye uchu ya na etu o si

akpọpụta ụda, ka ọ ghara ịmegharị ụmụakwụkwọ anya site n’iji olundị na-

eme nke a mgbe ọ na-akụziri ha Igbo Izugbe. Atụtụ a dabara nke ọma na

30

nchọcha a site na nkọwa niile ndị a e nyere n’elu nke metụtara isi okwu

nchọcha a.

Atụtụ Akparamagwa/Agwa Ọmụmụ Asụsụ (B.F.Skinner)

Atụtụ akparamagwa bụ atụtụ gbadoro ụkwụ na nṅomi na mgbamume

dị ka ntụ nwatakịrị ji amụta asụsụ. Onye tụpụtara atụtụ a bụ Skinner (1957).

O kwenyere na ọ bụ ebe nwata nọ too ga-enye aka kuziere ya asụsụ site

n’ịkwado ya maọbụ inyere ya aka. Nke a pụtara na gburugburu ebe a mụrụ

nwata nwere nnukwu ọrụ nke ukwuu niihi na ọ bụ ebe ahụ ka nwata si amụta

asụsụ maọbụ omume ndị ọzọ dị iche iche, site na nṅomi na mgbamume.

Atụtụ a na-egosi na ọmụmụ asụsụ bụ nke metụtara iṅomi omume na ịkpa

agwa nke bara mmadu n’ụmị okpụkpụ. N’ụzọ dị etu a, ụmụaka na-eṅomiri

ụda dị iche iche n’usoro akpọmụda ha na-amụ na gburugburu ha ma nweta

ezigbo ihe mgbamume nke nwere ike ịbụ ajamike maka mmụta asụsụ ahụ

nke ọma.

Skinner gara n’ihu kwuo na asụsụ na-egosi agwa mmadụ nke e nwere

ike ịgbaziri n’ụzọ dị mma. O kwuru sị na mgbe a na-agbaziri mmadụ

n’ọmụmụ asụsụ, onye ahụ na-eme nke ọma na-aga n’ihu. Ma mgbe o

nweghị onye na-agbaziri ya, agwa ọmụmụ asụsụ ya ga-anyụ ka ọkụ. Atụtụ a

kwenyere na tupu nwata amụta ka e si asụ asụsụ, na ọ ga-enwe ihe mgbado

ụkwụ dị ka akparamagwa, ikwu ihe a jụrụ ya, iche echiche n’ihe ọ na-amụ

na ịmụnwo ihe ọ na-amụ. Atụtụ a dabara na nchọcha a niihi na ọ metụtara

31

ụdaasụsụ. Ọzọ asụsụ Igbo bụ site n’iṅomiri mkpọpụta mkpụrụ ụda dị iche

iche dị n’asụsụ ahụ ka ụmụakwụkwọ ji amụta ya bụ asụsụ.

Onye nkuzi ọbụla na-akuzi asụsụ Igbo kwesiri iji Igbo Izugbe na-

akuzi ya ka ụmụakwụkwọ nwee ike ṅomiri ya. Mgbe ụmụakwụkwọ na-

akpọpụta mkpụrụụdaasụsụ Igbo etu o kwesiri, onye nkuzi kwesiri inye ha

ihe mgbamume ka ha jisie ike na-aga n’ihu n’ime nke ọma. Ọ bụrụ na o

nwere ebe ha na-eri mperi na mkpọpụta ụda ndị a, onye nkuzi kwesiri

igbaziri ha nke ọma. Nwata akwụkwọ na-amụ asụsụ Igbo ga-amụta ihe

gbasara ụdaasụsụ Igbo nke ọma site na nkwado nke onye nkuzi, ikwunwo

ihe onye nkuzi kwuru, iche echiche nke ọma n’ihe a kuziri, ikwụgharị ihe a

kuziri na nkwado nke ụmụakwụkwọ ibe ya site n’ịkụrụ ya aka. Onye nkuzi

nwere ike zụta ihe onyinye dị iche iche ọ ga-enye onye ọbụla mere nke ọma

n’ịkpọpụta na ideta ihe gbasara mkpụrụụdaasụsụ Igbo Izugbe nke ọma. Ihe

ndị a niile na-egosi na atụtụ a dabara nke ọma na nchọcha a niihi na o

metụtara fọnịm e ji akpọpụta ụdaasụsụ dị iche iche n’asụsụ ọbụla.

Nchọcha A Hụrụ Anya

Nchọcha a hụrụ anya n’ebe a gbadoro ụkwụ na nchọcha dị iche iche

ndị ọzọ merela iji chọpụta ka nchọcha ndị ahụ siri yie, ma dị iche n’isiokwu

nchọcha nke a.

Nnene (2006) mere nchọcha n’isiokwu “Analysis of Error Between

English Phonology Patterns and Ọgwụ Dialect of Igbo Among Senior

Secondry School Students”. Ebe mgbado ụkwụ ya bụ na ndehie dị iche iche

32

dị n’etiti asụsụ Bekee na olundị Ọgwụ mgbe a na-ede asụsụ Bekee dị ka o

siri metụta ụmụakwụkwọ ndị sekọndịrị ukwu. Ọ jiri ụdị nchọcha sovee

nkọwa mee ya. O jiri ọnụọgụgụ ụmụakwụkwọ dị narị asatọ (800) ndị nọ

n’afọ nke abụọ na sekọndịrị ukwu bụ mgwakọta ndị nwoke na ndị nwaanyị

mee ya.

Ọ bụ usoro nsere nhatanha ka o jiri họta ndị o jiri mee nchọcha ma jiri

usoro nọrọlere wee nweta ihe ọrụ o jiri mee nchọcha ya. O jiri miin wee

chịkọta ihe ọ chọpụtara. Nchọpụta ya bụ na nsuhie na-apụta ihe mgbe ndị

Ọgwụ na-asụ Bekee nke ọ bụ olundị ha na-ebute ya. Ọzọ kwa bụ na ha

anaghị e ji ndebeolu amụ asụsụ Bekee.

Ebe nchọcha Nnene (2006) gbadoro ụkwụ na fọnọlọji/f ọnịm, ọ dabara

na nchọcha a na-eme ugbu a. Ha abụọ gbadoro ụkwụ na fọnịm oluasụsụ

mana ha dịtụ iche niihi na nchọcha Nnene gbadoro ụkwụ n’olundị Ọgwụ na

nke Bekee, ebe nchọcha nke a na-eme ugbua na-ele anya n’olundị Nkanụ na

nke Igbo Izugbe.

Ebe (2008) mere nchọcha banyere “Nsogbu ụmụakwụkwọ ndị Igbo

na-enwe n’ọmụmụ fọnọlọji Asụsụ Bekee”. Ebe ọ nọrọ mee nchọcha a bụ

n’okpuru ọchịchị Isi-ụzọ na steeti’Enugwu. O jiri ndị sekọndịrị ukwu nke

atọ. O jiri usoro nchọcha nke Sovee mee nchọcha ya. Ọ chọpụtara na

ụmụakwụkwọ na-enwe nhiahụ n’ịkpọpụta ụda ụfọdụ etu o kwesiri. O

depụtara ụda iri na abụọ nke o gosipụtara n’ihe ruru pesenti iri isii

ụmụakwụkwọ ndị sekọndịrị enweghị ike ịkpọpụta ha etu o kwesiri.

33

Nchọcha Ebe (2008) dabara na nchọcha a na-eme ugbu a, niihi na ha

abụọ gbadoro ụkwụ na mkpọpụta ụda. Ha abụọ gbadokwara ụkwụ n’olu

asụsụ a na-ele anya bụ asụsụ Igbo na asụsụ Bekee. N’agbanyeghị na

nchọcha Ebe (2008) na nke a na-eme ugbu a yiri onwe ha, e nwekwara

ndịiche n’etiti ha abụọ. Nchọcha Ebe rụtụrụ aka n’asụsụ Bekee dị ka

oluasụsụ nke abụọ o jiri mere ihe mgbakwasị ụkwụ, nchọcha a na-eme ugbu

a jiri Igbo Izugbe mejupụta oluasụsụ nke ya. Ebe (2008) mere nchọcha nke

ya n’ụlọakwụkwọ sekọndịrị nta nke atọ (Jss3) dị n’okpuru ọchịchị Isi-ụzọ

n’Enugwu Steeti mana nchọcha a na-eme ugbu a gbadoro ụkwụ

n’ụmụakwụkwọ sekọndịrị nta nke abụọ (Jss2) nọ n’okpuru ọchịchị Nkanụ

na Steeti Enugwu.

Akabogu (2002) mere nchọcha banyere jenda n’isiokwu a kpọrọ

“Effects of Secondary School Student’s Exposure to English Registers

Contextual Clues of Achievement in Reading Comprehension”. Ụdị usoro

nchọcha ọ gbasoro bụ nke ‘Quasị-experimental’.O jiri ụmụakwụkwọ ndị nọ

na sekọndịrị ukwu nke atọ na nke abụọ n’Enugwu Edukeshọn zoon ndị dị

narị abụọ na iri ise (250) were mere ọnụọgụ o ji mee nchọcha ya. Ọ

chọpụtara na jenda enwekebeghị ihe pụrụ iche dị ukwu n’ebe ọmụmụ asụsụ

dị dị ka o siri metụta ndị nwoke na ndị nwaanyị

Nchọcha Akabogu metụtara nchọcha nke a niihi na ha niile gbadoro

ụkwụ na mkpọpụta fọnịm. Dị ka nchọcha ya lebara anya na jenda, nchọcha

nke a ga-elebakwaazi anya na jenda.

34

Ewelum (2010) mere nchọcha banyere “Mmeta nke ọma n’ụtọasụsụ

n’ule sekọndịrị”. O jiri Dizaịn ọmụmụ bụ ekspost-fakto mee ya. O jiri zoon

mmụta Nsuka nke jikọtara okpuru ọchịchị atọ: Nsụka, Igbo Etiti na Uzọ-

Ụwanị wee mere ebe nchọcha ya. Ndị o jiri mee nchọcha bụ ụmụakwụkwọ

senịo sekọndịrị skuul nke ọnụọgụ ha dị puku anọ nari ise, iri asaa na isii. Ụlọ

akwụkwọ dị na zoon ahụ dị iri ise na itoolu. Nnwale ka o jiri nweta ngwa

nchọcha. O jiri ngwa nchọcha a nweta ule ụmụakwụkwọ nke nwere nke ji

ise na mgbakọta ọnụọgụ ajụjụ dị iri ise. Usoro ntụcha data ya bụ ntụcha

akara na usoro Igbo Izugbe. Nchọpụta ya na-egosi na ụmụakwụkwọ ndị

nwaanyị ka eme nke ọma n’ụtọasụsụ karia ndị nwoke. N’ọnụọgụ o ji mee

nchọcha ya, mgbakọta ọnụọgụ ụmụ nwoke mere nke ọma dị narị na isi (106)

ebe ndị nwaanyị mere nke ọma dị narị iri atọ na anọ (134).

Nchọcha Ewelum (2010) a dabara nke oma na nchọcha a na-eme ugbu

a niihi na ha abụọ gbadoro ụkwụ n’ụtọasụsụ. Nchọcha Ewelum lebara anya

na jenda ma nchọcha nke a ga-elebakwa anya na jenda. Ebe ha nọ dị iche bụ

na Ewelum lebara anya na nsogbu dị iche iche dịịrị ụmụakwụkwọ na mmeta

nke ọma, ma nke a ga-eleba anya naanị na mmetụta olundị na-enwe na

mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe.

Ude (2012) mere nchọcha nke isiokwu ya bụ, “Mmetụta Fọnọlọji

olundị Udi n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe”. Ọ bụ olundị Udi na Igbo Izugbe

bụ ebe mgbado ụkwụ nchọcha ya. Ọ jiri usoro nchọcha a kpọrọ Ekspostu-

Fakto (Expost Facto Design) wee mee ya. Ndị o bu n’obi mee nchọcha ya bụ

35

ụmụakwụkwọ niile nọ n’ogo sedọndịrị ukwu nke abụọ (SSII) bụ ndị dị otu

puku nari isii na iri ise (1650) n’ọnụọgụ. O jikwara usoro nsere pesenti wee

sere ụmụakwụkwọ dị otu nari na iri asatọ (180) n’ọnụọgụ. Ngwa nchọcha ya

dị abụọ. Ha bụ ajụjụ ndepụta na nnwale ọnụ. O jiri tepu rekọda wee dọrọ etu

ụmụakwụkwọ ga-esi kpọpụta ụda/okwu ndị a ga-edepụtara ha.

Nchọcha Ude dabara nke ọma na nchọcha a na-eme ugbu a niihi na ha

abụọ metụtakwara fọnịm asụsụ Igbo. Ha abụọ metụtakwara fọnịm olundị na

nke Igbo Izugbe. Nchọcha Ude lebara anya na jenda. Nke a ga-elebakwuazi

anya na jenda. Ebe ha nọzị dị iche bụ na Ude rụtụrụ aka na fọnịm olundị

Udi, ebe nchọcha nke a ji fọnịm olundị Nkanu mere ihe mgbakwassị ụkwụ.

Olundị Nkanu Igbo Izugbe Olundi Udi

Ewhọ Afọ ahọ awhọ

Wane Nwanne Wune

Iye Ihe Ihe

Eya Anya Anya

Ọkpa Ụkwụ Ụkwụ

Eyashị anyasị aṅashị

Ndee Kedu Eeyi

Bịahọ Bịaghị Bịagh

Ọtụtụ ndị odee ndị ọzọ emeela nchọcha banyere jenda ma mkpebi ha na-

egosi na ụmụ nwaanyị ka eme nke ọma n’asụsụ karịa ụmụ nwoke.

36

Nchọcha ndị a niile metụtara nchọcha a na-eme ugbu a niihi na ha

niile gbadoro ụkwụ n’asụsụ. Ha niile lebakwara anya na jenda etu nchọcha a

na-eme ugbu a ga-esi lebakwuazị anya na jenda. Ihe niile ndị a ndị nchọcha

chọpụtara na-egosi mmekọrịta dị n’etiti ụmụ nwoke na ụmụ nwaanyị

n’ọmụmụ asụsụ. Ebumnuuche onye nchọcha ugbu a buzi, ime nchọpụta etu

jenda ga-esi emetụta ụmụakwụkwọ ndị sekọndịrị nta na mkpọpụta fọnịm

Igbo Izugbe na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu.

Nchịkọta Ntụlegharị Agụmagụ

Na ntụlegharị agụmagụ, onye nchọcha lebara anya n’ọtụtụ isiokwu

nchọcha dị iche iche ndị mamadụ merela nke metụtara isiokwu nchọcha a

na-eme ugbu a. Ka o sila dị, onye nchọcha mere nke a site n’iwepụta

ndịnisiokwu dị iche iche ma tụlegharịa ha n’otu n’otu.

Onye nchọcha buru ụzọ lebaa anya n’atụtụ nkọwa. N’atụtụ nkọwa,

onye nchọcha kọwara ihe ndị a: Asụsụ, Igbo Izugbe, Olundị, fọnịm,

mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na jenda. Onye nchọcha lebakwara anya

n’atụtụ mmụgharị bụ atụtụ abụọ metutara isiokwu nchọcha a. Ọ gbadoro

ụkwụ n’atụtụ Mmekọrịta mmadụ na ibe ya nakwa atụtụ Akparamagwa

ọmụmụ. Onye nchọcha kọwapụtara ihe atụtụ ndị a bụ, onye tụpụtara ha, afọ

a tụpụtara ha, ka ha si metụta nchọcha a na ka ha ga-esi nye aka na nchọcha

a na-eme ugbu a.

N’ikpeazụ, onye nchọcha lebara anya na nchọcha a hụrụ anya. Ebe a

ka ọ nọrọ zipụta ọtụtụ nchọcha dị iche iche ndị mmadụ merela nke metụtara

37

nchọcha nke a na-eme ugbu a. Ọ kọwapụtakwara ọtụtụ ihe dị iche iche

gbasara isiokwu nchọcha ndị ahụ ma tụlee ndịiche na myiri dị n’etiti ha na

nchọcha nke a na-eme ugbu a.

N’ime nchọcha a hụrụ anya nke a tụlere, o nweghị nke e merela

n’isiokwu nchọcha a bụ Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta Fọnịm Igbo

Izugbe n’ogo sekọndịrị nta na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu” Ọ bụ

nke a mere onye nchọcha ji abagide ime nchọcha a.

38

ISI NKE AT Ọ

USORO NCHỌCHA

N’ebe a onye nchọcha ga-eleba anya na ndịnisiokwu ndị a: ụdị

nchọcha, ebe nchọcha, ndị a ga-eji mee nchọcha, nsere na usoro nsere, ngwa

nchọcha, nnyocha ngwa nchọcha, nnwale ntukwasị obi ngwa nchọcha, nsoro

nnweta data na usoro nhazi data.

Ụdị Nchọcha

Ụdị nchọcha onye nchọcha ga-e ji mee nchọcha a bụ nke Expost-

Facto .Ọ bụ ụdị usoro nchọcha e ji achọpụta mmetụta otu ihe maọbụ nke ọzọ

nwere n’ebe ihe ọzọ nọ. Ọ na-eleba anya n’ịchọpụta ihe dị n’ime ụmụ

akwụkwọ, ọ kachasị mgbe ha na-akpọpụta ihe. Nke a pụtara na ụdị nchọcha

a na-eleba anya n’ihe kpatara ihe jiri mee mgbe otu ọnọdụ metụtara nke ọzọ.

Ali (2006) kwadoro nke a niihi na ọ kọwara “Expost-Facto” dịka ụdị

nchọcha a na-e ji enyocha mmetụta dị n’etiti agbammbọ nke otu maọbụ

ogbe mmadị abụọ. Ya bụ, ịchọpụta ihe mere ndị otu ‘a’ jiri mee nke ọma

karịa ndị otu ‘b’ na nnwale ọbụla. Ọzọ kwa Nworgu (2006) kwuru na ụdị

nchọcha a bụ “Expost-Facto” dabara n’ịchọpụta ka otu ọnọdụ si emetụta

ọnọdụ ọzọ n’ụdị ịbụ oke maọbụ nwaanyị na ebe a rụnyere ụlọakwụkwọ.

Ọ bụ niihi na isiokwu nchọcha a metụtara mkpọpụta fọnịm maọbụ

mkpụrụụdaasụsụ Igbo n’ebe ụmụakwụkwọ nọ kpatara onye nchọcha ga-e ji

họrọ ụdị nchọcha a maka ime nchọcha a. Ọzọ bụ na isiokwu nchọcha a

metụtara mmetụta olundị Nkanụ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

38

39

Ebe Nchọcha

Ebe a ga-anọ mee nchọcha a bụ na Nkanụ nke dị na zoon Mmụta

Agbanị. Ọ bụ otu na zoon isii e nwere na Steeti Enugwu. Zoon Mmụta

Agbanị nwere Nkanụ West, Nkanụ East na Enugwu South. Ihe e ji mara ndị

Nkanụ bụ Igbu anụ, imepụta mmanụ nri, ịkọ ugbo na ịzụ ahịa. Ihe kpatara

onye nchọcha jiri họrọ ebe a dịka ebe nchọcha bụ na onye nchọcha site

n’isonye n’ịmakị ule Igbo dị iche iche na mkpebi nke ndị isi ule WAEC dị

iche iche chọpụtara na ụmụakwụkwọ nọ na sekọndịrị nta dị na Nkanụ na-

ewebatakarị Olundị Nkanụ mgbe ha na-asụ ma na-ede Igbo Izugbe nke mere

na ha anaghị emetacha nke ọma n’ule Igbo dị iche iche n’ụlọakwụkwọ.

Ndị A ga-e ji Mee nchọcha

Ndị a ga-e ji mee nchọcha a bụ ụmụakwụkwọ niile nọ n’ogo sekọndịrị

nta nke abụọ (JssII) na Zoon Mmụta Agbanị n’agbata agụmakwụkwọ afọ

2012/2013. Ọnụọgụ ụmụakwụkwọ a dị puku anọ, narị ise na iri isii (4,560).

Ụlọ akwụkwọ ndị mejupụtara ọnụọgụ ahụ dị iri anọ na isii (46). Ọ bụ n’isi

ụlọọrụ zoon Agbanị ka onye nchọcha si nweta ọnụọgụ ụmụakwụkwọ

n’ụlọakwụkwọ ahụ. Onye nchọcha nwetara ọnụọgụ ahụ n’ebe ahụ niihi na ọ

bụ ha ka nchịkwa ụlọakwụkwọ sekọndịrị niile gọvụmenti nwe n’Agbanị dị

n’aka. Ya bụ (Post Primary Schools Management Board, Agbanị Education

Zone)

40

Nsere na Usoro Nsere

Onye nchọcha seere ụmụakwụkwọ dị narị anọ iri ise na isii (456) site

n’ọnụọgụ nchọcha a. Onye nchọcha ji usoro nsere nhatanha wee sere ndị

ụmụakwụkwọ ga-anọchite anya ndị ọzọ na nchọcha a. Onye nchọcha ji

usoro nsere nhatanha [proportionate stratified random sampling] wee sere

ụmụakwụkwọ dị narị abụọ, iri abụọ na asatọ (228) ndị nọ n’obodo mepere

emepe ma mekwaa etu ahụ n’obodo emepeghị emepe. N’otu aka ahụ, e

jikwazi otu usoro ahụ wee sere ụmụakwụkwọ ndị nwoke dị narị abụọ, iri

abụọ na asatọ (128); E serekwaziri ndị nwaanyị dị narị abụọ, iri abụọ na

asatọ (128). Ihe ndị a niile bụ n’iihi na onye nchọcha nwere mmasị n’ileba

anya na jenda tinyere ebe a rụnyere ụlọakwụkwọ.

Ngwa Nchọcha

Ngwa nchọcha onye nchọcha ji mee nchọcha a bụ Nnwale Mmetụta

Olundị Nkanụ na Mkpọpụta na Odide Fọnịm Igbo Izugbe (NMONMOFII)

nke onye nchọcha ji aka ya mepụta. Ngwa nchọcha a nwere nke ji abụọ. Nke

ji nke mbụ nwere okwu iri atọ (30) ụmụakwụkwọ ga-akpọpụta; ebe nke ji

nke abụọ nwekwaziri okwu iri atọ (30) a tụrụanya na ha ga-edepụta. Ọ bụ

mkpụrụokwu iri atọ (30) ndị ahụ ka ha ji zaa ajụjụ nchọcha nke mbụ, nke

abụọ na nke atọ. Ajụjụ nchọcha nke anọ na nke ise bụ site na nkọwa onwe

ka ha si wee zaa ha.

Ebe ọ bụ na isiokwu nchọcha a metụtara Fọnịm, ọ bụ ya mere e ji nye

ụmụakwụkwọ mkpụrụokwu dị iri atọ (30) nke a tụrụ anya na ha ga-akpọpụta

41

ma dekwa, ebe onye nchọcha ga-e ji tepu rekọda we dọrọ mkpọpụta okwu

ndị ahụ.

Okwu ndị a kpọtara nke ọma bu akara atọ ebe ndị a kpọtaghị bu akara

abụọ. Nke ọzọ akara atọ ka e nyekwara okwu ndị e detara nke ọma ma nye

ndị e detaghị nke ọma akara abụọ n’otu aka ahụkwa.

Ọ Kpọtara Ya Nke Ọma (ỌKPYNỌ) akara atọ (3 Points)

Ọ Kpọtaghị Ya Maọlị (ỌKPYMỌ) akara abụọ (2 points)

O detara Ya Nke Ọma (ODYNỌ) akara atọ (3 points)

O detaghị Ya Maọlị (ODYMỌ) akara abụọ (2 points)

Nnyocha Ngwa Nchọcha

Iji hụ na ngwa nchọcha ndị ahụ e ji mee nchọcha a tozuru etozu maka

inweta ngwa ọrụ e ji mee nchọcha a, onye nchọcha nyefere ya n’aka ndị

ọkammụta na ọkankuzi nọ na ngalaba ọmụmụ asụsụ na fakolti k’edukeshọn

na Mahadum Naijirịa Nsụka. Mgbazi na aro ha nyere nyeere onye nchọcha

aka iji hazie ngwa nchọcha ahụ otu ọ dị n’ọrụ a. (Lee anya na mgbakwunye

nke mbụ).

Nnwale Ntụkwasịobi Ngwa Nchọcha

Iji nwalee ngwa e ji mee nchọcha a, onye nchọcha gara

n’ụlọakwụkwọ a na-akpọ Community Secondary school Nru Nsukka wee

nwalee ya n’isi ụmụakwụkwọ di iri abụọ (20) n’ọnụọgụ. Udị nnwale

ntụkwasịobi ngwa nchọcha onye nchọcha mere ebe a bụ nke a na-akpọ

42

estimeti ịntanalụ kọnsistensi (estimate internal consistency). Ọ bụ usoro

“cronbach’s alpha” ka e ji hazie ihe e nwetara na nnwale ntụkwasịobi ngwa

nchọcha ahụ. Ụsa maọbụ rizọtụ e nwetara na nnwale ahụ bụ: .715, .913 na

.624, nke e ji Cronbach’s Alpha wee tụchaa.(Lee anya na mgbakwụnye nke

atọ).

Usoro Nnweta Data

E kere ụmụakwụkwọ ngwa nchọcha site n’enyemaka ndị nkuzi na

akụzi asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ ndị e ji mee nchọcha a. Ọ nyere ndị nkuzi

ahụ ọzụzụ ụbọchị atọ maka iji tepu rekọda wee dọrọ okwu ndị ahụ

ụmụakwụkwọ kpọpụtara. Ndị nkuzi ahụ nyekwara aka nakọta ngwa ndị ahụ.

Onye nchọcha kere ụmụakwụkwọ ajụjụ ederede ndepụta maka inweta

ọsịsa ha gbasara ajụjụ nchọcha nke atọ. Nke a were onye nchọcha izuụka

atọ.

Usoro Nhazi Data/Ihe Nchọcha

Ọ bụ ngwa mgbakọ na nwepụ Miin na Standad Divieshọn ka onye

nchọcha ji hazie data e nwetara na nchọcha a. O ji ya hazie nnwale

mkpọpụta okwu ndị ahụ nakwa ajụjụ ederede ndepụta nke e hibere maka

nchọcha a.

Akara miin ọbụla ruru 2.5 wee gbagowe bụ nke a nabatara na nchọcha

a, dịka okwu ndị a kpọtara nke ọma, ebe nke erughị 2.5 bụ nke anabataghị.

Okwu a kpọtara nke ọma = 3

Okwu a kpọtaghị nke ọma = 2

43

Nke a bụ maka okwu ndị e dere ede.

Maka ajụjụ ederede ndepụta, e nyere akara ndị a:

Okwu e detara nke ọma = 3

Okwu e deteghị nke ọma =2

N’otu aka ahụ, e ji “T-test” wee nwalee ụma okwu ndị ahụ pụtara ihe na

nchọcha a.

44

ISI NKE ANỌ

RỊZỌLT

N’ebe a, onye nchọcha gosipụtara rịzọlt nchọcha na tebul site

n’ịgbasoro ajụjụ nchọcha ise e hibere maka nchọcha a.

Aj ụjụ Nchọcha nke Mbụ

Kedu ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe?

Tebul nke Mbụ: Miin na Standad Divieshọn na-egosi ndịiche dị na

mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe.

Ọnụọgụ Ndepụta Okwu Igbo/ Ndịna

Ndepụta na Bekee

SD Mkpebi

1 Nwoke Male 2.29 .45672 Ọ dabaghị 2 Nwaanyị Female 2.10 .31249 Ọ dabaghị 3 Onye Who 2.07 .26968 Ọ dabaghị 4 Afọ Stomach 2.08 .27308 Ọ dabaghị 5 Ihe Thing 2.10 .30693 Ọ dabaghị 6 Anya Eye 2.13 .34281 Ọ dabaghị 7 Isi Head 2.09 .29530 Ọ dabaghị 8 Osisi Stick 2.08 .27641 Ọ dabaghị 9 Onyinye Gift 2.08 .28609 Ọ dabaghị 10 Ụlọ House 2.08 .27308 Ọ dabaghị 11 Anyanwụ Sun 2.08 .28292 Ọ dabaghị 12 Were Take 2.35 .47753 Ọ dabaghị 13 Ụkpaka Oil-bin 2.17 .37855 Ọ dabaghị 14 Enwe Monkey 2.10 .30973 Ọ dabaghị 15 Aṅaa How 2.02 .14646 Ọ dabaghị 16 Ṅụọ Drink 2.03 .19473 Ọ dabaghị 17 Anyịnya Horse 2.03 .18401 Ọ dabaghị 18 Nwa Child 2.05 .21886 Ọ dabaghị 19 Aka Hand 2.07 .25912 Ọ dabaghị 20 Aṅara Garden egg 2.22 .41829 Ọ dabaghị 21 Ọnwa Moon 2.08 .28292 Ọ dabaghị 22 Eligwe Heaven 2.06 .24009 Ọ dabaghị 23 Anyasị Dark 2.08 .27308 Ọ dabaghị 24 Nye Give 2.10 .30120 Ọ dabaghị 25 Mmadụ Human being 2.05 .23603 Ọ dabaghị 26 Nṅomi To emulate 2.21 .40935 Ọ dabaghị 27 Agha War 2.26 .43933 Ọ dabaghị 28 Ọṅụ Happiness 2.11 .31790 Ọ dabaghị 28 Akpa Bag 2.21 .41390 Ọ dabaghị 30 Nwere Have 2.46 .49954 Ọ dabaghị Mgbakọtaọnụ Miin 2.13 .07597

44

45

Tebul nke mbụ dị n’elu ebe a na-egosi na ndịiche dị na mkpọpụta

fọnịm Olundị Nkanụ na-emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm Igbo

Izugbe. Nke a pụtara ihe n’aka miin na standad divieshọn pụtara ihe na ndịna

malite na nke mbụ ruo na nke iri atọ 2.29 – 2.46 niihi na akara miin ndị ahụ

erughi 2.5 bụ miin ọnọdụ mkpebi miin anabatara na nchọcha. Nke a gosiri na

o nweghi okwu ọbụla ụmụakwụkwọ kpọtara nke ọma n’ime okwu iri atọ e

nyere ha ka ha kpọpụta. Ọ gosiri na e nwere ndịiche na mkpọpụta fọnịm

Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. Ọzọ kwa, niihi na akara miin ndị ahụ

niile pụtara ihe na tebul nke mbụ erughi 2.5, o gosiri na olundị Nkanụ na-

emetụta ụmụakwụkwọ n’ịkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe. Tinyere nke a

mgbakọtaọnụ miin bụ 2.13 nke gosirikwaziri na mkpọpụta fọnịm olundị

Nkanụ nwere ndịiche na nke Igbo Izugbe.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Abụọ

Olee myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe?

46

Tebul nke Abụọ: Miin na Standad Divieshọn na-egosi myiri dị n’etiti

mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe.

Ọgụ Ndepụta Okwu Igbo/Ndịna

Ndepụta na Bekee

SD Mkpebi

1 Nwoke Male 2.29 .456 Ọ dabaghị 2 Nwaanyị Female 2.10 .312 Ọ dabaghị 3 Onye Who 2.07 .269 Ọ dabaghị 4 Afọ Stomach 2.08 .273 Ọ dabaghị 5 Ihe Thing 2.10 .306 Ọ dabaghị 6 Anya Eye 2.13 .342 Ọ dabaghị 7 Isi Head 2.09 .295 Ọ dabaghị 8 Osisi Stick 2.08 .276 Ọ dabaghị 9 Onyinye Gift 2.08 .286 Ọ dabaghị 10 Ụlọ House 2.08 .273 Ọ dabaghị 11 Anyanwụ Sun 2.08 .282 Ọ dabaghị 12 Were Take 2.35 .477 Ọ dabaghị 13 Ụkpaka Oil-bin 2.17 .378 Ọ dabaghị 14 Enwe Monkey 2.10 .309 Ọ dabaghị 15 Aṅaa How 2.02 .146 Ọ dabaghị 16 Ñụọ Drink 2.03 .194 Ọ dabaghị 17 Anyịnya Horse 2.03 .184 Ọ dabaghị 18 Nwa Child 2.05 .218 Ọ dabaghị 19 Aka Hand 2.07 .259 Ọ dabaghị 20 Aṅara Garden egg 2.22 .418 Ọ dabaghị 21 Ọnwa Moon 2.08 .282 Ọ dabaghị 22 Eligwe Heaven 2.06 .240 Ọ dabaghị 23 Anyasị Dark 2.08 .273 Ọ dabaghị 24 Nye Give 2.10 .301 Ọ dabaghị 25 Mmadụ Human being 2.05 .236 Ọ dabaghị 26 Nṅomi To emulate 2.21 .409 Ọ dabaghị 27 Agha War 2.26 .439 Ọ dabaghị 28 Ọṅụ Happiness 2.11 .317 Ọ dabaghị 28 Akpa Bag 2.21 .413 Ọ dabaghị 30 Nwere Have 2.46 .499 Ọ dabaghị Mgbakọtaọnụ Miin 2.13 .0759 Tebul nke abụọ na-egosi na e nweghi myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm

olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe niihi na akara miin ndịna malite na nke

mbụ ruo na nke iri atọ 2.29 – 2.46 erughi 2.5 bụ akara miin ọnọdụ mkpebi

miin ndị a nabatara na nchọcha a. Nke a gosiri na mkpọpụta okwu ndị ahụ e

nyere ụmụakwụkwọ ezipụtaghị myiri n’etiti olundị Nkanụ na nke Igbo

47

Izugbe. Nke a na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe niihi na e

nweghi myiri dị n’okwu ụfọdụ dị n’olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe.

Ọzọ kwa mgbakọtaọnụ akara miin e nwetara na tebul nke abụọ bụ

2.13 nke zipụtara na e nweghi myiri na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na

nke Igbo Izugbe niihi na akara miin ahụ erughi 2.5.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Atọ

Kedu ka Olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe?

Tebul Nke Atọ: Miin na Standad Divieshọn na-egosi etu olundị Nkanụ si

emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe.

Ọnụọgụ Okwu Igbo Mkpụrụokwu Bekee SD Mkpebi 1 Nwere Have 2.52 .499 Ọ dabara 2 Akpa Bag 2.74 .438 Ọ dabara 3 Ọṅụ Happiness 2.04 .204 Ọ dabaghị 4 Agha War 2.36 .481 Ọ dabaghị 5 Nṅomi To emulate 2.05 .231 Ọ dabaghị 6 Mmadụ Human being 2.12 .333 Ọ dabaghị 7 Nye Give 2.16 .370 Ọ dabaghị 8 Anyasị Dark 2.05 .227 Ọ dabaghị 9 Eluigwe Heaven 2.12 .330 Ọ dabaghị 10 Ọnwa Moon 2.15 .358 Ọ dabaghị 11 Aṅara Garden-egg 2.09 .289 Ọ dabaghị 12 Aka Hand 2.84 .358 Ọ dabara 13 Nwa Child 2.52 .499 Ọ dabara 14 Anyịnya Horse 2.05 .231 Ọ dabaghị 15 Ṅụọ Drink 2.03 .178 Ọ dabaghị 16 Gbaghara Forgive 2.04 .209 Ọ dabaghị 17 Enwe Monkey 2.02 .146 Ọ dabaghị 18 Ụkpaka Oil-bin 2.03 .194 Ọ dabaghị 19 Were Take 2.03 .184 Ọ dabaghị 20 Anyanwụ Sun 2.05 .218 Ọ dabaghị 21 Ụlọ House 2.07 .259 Ọ dabaghị 22 Onyinye Gift 2.22 .418 Ọ dabaghị 23 Osisi Stick 2.08 .282 Ọ dabaghị 24 Isi Head 2.06 .240 Ọ dabaghị 25 Anya Eye 2.02 .149 Ọ dabaghị 26 Ihe Thing 2.03 .194 Ọ dabaghị 27 Afọ Stomach 2.03 .184 Ọ dabaghị 28 Onye Who 2.05 .218 Ọ dabaghị 28 Nwaanyị Female 2.07 .259 Ọ dabaghị 30 Nwoke Male 2.22 .418 Ọ dabaghị Mgbakọtaọnụ Miin 2.16 .098

48

Tebul nke atọ dị n’elu ebe a na-egosi na Olundị Nkanụ na-emetụta

ụmụakwụkwọ nke ukwu n’odide Igbo Izugbe niihi na ọ bụ naani ndị nke

mbụ, nke abụọ, nke iri na abụọ na iri na atọ nwere akara miin 2.52, 2.74,

2.84 na 2.52 nke ruru 2.5 bụ miin ọnodụ mkpebi akara miin anabatara na

nchọcha a. Nke a gosiri na ọ bụ naanị okwu anọ ka ụmụakwụkwọ nwere ike

idepụta n’Igbo Izugbe. N’aka nke ọzọ ndịna malite na nke atọ ruo na nke iri

na otu ma bido na nke iri na anọ were ruo na nke iri atọ nwere akara miin

pere mpe karịa 2.5. Nke a gosiri na ụmụakwụkwọ enweghi ike idepụta okwu

ndị ahụ n’Igbo Izugbe nke gosiri na olundị Nkanụ na-emetụta ha n’odide

Igbo Izugbe. Ọzọ kwa, mgbakọtaọnmiin bụ 2.16 nke dị nta karịa 2.5 bụ

ọnọdụ miin mkpebi ndị a nabatara na nchọcha.

Aj ụjụ Nchọcha nke Anọ

Olee ka Mpaghara ebe Ụlọakwụkwọ dị si emetụta Ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta dị na zoon mmụta Agbanị na

Steeti Enugwu?

Tebul Nke Anọ: Miin na Standad Divieshọn na-egosi etu mpaghara ebe

ụlọakwụkwọ di si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

Ọgụ Ebe Ụlọakwụkwọ N SD

1 Ebe mepere emepe 173 2.191 .0850

2 Ebe emepeghi emepe 284 2.124 .0484

Mgbakọtaọnụ Miin 2.157

49

Tebul nke anọ na-egosi na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na-emetụta

ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe. O gosiri na ụmụakwụkwọ nọ ebe

mepere emepe ka mee nke ọma n’ọmụmụ Igbo Izugbe karịa ndị nọ n’ebe

emepeghị emepe niihi na miin 2.124 ebe emepeghị emepe dị nta karịa nke

ndị nọ ebe mepere emepe bụ 2.191 standad divieshọn ha bụ 0.484 na .0850

n’otu n’otu. Etu o sịla dị miin ndị ahụ bụ 2.124 na 2.191 erughi 2.5 bụ miin

ọnọdụ mkpebi miin a nabatara na nchọcha a. Nke a pụtara na mpaghara ebe

ụlọakwụkwọ dị na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Ise

Kedu ka jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe n’odo

sekọndịrị nta dị na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu?

Tebul Nke Ise: Miin na Standad Divieshọn na-egosi etu jenda si emetụta

ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

Ọgụ Jenda N SD

1 Oke 172 2.138 .0580

2 Nwaanyị 285 2.156 .0791

Mgbakọtaọnụ Miin 2.147

Miin na standad divieshọn pụtara ihe na tebul nke ise na-egosi na

jenda na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe. O gosiri na ndị

nwaanyị ka mee nke ọma na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ niihi na akara

miin ha bụ 2.156 gafeere nke ndị oke bụ 2.138. Site na tebul nke ise, ọ bụ

50

ezie na miin ndị oke bụ 2.138; ebe nke ndị nwaanyị bụ 2.156, mana ha abụọ

erughi ‘2.5’ bụ akara miin ọnọdụ mkpebi miin ndị a ga-anabata na nchọcha

nke gosiri na jenda na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe n’ogo

sekọndịrị nta dị na zoon mmụta Agbanị na steeti Enugwu. Ọzọ kwa, o

gosikwara na Olundi Nkanụ na-emetuta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo

Izugbe.

Nnwale Ụmaokwu Nke Mbụ (HO1) site n’iji T-test

HO1: E nweghi ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ ụmụakwụkwọ nọ

n’ime obodo na nke ndị nọ n’obodo mepere emepe n’ịkpọpụta fọnịm Igbo

Izugbe.

Tebul nke Isii na-egosi ndịmiche n’akara miin agbammbọ

ụmụakwụkwọ dị ka o si metụta ebe ụlọakwụkwọ dị.

Ebe ụlọakwụkwọ t df Sig (2-tailed)

Miin Ndimiche

Mkpebi

Ebe mepere emepe 10.738 455 .000 .06705 NS

Ebe emepeghị emepe 9.479 241.081 .000 .06705 NS

Mgbakọtaọnụ 20.217 696.081

Tebul nke isii na-egosi na akara miin ndịmiche ndị ụmụakwụkwọ nọ

ebe mepwere emepe na ebe emepeghi emepe bụ 0.000 nke pere mpe karịa

0.05 bụ ogo ndịmiche e ji nwalee ụmaokwu nchọcha a. Nke a pụtara na a

nabataghị ụmaokwu nchọcha a nke gosiri na e nwere ezigbo ndịmiche

51

n’ọsịsa akara miin ụmụakwụkwọ nọ n’ebe mepere empe na nke ndị nọ ebe

emepeghị emepe.

Nnwale Ụmaokwu nke Abụọ:

HO2: Enweghi ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ ụmụakwụkwọ ndị

nwoke na ndị nwaanyị n’ịkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe.

Tebul Nke Asaa: Akara miin agbammbọ nnwale ụmaokwu etu jenda si

emetụta ụmụakwụkwọ na mkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe.

Jenda t df Sig (2-tailed) Miin Ndimiche

Mkpebi

Oke -2.628 455 .009 Ndimiche

Nwaanyị -2.831 437.823 .005 -.01825

Mgbakọtaọnụ -5.459 892.823

Tebul nke asaa dị n’elu ebe a na-egosi akara miin ndimiche

agbammbọ ụmụakwụkwọ ndị nwoke na nke ndị nwaanyị nke bụ -.01825 na -

.01825 n’otu n’otu. Ọzọ kwa akara ndịmiche ndị nwoke bụ .009 ebe nke ndị

nwaanyị bụ .005. O gosiri na akara ndị ahụ dị nta karịa 0.05 bụ ogo nnwale

ụmaokwu nchọcha a. Nke a gosiri na e nwere ezigbo ndịmiche n’akara miin

agbammbọ ụmụakwụkwọ ndị nwoke na ndị nwaanyị.

52

Nchịkọta Ihe A Chọpụtara

Site na rizọlt nchọcha e depụtara n’elu ebe a, a chọpụtara na:

Tebul nke mbụ gosiri na e nwere ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị

Nkanụ na nke Igbo Izugbe nke na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo

Izugbe; Tebul nke abụọ gosikwaziri na e nweghi myiri na mkpọpụta fọnịm

olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe; Ọzọ kwa, tebul nke atọ gosipụtara na

olundị Nkanụ na-emetụta ụmụakwụkwọ ndị sekọndịrị nta n’odide Igbo

Izugbe ebe Tebul nke anọ na nke ise gosiri na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị

na jenda na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

53

ISI NKE ISE

NKATA, MMECHI, IHE ND Ị NWERE IKE ỊDAPỤTA NA MM ỤTA

N’ỌDỊNIHU, AT ỤMAT Ụ/NTỤNYEUCHE, NSOGBU E ZUTERE NA

NCHỌCHA, EBE NDỊ ỌZỌ KWESIRI IMEKWU NCH ỌCHA,

NCHỊKỌTA

N’isi nke ise, onye nchọcha lebara anya n’ihe ndị a: Nkata maka rizọlt,

mmechi, ihe ndị nwere ike ịdapụta na mmụta n’ọdịnihu,

Atụmatụ/Ntụnyeuche, Nsogbu e zutere na nchọcha, Ebe ndị ọzọ kwesiri

imekwu nchọcha na Nchịkọta.

Nkata Maka Rịzọlt

Aj ụjụ Nchọcha nke Mbụ: Kedu ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị

Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

Rizọlt e nwetara maka ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na

nke Igbo Izugbe gosiri na e nwere ezigbo ndịiche na mkpọpụta okwu ụfọdụ.

Nke a pụtara ihe na miin niile dị na tebul nke mbụ nke malitere na miin

ndịna nke mbụ 2.29 wee ruo na miin ndịna nke iri atọ bụ 2.46. Ihe nke a

pụtara bụ na o nweghi okwu ọbụla ụmụakwụkwọ kpọtara nke ọma n’ime

okwu iri atọ e nyere ha. Nke a bụ niihi na o nweghi miin ọbụla ruru 2.5 bụ

miin ọnọdụ mkpebi. Niihi nke a, o gosiri na e nwere ndịiche na mkpọpụta

fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. Anọzie (1999) kwadoro na fọnịm

bụ ụdaasụsụ nke na-ebute nghọta dị iche iche na mkpụrụokwu abụọ maọbụ

karịa bụ ndị yiri onwe ha ma e wezuga otu mkpụrụụda ndi ahụ. Ọzọ kwa,

53

54

Ngoesi (2000) kọwara na olundị di iche iche mere ka ọ na-esiri ndị si n’otu

mpaghara ala Igbo ike ịghọtagbado ihe ndị si na mpaghara ọzọ na-asụ.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Abụọ: Olee Myiri d ị n’etiti Mkp ọpụta Fọnịm

Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

Site na rizọlt e nwetara maka myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị

Nkanụ na nke Igbo Izugbe, o gosiri na e nweghi myiri dị n’etiti mkpọpụta

okwu n’olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. Nke a bụ niihi na akara miin

zipụtara etu ụmụakwụkwọ si kpọpụta okwu e nyere ha malitere na 2.29 wee

ruo na 2.46 nke erughi 2.5 bụ miin ọnọdụ mkpebi miin ndị a nabatara na

nchọcha a. Nke a pụtara na onweghi okwu ụmụakwụkwọ kpọtara nke ọma

etu e si akpọ ha n’Igbo Izugbe.

Ọzọ kwa, niihi na ụmụakwụkwọ enweghi ike kpọọ okwu ndị ahụ etu o

kwesiri n’Igbo Izugbe, o gosiri na e nweghi myiri n’etiti mkpọpụta okwu

n’olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe. Nke a na-emetụta ha n’ọmụmụ Igbo

Izugbe. Nke a dabara n’ihe onyeisi ule WAEC (2002) kwuru na

ụmụakwụkwọ emeghi nke ọma n’ajụjụ nke atọ e nyere ha n’ule. O kwuru na

a tụrụ anya ka ụmụakwụkwọ gosipụta ebe mkpọpụta fọnịm maọbụ

mkpụrụụdaasụsụ ndị a: /m/ /p/ /b/ /f/ /n/ ma ndị zara ajụjụ a ebughi ibu niihi

na isiokwu a eteela o bidoro bụụrụ ụmụakwụkwọ nnukwu nsogbu. Nke a

gosiri na enweghi myiri na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe.

55

Aj ụjụ Nchọcha Nke Atọ: Kedu ka Olundị Nkanụ si emetụta

Ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe?

Nchọpụta nchọcha/rizọlt e nwetara na tebul nke atọ gosiri na olundị

Nkanụ na-emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe. Nke a pụtara ihe na

ndịna nke mbụ, nke abụọ, nke iri na abụọ na nke iri na atọ niihi na ha nwere

miin 2.52, 2.74, 2.84 na 2.52 n’otu n’otu. Miin ndị ahụ gafeere 2.5 bụ ọnọdụ

mkpebi miin ndị a nabatara na nchọcha a. Nke a gosiri na ọ bụ naanị okwu

anọ ka ha detara nke ọma n’ime okwu iri atọ e nyere ha dee n’Igbo Izugbe.

Miin ndịna ndị ọzọ malitere na 2.04 ruo na 2.22 ndị erughi 2.5 bụ miin

ọnọdụ mkpebi miin ndị a nabatara na nchọcha a nke gosiri na olundị Nkanụ

na-emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe. Iji kwado nke a, Ngoesi

(2000) kọwara na mgbanwe na mkpụrụụda na-ebute ndịiche n’olundị na

Igbo Izugbe n’ụdị fọnọlọjị nke na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo

Izugbe ọ kachasị n’odide Igbo. O gosiri na ọmụmụ asụsụ abụghị naanị na

mkpọpụta kama o metụtara odide ya.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Anọ: Olee ka Mpaghara ebe Ụlọakwụkwọ dị si

emetụta Ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe n’ogo Sekọndịr ị Nta dị na

Zoom Mmụta Agbanị na Steeti Enugwu?

Rizọlt nchọcha gbasara etu mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta

ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe gosiri na ụmụakwụkwọ ndị nọ n’ebe

mepere emepe ka mee nke ọma na mkpọpụta okwu n’Igbo Izugbe karịa ndị

nọ n’ebe emepeghị emepe. Nke a bụ niihi na miin agbammbọ ụmụakwụkwọ

56

ndị nọ ebe mepere emepe bụ 2.191, ebe nke ndị nọ ebe emepeghị bụ 2.124.

Miin agbammbọ 2.191 gafeere nke 2.124. O gosiri na ndị nọ n’ebe mepere

emepe ka eme nke ọma n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe karịa ndị ogbo ha nọ

n’ime obodo. Ọzọ kwa, n’agbanyeghi na miin ndị nọ n’ebe mepere emepe

gafeere nke ndị nọ ebe emepeghi emepe, miin abụọ ndị ahụ erughị 2.5 bụ

miin ọnọdụ mkpebi miin a nabatara na nchọcha a. Nke a pụtara na mpaghara

ebe ụlọakwụkwọ dị na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ Igbo Izugbe.

Nke a dabara na nchọpụta Ntumi (1983) niihi na o kwuru na ndịiche dị

na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na-apụta ihe na mmụta asụsụ ha. Nke a

gosiri na mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ

Igbo Izugbe. N’ịga n’ihu, Ụmọ (2001) kwadoro nke a niihi na o kwuru na

ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa ndị

nọ n’obodo emepeghị emepe n’ọmụmụ asụsụ Igbo. Ọzọ kwa, Ọbasị (2011)

kọwara na ọ bụrụla ihe a maara nke ọma na ụlọakwụkwọ ndị nọ n’obodo

mepere emepe na-aka eme nke ọma karịa ndị nọ n’obodo emepeghị emepe

niihi na a na-enwe ndị nkụzi a zụrụ nke ọma na ngwa nkụzi ndị ọzọ n’obodo

mepere emepe karịa n’obodo emepeghị emepe.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Ise: Kedu ka Jenda si emetụta Ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ Igbo Izugbe n’ogo Sekọndịr ị Nta dị na Zoon Mmụta Agbanị

na Steeti Enugwu?

Nchọpụta nchọcha e nwetara n’ajụjụ nchọcha nke ise maka jenda

gosiri na jenda na-emetụta ụmụakwụkwọ n’ogo sekọndịrị nta n’ọmụmụ Igbo

57

Izugbe. O gosikwara na ndị nwaanyị ka mee nke ọma na mkpọpụta okwu ndị

ahụ e nyere ha ka ha kpọpụta. Ọzọ kwa, rizọlt nchọcha a gbasara jenda

gosikwara na Olundị Nkanụ ka emetụta ndị nwoke n’ọmụmụ Igbo Izugbe

karịa nnwaanyị. Nke a pụtara ihe na miin agbammbọ ha niihi na ebe miin ndị

nwaanyị bụ 2.156, nke ndị nwoke bụ 2.138. N’agbanyeghị nke a, miin abụọ

ndị ahụ erughi 2.5 bụ miin ọnọdụ mkpebi miin a nabatara na nchọcha. Ọzọ

kwa, mgbakọtaọnụ miin ha bụ 2.147 nke erughi 2.5. Niihi nke a, o kwesiri

ikwu na olundị Nkanụ na-emetụta ụmụakwụkwọ ndị nwoke na ndị nwaanyị

na mkpọpụta/ọmụmụ Igbo Izugbe.

Wale (1999) kwadoro nke a mgbe o kwuru na ụmụ nwaanyị na-enwe

mmasị n’asụsụ karịa ndị nwoke. Umo (2001) chọpụtakwara na a bịa n’ihe

gbasara aghọtaazaa na nkọwa n’asụsụ ọbụla na ụmụnwaanyị na-enwekarị

mmụọ ịmụ asụsụ karịa ụmụ nwoke. Iji kwado nke a, Akabogu (2002) gosiri

na ụmụakwụkwọ ndị nwaanyị na-amụtakarị asụsụ ọsọọsọ karịa ndị nwoke

mgbe o kwuru na ndịiche dị na jenda bụ otu ụzọ pụtakarịrị ihe e si egosipụta

na ndị nwaanyị ka eme nke ọma n’ịmụ asụsụ dị iche iche karịa ndị nwoke

n’ụlọakwụkwọ. Akabogu kọwakwara na malite n’ikwu okwu, ndị nwaanyị

na-aka eme nke ọma n’ịkpọpụta okwu ndị nwere otu ụda na ụda abụọ. Ya

bụ, jenda ka emetụta ụmụakwụkwọ ndi nwoke n’ọmụmụ Igbo Izugbe na

Sekondịrị nta dị na zoon mmụta Agbanị nke steeti Enugwu.

58

Ihe Ndị Nwere Ike Ịdapụta na Mmụta N’ọdịnihu

Ọtụtụ ihe nwere ike ịdapụta na mmụta n’ọdịnihu site na nchọpụta

nchọcha a bụ:

a) Ọ bụrụ na ndị gọvmenti agbaghị mbọ hụ na ọ bụ naanị ndị nkụzi a

zụrụ nke ọma n’asụsụ Igbo na-akụzi asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ, bụ ndị

ga-enye aka kụziere ụmụakwụkwọ myiri na ndịiche dị n’etiti

mkpọpụta fọnịm olundị dị iche iche na nke Igbo Izugbe, ọ ga-eme ka

ụmụakwụkwọ na-agwakọrịta olundị ha na nke Igbo Izugbe ọnụ mgbe

ha na-akpọpụta ma na-edekwa asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ. Ọnọdụ dị

etu a ga-ebutere ụmụakwụkwọ ndọghachi azụ na-agbammbọ ha

n’ụlọakwụkwọ ya na n’ule asụsụ Igbo dị iche iche.

b) Ebe ọ bụ na nchọpụta sitere na nchọcha a gosiri na Olundị Nkanụ na-

emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe, nke a gana-adọghachi

ụmụakwụkwọ azụ n’edemede asụsụ Igbo dị iche iche n’ụlọakwụkwọ.

c) Nchọpụta sitere na nchọcha a gosiri na ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo

mepere emepe ka mee nke ọma karịa ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo

emepeghị emepe n’ịkpọpụta na idepụta fọnịm Igbo Izugbe, nke a

nwere ike ime ka ụmụakwụkwọ ndị nọ n’obodo emepeghi emepe na-

agbapụ n’ụlọakwụkwọ ha na-agbaga n’ụlọakwụkwọ ndị dị n’obodo

mepere emepe. Nke a agaghị eweta nkwalite elu n’ebe ụlọakwụkwọ

ndị nọ n’ime obodo dị.

59

d) Nchọpụta nchọcha a gosịkwara na jenda na-emetụta ụmụakwụkwọ ndị

sekọndịrị nta na zoon mmụta Agbanị na steeti Enugwu. Nchọpụta a

zipụtara na ụmụakwụkwọ ndị nwaanyị mere nke ọma karịa

ụmụakwụkwọ ndị nwoke n’ịkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe. Nke a na-

egosi na ihe nwere ike ịdapụta n’ọdịnihu bụ na a ga-aka nwee ọtụtụ

ndị nwaanyị ndị na-eme nke ọma n’ọmụmụ asụsụ Igbo karịa ndị

nwoke.

Nsogbu E Zutere Na Nchọcha

Onye nchọcha zutere nsogbu ndị a mgbe ọ na-eme nchọcha.

a. Ọ hịara onye nchọcha ahụ ịchọta akwụkwọ dị iche iche o jiri mee

nchọcha n’isiokwu o mere nchọcha na ya.

b. O were onye nchọcha ọtụtụ ụbọchị ịga n’ụlọakwụkwọ ndị o jiri mee

nchọcha ga zụọ ndị nkụzi ga-enyere ya aka kee ma nakọtakwa ngwa

ọrụ o jiri mee nchọcha.

c. Onye nchọcha zụtakwara nsogbu ụkọ ego niihi na ọtụtụ ọnụọgụ

ụlọakwụkwọ e jiri mee nchọcha bụkarị n’ime ime obodo ka ha dị. Nke

a mere na onye nchọcha na-agbafu nnukwu ego tupu o ruo

n’ụlọakwụkwọ ndị ahụ.

d. Nsogbu ọzọ bụ na ọ hịara onye nchọcha ahụ ịga n’otu ụlọakwụkwọ

ugboro ugboro iji hụ na ọ nakọtachara ngwa ọrụ nchọcha ya.

60

Ntụnyeuche/Atụmatụ

Site na nchọpụta nchọcha a ka onye nchọcha si atụpụta ntụnyeuche

ndị a:

a. O kwesiri ka ndị nkụzi asụsụ Igbo tinye uchu hụ na ụmụakwụkwọ

mụtara nke ọma myiri na ndịiche dị n’etiti mkpọpụta fọnịm olundị na

nke Igbo Izugbe.

b. Ndị nkụzi ga-agba mbọ were naanị fọnịm Igbo Izugbe na-akụziri

ụmụakwụkwọ asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ, ọ kachasị ụlọakwụkwọ ndị

nọ na-ebe emepeghị emepe.

c. Govmenti ga-agba mbọ hụ na ọ bụ naanị ndị nkụzi a zụrụ nke ọma

n’ọmụmụ asụsụ Igbo ga na-akụzi ya bụ asụsụ n’ụlọakwụkwọ dị iche

iche.

d. O kwesiri ka gọvụmentị chịkọbara ndị nhazi kọrịkulum ọzụzụ Izugbe

maka ịhazi kọrịkulum ọmụmụ asụsụ Igbo nke isiokwu ya ga-agbado

ụkwụ n’ọlundị, Igbo Izugbe na mkpụrụụdaasụsụ.

e. Ụmụakwụkwọ ndị nwoke kwesiri ka e nwee ihe onyinye ajamike a ga

na-enye ha iji wee kwalite mmụọ ha n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe ka

ha ghara ịdị na-ala azụ na mmụta asụsụ Igbo Izugbe.

f. Ndị ode akwụkwọ Igbo kwesiri iji naanị fọnịm Igbo Izugbe na-ede

akwụkwọ niile e ji eme ọmụmụ asụsụ Igbo n’ụlọakwụkwọ niile.

61

g. O kwesiri ka gọvụmenti na-enye ndị nkụzi nọ n’obodo emepeghị

emepe ihe onyinye agbamume ka ha ghara ịdị na-agbapụ gaa naanị

n’ụlọakwụkwọ ndị dị n’obodo mepere emepe.

Ebe Ndị Kwesiri Imekwu Nchọcha

Ebe ndị ọzọ onye nchọcha na-ele anya na o kwesiri ka ndị ọzọ ga-eme

nchọcha lebaa anya gụnyere:

a. Mmetụta Fọnịm Olundị Ọgwụ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe n’ogo

sekọndịrị nta na zoon mmụta Ọgwụ na Steeti Enugwu.

b. Ntụle mmetụta fọnọlọ Olundị dị iche iche n’ọmụmụ Igbo n’ogo sịnịọ

sekọndịrị na zoon mmụta Izii na Steeti Aboyi.

c. Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta Fọnịm Igbo Izugbe n’ogo sịnịọ

sekọndịrị na zoon mmụta Agbanị na Steeti Enugwu.

Nchịkọta

Nchọcha a lebara anya na Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta

Fọnịm Igbo Izugbe n’ogo Sekọndịrị nta na Zoon Mmụta Agbanị na Steeti

Enugwu. Onye nchọcha haziri isiokwu nchọcha a n’ụzọ ise zuru oke.

Isi nke mbụ metụtara mkpọlite. N’ebe a, onye nchọcha lebara anya

n’ihe ndị a: Ntọala nchọcha, Nsogbu nchọcha, Mbunuche nchọcha, Uru

nchọcha, Oke nchọcha, Ajụjụ nchọcha na Ụmaokwu. N’isi nke abụọ bụ

ntụleghari agụmagụ, onye nchọcha haziri nke a n’ụzọ anọ ndị gụnyere: Atụtụ

nkọwa, Atụtụ mmụgharị, Nchọcha a hụrụ anya na Nchịkọta ntụlegharị

62

agụmagụ. Ọzọ, n’isi nke atọ, onye nchọcha lebakwara anya n’ihe ndị a: Ụdị

nchọcha, Ebe nchọcha, Ndị e ji mee nchọcha, Nsere na usoro nsere, Ngwa

nchọcha, Nnyocha ngwa nchọcha, Nnwale ntụkwasiobi ngwa nchọcha,

Usoro nnweta ihe nchọcha na Usoro nhazi ihe nchọcha maọbụ data. N’isi

nke anọ, onye nchọcha haziri ihe a chọpụtara na tebul site n’ịgbasoro ajụjụ

nchọcha ndị ahụ duziri nchọcha a. N’ikpeazụ, onye nchọcha nọrọ n’isi nke

ise wee lebaa anya na nkata maka rizọlt, mmechi, ihe ndị nwere ike ịdapụta

na mmụta n’ọdịnihu, Atụmatụ, Ntụnyeuche, Nsogbu e zutere na nchọcha,

Ebe ndị ọzọ kwesiri imekwu nchọcha na nchịkọta.

63

NRỤTỤAKA Adigwe, J.C. (1992). Gender differences in chemical problem solving

among Nigerian students. Research, Science and Technological Education 10 (2) 187-201.

Akabogu, J.U. (2002). Effects of secondary school students’ exposure to English language registers contextual clues on achievement in reading comprehension. A Ph.D thesis (Unpublished) Arts Education Dept. UNN.

Akabogu, J.U. (2006). The relevance of ICTs in the teaching and leaning of English as a second language in Nigerian secondary school. In D.Eze & N.Onyegegbu. Information and Communication Technology in the Service of Education, 1 (1) 225-247

Ali, A. (2006). Conducting research in education and the social sciences. Enugu: Tashiwa Network.

Anagbogu, P.N. (2001). Introduction to linguistics. Awka: J.E.C. Press.

Anozie, C.C. (1999). Lingwistiki sayensị asụsụ. Enugu: Tashiwa Networks Publishers.

Azikiwe, U. (1998). Language learing and teching, Nsukka: Fulladu Publication Company.

Bandura, A. (1925). Social learning theory. Englewood Cliff N.J: Prentice Hall.

Bateson, D. & Parsons, C.S. (1998) Sex-related differences in science achievemnt. A possible testing artifact. International Journal of Science Education (4), 371-285.

Brooks, N. (2006) Language and learning: Theory and practice. New York: Harcourt Brace and World.

Dike, U. & Ugorji, J.U. (1989) Ụmị nkọwa utọasụsụ Igbo. Onitsha: Kawuritz and Manilas Publishers.

64

Ebe, A.E. (2008) Phonological problems encountered by Igbo learners of English language as L2 in post primary schools in Isi-Uzo L.G.A of Enugu State. Journal of Languages and Literature. (l.2), 2. F.C.E Eha-Amufu 23-32.

Emenanjo, E.N. (1978). Elements of mordern Igbo grammar. Ibadan: Oxford University Press.

Ewelum, C. (2010). Mmeta nke Ọma N’Ụtọasụsụ n’ule secọndịrị. Ntụle Ụmụ akwụkwọ Asumabụọ na Zoonu Mmụta Nsụka dị na Steeti Enugwu. Unpublished M.Ed. Thesis, University of Nigeria Nsukka.

Faloye, E. (1985). Factors affecting candidate’s performance in West African School Certificate Examination. Researach Report. 4-6

Farinde, R.O. (2005). Nigerian Languages in Education and National Development. Journal of Teacher Education. Ondo, 81 (pp.19-25).

Federal Republic of Nigeria (2004). National policy on education. Lagos: NERDC Press.

http//www.wikipedịa.com (2011). fọnịmnkeigboizugbe.org.ny/pdf

Ikekọnwụ, C.I. (1986). A lexico phonotactic study of Northern Igbo Dialect. PhD. Thesis, University of Nigeria.

Imoagene, O. (1979). Predicting success in developing society. 5th Inaugural Lecture, 1978/79, Faculty of Social Sciences, University of Ibadan.

Lawless, L.K. (2005). English Dialects retrieved from WWW.elearnenglishlanguage.com

Madu, B.C. (2004). Effects of a constructive-based instructional model on students’ conceptual change and retention in physics. Unpublished Ph.D. Desertation, faculty of Education, University of Nigeria, Nsukka.

Mgbodile, T. O. (2000). Understanding children. A better way to useful upbringing. Enugu: Magnet Business Enterprises.

65

Mohammed, A. (1995). Communicative competence acquisition in infelicitous learning environment: The problem with SSS English in Nigeia. In A Bamgbose et al (Eds). New English 52-68. Nigeria: Nusoro Publishers.

Ngoesi, M.C (2000). Nchịkọta ihe Ọmụmụ Nke Asụsụ Igbo. Anambara: Optimal Press.

Nnachi, R.O. (2007). Advanced psychology of learning and scientific enquiries. Owerri: Toban Publishers.

Nnene, B.G. (2006) Analysis of error between English phonological parterns and Ọgwụ Dialect of Igbo Among Senior secondary School Students in Awgu Education Zone of Enugu State. M.Ed. Project, Department of Arts Educaion, University of Nigeria Nsukka.

Ntumi, A. (1983). The socio-cultral environment of the African child: Implication for curriculum development for early childhood education: Journal of the Counselling Association of Nigeria, The Consellor,81-88.

Nwagu, E.K. (1990). Development and standardization of social studies achievement test (SSATS) for junior secondary schools in Anambra State. PhD Thesis. Department of Social Studies, University of Nigeria Nsukka.

Nwadike, I. U. (2002). Igbo Language in Education: An historical study. Anambra State, Nigeria: Pacific publishers.

Nwodo, C.S. (2008). Applied English Linguistics: An introductory approachi. Nigeria: Liben Press.

Nworgu, B.G. (2006). Educational research: Basic issues and methodology. Nsukka: University Trust Publshers.

Obasi, M.N. (2011)Urban-rural differential in teaching and learning of geography in Ahiazu Mbaise and Owerri municipal counsel in Imo State. Environmental Research Journal. Owerri: Scientific research publishing company.

Ogbo, O. (1984). Saving the Igbo Language. Ụwa Ndị Igbo Journal (1) 103-104.

66

Ogbuehi, C. U. (2002). Interence of mother tongue (Igbo) on English language and suggested solutions: English as a second language in Nigeria. Nsukka: Magnet Business Enterprises

Okoli, A.L. (2005). Ntọala Asụsụ na Agụmagụ Ederede Igbo Enugu: Fidgina Global Books.

Oluikpe, B.O. (1979). Igbo transformational syntax. The Ngwa Dialect Example. Onitsha: African Educational Publishers.

Oluikpe, B.O. & Nwegbe, W.D.(1993). In-service trainning scheme for English teahers in junior secondary schools. Paper Presented at the English Development Programme Workshop, held in Lagos from 24th-26th Novermber. National Language Centre Lagos.

Skinner, B.F. (1957). Verbal Behaviour. New York: Appletion.

SPILC (Society for Promoting Igbo Language and Culture) Recommendations of the Standardization Committee. Vol. 1 1977

The West African Examination Council (WAEC). 1999, 2000, 2003, 2004, 2007, 2008, 2009. Chief Examiners Reports Nigeria. Lagos: WAEC.

Ude, U.F. (2012). Mmetụta Fọnọlọji Olundị Udi n’Omụmụ Asụsụ Igbo Izugbe n’Ogo Sinịọ Sekọndịrị na Zoon Mmụta Nke Udi na Steeti Enugwu. An Unpubished M.Ed. Thesis, University of Nigeria Nsukka.

Ume, I.A.O, Ugoji, J.U. & Dike, G.A. (1989). Ụmị Nkọwa Ụtọasụsụ Igbo. Onitsha: Kawuriz and Manilas Publishers.

Ụmọ, C.U. (2001). Effects of Games on the Achievement and Interest of J.SS. in Igbo Grammar. A Ph.D Thesis. University of Nigeria Nsukka.

Uwalaka, A.J. (2011). “Dialects an Dialects and Dialectical Problems”. A seminar Paper Preseted in Faculty of Education, University of Nigeria Nsukka.

Wale, J.S. (1999). Principle and Practices of Education. Hong: Sheek Weh Tong Printing Press.

Williams, D. (2001). English language teaching: An integrated approach. Ibadan: Spectrum Books.

67

Apendiiks Nke Mbụ

Faculty of Education, Department of Arts Education, School of Postgraduate Studies, University of Nigeria Nsukka. 30th May, 2013

Ezigbo Nna m ukwu/Nne m ukwu,

NGWA NCHỌCHA

Abụ m nwaakwụkwọ na-agụ akwụkwọ n’ụlọakwụkwọ a kpọrọ aha

n’elu ebe a. Ana m agụ akwụkwọ maka (M.Ed). Ana m eme nchọcha

n’isiokwu a bụ “Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta Fọnịm Igbo Izugbe”

n’ogo Sekọndịrị nta na Zoon Mmụta Agbanị na Steeti Enugwu

Ana m arịọ ka ị nyocha abụọ ndị a onye nchọcha haziri maka ime

nchọcha a. Ngwa nchọcha ndị ahụ gụnyere nnwale ekwurunọọnụ na ajụjụ

njụmaza. Ntụziaka gị dị mkpa iji hụ na ngwa nchọcha ndị a tozuru maka

inweta ngwa a ga-eji mee nchọcha a.

Daalụ maka enyemaka gị.

Abụ m,

Ugwu Agatha Chinelo (Oriakụ)

68

Faculty of Education, Department of Arts Education, School of Postgraduate Studies, University of Nigeria Nsukka. 30th May, 2013

Ezigbo onye Nzamajụjụ,

Abụ m nwaakwụkwọ na-agụ akwụkwọ n’ụlọakwụkwọ a kpọrọ aha ya

n’elu ebe a. Ana m agụ akwụkwọ maka (M.Ed). Ana m eme nchọcha

n’isiokwu a bụ “Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta Fọnịm Igbo Izugbe”

n’ogo Sekọndịrị nta na Zoon Mmụta Agbanị na Steeti Enugwu

Biko, e nwere ngwa nchọcha abụo bụ nnwale mkpọpụta na ajụjụ

njụmaza. E kere ha ụzọ atọ. Mpaghara nke mbụ metụtara ebe ị ga-akọwa

onwe gị; nke abụọ bụ ebe ị ga-akpọpụta okwu ụfọdụ na fọnịm Igbo Izugbe,

ebe mpaghara nke atọ ga-abụ ebe ị ga-aza ajụjụ ederede dị iri.

Ọ dị mkpa ime ka ị mata na o nweghị ihe ọzọ a ga-e ji ụsa/ọsịsa ị ga-

enye wee mee karịa ihe gbasara mmụta.

Daalụ maka enyemaka gị.

Abụ m,

Ugwu Agatha C (Oriakụ)

69

Biko gbaa mbọ kowaa onwe gị nke ọma na Nke ji ‘A’. Nke ji ‘B’ bụ

mkpọpụta okwu ndị ahụ n’Igbo Izugbe. Na nke ji nke atọ ‘CH’, a tụrụ anya

na ị ga-etinye akara ( √ ) na nke ọbụla ị họọrọ dị ka ọsịsa gị.

Nke ji nke mbụ ‘A’. Nk ọwa onwe gị

Aha ụlọakwụkwọ gị ------------------------------------------------------------------

Ebe ụlọakwụkwọ dị (ebe mepere emepe) ( ) (ebe emepeghị emepe) ( )

Ogo Klasị -------------------------------------------------------------------------------

Obodo ----------------------------------------------------------------------------------

Okpuru Ọchịchị ------------------------------------------------------------------------

Jenda Oke ( ) Nwaanyị ( ) ------------------------------------------------------

Maka mkpọpụta okwu ndị ahụ dị n’ajụjụ nchọcha nke mbụ na nke abụọ, lee

anya na nkọwa a:

Ọ kpọtara ya nke ọma – (ỌKPYNỌ)

Ọ kpataghị ya ma ọlị - (ỌKPYMỌ)

Maka ajụjụ nchọcha nke atọ, lekwaazia anya na nkọwa ndị a:

O Detara Ya Nke Ọma (ODYNỌ)

O Detaghị ya ma ọlị (ODYMỌ)

Isiokwu Nchọcha

Mmetụta Olundị Nkanụ na Mkpọpụta Fọnịm Igbo Izugbe N’ogo

Sekọndịrị Nta na Zoon Mmụta Agbanị n’Enugwu Steeti.

70

Mbunuuche Nchọcha

Mbunuuche Izugbe nchọcha a bụ ileba anya na Mmetụta Olundị Nkanụ

na Mkpọpụta Fọnịm Igbo Izugbe n’ogo Sekọndịrị Nta na zoonu Mmụta

Agbanị n’Enugwu Steeti. Nchọcha a ga-elebakwazị anya n’ihe ndị a:

1. Ịchọpụta ndịiche dị n’etiti mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo

Izugbe.

2. Ịchọpụta myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe.

3. Ịmata ma o nwere ka Olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’odide

Igbo Izugbe.

4. Ịchọpụta ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe.

5. Ileba anya ka jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe.

Aj ụjụ Nchọcha

Ajụjụ nchọcha ndị a ga-enye aka duzie nchọcha a

1. Kedu ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

2. Olee myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

3. Kedu ka Olundị Nkanụ si emetụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe?

4. Olee ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị sị emetụta ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe n’ogo sekọndịrị nta dị na zoonu mmụta

Agbanị n’Enugwu Steeti?

5. Kedu ka jenda sị emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe

n’ogo sekọndịrị nta dị na zoonu mmụta Agbanị na Steeti Enugwu?

71

Ụma Okwu

A ga-anwale ụma okwu ndịa n’ogo akara mpụtara ndịmiche bụ 0.05.

Ho1 Enweghị ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ

ụmụakwụkwọ nọ n’ime obodo na nke ndị nọ n’obodo mepere

emepe n’ịkpọpụta fọnịm Igbo Izugbe.

Ho2 Enweghị ezigbo ndịmiche n’akara miin agbammbọ

ụmụakwụkwọ ndị nwoke na ndị nwaanyị n’ịkpọpụta fọnịm

Igbo Izugbe.

Aj ụjụ Nchọcha Nke Mbụ

Kedu ndịiche dị na mkpọpụta fọnịm olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

Ọgụ Ndepụta okwu Igbo Ndepụta na Bekee 1. Nwoke Male 2. Nwaanyị Female 3. Onye Who 4. Afọ Stomach 5. Ihe Thing 6. Anya Eye 7. Isi Head 8. Osisi Stick 9. Onyinye Gift 10. Ụlọ House 11. Anyanwụ Sun 12. Were Take 13. Ụkpaka Oil –bin 14. Enwe Monkey 15. Aňaa How 16. Ňụọ Drink 17. Anyịnya Horse 18. Nwa Child 19. Aka Hand 20. Aňara Garden egg 21. Ọnwa Moon 22. Eligwe Heaven 23. Anyasị Dark

72

24. Nye Give 25. Mmadụ Human being 26. Nṅomi To emulate 27. Agha War 28. Ọňụ Happiness 29. Akpa Bag 30. Nwere Have

Aj ụjụ Nchọcha Nke Abụọ

Olee myiri dị n’etiti mkpọpụta fọnịm Olundị Nkanụ na nke Igbo Izugbe?

Ọgụ Ndepụta okwu Igbo Ndepụta na Bekee 1. Nwoke Male 2. Nwaanyị Female 3. Onye Who 4. Afọ Stomach 5. Ihe Thing 6. Anya Eye 7. Isi Head 8. Osisi Stick 9. Onyinye Gift 10. ụlọ House 11. Anyanwụ Sun 12. Were Take 13. Ụkpaka Oil –bin 14. Enwe Monkey 15. Aňaa How 16. Ňụọ Drink 17. Anyịnya Horse 18. Nwa Child 19. Aka Hand 20. Aňara Garden egg 21. Ọnwa Moon 22. Eligwe Heaven 23. Anyasị Dark 24. Nye Give 25. Mmadụ Human being 26. Nṅomi To emulate 27. Agha War 28. Ọňụ Happiness 29. Akpa Bag 30. Nwere Have

73

Aj ụjụ Nchọcha Nke Atọ:

Kedu ka Olundị Nkanụ si emtụta ụmụakwụkwọ n’odide Igbo Izugbe?

Depụta mkpụrụokwu ndị a e dere na bekee n’Igbo Izugbe

Ọgụ Mkpụarụokwu Bekee Ndepụta n’Igbo Izugbe ỌDYNỌ ỌDYMỌ 1. Have 2. Bag 3. Happiness 4. War 5. To emulate 6. Human being 7. Give 8. Dark 9. Heaven 10. Moon 11. Garden- egg 12. Hand 13. Child 14. Horse 15. Drink 16. Forgive 17. Monkey 18. Oil-bin 19. Take 20. Sun 21. House 22. Gift 23. Stick 24. Head 25. Eye 26. Thing 27. Stomach 28. Who 29. Female 30. Male

Aj ụjụ Nchọcha Nke Anọ:

Olee ka mpaghara ebe ụlọakwụkwọ dị si emetụta ụmụakwụkwọ

n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe?

Aj ụjụ Nchọcha Nke Ise

Kedu ka jenda si emetụta ụmụakwụkwọ n’ọmụmụ asụsụ Igbo Izugbe?

74

Ụlọ akwụkwọ dị na mpaghara Ebe mepere Emepe:

1. GGS Awkunanaw 105 2. Union Sec. Sch Awkunanaw 70 3. Idaw River GSS Enugu 1 109 4. Idaw River GSS Enugu II 86 5. Army Day SS. Awkunanaw I 120 6. Army Day SS. Awkunanaw II 126 7. Uwani SS Enugu I 98 8. Uwani SS Enugu I 85 9. H.R.C Enugu 69 10. C.I. C Enugu 73 11. M/Land SS Enugu 112 12. C SS Obeagu Awkunanaw 112 13. C SS Ugwuaji 76 14. Compr. SS Akwuke 76 15. C S S Ndiagu Amechi 108 16. Model H.S Amechi Awkunanw 114 17. Chukwu Mem SS 44 18. G. G. S Uwanị 119 TOTAL 1702

75

Ụlọ akwụkwọ dị na mpaghara Ebe Emepeghị Emepe:

19. C SS Amagunze 122 20. C SS Nomeh 91 21. C S S Amafor Ugbawka 90 22. B SS Nara 94 23. Unaeze G S S Nara 102 24. C SS Isigwe Ugbawka 123 25. C S S Ihuokpara 104 26. C SS Nkerefi 95 27. C S S Uzam Idodo 99 28. C S S Ubahu 117 29. C S S Mburubu 93 30. Igwebuike C S S Imeoha 61 31. C GS S Enuogu Nkerefi 79 32. C S S Akpawfu 116 33. C S S Owo 98 34. Compr. SS Eziama Idodo 114 35. C S S Mbulu Owo 142 36. G S S Obe 108 37. O H S Ozalla 98 38. C S S Agbani 95 39. Akpugo SS Akpugo 111 40. C S S Obuofia Awkunanaw 81 41. C S S Umueze Awkunanaw 99 42. C S S Akapasha 104 43. G S S Akegbe Ugwu 86 44. C S S Amuri 80 45. Model SS Agbani 151 46. C S S Amodu Awkunanaw 105 TOTAL 2858 GRAND TOTAL 4560

Source: PPSMB Agbani Zonal Office. Nkanu West Local Government Area

Enugu State

76

SCHOOL OF POST-GRADUATE STUDIES

UNIVERSITY OF NIGERIA, NSUKKA

FACULTY OF EDUCATION,

DEPARTMENT OF ARTS EDUCATION

Effected corrections on my M.Ed thesis from external examiner

Name of student: Ugwu, Agatha Chinelo

Reg. No: PG/M.Ed/10/52671

Project Supervisor: Ọkammụta, Uju Umo Ọnụọgụ Peeji Ndejọ Ndezi

1. iv ndi ndị

2. v bia bịa

3. v kasi kasị

4. v ME.D M.Ed.

5. v agaghi agaghị

6. v bụgara bugara

7. v igbazi igbazị

8. v ihazi ihazị

9. v Onuzulike Ọnụzulike

10. vi ekele kwa Ekelekwa

11. vi na-agbamume na agbamume

12. vi ikwu na ibe ikwunaibe

13. ix Usor Nhazi/Ihe Nchọcha Usoro Nhazi Data

14. ix Mgbakwụnye Apendiiks

15. x Onye isi Onyeisi

16. x na akụzị na-akụzị

17. 1 ma ọ bụ maọbụ

77

18. 1 n'ihi niihi

19. 1 ọ bụla ọbụla

20. 1 asxsx asụsụ

21. 2 eji e ji

22. 3 Olundị olundị

23. 3 na-abụghị abụghị

24. 4 ‘L’, ‘r’, ‘n’, ‘f’, ‘h’ /l/, /r/, /n/, /f/, /h/

25. 4 otu etu

26. 5 aka ebe akaebe

27. 6 ahx ahụ

28. 6 o O

29. 7 d[ dị

30. 7 na nakwa

31. 7 ka ọ bụ maọbụ

32. 9 na kwa nakwa

33. 10 klasị klaasị

34. 10 edemede ederede

35. 11 enwere e nwere

36. 13 [ghọta ịghọta

37. 13 Okachasị ọkachasị

38. 14 zoonu zoon

39. 16 iti mkpu ibe maáa

40. 17 ọkọwa nkọwa

41. 18 otu ịkwalite asụsụ omenala Otu Ịkwalite Asụsụ Omenala

42. 19 Ndukwe (1991) referenced Not referenced

43. 19 na ma bụrụkwa nke

78

44. 19 Olund[ Olundị

45. 20 njiri mara njirimara

46. 20 Yoroba Yoruba

47. 20 ndịa ndị a

48. 21 na-ebuteghị ebuteghị

49. 24 isi okwu isiokwu

50. 24 aňaa aṅaa

51. 24 Ñụọ Ṅụọ

52. 24 anyinya anyịnya

53. 25 Kama kama

54. 26 hxkwa hụkwa

55. 27 katigori nkenụdị

56. 27 nwaanyi nwaanyị

57. 28 iňomi iṅomi

58. 28 nňomi nṅomi

59. 28 eňomi eṅomi

60. 29 site Site

61. 29 ha ụmụaka

62. 31 ma Ọzọ

63. 32 nwaanyiị nwaanyị

64. 32 Ọzọkwa Ọzọ kwa

65. 32 n'Enugwu Steeti na steeti Enugwu

66. 32 abụq abụọ

67. 32 nhiahụ nhiahụ

68. 32 nari narị

69. 34 Nwale Nnwale

79

70. 36 ndị ahụ nke

71. 38 Expost-Facto “Expost-Facto”

72. 39 di dị

73. 39 Qnxqgx xmxakwxkwq Ọnụọgụ ụmụakwụkwọ

74. 40 ga-esere seere

75. 40 ga-eji ji

76. 40 a ga-ejikwazi e jikwazi

77. 40 A ga-eserekwazị E serekwaziri

78. 40 a ga-eji ha ji

79. 40 a ga-esi ha si

80. 40 o kwesiri na a ga-enye ọ bụ ya mere e ji nye

81. 41 ga-ebu Bu

82. 41 a ga-enyekwa e nyekwara

83. 41 a ga-eji e ji

84. 41 inwta inweta

85. 42 Ọ bụ olile anya onye nchọcha na onye nchọcha ga-eke ụmụakwụkwọ

E kere ụmụakwụkwọ

86. 42 Ọ ga-enye O nyere

87. 42 ga-akpọpụta kpọpụtara

88. 42 ga-enyekwa nyekwara

89. 42 ga-ekekwa kere

90. 42 A tụrụ anya na nke a ga-ewe

Nke a were

91. 42 a ga-enweta e nwetara

92. 42 A ga-eji O ji

93. 42 ga-anabata nabatara

80

94. 42 agaghị anabata anabataghị

95. 43 a ga-akpọpụta e dere ede

96. 44 rizọlt rịzọlt

97. 44 Ọgụ Ọnụọgụ

98. 51 ndimiche ndịmiche

99. 56 ọgbọ Ogbo

100. 58 ga na gana

……………………………… ………………………………. Aha Onyenlekọ Aha Nwaakwụkwọ

……………………………… ……………………………….

Mbinyeaka Mbinyeaka

……………………………… ………………………………. Ụbọchị/Deeti Ụbọchị/Deeti