identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów ... · write – zapis do układów...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Tomasz Sułkowski Identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów 312[02].Z1.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr inż. Marian Jerzy Korczyński mgr inż. Krzysztof Słomczyński Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Ryszard Zankowski Konsultacja: mgr Małgorzata Sienna Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 312[02].Z1.02 „Identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów”, zawartej w programie nauczania dla zawodu Technik teleinformatyk. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Podstawowe pojęcia informatyki, budowa i działanie komputera 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 14 4.1.3. Ćwiczenia 14 4.1.4. Sprawdzian postępów 16

4.2. Pamięci masowe 17 4.2.1. Materiał nauczania 17 4.2.2. Pytania sprawdzające 26 4.2.3. Ćwiczenia 27 4.2.4. Sprawdzian postępów 28

4.3. Przykładowe karty rozszerzeń 29 4.3.1. Materiał nauczania 29 4.3.2. Pytania sprawdzające 31 4.3.3. Ćwiczenia 32 4.3.4. Sprawdzian postępów 33

4.4. Budowa, zasada działania i parametry monitorów 34 4.4.1. Materiał nauczania 34 4.4.2. Pytania sprawdzające 39 4.4.3. Ćwiczenia 40 4.4.4. Sprawdzian postępów 41

4.5. Karty graficzne 42 4.5.1. Materiał nauczania 42 4.5.2. Pytania sprawdzające 44 4.5.3. Ćwiczenia 44 4.5.4. Sprawdzian postępów 45

4.6. Klawiatura i urządzenia wskazujące 46 4.6.1. Materiał nauczania 46 4.6.2. Pytania sprawdzające 51 4.6.3. Ćwiczenia 51 4.6.4. Sprawdzian postępów 52

4.7. Standardy interfejsów sprzętowych 53 4.7.1. Materiał nauczania 53 4.7.2. Pytania sprawdzające 57 4.7.3. Ćwiczenia 57 4.7.4. Sprawdzian postępów 58

4.8. Podstawowe urządzenia peryferyjne 59 4.8.1. Materiał nauczania 59 4.8.2. Pytania sprawdzające 66 4.8.3. Ćwiczenia 66 4.8.4. Sprawdzian postępów 67

5. Sprawdzian osiągnięć 68 6. Literatura 73


1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej podzespołów komputera i ich parametrów. W poradniku znajdziesz: – wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,

abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, – cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi

opanowanie materiału całej jednostki modułowej, – literaturę.


Schemat układu jednostek modułowych

312[02].Z1.01 Uruchamianie układów i systemów

mikroprocesorowych

312[02].Z1.02 Identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów

312[02].Z1 Urządzenia komputerowe

312[02].Z1.03 Budowanie i uruchamianie zestawów

komputerowych

312[02].Z1.04 Eksploatowanie i zabezpieczanie

urządzeń komputerowych


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu tej jednostki modułowej powinieneś umieć: − dokonywać oceny swoich umiejętności, − komunikować się i pracować w zespole, − samodzielnie podejmować decyzje, − uzasadniać działanie na podstawie określonej teorii, planować czynności, − korzystać z różnych źródeł informacji, − wyszukiwać, selekcjonować, porządkować, przetwarzać i przechowywać informacje

niezbędne do wykonywania zadań zawodowych, − interpretować podstawowe pojęcia z zakresu informatycznych technik biurowych

i stosować je w praktyce, − interpretować wyniki doświadczeń i dokonywać uogólnień, − obsługiwać komputer w podstawowym zakresie.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu teorii i przetwarzania informacji, − wyjaśnić budowę i zasadę działania komputera, − wyjaśnić budowę i zasadę działania pamięci głównej komputera, − rozróżnić podstawowe elementy płyty głównej, − rozróżnić gniazda rozszerzeń, − scharakteryzować funkcje układów chipset, − określić standardy płyt głównych, − sgrupyfikować typy, przeznaczenie i parametry złącz montowanych na płytach głównych, − dobrać odpowiedni model płyty głównej i procesora, − scharakteryzować metody zapisu informacji na nośnikach magnetycznych, − porównać parametry pamięci magnetycznych, − scharakteryzować zasady zapisu i odczytu informacji na dyskach elastycznych

i twardych, − porównać zasady zapisu i odczytu informacji na dyskach CD, CD – RW i DVD, − wyjaśnić zasadę działania napędów magnetooptycznych, − wyjaśnić zasadę pracy kart dźwiękowych i rozróżnić ich technologie, − opisać zasadę pracy monitora CRT, − wyjaśnić zasadę pracy monitora LCD, − opisać budowę i zasady działania adapterów graficznych, − określić przeznaczenie elementów karty telewizyjnej, − wyjaśnić budowę i zasadę działania klawiatury i urządzeń wskazujących, − porównać linie sygnałowe i główne cechy interfejsów: równoległego, szeregowego, USB,

Firewire, − wyjaśnić budowę, zasadę działania i konfigurację drukarek atramentowych, laserowych

i igłowych, − opisać budowę i zasadę działania plotera, − wyjaśnić budowę i zasadę działania skanerów i digitizerów, − skorzystać z dokumentacji technicznej komputera i jego podzespołów, − posłużyć się językiem angielskim zawodowym.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowe pojęcia informatyki, budowa i działanie

komputera 4.1.1. Materiał nauczania

Informatyka – dziedzina nauki i techniki zajmująca się przetwarzaniem informacji –

w tym technologiami przetwarzania informacji oraz technologiami wytwarzania systemów przetwarzających informacje. Pierwotnie była częścią matematyki, rozwinięta do osobnej dyscypliny nauki, pozostaje nadal w ścisłym związku z matematyką, która dostarcza podstaw teoretycznych przetwarzania informacji. W języku polskim termin „Informatyka” zaproponował w październiku 1968 r. Romuald Marczyński na ogólnopolskiej konferencji poświęconej „maszynom matematycznym” na wzór fr. informatique i niem. Informatik. [4]

Informatykę można podzielić na dwie główne dziedziny: analiza – obejmuje analizowanie informacji przepływających w świecie rzeczywistym oraz tworzenie oraz używanie systemów służących do przetwarzania informacji. Obecnie systemy informatyczne tworzone są głównie z wykorzystaniem komputerów jako narzędzi do przetwarzania informacji. Informatyka = Informacja + automatyka

Informacja (łac. informatio – wyobrażenie, pojęcie) – oznacza pewną właściwość fizyczną lub strukturalną obiektów oraz informacją jest to, co umysł jest w stanie przetworzyć i wykorzystać do własnych celów

Elektroniczna maszyna cyfrowa to urządzenie elektryczne potrafiące wykonywać 4 podstawowe działania matematyczne na cyfrach.

Komputer to elektroniczna maszyna cyfrowa stosowana do przetwarzania, gromadzenia i wyszukiwania informacji za pomocą odpowiedniego oprogramowania.

Oprogramowanie to zbiór programów, które pozwalają na wykonanie przez komputer pewnych zadań (komputer bez oprogramowania byłby bezużyteczny).

Algorytm w matematyce oraz informatyce to skończony, uporządkowany ciąg jasno zdefiniowanych czynności, koniecznych do wykonania pewnego zadania. To przepis rozwiązania pewnego zadania w postaci skończonej liczby kroków.

Program to algorytm zapisany w języku zrozumiałym dla komputera. Hardware – zbiór wszystkich urządzeń komputerowych, inaczej sprzęt komputerowy. Software – zbiór programów zainstalowanych na twardym dysku komputera. System komputerowy to połączenie sprzętu komputerowego raz oprogramowania –

Hardware + Software Jednostki informacji: Bit to najmniejsza, elementarna jednostka informacji, która przyjmuje jedną z dwóch

wartości 0 lub 1. Bajt składa się z ośmiu bitów i może przyjmować 256 rozróżnialnych stanów.

Wielokrotności bajtu określane są jako: kilobajt (KB) = 1024 bajtów, megabajt (MB) = 1024 KB, gigabajt (GB) = 1024 MB, terabajt (TB) = 1024 GB. Główne cechy komputera:

− zdolność do zapamiętywania dużej ilości danych (pamięć taśmowa, dyskowa, CD – ROM i inne),

− możliwość automatycznego wykonywania rozkazów (program komputerowy),


− programowalność, czyli zdolność do zmiany sposobu działania programu (programowanie)

− bardzo duża szybkość obliczeń (procesor może wykonać wiele milionów operacji matematycznych w czasie 1 sekundy),

− możliwość prezentacji wyników w różnej formie (pliku, tabeli, wykresu, tekstu, wydruku, dźwięku, ciągu bitów)

Schemat blokowy komputera Większość współczesnych komputerów opartych jest na tzw. architekturze von

Neumanna (od nazwiska Johna von Neumanna), tj. składa się z trzech podstawowych elementów: procesora, pamięci RAM, urządzeń służących komunikacji komputera z otoczeniem tzw. urządzeń wejścia/wyjścia.

System komputerowy zbudowany w oparciu o architekturę von Neumanna powinien mieć skończoną i funkcjonalnie pełną listę rozkazów, mieć możliwość wprowadzenia programu do systemu komputerowego poprzez urządzenia zewnętrzne i jego przechowywanie w pamięci w sposób identyczny jak danych. Dane i instrukcje w takim systemie powinny być jednakowo dostępne dla procesora, informacja jest tam przetwarzana dzięki sekwencyjnemu odczytywaniu instrukcji z pamięci komputera i wykonywaniu tych instrukcji w procesorze.

System komputerowy spełniający powyższe warunki można przełączać z wykonania jednego zadania (programu) na inne bez fizycznej ingerencji w strukturę systemu, co czyni taki system uniwersalnym.

Uproszczony schemat blokowy budowy komputera przedstawiono na rysunku 1.

Rys. 1. Uproszczony schemat budowy komputera grupy PC.

Procesor przetwarza dane, wykonując na nich podstawowe operacje arytmetyczne i logiczne, na podstawie instrukcji (rozkazów) odczytanych z pamięci operacyjnej. Zbiór

Urządzenia wejścia: − klawiatura, − mysz, − skaner, − mikrofon, − cyfrowy aparat

fotograficzny, − kamera i inne.

Urządzenia wyjścia: − monitor, − drukarka, − głośniki, − ploter, − projektor multimedialny, − inne.

Pamięć ROM

MIKROPROCESOR

Pamięć RAM

M A G I S T R A L A

Pamięci zewnętrzne: − dysk twardy, − dyski optyczne (CD, DVD), − dyski magnetooptyczne, − pamięci flash (PenDrive).

C P U


instrukcji, określających sposób wykonania konkretnego zadania nazywamy programem. Program i dane przechowywane są w pamięci operacyjnej (głównej) komputera. W pamięci tej zapisywane są również rezultaty wszelkich operacji (np. obliczeń) wykonywanych przez procesor. Jest to więc pamięć umożliwiająca zapis i odczyt informacji, tzw. pamięć o swobodnym dostępie (ang. Rondom Access Memory – RAM). Jest to pamięć ulotna, co oznacza, iż po wyłączeniu zasilania informacja w niej przechowywana jest bezpowrotnie tracona.

Urządzenia wejścia/wyjścia (ang. Input/Output, I/O zwane też peryferyjnymi, umożliwiają komunikację człowieka z komputerem.

W pamięci stałej (służącej tylko do odczytu ang. Read Only Memory – ROM) znajdują się podstawowe testy diagnostyczne mikrokomputera (ang. POST – Power On Self Test) oraz oprogramowanie obsługujące urządzenia wejścia/wyjścia, dołączone do mikroprocesora (ang. BIOS, Basic Input Output System). Pamięć ta zachowuje swoją zawartość nawet po wyłączeniu zasilania. We współczesnych komputerach stosuje się najczęściej pamięć stałą typu EEPROM, którą użytkownik może sam skasować i ponownie zaprogramować, bez wymontowywania jej z systemu. Pozwala to na uaktualnianie systemu BIOS (wprowadzanie nowej wersji).

Współpraca mikroprocesora z otoczeniem odbywa się z pomocą szyny adresowej, szyny danych i sygnałów sterujących umożliwiających zapis lub odczyt danych do/z pamięci lub układów wejścia/wyjścia. Pamięć adresowana jest z użyciem sygnałów MEMW (Memory Write – zapis do pamięci) MEMR (Memory Read – odczyt z pamięci). Układy wejścia/wyjścia dostępne są dla procesora przy aktywnych sygnałach IOW (Input/Output Write – zapis do układów wejścia/wyjścia) i IOR (Input/Output Read – odczyt z układów wejścia/wyjścia).

Budowa i działanie komputera

Współczesne komputery typu IBM PC posiadają konstrukcję modułową, która pozwala na konfigurowanie systemu według potrzeb użytkownika. Podstawowym podzespołem zestawu komputerowego jest jednostka systemowa (centralna), do której podłączone są urządzenia zewnętrzne, zwane peryferyjnymi. Jednostka systemowa w swej obudowie zawiera najważniejsze elementy składowe komputera, a w szczególności płytę główną, z co najmniej jednym procesorem, pamięć operacyjną oraz porty do komunikacji z pozostałymi składnikami systemu komputerowego. W skład jednostki centralnej komputera wchodzą również dalsze składniki: zasilacz, dysk twardy, karty rozszerzeń. Podstawowe komponenty komputera osobistego przedstawia poniższy rysunek.

Urządzenie wejścia – wyjścia (ang. input/output device I/O) służy do komunikacji komputera z użytkownikiem, innym komputerem lub innym urządzeniem. Niektóre z tych urządzeń są typowymi urządzeniami wejścia, inne wyjścia, pozostałe natomiast jednocześnie wejścia i wyjścia: − typowe urządzenia wejścia to np.: klawiatura, mysz komputerowa, skaner, joysticki,

mikrofon, kamera; − typowe urządzenia wyjścia to np.: monitor, drukarka, głośniki, słuchawki; − typowe urządzenia wejścia i wyjścia to np.: karta sieciowa, modem, ekran dotykowy,

dysk twardy. Część urządzeń I/O znajduje się wewnątrz obudowy jednostki centralnej komputera,

często nawet bezpośrednio na płycie głównej. Natomiast te urządzenia I/O, które są przypięte do komputera za pomocą kabli lub komunikują się z komputerem w inny sposób (np. falami radiowymi lub za pomocą podczerwieni), zwane są urządzeniami peryferyjnymi.


Rys. 2. Podstawowe komponenty komputera osobistego: 1) monitor; 2) płyta

główna; 3) procesor (CPU); 4) pamięć operacyjna (RAM); 5) karta rozszerzenia; 6) zasilacz; 7) napęd optyczny (CD, DVD itp); 8) dysk twardy (HDD); 9) mysz; 10) klawiatura [4]

Podzespoły komputera

Podstawowym komponentem jednostki systemowej jest płyta główna, zawierająca główne elementy architektury systemu. Na płycie głównej instaluje się procesor, pamięci oraz karty rozszerzeń (graficzne, muzyczne itp). Do płyty głównej podłącza się urządzenia składujące (dyski twarde, napędy optyczne itp.) oraz wszystkie urządzenia zewnętrzne. Na płycie głównej znajdują się między innymi następujące złącza: – sloty dla pamięci RAM (SDR, DDR, DDR2), – sloty kart rozszerzeń (PCI, AGP, PCI – Express), – porty IDE dla dysków twardych i napędów optycznych (ATA, Serial ATA), – porty zewnętrzne, zamieszczone z tyłu komputera (USB, COM, dźwięk, itp.), – gniazdo zasilające – gniazdo, poprzez które doprowadzone jest napięcie zasilające całą

płytę główną i umieszczone na niej elementy. W płytach ATX jest to 20 – stykowe gniazdo za pomocą, którego doprowadza się z zasilacza napięcia: +3,3 V, +5 V, – 5 V, +12 V, – 12 V.

Rys. 3. Płyta główna P4PE firmy Asus. [4]

Obecnie najczęściej stosowanym standardem konstrukcji płyt głównych obudów

komputerowych oraz zasilaczy jest standard ATX, opracowany przez firmę Intel w 1995


roku, który precyzyjnie określa miejsce instalacji procesora, dzięki czemu możliwe stało się zaprojektowanie płyt głównych, przeznaczonych do pracy z długimi i dużymi kartami rozszerzeń PCI oraz AGP. Zmieniono także gniazda zasilania płyty głównej oraz wprowadzono gniazda pomocnicze zasilające karty graficzne oraz bardzo wydajne procesory. Spotykany jest również standard płyty głównej BTX. W standardzie tym wszystkie najbardziej nagrzewające się elementy ułożone zostały w jednej linii. Są one chłodzone przez jeden bardzo duży radiator, przez który przepuszczane jest chłodne powietrze zasysane z przodu obudowy i wyprowadzane (już nagrzane) po tylnej stronie obudowy.

Gniazda rozszerzeń na płycie głównej – standardy ISA, EISA, PCI, AGP, SCSI

Na płycie głównej znajduje się szereg różnych typów złączy opracowanych według określonego standardu, gwarantującego że wszystkie urządzenia pochodzące od różnych producentów (zgodne ze standardem PC) będą mogły prawidłowo ze sobą współpracować.

PCI – (ang. Peripheral Component Interconnect) stanowi nowoczesny standard gniazd rozszerzeń dla kart przystosowanych pod tę architekturę. Wprowadzona w 1993 r. przez firmę Intel specyfikacja szyny PCI spełnia normy standardu Plug&Play, obsługuje 32 jak i 64 bitową magistralę danych, a maksymalna przepustowość może wynosić 133 Mb/s. Gniazda PCI są wykorzystywane przede wszystkim do instalacji kart graficznych, muzycznych lub sieciowych.

Rys. 4. Widok gniazda o standardzie PCI [7]

ISA lub AT BUS – (ang. Industry Standard Architecture) 16 bitowa magistrala danych.

Ten rodzaj złącza wychodzi powoli z użycia głównie z powodu małej przepustowości 8,33 Mb/s i braku obsługi standardu Plug&Play, jednak z powodu znacznej popularności w ubiegłych latach, a co za tym idzie dużej liczbie obecnych jeszcze na rynku urządzeń, przystosowanych na to gniazdo, jest ono jeszcze montowane na płytach głównych.

Rys. 5. Widok gniazda o standardzie ISA [7]

AGP – (ang. Accelerated Graphic Port) jest opracowanym w 1997 r. przez firmę Intel

gniazdem przeznaczonym wyłączne dla kart graficznych. AGP zapewnia większą przepustowość niezbędną dla zachowania płynnego i realistycznego wyświetlania skomplikowanych obrazów trójwymiarowych oraz umożliwia wykorzystanie do własnych celów pamięci RAM komputera. Szyna AGP została stworzona głównie w celu sprostania wymaganiom w zakresie przetwarzania złożonych operacji graficznych 3D (grafika trójwymiarowa i gry). Istnieją trzy rodzaje kart AGP których przepustowość osiąga różne wartości: 1x – (66 MHz) max transfer danych do 266 MB/s, 2x – (66 MHz) max transfer danych do 528 MB/s, 4x – (100 MHz) max transfer danych do 800 MB/s. To, który z trybów jest obsługiwany przez kartę graficzną oraz płytę główną, zależy od układu graficznego oraz chipsetu na płycie głównej [7].

Rys. 6. Widok gniazda o standardzie AGP [7]


EISA – (ang. Extended Industry Standard Architecture) to konkurencyjna w stosunku do MCA 32 bitowa magistrala danych. Złącze EISA mogło współpracować zarówno z kartami ISA, jak i EISA. Standard ten oferował transfer danych z szybkością 33 Mb/s, jednak wysoki koszt tej technologii (głównie opłat patentowych) oraz narastający rozwój nowego i bardziej wydajnego standardu PCI spowodował, że EISA szybko straciła popularność.

SCSI – 1 powstał w 1986 r., wykorzystywał asynchroniczną transmisję przy zastosowaniu 8 – bitowej szyny danych. Jego maksymalna prędkość wynosiła ok. 3 MB/s. Z powodu stosunkowo niewielkiej szybkości transmisji w krótkim czasie opracowano SCSI – 2, który zaczął się upowszechniać w 1986 r. Zastosowano w nim transmisję synchroniczną i poprawiono transfer do 5 MB/s. Odmianą SCSI – 2 był FastSCSI, pracujący z podwojoną częstotliwością (10 MHz), co pozwoliło na podwojenie przepustowości (do 10 MB/s), oraz WideSCSI, gdzie użyto 16 – lub 32 – bitowego transferu. To także pozwoliło na podwojenie prędkości w stosunku do SCSI – 1. Z kombinacji Fast – i WideSCSI powstał Fast WideSCSI o transmisji do 20 MB/s. W 1996 r. powstała specyfikacja SCSI – 3 porządkująca dotychczasowe standardy i zawierająca szczegółowe opisy złącz, kabli, interfejsów i protokołów transmisji.

Rys. 7. Kontroler SCSI – 2 ze złączami 50 – pin na karcie rozszerzeń z interfejsem ISA [4]

Pamięć ROM (Read Only Memory) – Pamięć tylko do odczytu – użytkownik komputera

nie ma możliwości ingerencji w zawartość tej pamięci (skasowania czy wymiany). Dlatego przechowuje się w niej dane i programy zapisane na stałe: testy techniczne komputera (procedury POST) oraz instrukcje wykonywane po włączeniu komputera, kiedy nie został jeszcze uruchomiony żaden system operacyjny. Pamięć ROM nie może być modyfikowana, można z niej tylko odczytywać dane, służy do przechowywania kluczowych informacji, takich, jak np. konfiguracja BIOS'u. Jako pamięć ROM najczęściej stosujemy moduły typu EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory) lub EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read Only Memory).

Pamięć RAM (Random Access Memory) jest pamięcią o dostępie swobodnym. Za każdym razem, gdy uruchamiamy aplikację lub otwieramy plik, dane odczytane z pamięci zewnętrznej (np. twardego dysku) są kopiowane do pamięci RAM. W czasie pracy komputera przechowywane są w niej bieżące dane i instrukcje. Pracuje ona wówczas, kiedy komputer jest włączony. Zawartość tej pamięci ulega skasowaniu po wyłączeniu zasilania komputera, jest więc pamięcią nietrwałą, ulotną. Z RAM – u procesor czerpie informacje, a także przesyła tu wyniki swej pracy. RAM nie służy tylko do przechowywania danych, każdy program, czy system operacyjny zanim zostaną uruchomione, muszą najpierw zostać załadowane do RAM – u. System może dotrzeć do informacji przechowywanych w RAM bardzo szybko. Moduły pamięci RAM umieszczone są na płycie głównej komputera, w gniazdach pamięci (podstawkach). Standardowo na płycie głównej znajduje się 4 gniazda pamięci, w których możemy umieści w sumie 4GB pamięci. Moduły (kości) pamięci RAM różnią się od siebie pojemnością, wymiarami, kształtami i prędkościami.

Obecnie na rynku pamięci komputerowych spotykamy trzy typy pamięci – SDR; DDR; RIMM. Są to pamięci 64 bitowe typu DIMM zewnętrznie różną się wycięciami na płytce pamięci uniemożliwiającymi instalację pamięci w niewłaściwe gniazdo.


Rys. 8. Moduł pamięci DDR SDRAM o pojemności 256 MB [4]

Procesor to urządzenie cyfrowe sekwencyjne potrafiące pobierać dane z pamięci,

interpretować je i wykonywać jako rozkazy. Wykonuje on bardzo szybko ciąg prostych operacji (rozkazów) wybranych ze zbioru operacji podstawowych określonych zazwyczaj przez producenta procesora jako lista rozkazów procesora. Jest najważniejszą jednostką każdego komputera, połączoną z płytą główną za pomocą specjalnego gniazda typu ZIF (Zero Insert Force) lub Slot. Procesor ma za zadanie przetwarzać i wykonywać typowe operacje arytmetyczno – logiczne, jakie są przekazywane do niego poprzez pamięć operacyjną, a ilość takich operacji waha się w granicach od kilkuset do milionów na sekundę.

Do najważniejszych cech procesora należy jego częstotliwość taktowania (zegar wewnętrzny) oraz szerokość magistrali danych. Im zegar jest szybszy, tym szybciej procesor przetwarza dane. Współcześnie stosuje się już praktycznie procesory dwurdzeniowe (rzadziej 4 rdzeniowe), w których każdy rdzeń taktowany jest z częstotliwością np. 2200 MHz. Szerokość magistral wpływa na możliwości wykonywania operacji przez procesor. Im szersze są magistrale – szczególnie magistrala danych, tym większe są możliwości procesora. Obecnie najpopularniejszy system operacyjny WINDOWS XP wymaga stosowania procesorów z co najmniej 32 bitową magistralą danych (mówimy wtedy o procesorach 32 – bitowych). Dziś wytwarzane są już procesory 64 – bitowe. Istotny jest również rodzaj złącza pozwalającego zainstalować procesor na płycie głównej komputera. Wybór typu procesora determinuje architekturę płyty głównej oraz późniejsze możliwości rozbudowy systemu.

Rys. 9. Procesor Intel Pentium [4]


4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin informatyka? 2. Czym jest elektroniczna maszyna cyfrowa? 3. Czym jest komputer? 4. Co to jest software? 5. Co to jest Hardware? 6. Jakie są jednostki przechowywania danych? 7. Jakie są główne cechy komputera? 8. Z czego składa się komputer? 9. Jak działa komputer? 10. Jakie są podstawowe podzespoły komputera? 11. Jak działają podstawowe podzespoły komputera? 12. Jaką funkcje pełnią poszczególne podzespoły komputera?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do podanych niżej definicji przyporządkuj następujące terminy: algorytm, bajt, elektroniczna maszyna cyfrowa, gigabajt (GB), hardware, kilobajt (KB), komputer, megabajt (MB), oprogramowanie, pamięć stała, program, software, system komputerowy, terabajt (TB), urządzenia wejścia – wyjścia.

............................................. – urządzenie elektryczne potrafiące wykonywać 4 podstawowe działania matematyczne na cyfrach. ............................................. – elektroniczna maszyna cyfrowa stosowana do przetwarzania, gromadzenia i wyszukiwania informacji za pomocą odpowiedniego oprogramowania. ............................................. – zbiór programów, które pozwalają na wykonanie przez komputer pewnych zadań. ............................................. – skończony, uporządkowany ciąg jasno zdefiniowanych czynności, koniecznych do wykonania pewnego zadania lub przepis rozwiązania pewnego zadania w postaci skończonej liczby kroków. ............................................. – algorytm zapisany w języku zrozumiałym dla komputera. ............................................. – zbiór wszystkich urządzeń komputerowych, inaczej sprzęt komputerowy. ............................................. – zbiór programów zainstalowanych na twardym dysku komputera. ............................................. – połączenie sprzętu komputerowego oraz oprogramowania – Hardware + Software. .............................................– składa się z ośmiu bitów. ............................................. – 1024 bajtów. ............................................. – 1024 KB. ............................................. – 1024 MB. ............................................. – 1024 GB. ............................................. – służą do komunikacji komputera z użytkownikiem, innym komputerem lub innym urządzeniem. ............................................. służy do przechowywania podstawowych testów diagnostycznych oraz oprogramowania dołączonego do mikroprocesora, obsługującego urządzenia wejścia/wyjścia.


Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać partnera do pracy, 2) uważnie przeczytać podane terminy oraz definicje, 3) przyporządkować zapisane w alfabetycznej kolejności terminy do podanych definicji, 4) wyniki pracy zapisać na arkuszu ćwiczeń, 5) wyniki pracy z krótkim komentarzem dot. każdej definicji zaprezentować na forum

grupy. Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz ćwiczeń, − arkusze papieru, − mazaki, − długopis, − tablica flip – chart.

Ćwiczenie 2

Na podanym niżej uproszczonym schemacie budowy komputera grupy PC popraw błędy, uzupełnij brakujące wpisy.


1) dobrać partnera do pracy, 2) dokładnie przeanalizować budowę oraz zasadę działania komputera,

Urządzenia wejścia, np.: − ………………, − ………………, − ………………, − ………………, − ………………, − ……………….

Urządzenia wyjścia np.: − ………………, − ………………, − ………………, − ………………, − ………………, − ……………….

Pamięć ROM

MIKROPROCESOR

Pamięć RAM

M A G I S T R A L A

Pamięci zewnętrzne: − dysk twardy, − dyski optyczne (CD, DVD), − dyski magnetooptyczne, − pamięci flash (PenDrive).

C P U


3) uzupełnień schemat podając przykłady urządzeń wejścia/wyjścia, 4) dokonać poprawek na podanym schemacie, 5) wyniki pracy z uzasadnieniem dokonanych poprawek zaprezentować na forum grupy

w formie plakatu lub animowanej prezentacji komputerowej. Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz ćwiczeń (wydrukowany schemat), − arkusze papieru, − mazaki, − długopis, − tablica flip – chart, − stanowisko komputerowe z zainstalowanym programem do prezentacji np. MS

PowerPoint, − projektor multimedialny.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie 1) scharakteryzować podstawowe pojęcia informatyki? 2) podać jednostki przechowywania danych? 3) podać główne cechy komputera? 4) scharakteryzować budowę komputera? 5) przedstawić zasadę działania komputera? 6) scharakteryzować zadania podstawowych podzespołów komputera? 7) przedstawić zasadę działania podstawowych podzespołów komputera?


4.2. Pamięci masowe 4.2.1. Materiał nauczania

Dysk elastyczny (FDD, floppy disk driver, dyskietka) – nośnik danych w postaci

elastycznego krążka pokrytego substancją magnetyczną. Występował w wielu odmianach różniących się m.in. średnicą (od 2,5 do 8 cali) i gęstością zapisu (od paruset KB do kilku MB). Obecnie standardem jest dyskietka o średnicy 3,5 cala i pojemności 1,44 MB, choć wykorzystywana jest już bardzo rzadko. Miejsce przenośnych nośników magnetycznych zajęły nośniki optyczne wielokrotnego zapisu (CD – RW, DVD – RW) oraz pamięci Flash EEPROM. [4]

Dyskietka jest wykonana z giętkiego tworzywa sztucznego, pokrytego warstwą materiału magnetycznego. Grubość krążka z folii jest niniejsza niż 1/10 mm, a grubość warstwy magnetycznej wynosi tylko 0,0025mm. Zapis danych odbywa się na koncentrycznych ścieżkach, których liczba może być równa 40 lub 80. Informacja na dyskach są zapisywana z wysoką gęstością (ang. High Density, HD). Często gęstość zapisu podawana jest w bitach na cal (ang. bits per inch, BPI) i wynosi od kilku do kilkunastu tysięcy. Następnym ważnym parametrem dyskietek jest gęstość zapisu ścieżek na cal (ang. Track Per Inch, TPI),na dyskietkach 3.5" jest to 135 TPI.

Dyskietka o pojemności 1.44 MB posiada po obu stronach po 80 ścieżek podzielonych na 80 sektorów o jednakowej długości – 512 bajtów. Sektor składa się z pola identyfikatora i pola danych. Pole identyfikatora zawiera: numer ścieżki, numer głowicy, numer sektora informację o długości sektora oraz dwa bajty CRC. Blok danych zawiera dane i również dwa bajty CRC, umieszczone na końcu bloku. Bajty CRC (cyklicznej kontroli nadmiarowej) służą do kontroli poprawności zapisu i odczytu danych z dyskietki; wytwarzane są przy wpisywaniu bloków na ścieżkę.

Rys. 10. Mechanizm działania stacji dysków 3,5'' [13]


Mechanizm stacji dysków 3.5'' przedstawiono na poprzedniej stronie. Okienko dostępu głowicy jest zasłonięte ruchomą metalową przesłoną. Włożenie dyskietki do kieszeni powoduje przesunięcie się dźwigni, która przemieszcza metalową przesłonę i odsłania dostęp głowicy do powierzchni magnetycznej. Silnik krokowy poprzez przekładnię ślimakową napędza karetkę z głowicami zapisu/odczytu. Naciśnięcie przycisku wysuwu dyskietki powoduje zwolnienie blokady dźwigni i za pomocą sprężyny wypchnięcie dyskietki z kieszeni.

Napęd dysków elastycznych, zawierający mechanizm oraz układy sterowania, łączony jest z szynami systemowymi poprzez kontroler dysków elastycznych (ang. Floppy Disk Controller, FDC). W starszych rozwiązaniach sterownik FDC umieszczony był na specjalne karcie montowanej w gnieździe ISA płyty głównej; w rozwiązaniach współczesnych kontroler FDC znajduje się na płycie głównej i tam też znajduje się 34 – stykowe złącze kabla łączącego stację dysków elastycznych.

Sterowanie mechanizmem zawiera układy: pozycjonowania głowic, zapisu i odczytu danych, układ stabilizacji prędkości obrotowej silnika napędu dysku oraz układy formowania impulsów z czujników fotoelektrycznych.

Napęd dysków elastycznych łączony jest ze sterownikiem FDC za pomocą 34 –żyłowego kabla. Każda linia posiada nadajnik (np. 7438) oraz odbiornik interfejsu (np. 74132). Poziomy napięć na liniach interfejsu odpowiadają poziomom TTL. Poziomem aktywnym wszystkich sygnałów jest poziom niski. Drugi –4 – żyłowy kabel zasilania, łączy napęd dysków z zasilaczem.

Dyski twarde (hard disk drive) zostały tak nazwane ponieważ w odróżnieniu od dysków

elastycznych nośnik magnetyczny naniesiono nie na elastyczne podłoże, a na sztywne, zazwyczaj aluminiowe talerze. Są one umieszczone w odpowiednio skonstruowanym pyłoszczelnym zespole napędowym, zawierającym ponadto układy sterowania silnikiem napędu dysków, silnikiem przesuwu głowic (pozycjonerem), układy sterowania głowicami zapisu, układy odczytu oraz inne układy sterujące i kontrolne zespołu napędowego. Na ogół nie ma tu możliwości wymiany dysków. Dysk twardy odróżniają od dysku elastycznego następujące cechy: − głowica odczytu – zapisu, nie dotyka dysku w czasie pracy, jest bowiem utrzymywana

w małej odległości od niego (mniejszej niż 1 mm) na poduszce powietrznej powstającej automatycznie na skutek ruchu obrotowego

− prędkość obrotowa dysku jest bardzo duża, dzięki temu osiąga się duże prędkości transmisji danych (MB/s)

− można go dokładnie wycentrować i osiągnąć przy tym dużą liczbę ścieżek, czyli dużą pojemność. Najważniejsze parametry techniczne dysków twardych, dostępnych obecnie na rynku:

− pojemność (od kilkuset MB do kilkuset GB, a nawet 1 TB), − liczba głowic odczytu/zapisu (od kilkunastu do kilkudziesięciu), − średni czas dostępu (kilka milisekund) – na średni czas dostępu (ang. Average Access

Time) składają się dwa elementy: średni czas poszukiwania potrzebny do umieszczenia głowicy w wybranym cylindrze (ang. Average Seek Time) oraz opóźnienie rotacyjne potrzebne do umieszczenia głowicy nad odpowiednim sektorem ang. Rotational Latency), które przy szybkości dysków równej 3600 obr/min wynosi ok. 8 milisekund,

− prędkość obrotowa dysku (4500, 5400, 7200 obrotów na minutę), − szybkość transmisji danych (kilka tysięcy kilobajtów/sekundę), − zasilanie (+12 V, +5 V), − moc pobierana (od kilku do kilkunastu watów).


Napęd dysków twardych (ang. Hard Disk Drive, HDD) łączony jest z systemem mikroprocesorowym (z płytą główną) poprzez sterownik dysku twardego (ang. Hard Disk Controller, HDC) za pomocą interfejsu HDD. Występują trzy typy interfejsów łączące dyski twarde z sterownikami: interfejs ATA, Serial ATA oraz SCSI. Oczywiście każdy z wymienionych tu interfejsów wymaga innego sterownika i innego dysku twardego.

Większość dysków twardych składa się z następujących komponentów: obudowy, pozycjonera głowicy ramion głowic, głowic odczytu/zapisu oraz kilku dysków. Każdemu dyskowi pamięci przyporządkowane są dwie głowice (dla jego dolnej i górnej powierzchni). Głowice utrzymywane są na sprężynujących ramionach, przy czym wszystkie ramiona są ze sobą połączone i poruszają się synchronicznie napędzane pozycjonerem. W stanie spoczynku głowice znajdują się na ścieżce parkującej dysku. W momencie gdy dysk zaczyna wirować, poduszka powietrzna wytworzona przy powierzchni, unosi głowice na wysokość mniejszą niż 1 mikrometr. Zadaniem pozycjonera jest przemieszczanie głowic na wybrany cylinder. Pozycjonery zbudowane w oparciu o silnik liniowy (elektromagnetyczny), same parkują głowice po wyłączeniu zasilania, gdyż sprężyna automatycznie odciąga je do położenia parkowania.

Praca z dyskiem twardym jest możliwa dopiero wtedy, gdy zostanie on sformatowany. Formatowanie polega na podziale dysku na ścieżki i sektory. Jest to tzw. formatowanie niskiego poziomu lub formatowanie fizyczne.

Najważniejsze parametry dysku, interesujące użytkownika to: − pojemność dysku, − szybkość transmisji (tzw. transfer), − średni czas dostępu.

Na systematyczny wzrost pojemności, produkowanych współcześnie dysków, mają wpływ coraz większe gęstości upakowania informacji na jednostkę powierzchni, dzięki coraz doskonalszym nośnikom magnetycznym, głowicą zapisu/odczytu oraz ciągle ulepszanym metodą kodowania zapisanych danych. Współczesne dyski osiągają gęstość upakowania wynoszącą 1 gigabit na cal kwadratowy.

W nowoczesnych konstrukcjach zastosowano nowy zespół zapisu/odczytu, składający się z cienkowarstwowej magnetycznej głowicy zapisu, wyposażonej w miniaturową cewkę o niewielkiej indukcyjności (więc o małej bezwładności) oraz z magnetorezystywnej (MR) głowicy odczytu, w której wykorzystywane są zmiany rezystancji specjalnego materiału magnetycznego pod wpływem zmian pola magnetycznego. Głowice MR posiadają zdecydowanie większą czułość od głowic tradycyjnych z cewkami, mogą więc odczytać słabsze pola magnetyczne (pochodzące od mniejszych, bardziej upakowanych domen).

Rys. 11. Dysk twardy 3,5" widziany z góry (lewa strona) i od dołu (prawa strona) [4]


Rys. 12. Schemat budowy dysku twardego [13]

Rys. 13. Dysk twardy po zdjęciu hermetycznej pokrywy Rys. 14. Głowica dysku twardego [4] – widoczne dyski i ramię głowicy [4]

CD – ROM – budowa, zasada zapisu

Dysk kompaktowy – mały wymienny krążek wykonany z tworzywa sztucznego o średnicy 12 cm i grubości 1.2 mm potrafi pomieścić do 700 MB danych. Informacja ta zapisana jest na spiralnej ścieżce za pomocą tzw. „pitów” i „landów”. Pity to zgłębienia na powierzchni dysku powodujące słabsze w stosunku do powierzchni płaskiej (tzw. Landów) odbicie promienia laserowego. Ścieżka o długości ok. 6 km ma szerokość 0.6 mikrometra, a odległość między sąsiednimi ścieżkami wynosi 1.6 mikrometra.

Odczyt z dysku CD – ROM Głowica odczytu zawiera laser diodowy emitujący światło o długości fali ok. 780 nm.

Promień po przejściu przez obiektyw pada na powierzchnię dysku i odbija się od niej na różne sposoby od zagłębień (pitów) i powierzchni płaskiej (landów). Głębokość pitów jest tak dobrana, żeby odbijające się od niego światło zostało w całości wygaszone przez interferencję. Natomiast światło odbite od landów trafia poprzez układ optyczny do fotodiody, która zamienia je na impuls elektryczny. Na dysku kompaktowym CD dane prezentowane są więc jako pity i landy. Logiczne zero prezentowane jest przez pit lub land, jedynka zaś poprzez przejście pomiędzy pitem a landem lub odwrotnie. Najmniejszą jednostką informacji


na dysku jest tzw. Bit kanałowy. Jeden bajt informacji prezentowany jest na dysku za pomocą 14 – bitów kanałowych.

Rys. 15. Zasada odczytu informacji z dysku CD [13]

Spiralna ścieżka podzielona jest na sektory o stałej długości. Każdy sektor zawiera 3234

bajty, z czego 2352 bajty to dane, a pozostałe 882 bajty to informacja kontrolna służąca do detekcji i korekcji błędów.

Odczyt informacji z dysku odbywa się ze stałą prędkością, wg tzw. Systemu CLV (ang. Constant Linear Velocity – stała prędkość liniowa), którą można osiągnąć poprzez zmienną prędkość obrotową. Dysk wiruje szybciej, gdy głowica odczytu zbliża się do środka dysku. Dla przykładu: pierwsze czytniki CD odczytywały dane z szybkością 150 KB/s (prędkość liniowa odczytu była stała i wynosiła 1.25 m/s). Aby uzyskać stałą prędkość liniową, dysk obracał się z szybkością od 200 do 500 obr/min, zależnie od tego czy odczytywana była zewnętrzna czy wewnętrzna ścieżka. Oczywiście proces dostosowywania prędkości obrotowej do położenia głowicy, ma ujemny wpływ na czas dostępu do danych.

Standardy zapisu danych na płytach CD − Czerwona księga (ang. Red Book) to określenie wprowadzonego w 1982 r. przez firmy

Sony i Philips standardu płyt CD definiującego ujednolicony sposób zapisu danych na płytach kompaktowych. Norma ta stała się obecnie podstawą wszystkich standardów zapobiegając powstawaniu konkurencyjnych i niezgodnych z ogólną specyfikacją rozwiązań.

− Niebieska księga (ang. Blue Book) to określenie standardu opisującego technikę zapisu płyt z muzyką i danymi komputerowymi. Opisane w niebieskiej księdze standardy mają być dla producentów nośników i odtwarzaczy wizyjnych punktem wyjścia według którego produkowane są urządzenia i nośniki. Dzięki temu wszystkie produkty zgodne ze specyfikacjami niebieskiej księgi są ze sobą w pełni kompatybilne a nagrane krążki można z powodzeniem odtwarzać zarówno w komputerze jak i domowym odtwarzaczu CD HI – FI.

− Pomarańczowa księga (ang. Orange Book) to określenie wprowadzonego w 1985 r. przez firmy Sony i Philips standardu zapisywalnych płyt CD typu CD – R, CD – RW, WORM – CD (Write – Once Read Many CD), MO – CD (Magmeto – Optical CD) i innych,


definiujących ujednolicony sposób zapisu danych na tego typu nośnikach. Norma ta stała się obecnie podstawą wszystkich standardów zapobiegając powstawaniu konkurencyjnych i niezgodnych z ogólną specyfikacją rozwiązań.

− Zielona księga (ang. Green Book) to określenie wprowadzonego w 1985 r. przez firmy Sony i Philips standardu opisującego technikę zapisu płyt CD – I (CD – Interactive). Na płytach tego typu zapisywane były filmy wideo, które można było oglądać za pomocą odtwarzacza CD – I – Player podłączonego do telewizora. Obecnie, dzięki kartom dekodującym MPEG, płyty CD – I można odtwarzać także na sprzęcie komputerowym.

− Żółta księga (ang. Yellow Book) to określenie wprowadzonego w 1985 r. przez firmy Sony i Philips standardu płyt CD – ROM definiującego ujednolicony sposób zapisu danych na tego typu nośnikach. Żółta księga jest w pewnym sensie kontynuację standardów opisanych w czerwonej księdze poszerzając ją o definicje czytników CD – ROM przystosowanych do współpracy z komputerami. Opisano w niej m.in. sposoby organizacji danych, metody zapisu oraz nowe funkcje korekcji błędów. Żółta księga zawiera także opis mieszanego zapisu dźwięku i danych (Mixed – Mode CD). Norma ta stała się obecnie podstawą wszystkich standardów (ISO – 9660) zapobiegając powstawaniu konkurencyjnych i niezgodnych z ogólną specyfikacją rozwiązań.

− Biała księga (ang. White Book) to określenie standardu opisującego technikę zapisu płyt wizyjnych Video – CD zawierających filmy zapisane w standardzie MPEG – 1.

Napędy CD – R i CD – RW Budowa i zasada działania napędu cd – rom

Rys. 16. Budowa i zasada działania napędów CD [13]


Dysk CD napędzany jest za pomocą silnika napędu dysku do prędkości od kilkuset do kilku tysięcy obrotów na minutę (w zależności od modelu czytnika). Po naciśnięciu przycisku znajdującego się na płycie czołowej mechanizmu, wysunięta zostaje kieszeń służąca do umieszczenia weń dysku kompaktowego. Wysuw kieszeni odbywa się za pomocą specjalnego mikrosilnika. Ten sam przycisk służy również do zamknięcia kieszeni. Sposób napędu wysuwu kieszeni pokazano na powyższym rysunku. Głowica odczytu napędzana jest za pomocą przekładni ślimakowej. W zależności od kierunku obrotów mikrosilnika, głowica przesuwa się od środka lub do środka dysku.

Na płycie czołowej napędu znajduje się potencjometr siły głosu oraz gniazdo służące do podłączenia słuchawek. Napęd łączony jest z kontrolerem dysków twardych komputera za pomocą 40 – stykowego złącza IDE. Napęd posiada standardowe 4 – stykowe gniazdo służące do zasilania elektroniki i mechanizmu oraz 4 – stykowe stereofoniczne wyjście AUDIO. Zworki konfiguracji pozwalają ustawić tryb Master lub Slave (fabrycznie ustawiany jest tryb Slave).

Istotnym elementem każdego napędu jest jego szybkość. Pierwsze modele miały szybkość 1x co odpowiada transferowi danych z szybkością 150 KB/s, obecnie szybkość nośników CD – ROM sięga blisko 50 x – 7500 KB/s i więcej. Maksymalna prędkość uzyskiwana jest zazwyczaj jedynie na zewnętrznych ścieżkach dysku. Równie istotny z punktu widzenia użytkownika jest średni czas dostępu napędu, który we współczesnych napędach wynosi od 70 do 150 milisekund. Im jego wartość jest mniejsza, tym szybciej odnajdywane są na dysku dane potrzebne aplikacji. Oprócz nielicznych zastosowań, w których informacje są zwykle odczytywane liniowo (np. odtwarzanie muzyki, animacji czy kopiowanie dużych zbiorów archiwalnych), czas dostępu ma ogromne znaczenie dla komfortu pracy z napędem. Następnym istotnym technicznym czynnikiem decydującym o właściwej pracy napędu jest efektywność korekcji błędów. Nie ma standardowych ujednoliconych kryteriów oceny tego parametru. Jego znaczenie jest natomiast trudne do przecenienia. Płyta CD – ROM, pracująca bez zarzutu w jednym napędzie, może w drugim wczytywać się bardzo długo, pokazywać tylko niektóre z zapisanych na niej plików bądź w ogóle odmówić współpracy. Powodem są najczęściej drobne rysy na spodniej stronie dysku, rozpraszające światło lasera i przekłamujące dane. Niektóre napędy, korzystając z rozbudowanych informacji ECC (Error Correction and Control) zapisanych na każdym dysku, radzą sobie z tym bez trudu. Inne, o słabszych algorytmach korekcji, wykazują dziesiątki błędów. Inne parametry to: − Interfejs (ATAPI – IDE lub EIDE), SCSI lub LPT, − Bufor – 128, 256, 512, − Wyjścia dźwiękowe – analogowe/cyfrowe/słuchawkowe, − Sterowanie audio – start/stop – eject/nast./poprzed. − Regulator głośności na obudowie, − Awaryjne wyciąganie płyty – zwykle dziurka w panelu czołowym, umożliwiająca

wyjęcie płyty w przypadku np. zacięcia się podajnika. − Sposób podawania płyty – tacka (wysuwana szuflada na dysk jak w odtwarzaczach płyt

kompaktowych, napęd szufladkowy zazwyczaj może pracować tylko w poziomie), caddy (wąska szczelina w napędzie, dodatkowa obudowa na dysk chroni go i zapewnia optymalną ochronę przed kurzem oraz ułatwia centrowanie, możliwość ułożenia napędu zarówno w pionie jak i w poziomie. Napędy CD – R służące tylko do odczytu zapisanym na CD – ROMIE informacji są

obecnie rzadko wykorzystywane, wyparły je napędy CD – RW, zwane potocznie nagrywarkami, które pozwalają na zapis danych na specjalnych przeznaczonych do tego nośnikach (płytach CD – RW i/lub CD – R). Najpierw pojawiły się nagrywarki CD – R


mogące nagrywać płyty o takim oznaczeniu. Nagrywarka CD – RW pozwala na zapis i odczyt obu typów płyt (CD – R i CD – RW).

Nośniki CD – RW diametralnie różnią się budową i zasadą działania od płyt CD – R. Danych zapisanych na płycie CD – R nie można wykasować, płyta CD – R zostaje zapisana na trwałe. Nośnik CD – RW natomiast jest to płytą kompaktową z możliwością wielokrotnego nagrywania (ok. 1000 razy).

Płyta CD – RW między dyskiem z tworzywa sztucznego a odbijającą światło warstwą aluminium posiada warstwę będącą stopem czterech metali (srebro, ind, antymon, tellur). Warstwa ta posiada specjalne własności fizyczne. Promień lasera może czynić ją przezroczystą lub pochłaniającą światło. Dzięki temu, że warstwa ta może przechodzić dowolnie z jednego stanu w drugi, zapis na CD – RW nazywany jest zapisem zmiennofazowym (jest on w pełni odwracalny – płytę można „wyczyścić”).

Pierwotnie nośniki CD – RW mogły być nagrywane z prędkością 1x – 4x. Aktualnie nośniki CD – RW High Speed mogą być zapisywane z prędkościami od 4x do 12x, a najnowsze Ultra Speed nawet 32x. Dla porównania nośniki CD – R mogą być nagrywane z maksymalną prędkością 54x. W zwyczajowo używanym trybie Track At Once na płycie nie można modyfikować danych, jedynie dodawać lub skasować całą zawartość i nagrać od nowa.

Napęd DVD

Napęd DVD przystosowany jest do odtwarzania i ewentualnie nagrywania płyt w formacie DVD. Używa on podobnego lasera jak napędy dysków CD lecz o krótszej długości fali (650 nm). Można spotkać napędy DVD z dwoma laserami (CD i DVD) z czego każdy laser jest przystosowany do odczytu osobnego standardu.

Nośnik DVD posiada te same rozmiary co CD – ROM (średnica = 12 lub 8 cm) lecz ma większą pojemność, która jest uzyskiwana dzięki zwiększeniu gęstości zapisu. Dzięki wiązce światła lasera o krótszej długości fali możliwe stało się umieszczenie na płytach tej samej wielkości co płyty CD większej ilości gęściej upakowanych ścieżek. Zmianą w stosunku do płyt CD jest możliwość zastosowania krążków DVD o obustronnym zapisie. W przeciwieństwie do płyt CD, płyta DVD musi zawierać system plików. System plików stosowany na płytach DVD to UDF, będący rozszerzeniem standardu ISO 9660, który używany jest do zapisu danych na płytach CD.

Prognozuje się, że formalnym następcą formatu DVD jest HD DVD, którego pierwsza warstwa jest odczytywana także przez zwykłe napędy DVD, a jego maksymalna pojemność to 51 GB.

Płyty DVD dzielą się na przeznaczone tylko do odczytu DVD – ROM oraz umożliwiające zapis na płycie: − DVD – RAM (ang. Digital Versatile Disc – Random Access Memory) – pierwszy ze

standardów zapisu na płytach DVD (wersja 1.0 została opublikowana w 1997 roku). Płyty nagrane w tym standardzie możliwe były do odczytania tylko w nagrywarkach DVD – RAM, a najczęściej tylko w konkretnym modelu.

− DVD – R/DVD+R to standardy jednokrotnego zapisu informacji na nośniku danych. Umożliwiają zapis 4,7 GB danych na jedną stronę nośnika, co w wypadku dysków dwustronnych daje pojemność 9 GB. Kompatybilne z DVD – R/DVD+R są odpowiednio standardy wielokrotnego zapisu informacji DVD – RW/DVD+RW

− DVD – RW/DVD+RW dane są zapisywane zarówno w wgłębieniach (pit) jak i pomiędzy nimi (land). Te standardy nośnika wymagają sformatowania płyty przed jej pierwszym użyciem. Nagrane nośniki cechują się niskim współczynnikiem odbicia, dlatego mogą występować problemy przy próbie odczytu w niektórych napędach optycznych. DVD –


R/DVD+R służą do jednokrotnego zapisu, zaś DVD – RW/DVD+RW do około 1000 razy. Płyty DVD – RW/DVD+RW są kompatybilne z odtwarzaczami DVD.

− DVD+R Dual Layer (DVD+R DL, DVD – 9, DVD dwuwarstwowe) – pochodny formatu DVD+R stworzonego przez DVD+RW Alliance. Pierwszy raz zaprezentowany został w październiku 2003. DVD+RL to płyta średnicy 12 cm, posiadająca dwie zapisywalne warstwy zdolne pomieścić około 4,7 GB każda, jedna pod drugą, rozdzielone specjalnym materiałem przepuszczającym światło o określonej długości. Dzięki odbijaniu światła przez pierwszą warstwę możliwe jest jej odczytanie, natomiast dzięki odpowiedniemu skupieniu wiązki światła lasera, możliwe jest odczytywanie drugiej warstwy. Nowsze napędy DVD (wyprodukowane po roku 2003) obsługują odczyt płyt DVD+R DL. Także większość nowych nagrywarek DVD – RW ma funkcję wypalania płyt Dual Layer. Płyty tego typu mają dwukrotnie większą pojemność niż nośniki jednowarstwowe (DVD+R, DVD – R). Nośniki te są jednak jeszcze kilkakrotnie droższe niż nośniki jednowarstwowe, dlatego też większość użytkowników korzysta jeszcze z płyt jednowarstwowych. W praktyce płyta DVD DL pomieści 7.961 MB. Na płytach DVD zastosowano także dwie warstwy nałożone jedna na drugą, w których

można dokonywać zapisu. Warstwa dolna jest warstwą półprzezroczystą. Wiązka lasera w zależności od długości fali i kąta nachylenia może czytać informacje zapisane na warstwie położonej niżej lub też z warstwy wyższej.

Napędy magnetooptyczne

Dyskietki magnetooptyczne (MO) powstały w 1988 roku, w wyniku połączenia magnetycznych i optycznych metod zapisu oraz odczytu danych. Dyskietka MO jest wielokrotnie zapisywalna, jej budowa przypomina dyskietki 3,5" – nośnikiem danych jest krążek o średnicy 3,5 lub 5,25 cala, zamknięty w sztywnej obudowie z tworzywa sztucznego. Krążek wykonany jest ze sztywnego poliwęglanu żywicznego na który napylonych jest kilka cieniutkich warstw aluminium domieszkowanego terbem, żelazem i kobaltem. Warstwa aluminium zabezpieczona jest od góry żywicą ochronną, nie przepuszczającą promieni UV.

Dyskietka MO, umieszczona w napędzie, od góry (od strony etykiety) poddana jest działaniu pola magnetycznego, zaś od dołu podgrzewana promieniem lasera.

Poprzez sklejenie „plecami” dwóch krążków MO można otrzymać nośnik dwustronny o dwukrotnie większej pojemności. Jednak tylko dyski 5,25" produkowane są tą metodą – mają całkowitą pojemność 5,2 GB – po 2,6 GB na stronę. Dyski 3,5" są jednostronne.

Dane zapisywane są w sposób magnetyczny, z tym że o ile dysk twardy czy dyskietkę można magnesować w dowolnej temperaturze, o tyle dysk MO w temperaturze pokojowej nie daje się w ogóle magnesować, poddaje się zaś dopiero powyżej temperatury zwanej punktem Curie (ok. 200 stopni Celsjusza). Czyni to dyski MO o wiele bardziej odpornym na działanie zewnętrznego pola magnetycznego niż dyskietki czy dyski twarde.

Do temperatury 200 stopni nośnik podgrzewany jest w napędzie właśnie przez laser. Ogrzewaniu podlega wyłącznie obszar, w którym w danej chwili zapisywane są dane. Umieszczony nad dyskiem elektromagnes polaryzuje wyłącznie podgrzane, wybrane przez laser dipole nośnika tak, że ustawiają się albo w kierunku północnym, albo południowym – zależnie od tego, czy zapisywane jest zero, czy jedynka.

Także odczyt dokonywany jest na nieco odmiennej zasadzie, gdyż tym razem nie angażuje on już pola magnetycznego, a wyłącznie sam promień lasera. Przy odbiciu od nośnika ulega skręceniu płaszczyzna polaryzacji promienia lasera, przy czym skręcenie jest zależne od orientacji dipoli (jest to tzw. efekt Kerra). Głowica bada polaryzację odbitego


światła lasera. Miejsca, w których orientacja dipoli nie była zmieniana, dają logiczne zero, zaś miejsca, gdzie dipole zostały obrócone – zwracają logiczną jedynkę.

Rys. 17. Budowa dysku magnetooptycznego oraz schemat zapisu (po lewej) i odczytu (po prawej) [9]

Nośniki magnetooptyczne zezwalają na wielokrotny zapis danych, jednakże zapis jest

dwuprzejściowy. Najpierw wszystkie dipole muszą być spolaryzowane tak, by zwracać przy odczycie zero, a dopiero potem głowica magnetyczna wraz z laserem mogą zapisać żądane dane. W związku z tym zapis we wczesnych implementacjach urządzeń MO był bardzo wolny.

W 1994 roku zaprezentowano nową technikę zapisu – LIMDOW (Light Intensity Modulation Direct Over Write – bezpośrednie nadpisywanie modulowane natężeniem światła).

Zapis LIMDOW odbywa się na podobnej zasadzie, co w tradycyjnym MO. Refleksyjna warstwa aluminium ogrzewana jest promieniem lasera, a następnie zmieniana jest w niej orientacja dipoli. W dyskietkach LIMDOW zmieniono nieco strukturę nośnika. Bezpośrednio na warstwę aluminium (zwaną warstwą pamiętającą) naniesionych jest kilka odpowiednio spolaryzowanych warstw magnetycznych: zapisująca, przełączająca i inicjująca.

Działanie lasera o dużej mocy powoduje nagrzanie się powyżej punktu Curie i warstwy pamiętającej oraz zapisującej. Obie warstwy tracą wówczas magnetyczną polaryzację, a podczas ochładzania na orientację dipoli ma wpływ warstwa inicjująca (która polaryzację przekazuje przez warstwę przełączającą).

Kasowanie odbywa się poprzez działanie laserem o małej mocy, wówczas wyłącznie warstwa pamiętająca rozgrzewa się powyżej punktu Curie i przejmuje polaryzację od warstwy zapisującej. Swą nazwę LIMDOW bierze właśnie od pulsującego promienia lasera, który przy zapisie zmienia swą moc między dwiema wartościami. Ponieważ LIMDOW pozwala zapisywać zarówno zera, jak i jedynki (bez potrzeby kasowania ścieżek przed zapisem), zapis jest teraz jednoprzebiegowy i – w stosunku do tradycyjnego dysku MO – znacznie szybszy.

Pierwsze dyski MO miały pojemność od 128 do 230 MB, zaś dzisiejsze dyski LIMDOW mieszczą od 640 MB (3,5") do 5,2 GB (5,25"). Szacuje się, że po wprowadzeniu lasera niebieskiego, pojemność dyskietek LIMDOW wzrośnie co najmniej czterokrotnie!

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym jest dysk elastyczny? 2. Jak działa napęd dyskietki 3,5''? 3. Czym jest dysk twardy? 4. Jak jest zbudowany dysk twardy?


5. Jaka jest zasada działania dysku twardego? 6. Jaką funkcję w systemie spełnia dysk twardy? 7. Jakie są podstawowe parametry dysku twardego? 8. Jaka jest zasada działania dysków optycznych? 9. Jakie są rodzaje dysków optycznych? 10. Jak działa napęd dysków optycznych? 11. Jaka jest równica między dyskiem/napędem CD i DVD? 12. Jak działają dyski magnetooptyczne?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaproponuj nośniki do przechowywania niżej wymienionych danych, tak aby spełniały wszystkie zapisane warunki i były najbardziej optymalne w poszczególnych przypadkach. 1. Kopie zapasowe danych o łącznej pojemności ok. 600 MB. 2. Pliki graficzne o wysokiej rozdzielczości oraz pliki tekstowe przeznaczone do wydruku,

dane mają być prześnione tylko z jednego komputera na drugi. 3. Pliki oprogramowania użytkowego. 4. Sterowniki drukarki. 5. Pliki instalacyjne sterowników drukarki. 6. Pełnometrażowy film o wysokiej jakości obrazu i dźwięku w formacie 5.1. 7. Skróty do często odwiedzanych stron internetowych. 8. Dane niezbędne do wykonywania codziennej pracy. 9. Kilkustronicowy plik tekstowy kopiowany z dysku twardego jednego komputera na dysk

drugiego komputera. 10. Kopia zapasowa dysku systemowego. 11. Dane chronione przed nieautoryzowanym dostępem.


1) dobrać partnera do pracy, 2) zastanowić się jak dużą pojemność mogą mieć pliki, które będą przechowywane bądź

kopiowane do innego systemu komputerowego, 3) zastanowić się jakie nośniki można zastosować w poszczególnych przypadkach, 4) dobrać odpowiednie nośniki danych, 5) wyniki pracy przedstawić na forum grupy, uzasadnić wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusze papieru, − mazaki, − tablica flip – chart.


Ćwiczenie 2 Zapisz na płycie CD – RW dane o łącznej pojemności ok. 500 MB. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować dane (pliki), które będą zapisane na płytę, odczytać ich pojemność, 2) sprawdzić, czy płyta, na którą będzie dokonywać zapisu jest pusta, czy nie znajdują się na

niej żadne dane, 3) w przypadku gdy płyta nie jest pusta sprawdzić, czy znajduje się na niej wystarczająca

ilość wolnego miejsca do zapisania Twoich plików, 4) przygotować płytę do zapisu, zabezpieczając przed utratą pliki, które się na niej

znajdowały, 5) dokonać zapisu i sprawdzić jego poprawność.


− stanowisko komputerowe z odpowiednim oprogramowaniem, − płyta CD – RW, − dane w postaci elektronicznej.


Czy potrafisz:

Tak Nie 1) scharakteryzować zasadę działa dysków elastycznych? 2) scharakteryzować zasadę działa dysku twardego? 3) scharakteryzować podstawowe parametry dysku twardego? 4) wymienić rodzaje dysków optycznych? 5) scharakteryzować budowę napędów dysków optycznych? 6) scharakteryzować zasadę działania napędów dysków optycznych? 7) scharakteryzować budowę dysków optycznych? 8) zapisać dane na dyskach optycznych? 9) scharakteryzować zasadę działania napędów dysków

magnetooptycznych?


4.3. Przykładowe karty rozszerzeń 4.3.1. Materiał nauczania Karta dźwiękowa

Karta dźwiękowa umożliwia rejestrację, przetwarzanie i odtwarzanie dźwięku. Najbardziej znaną grupą kart dźwiękowych jest seria Sound Blaster firmy Creative Labs. Obecnie karty dźwiękowe wystarczające do zastosowań amatorskich często wbudowywane są w płytę główną. Pojawiły się również zewnętrzne karty dźwiękowe podłączane do komputera przez jeden z portów np. USB.

Sygnał dźwiękowy jest sygnałem ciągłym (analogowym) i w takiej postaci nie może być zapisany na dysku komputera, gdyż informacje tam zapisywane muszą mieć postać cyfr (w kodzie dwójkowym). A więc aby dźwięk zapisać na dysku, sygnał analogowy należy zamienić na ciąg cyfr, który można następnie przetwarzać za pomocą komputera. Układem służącym do zamiany sygnału z postaci analogowej na postać cyfrową jest przetwornik analogowo – cyfrowy (A/C) (Przetwornik cyfrowo – analogowy – C/A wykonuje operację odwrotną). Przetwornik A/C co jakiś czas mierzy amplitudę analogowego sygnału na wejściu (inaczej mówiąc, pobiera próbkę sygnału wejściowego) i zamienia ją na cyfrę (liczbę), która pojawia się na wyjściu w kodzie dwójkowym. Im częściej będą pobierane próbki, tym dokładniej odwzorowany zostanie sygnał analogowy za pomocą ciągu cyfr. Częstotliwość próbkowana powinna być dwa razy większa od najwyższej częstotliwości sygnału analogowego: wtedy przetwarzanie nie będzie powodować strat informacji. W przypadku dysków Audio – CD stosuje się częstotliwość próbkowania 44.1 kHz.

Na wyjściu przetwornika A/C próbka opisana może być za pomocą 8 – lub 16 – bitowej liczby, co oznacza, że dla opisu jednej próbki dysponuje się skalą 256 (28) lub 65536 (216) wartości. Przy próbkowaniu 16 – bitowym jest zdecydowanie lepsza. Częstotliwość próbkowana 44.1 kHz i rozdzielczość 16 – bitowa przetwornika umożliwiają osiągnięcie bardzo dobrych rezultatów przy odwzorowaniu sygnału analogowego za pomocą ciągu cyfr.

Schemat funkcjonalny karty dźwiękowej przedstawiono na poniższym rysunku. Widok karty dźwiękowej na następnej stronie. Karta zawiera następujące bloki funkcjonalne: przetwornik A/C i C/A, procesor sygnałowy DSP, syntezator, miksery oraz wzmacniacze mocy.

Rys. 18. Schemat funkcjonalny karty dźwiękowej [5]


Procesor sygnałowy DSP (ang. Digital Signal Processor) służy do cyfrowego przetwarzania sygnałów. Prostym przykładem zastosowania procesora DSP umieszczonego na karcie dźwiękowej jest stworzenie efektu pogłosu lub echa: ciąg cyfrowych próbek, który procesor przesyła do przetwornika C/A, zapamiętywany jest dodatkowo w pamięci. Ciąg ten wyczytany z pamięci z pewnym opóźnieniem przesyłany jest również na wejście przetwornika C/A. W ten sposób na wyjściu przetwornika pojawiają się dwa sygnały analogowe o tym samym brzmieniu, przesunięte w czasie.

Rys. 19. Karta dźwiękowa Sound Blaster X – Fi XtremeGamer Fatal1ty Pro [4]

Tabela 1. Kolory gniazd i wtyków karty dźwiękowej

Kolor Funkcja różowy Analogowe wejście dla mikrofonu błękitny Analogowe wejście audio. (line – in) jasnozielony Analogowe wyjście dla głośników albo słuchawek, w systemach wielogłośnikowych

wyjście dla przednich głośników czarny Analogowe wyjście dla głośników tylnych pomarańczowy Cyfrowe wyjście dźwięku (S/PDIF), czasami tym kolorem oznacza się analogowe

wyjście dla głośników centralnego i niskotonowego

Rys. 20. Kolejność kanałów na wtyku Jack: 1 – masa, 2 – prawy kanał, 3 – lewy kanał, 4 – izolator [4]

Karta telewizyjna

Karta telewizyjna to urządzenie wejścia/wyjścia komputera. Umożliwia rejestrację, przetwarzanie i odtwarzanie obrazu telewizyjnego.

Karta telewizyjna umożliwia odbiór programów telewizji naziemnej, satelitarnej (również cyfrowej). Może służyć do przechwytywania sekwencji wideo i prostej (liniowej) edycji


wideo. Karty telewizyjne wystarczające do zastosowań amatorskich często zintegrowane są z kartami graficznymi. Pojawiły się również zewnętrzne tunery telewizyjne podłączane do komputera przez port USB lub nawet bezpośrednio do monitora.

Karta TV ma najczęściej postać karty PCI, na której zidentyfikować można dwa podstawowe elementy: moduł tunera zamknięty w blaszanym pudełku oraz układ enkodera wideo, którego rolą jest konwersja sygnału wizyjnego z postaci analogowej na cyfrową.

Najpopularniejszym układem enkodera jest Conexant Fusion 878A, znaleźć go można w niemal każdym tunerze. Tylko niektóre urządzenia wykorzystują układy innych firm, np. Philips SAA 7134HL czy Conexant CX23883. Philips SAA7134HL przewyższa chip Conexant 878A tym, że ma zintegrowany dekoder cyfrowego dźwięku stereo w standardzie NICAM. Tunery z 878A wymagają dodatkowego układu, by dekodować dźwięk NICAM. Natomiast procesor CX23883 ma 10 – bitowy przetwornik analogowo – cyfrowy, gwarantujący lepszą jakość obrazu od tej, jaką możemy uzyskać z 878A (który ma 8 – bitowy przetwornik ADC).

Większość tunerów telewizyjnych wyposażona została w wejścia wideo, najczęściej w obu standardach: zespolonym (composite) i S – Video. Ten drugi, dzięki oddzieleniu sygnałów chrominancji (dane na temat koloru) od sygnałów luminancji (dane na temat jasności), gwarantuje lepszą jakość obrazu niż sygnał zespolony. Komplet wejść i wyjść umożliwia podłączenie do karty tv zewnętrznych źródeł sygnału wideo: kamery wideo, magnetowidu, tunera telewizji satelitarnej czy stacjonarnego odtwarzacza DVD. Obraz z tych urządzeń możemy przenieść do pliku na dysk twardy komputera. Uzyskany w ten sposób film możemy potem poddać obróbce – wyciąć niechciane fragmenty, dodać dodatkową ścieżkę dźwiękową czy napisy.

Rys. 21. Widok przykładowej karty telewizyjnej [4]



1. Jaką funkcję w systemie spełnia karta dźwiękowa? 2. W jakiej postaci zapisywany jest sygnał dźwiękowy w pamięci komputera? 3. Z czego zbudowana jest kata dźwiękowa? 4. Jak działa karta dźwiękowa? 5. W jaki sposób do karty dźwiękowej podłączane są głośniki i inne urządzenia? 6. Jaką funkcję w systemie spełnia karta telewizyjna?


7. Z czego zbudowana jest karta telewizyjna? 8. Jak działa krata telewizyjna? 9. Jakie urządzenia można podłączyć do karty telewizyjnej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz funkcje poszczególnych gniazd znajdujących się w karcie dźwiękowej.


1) zastanowić się, jakie funkcje w systemie spełnia karta dźwiękowa, 2) zastanowić się czy wszystkie karty dźwiękowe posiadają takie same funkcje, 3) zastanowić się jakie funkcje może posiadać przedstawiona na fotografii karta dźwiękowa, 4) podać funkcje kolejnych gniazd znajdujących się na karcie dźwiękowe, 5) wyniki pracy skonfrontować z wynikami innych osób oraz z materiałem nauczania

poradnika dla ucznia, 6) stworzyć animowaną prezentację komputerową przedstawiającą gniazda karty

dźwiękowej oraz ich funkcje. Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz ćwiczenia, − mazaki, − długopis, − stanowisko komputerowe wyposażone w oprogramowanie do tworzenia prezentacji np.:

MS PowerPoint, − projektor multimedialny.

Ćwiczenie 2

Zaznacz, które z podanych niżej stwierdzeń są prawdziwe, które fałszywe. Podkreśl właściwą odpowiedź. 1. Karta telewizyjna umożliwia odbiór programów wyłącznie telewizji satelitarnej

w cyfrowej jakości. (prawda/fałsz)

czarny –

jasnozielony – różowy –

błekitny –

pomarańczowy –


2. Może być również wykorzystana do przechwytywania sekwencji wideo, i prostej edycji wideo. (prawda/fałsz)

3. Karty telewizyjne występują wyłącznie jako karty rozszerzeń. (prawda/fałsz) 4. Karta TV składa się z dwóch podstawowych elementów: modułu tunera oraz układu

enkodera wideo. (prawda/fałsz) 5. Zadaniem endekodera wideo jest konwersja sygnału wizyjnego z postaci cyfrowej na

analogową. (prawda/fałsz) 6. Wadą większości kart telewizyjnych jest brak wejść i wyjść umożliwiających

podłączenie do karty TV zewnętrznych źródeł sygnału wideo: kamery wideo, magnetowidu, tunera telewizji satelitarnej czy stacjonarnego odtwarzacza DVD. (prawda/fałsz) Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zastanowić się, jakie funkcje w systemie spełnia karta TV, 2) zastanowić się z czego jest zbudowana, 3) uważnie przeczytać zaprezentowane twierdzenia, 4) wybrać właściwą odpowiedź (prawda/fałsz) i podkreślić ją, 5) wyniki pracy skonfrontować z materiałem nauczania poradnika dla ucznia, 6) wyniki pracy zaprezentować na forum grupy.


− arkusz ćwiczenia, − mazaki, − długopis. 4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie 1) scharakteryzować funkcje, jakie w systemie komputerowym spełnia

karta dźwiękowa? 2) omówić budowę karty dźwiękowej? 3) przedstawić zasady działania karty dźwiękowej? 4) podłączyć do karty dźwiękowej urządzenia zewnętrzne? 5) scharakteryzować funkcje, jakie w systemie komputerowym spełnia

karta telewizyjna? 6) omówić budowę karty telewizyjnej? 7) przedstawić zasady działania karty telewizyjnej?


4.4. Budowa, zasada działania i parametry monitorów 4.4.1. Materiał nauczania

Monitor to ogólna nazwa jednego z urządzeń wyjścia, służy bezpośredniej komunikacji

operatora z komputerem. Zadaniem monitora jest natychmiastowa wizualizacja wyników pracy komputera.

Obecnie stosuje się swa typy monitorów: − monitor CRT (Catod Ray Tube) – przypomina zasadą działania i po części wyglądem

telewizor. Głównym elementem monitora CRT jest kineskop, − monitor LCD (Liquid Crystal Display)) – inaczej panel ciekłokrystaliczny. Jest znacznie

bardziej płaski od monitorów CRT. Zasada generowania obrazu jest odmienna niż w monitorach CRT.

Rys. 22. Widok przykładowych monitorów komputerowych – po lewej monitor CRT, po prawej LCD Monitor obsługiwany jest przez komputer zwykle za pośrednictwem karty graficznej.

Podłączany jest najczęściej do gniazda 15 – pinowego D – Sub. Do monitora sygnały przesyłane są w postaci analogowej (sygnały RGB). W monitorach profesjonalnych do zastosowań graficznych stosuje się specjalne karty graficzne i monitory, które podłączane są do karty graficznej za pośrednictwem złącz BNC, a każdy z kolorów jest przesyłany oddzielnie, co zmniejsza liczbę zniekształceń. Istnieją także monitory podłączane do gniazda cyfrowego DVI, gdzie sygnał do monitora przesyłany jest w postaci cyfrowej.

Monitory dostępne są z różnymi przekątnymi ekranów od 17 – calowych, wykorzystywanych głównie do zastosowań domowych, do 21 – calowych i większych, wykorzystywanych przede wszystkim w biurach konstrukcyjnych i specjalistycznych pracowniach DTP. Współcześnie, praktycznie nie wykorzystuje się już bardzo popularnych kiedyś monitorów 15 – calowych CRT, zastąpiły je monitory 17 – calowe LCD.

Monitor CRT, wyposażony jest w lampę kineskopową – na jej przedniej części widoczny

jest obraz z komputera. Karta graficzna generuje kilka informacji potrzebnych do wysterowania kineskopu. Są to sygnały dla kolorów czerwonego, niebieskiego i zielonego, impulsy odchylania poziomego i pionowego oraz – w nowszych konstrukcjach – sygnał DDC. Za jego pomocą karta może „porozumieć się” z monitorem i ustalić, na jaki tryb pracy ma się on przełączyć. Wzmacniane przez układy elektroniczne sygnały wizyjne podawane są na katody R, G, B (Red, Green, Blue – czerwony, zielony, niebieski). Sygnał o napięciu rzędu 1 wolta generowany przez kartę graficzną potęgowany jest do wielkości rzędu kilku tysięcy wlotów, wymaganej do wystrzelenia wiązki elektronów.


Dwa sygnały synchronizacji (poziomej i pionowej), dostarczane są także przez kartę graficzną, sterują wzmacniaczami odchylania pionowego i poziomego. Elementy te kontrolują pracę cewek odchylających wiązkę elektronów w kineskopie; dzięki nim strumień cząsteczek omiata ekran z lewa na prawo i z góry na dół. Obraz, który widzimy, zależy od tego, które (i jak intensywnie) punkty zostały pobudzone do świecenia. Na przykład całkowicie zielony ekran otrzymamy wówczas, gdy zostaną wyłączone działa generujące elektrony dla koloru czerwonego i niebieskiego. Jasność zależy od ilości energii przekazywanej przez wiązkę poszczególnym atomom fosforu. Złożone obiekty na ekranie są kompozycją zapalonych i wygaszonych punktów, które z daleka dają złudzenie pełnego obrazu. O ich istnieniu można się przekonać, spoglądając na ekran przez silne szkło powiększające.

Kineskop w monitorach CRT, zbudowany jest ze szklanej tuby bez zawartości powietrza w jego środku (zawiera w sobie gaz obojętny). Na końcu szklanej tuby – na szyjce, znajduje się ujemna elektroda, której zadaniem jest uwalnianie wiązki elektronów do anody (która naładowana jest dodatnio). Następnie elektrony uderzają w płaską powłokę luminoforu i przekazują nabytą podczas strzału energię kinetyczną atomom fosforu, które z kolei wypromieniowują ją w postaci fali elektromagnetycznej. Luminofor odpowiedzialny jest za emisję promieniowania widzialnego (światła) po pobudzeniu przez wiązkę elektronów. Dzięki niemu powstaje obraz na ekranie monitora. Od składu chemicznego zależy kolor emitowanego światła.

Kolejnym ważnym elementem w monitorach jest maska. Najczęściej używana jest maska perforowana. Zbudowana jest ona ze stopów metali typu Inwar. Maska osadzona jest na drodze strumienia albo strumieni elektronów pobudzających do świecenia atomy fosforu. Zapewnia ona dokładne pozycjonowanie wiązki, koryguje drobne rozbieżności, poprawia jej ogniskowanie. Dzięki wykonanym w masce otworom elektrony docierają tylko do tych miejsc, które mają być zapalone. Inne maski, które posiadają monitory to na przykład maska typu Triniton. Zapewnia ona lepszy kontrast oraz nasycenie barw niż maska perforowana.

Rys. 23. Budowa kineskopu [6]

Istotne parametry monitorów CRT

− Plamka – jej wielkość decyduje o rozmiarach najmniejszych detali jakie monitor jest w stanie wyświetlić, im mniejsza plamka tym dokładniejszy obraz, przy czym średnia wielkość plamki rośnie wraz z przekątną ekranu (0,28 mm – 21 calowe; 0,25 mm – 15


calowe). Określenie wielkość plamki jest nieco myląca gdyż tak naprawdę chodzi nie o jej wielkość a odległości między plamkami luminescencyjnymi tego samego koloru.

− Rozdzielczość – jest to ilość pikseli w pionie i w poziomie. Im wyższa rozdzielczość tym obraz jest ostrzejszy i większy jest to jednak uwarunkowane również możliwościami zainstalowanej w komputerze karty graficznej (jej pamięć i szybkość) która bezpośrednio decyduje o jakości wyświetlanego obrazu. Typowe rozdzielczości: 640×480, 800×600, 1024×764, 1280×1024, 1600×1200, 1920×1614. Kolory w jakich obraz wyświetlany jest na ekranie monitora podawane są w bitach: 8 bitów – maks.256 kolorów (minimum dla multimediów), 16 bitów – maks. 65 536 kolorów (HighColor, jakość wideo), 24 bity – maks. 16 777 216 mln kolorów (TrueColor, jakość fotograficzna), 32 bity – max 16 777 216 mln kolorów (TrueColor, szybszy dostęp do pamięci).

− Częstotliwość odświeżania – im wyższa tym lepsza, co objawia się mniejszym mruganiem obrazu, rozsądny poziom to 75 Hz lub 85 Hz. Przy tej samej karcie graficznej częstotliwość odświeżania jest odwrotnie proporcjonalna do rozdzielczości, czyli im większa rozdzielczość tym mniejsza częstotliwość odświeżania dlatego dopasowanie odpowiedniej karty graficznej do możliwości monitora jest bardzo ważne.

− Pasmo – zwykle 110~200 MHz, im większe tym lepiej. Maksymalna częstotliwość sygnału wejściowego akceptowana przez monitor, równa iloczynowi częstotliwości odchylenia poziomego, maksymalnej rozdzielczości w poziomie oraz częstotliwości odświeżania ekranu.

− Rozmiary ekranu – czyli przekątna ekranu wyrażana w calach (1 cal = 2,54 cm). W rzeczywistości powierzchnia czynna ekranu jest mniejsza niż podają producenci gdyż część kineskopu zakryta jest obudową. Inne właściwości monitorów:

− Bez przeplotu (Non interlaced) – redukuje migotanie obrazu. − Płaski ekran (Flat Screen) – według najnowszych technologii Trinitron, pozwala na

uzyskanie bardziej płaskiego ekranu co eliminuje wypaczenia obrazu. − Multiscan – automatyczne dopasowanie się do sygnału podawanego przez kartę

graficzną. − MPR II, TCO'92 / 95 / 98 / 99 – normy określające dopuszczalny poziom

promieniowania elektromagnetycznego. − Sterowanie cyfrowe (Digital Controls, OSD) – oznacza brak lub minimalizację

regulatorów analogowych (potencjometrów) i zastąpienie ich regulatorami cyfrowymi przez co możemy określić ustawienia osobno dla każdego trybu odświeżania i dla każdej rozdzielczości. Sterowanie cyfrowe jest precyzyjniejsze i zapewnia dużą wygodę obsługi.

− Energy Star – możliwość przechodzenia monitora po dłuższej bezczynności najpierw w tryb czuwania a następnie uśpienia co znacznie redukuje ilość zużywanej energii.

− Powłoka antyrefleksyjna (Anti – glare coating) – eliminuje efekt odbijania się promieni słonecznych od ekranu monitora.

− Degauss – Opcja usuwająca namagnetyzowane obszary z ekranu monitora, które źle wpływają na jakość obrazu. Większość nowoczesnych monitorów jest wyposażona w przycisk, którego wciśnięcie powoduje rozmagnesowanie ekranu i znaczną poprawę oglądanego obrazu, a zwłaszcza wierności kolorów.

− B – Polska norma bezpieczeństwa elektrycznego. Przekątna ekranu – inaczej rozmiar monitora wyrażony w calach (1 cal = 2,54 cm ).

Monitory LCD

Wielkim przełomem monitorów LCD jest wyeliminowanie lampy kineskopowej i zastąpienie jej płaską matrycą ciekłokrystaliczną. Efektem tego jest zmniejszenie wymiarów


wyświetlacza (głębokości). Najnowsze monitory LCD (ang. Liquid Crystal Display) wykorzystują technologię TFT (Thin Film Transistor).

Za ekranem znajduje się źródło światła, np. lampa fluorescencyjna. W zależności od wielkości panelu LCD liczba lamp fluorescencyjnych waha się od dwóch, w małych monitorach piętnastocalowych, do ośmiu w wyświetlaczach 20–21 – calowych. W coraz popularniejszych panelach siedemnastocalowych montuje się zazwyczaj cztery lampy fluorescencyjne, które podświetlają matrycę LCD. Światło oświetlające panel od tyłu przechodzi najpierw przez tzw. dyfuzor, który zapewnia równomierną jasność na całej powierzchni wyświetlacza. Następnie światło przechodzi przez pierwszy filtr polaryzacyjny, zespół przezroczystych elektrod sterujących ułożeniem cząsteczek ciekłego kryształu oraz warstwę orientującą, która ma za zadanie ustawić molekuły ciekłego kryształu w odpowiednim (tzw. spoczynkowym) położeniu. Znajdująca się bezpośrednio dalej warstwa ciekłego kryształu (np. bifenylu) skręca o 90° płaszczyznę polaryzacji światła.

Ciekły kryształ (LC) jest substancją organiczną o ciekłej formie i krystalicznej strukturze molekularnej. Cząsteczki w kształcie pręcików normalnie są ustawione w równoległych rzędach. Do sterowania nimi używane jest pole elektryczne. W zależności od tego czy występuje napięcie prądu lub jego brak cząsteczki kryształu odpowiednio się ustawiają, co powoduje zmianę polaryzacji padającego na nią światła (odpowiednio skręca początkową płaszczyznę polaryzacji światła lub pozostawiają ją bez zmian).

Rys. 24. Struktura ciekłego kryształu

Aby pałeczkowate cząsteczki ciekłego kryształu spowodowały skręcanie polaryzacji

światła, muszą zostać najpierw w procesie produkcyjnym odpowiednio przygotowane – zorientowane w przestrzeni. Substancję ciekłokrystaliczną umieszcza się w kilku milionach pojedynczych, niezależnych komórkach, tworzących łącznie matrycę pikseli np. o rozmiarach 1024×768 punktów. Wewnątrz każdej komórki długie pałeczkowate molekuły muszą zostać odpowiednio ułożone. Do tego celu służą tzw. warstwy orientujące. W zależności od typu wyświetlacza LCD i technologii jego wykonania wymuszają one albo równoległe, albo prostopadłe w stosunku do płaszczyzny ekranu położenie cząsteczek.

Wyświetlacze ciekłokrystaliczne wykorzystują oba aspekty materii, z której są zbudowane: „ciekłość” i „kryształowość”. Są ruchome – jak ciecze (przy odpowiedniej temperaturze), a ich molekuły układają się w tym samym kierunku – jak w kryształach. Są również podatne na pola elektromagnetyczne, które powodują ich przewidywalne pozycjonowanie. Ciekłe kryształy przewodzą światło w jednym kierunku, co sprawia, że idealnie nadają się na wyświetlacze.

Światło po przejściu przez ciekły kryształ napotyka na swojej drodze drugi filtr polaryzacyjny. W zależności od kąta padania światła w stosunku do osi polaryzacji filtru światło wydostaje się z panela LCD, a użytkownik widzi jasny punkt na ekranie.

Kolorowe wyświetlacze mają dodatkową warstwę, w skład której wchodzą barwne filtry w trzech kolorach podstawowych: czerwonym, zielonym lub niebieskim (RGB). Każdej komórce ekranu odpowiadają trzy subpiksele (zgrupowane po trzy tworzą jeden punkt – piksel), każdemu subpikselowi przyporządkowany jest jeden taki filtr, a jak wiadomo, za pomocą trzech różnobarwnych komórek można uzyskać dowolny kolor piksela. Taka prosta


konstrukcja jest wykorzystywana zarówno w wyświetlaczach DSTN (Dual Scan Twisted Nematic) stosowanych w najtańszych wyświetlaczach LCD, jak i w pierwszej generacji paneli TFT (Thin Film Transistor).

Rys. 25. Struktura wyświetlacza ciekłokrystalicznego

Zalety monitorów LCD w porównaniu z CRT

− niewielkie rozmiary, lekkość – mieści się on na każdym niemal biurku, czy stoliku, − estetyczny wygląd, − bardzo dobra ostrość obrazu związana z dużą kontrastowością, większa rozdzielczość, − niższe zużycie energii od monitorów CRT, − uniwersalność zastosowania – większość modeli może być wykorzystana w razie

potrzeby jako w pełni funkcjonalny odbiornik telewizyjny, − łatwość "operowania" monitorem – większość modeli można obracać dowolnie o 90

stopni, − są zdrowsze od CRT – nie męczą oczu, gdyż nie występuje tu żadne szkodliwe migotanie

obrazu, obraz jest bardzo stabilny, − coraz niższe ceny przy wyższych parametrach technicznych.

Parametry techniczne matrycy − Rozdzielczość ekranu – to tryb pracy monitora, inaczej liczba pikseli, jakie zawiera on

w pionie i poziomie (piksel to najmniejszy element obrazu wyświetlanego na ekranie; kwadrat wypełniony w całości jednolitym kolorem). Ekrany LCD składają się z palet pikseli, co znaczy, że mają rzędy i kolumny pojedynczych elementów generujących światło, które w zależności od potrzeb włączają się lub gasną produkując pożądane wzory świetlne – generują obraz. Rozdzielczość rozumiana jest jako stosunek liczby kolumn do rzędów np. 640 na 480 lub 1280 na 720, to ona określa właśnie jakość odbieranego obrazu. Najpopularniejsze obecnie przekątne ekranu i odpowiadające im standardowe rozdzielczości: 15 cali – 1024×768, 17 cali – 1280×1024, 19 cali – 1280×1024, 21 cali – 1600×1200


− Czas reakcji piksela – czas, który jest potrzebny dla pojedynczego piksela na zapalenie się i całkowite wygaśnięcie. Jednym słowem określa szybkość z jaką ekran reaguje na zmiany obrazu i liczony jest w tysięcznych częściach sekundy (milisekundach). Im niższy tym lepiej dla jakości obrazu, gdyż przy zbyt wysokim czasie reakcji może występować smużenie obrazu.

− Kąt widzenia – bardzo wymierny współczynnik, który określa pod jakim kątem patrzenia obraz nie zmienia swoich właściwości (obraz nie zanika, a kolory nie zmieniają odcieni). Standardem współcześnie są kąty 160 stopni i więcej (najlepsze matryce mają kąt 178 stopni – np. Apple Cinema Display).

− Współczynnik kontrastu – jest podstawowym miernikiem przejrzystości obrazu. Określa różnicę pomiędzy „jasnością bieli”, a „ciemnością czerni”. Jednym słowem im wyższy współczynnik kontrastu, tym obraz jest ostrzejszy. Modele przeciętnej jakości charakteryzują się współczynnikiem na poziomie od 700:1 wzwyż.

− Jasność (luminacja) – wielkość charakteryzująca świecenie ciał światłem własnym lub odbitym. Podawana w kandelach na metr kwadratowy (cd/m2) określa maksymalną światłość, którą emituje ekran wyświetlający czystą biel. Im większy współczynnik luminacji, tym większe nasycenie barw i bardziej wyrazisty obraz. Średnio współczynniki jasności oscylują w okolicach od 300 do 500 cd/m2.

− Ilość wyświetlanych kolorów – im większa tym lepsza ostrość obrazu, który automatycznie zyskuje na jakości. Monitory pod tym względem nie różnią się znacząco między sobą i mają średnio od 16,2 do 16,7 mln kolorów.

− Klasa określana na podstawie normy ISO 13406–2 – monitory LCD mają to do siebie, że nawet najlepsze modele mogą mieć uszkodzone pojedyncze subpiksele. Normy określają, że istnieje możliwość minimalnych defektów matrycy, które powstają w trakcie procesu produkcji, transportu, czy też użytkowania. Istnieją cztery ogólne normy dzielące monitory ze względu na typ i liczbę defektów matrycy. Zdecydowana większość producentów deklaruje przynależność swoich modeli do drugiej grupy, aczkolwiek najlepsze modele należą do grupy pierwszej. Wtedy to producent bierze na siebie niemalże pełną odpowiedzialność za martwe piksele.

− Złącza – im więcej złącz tym lepiej, gdyż zwiększa się w ten sposób możliwości zastosowania monitora. Najważniejsze, aby monitor był wyposażony w złącza typu: DVI (Digital Video Interface) służy do przesyłania, w postaci cyfrowej sygnału wideo między domowymi urządzeniami elektronicznymi takimi jak odtwarzacz DVD i wzmacniacz A/V czy odtwarzacz DVD i projektor, ekran plazmowy czy panel LCD; D – Sub – złącze analogowe, zastosowanie podobne


1. Jakie są rodzaje monitorów? 2. Czym różnią się od siebie poszczególne rodzaje monitorów? 3. Jakie są charakterystyczne cechy poszczególnych rodzajów monitorów? 4. Z jakich podzespołów składa się monitor CRT? 5. Jaka jest zasada działania monitora CRT? 6. Jakie parametry charakteryzują monitor CRT? 7. Co oznacza skrót LCD? 8. Jakie są zalety monitorów LCD w porównaniu z CRT? 9. Co to jest piksel? 10. Jaka jest zasada działania monitorów LCD? 11. Jak jest zbudowany monitor LCD? 12. Jakie parametry techniczne charakteryzują matrycę monitora LCD?


4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Ustaw właściwości wyświetlania monitora przy pomocy OSD (On Screen Display –

menu wyświetlane na ekranie) oraz oprogramowania systemowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić komputer, 2) dokonać korekty ustawień monitora wykorzystując OSD (geometria obrazu, jasność,

kontrast), 3) dokonać ustawienia właściwości ekranu: rozdzielczość ekranu, liczbę kolorów,

częstotliwość odświeżania. Wyposażenie stanowiska pracy:

− stanowisko komputerowe wyposażone w monitor z funkcją OSD oraz oprogramowanie systemowe.

Ćwiczenie 2 Zaproponuj parametry monitora, który będzie wykorzystywany do profesjonalnego

tworzenia i obróbki grafiki. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać partnera do pracy, 2) zastanowić się jaki rodzaj monitora (LCD czy CRT) zaproponować do opisanego w treści

ćwiczenia zastosowania, 3) zastanowić się jakie parametry są ważne dla takiego zastosowania, 4) zaproponować parametry (przekątna; rozdzielczość; wielkość plamki; ilość

wyświetlanych kolorów; rodzaje złącz; częstotliwość odświeżania, wyposażenie dodatkowe np.: wbudowana kamera, głośniki, mikrofon; jeżeli zaproponuje monitor LCD podać również kontrast, jasność, pionowy i poziomy kąt widzenia),

5) wyniki pracy przedstawić na forum grupy w formie plakatu lub prezentacji multimedialnej,

6) uzasadnić zaproponowane parametry. Wyposażenie stanowiska pracy:

− duże arkusze papieru, − kolorowe pisaki, − stanowisko komputerowe z oprogramowaniem do tworzenia prezentacji np.: MS

PowerPoint, − projektor multimedialny, − tablica flip – chart.



Czy potrafisz: Tak Nie

1) scharakteryzować rodzaje monitorów? 2) wyjaśnić zasadę działania monitora CRT? 3) podać parametry monitora CRT? 4) wymienić zalety monitorów LCD? 5) scharakteryzować budowę monitora LCD? 6) dobrać odpowiedni monitor do określonych zastosowań?


4.5. Karty graficzne 4.5.1. Materiał nauczania

Karta graficzna, zwana również akceleratorem grafiki, to element komputera tworzący

sygnał dla monitora. Podstawowym zadaniem karty graficznej jest przechowywanie informacji o tym jak powinien wyglądać obraz na ekranie monitora i odpowiednim sterowaniu monitorem. Pierwsze karty graficzne potrafiły jedynie wyświetlać znaki alfabetu łacińskiego ze zdefiniowanego w pamięci karty generatora znaków – tryb tekstowy. Kolejna generacja kart graficznych potrafiła już wyświetlać w odpowiednim kolorze poszczególne punkty (piksele) – tryb graficzny. Nowoczesne procesory graficzne udostępniają wiele funkcji ułatwiających i przyśpieszających pracę programów. Możliwe jest narysowanie odcinka, trójkąta, wieloboku, wypełnienie ich zadanym kolorem lub wzorem, tzw. akceleracja 2D. Większość kart na rynku posiada również wbudowane funkcje ułatwiające tworzenie obrazu przestrzeni trójwymiarowej, tzw. akceleracja 3D. Niektóre posiadają zaawansowane algorytmy potrafiące na przykład wybrać tylko widoczne na ekranie elementy z przestrzeni.

Typy kart graficznych: − MDA – jedna z pierwszych kart graficznych monochromatycznych, jest to karta

tekstowa, a więc na ekranie pokazuje znaki przechowywane w pamięci ROM. Matryca znaków składa się najczęściej z 8×8 pikseli.

− Hercules – (HGC, Hercules Graphics Card, od nazwy firmy), pozwala na niezłą rozdzielczość 720×350 punktów, w trybie tekstowym oferuje 25 wierszy po 80 znaków. Obecnie nie spotykana.

− CGA – (Color Graphics Card), to starsza karta graficzna, popularna dzięki wprowadzeniu jej przez IBM jako standardu graficznego w starych IBM PC. Ma niewielką rozdzielczość 320×200 punktów (dla 4 kolorów) lub wyższą 640×200 punktów (tylko dwa kolory).

− EGA – (Extended Graphics Card), standard graficzny dający 16 kolorów z palety 64 przy rozdzielczości 640 × 350 punktów. Karty EGA dysponowały również trybem tekstowym MDA i wymagały przynajmniej 64KB pamięci obrazu.

− PGA – (Professional Graphics Card), o parametrach nieco lepszych ni ż EGA. − VGA – (Video Graphics Card), najbardziej rozpowszechniony standard graficzny, dający

przyzwoitą rozdzielczość 640 × 480 punktów. Ulepszone wersje VGA oferują lepsze zdolności rozdzielcze 800 × 600 i wyższe (zwane SuperVGA).

− SVGA – aktualnie najszerzej stosowany standard. Karty graficzne SVGA można podzielić na: ISA, Local Bus, PCI i AGP, jest to podział

ze względu na budowę złącza. Aby wyświetlić wyniki przetwarzania danych, komputer, oprócz monitora, musi mieć jeszcze właśnie kartę graficzną, która jest odpowiedzialna za prostą, dwuwymiarową grafikę w Windows oraz skomplikowaną i efektowną grafikę w grach, programach graficznych i animacjach. Dziś funkcje 2D i 3D zostały zintegrowane w jednym procesie graficznym w kartach nowej generacji. Mają one wiele dodatków, różnego rodzaju dopalacze graficzne, tunery TV i dekodery.

Obecnie podstawowym kryterium powinien być standard szyny karty: PCI, AGP, PCI – Express. PCI jest bardzo popularnym i szybkim standardem w większości kart (białe gniazda). AGP z kolei jest portem zaprojektowanym wyłącznie do kart graficznych w taki sposób, aby umieszczone w nim karty osiągały najlepsze wyniki. Ich zastosowanie z pozoru nie daje dużego wzrostu wydajności – do operacji 2D, a nawet wyświetlania obiektów 3D z powodzeniem nadaje się szyna PCI. Dopiero w momencie, gdy scena trójwymiarowa jest skomplikowana, a programiści zadbali o dużą liczę obiektów i wykorzystali wiele tekstur, na dodatek wysokiej rozdzielczości, wówczas przepustowość PCI przestaje wystarczać. Dzięki


specjalnym rozwiązaniom, karta AGP powinna znacznie przyspieszyć wykonywanie operacji graficznych w takich sytuacjach. Niestety nie da się zainstalować karty PCI w porcie AGP, ani karty AGP w porcie PCI. Płyta główna musi być zaopatrzona w osobny port AGP (jedyne podłużne gniazdo na płycie wyglądające podobnie jak PCI, ale dalej odsunięte od krawędzi płyty). Nie należy już raczej stosować starych kart ISA i Local Bus, gdyż są to bardzo stare i nie stosowane obecnie standardy.

Rys. 26. Gniazdo 32 – bitowej szyny PCI (po lewej) i złącze AGP (po prawej) [7]

Rys. 27. Gniazda PCI – Express 16x (niebieskie) 4x (czarne) i 1x (białe) [4]

Karta graficzna ma decydujące znaczenie co do jakości wyświetlanego obrazu na ekranie

monitora. Jeśli pracujemy tylko z aplikacjami biurowymi, takimi jak edytor tekstu czy arkusz kalkulacyjny, to wystarczy nam karta PCI z 1 lub 2 MB pamięci VRAM. Jeśli jednak mamy do czynienia z aplikacjami graficznymi to powinniśmy mieć kartę PCI lub AGP z co najmniej 4 MB pamięci VRAM (im więcej tym lepiej) zdolną wyświetlić dużą rozdzielczość przy dużej liczbie kolorów. Dobry obraz charakteryzuje się odpowiednią rozdzielczością, ilością kolorów, ostrością, żywymi barwami i brakiem migotania. Maksymalna rozdzielczość karty decyduje o ilości możliwych do wyświetlenia kolorów przy określonej rozdzielczości monitora. W przypadku monitora 15 calowego jest to najczęściej 800x600, 17 calowego 1024x768, 19 calowego 1280x1200 a 21 calowego 1600x1200. Obraz w reprezentacji 17 milionów kolorów uważany jest za obraz o jakości fotograficznej. Jeśli więc wymagany jest realistyczny obraz, należy sprawdzić czy dana karta jest w stanie wyświetlić obraz z daną ilością kolorów przy wybranej rozdzielczości, zachowując częstotliwość odświeżania co najmniej 75 Hz.

Większość kart graficznych składa się z następujących elementów: − Procesor graficzny (GPU) – odpowiedzialny za generowanie obrazu. − Pamięć obrazu – VideoRAM, bufor ramki (ang. framebuffer) – przechowuje cyfrowe

dane o obrazie. − Pamięć ROM – pamięć przechowująca dane (np. dane generatora znaków) lub firmware

karty graficznej, obecnie realizowana jako pamięć flash EEPROM. − DAC (ang. Digital – to – Analog Converter) przetwornik cyfrowo-analogowy –

odpowiedzialny za przekształcenie cyfrowych danych z pamięci obrazu na sygnał sterujący dla monitora analogowego; w przypadku kart wyłącznie z wyjściem cyfrowym DAC nie stosuje się.


− Interfejs do systemu komputerowego – umożliwia wymianę danych i sterowanie kartą graficzną – zazwyczaj PCI, AGP, PCI – Express.

− Interfejs na slocie karty graficznej – zazwyczaj P&D, DFP, VGA, DVI, HDMI, DisplayPort. Wiele z kart graficznych posiada także:

− Framegrabber – układ zamieniający zewnętrzny, analogowy sygnał wideo na postać cyfrową.

− Procesor wideo – układ wspomagający dekodowanie i przetwarzanie strumieniowych danych wideo; w najnowszych konstrukcjach zintegrowany z procesorem graficznym.

Rys. 28. Przykłady kart graficznych: ATI – Radeon HD 3870 (po lewej) i Riva 128

firmy NVIDIA (po prawej) [4]


1. Czym jest karta graficzna? 2. Jakie są typy kart graficznych? 3. O czym decydują parametry karty graficznej? 4. Jakie są współczesne standardy złącza kart graficznych? 5. Z czego składa się karta graficzna?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na płycie głównej zidentyfikuj i scharakteryzuj sloty do podłączania karty graficznej. Zainstaluj kartę graficzną w odpowiednim slocie.


1) poprawnie zidentyfikować rodzaje slotów na płycie głównej, 2) posortować sloty chronologicznie, 3) zamontować kartę graficzną w slocie.


− różne płyty główne, − różne karty graficzne.


Ćwiczenie 2 Zainstaluj sterowniki karty graficznej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować model karty graficznej zamontowanej w komputerze, 2) sprawdzić posiadane sterowniki do kart graficznych, 3) dobrać odpowiedni sterownik do zamontowanej karty graficznej, 4) uruchomić komputer, 5) pobrać sterownik z Internetu (jeżeli nie posiada sterownika na płycie), 6) zainstalować sterownik, 7) ustawić właściwości wyświetlania obrazu.


− stanowisko komputerowe bez zainstalowanych sterowników karty graficznej, − nośniki ze sterownikami do kart graficznych, − komputer z dostępem do Internetu.


Czy potrafisz:

Tak Nie 1) rozpoznać slot karty graficznej? 2) zamontować kartę graficzną w komputerze? 3) zainstalować sterowniki karty graficznej? 4) ustawić właściwości karty graficznej?


4.6. Klawiatura i urządzenia wskazujące 4.6.1. Materiał nauczania

Klawiatura jest podstawowym elementem zestawu komputerowego umożliwiającym

komunikowanie się użytkownika z jednostka centralną. Klawisze podzielone są na sześć grup funkcjonalnych: grupa klawiszy podstawowych, klawiatura numeryczna, klawisze funkcyjne, klawisze sterujące kursorem, klawisze specjalne, klawisze występujące w rozszerzonej wersji klawiatury.

Poniższy opis zawiera standardowe zastosowanie klawiatury jak w aplikacjach Windows. Każdy program może wykorzystywać klawiaturę w swoisty sposób, zmieniając znaczenie poszczególnych klawiszy.

Rys. 29. Grupy funkcjonalne klawiszy

− Esc –wstrzymywanie sekwencji operacji. − F1–F12 – klawisze funkcyjne. W każdym programie służą do czegoś innego. Są to

klawisze, pod którymi twórcy oprogramowania mogą ukryć funkcje, które wymagają szybkiego uruchomienia (np. pomoc, słowniki, notatniki, wydruki, konfiguracje itp.)

− PrintScrn – kopiowanie zawartości ekranu na drukarkę. − ScrollLock – zmiana funkcji klawiszy sterujących kursorem. − Pause – Klawisz ten jest używany przez system operacyjny i niektóre programy

użytkowe. − ~ tylda jest wykorzystywana głównie w Internecie. W normalnej pracy klawisz raczej

niewykorzystywany. − Klawisze alfanumeryczne (podstawowe i specjalne) – służą do wprowadzania znaków,

takich, jakie są wydrukowane na klawiszach. Niektóre klawisze jak np. klawisze z cyframi zawierają dodatkowo wydrukowane inne symbole. Naciskając na taki klawisz wprowadzamy do komputera znak, który jest wydrukowany niżej. Aby wprowadzić do komputera symbol widniejący na którymś z tych klawiszy powyżej, należy wcisnąć klawisz Shift i trzymając cały czas go wciśniętym, nacisnąć na klawisz z pożądanym symbolem. Teraz można puścić klawisz Shift. Naciskając na litery wprowadzamy do komputera tzw. małe znaki. Gdy chcemy wprowadzić duży znak musimy nacisnąć Shift i trzymając go wcisnąć pożądaną literę.

− Backspace – kasowanie znaku, za którym znajduje się kursor. − Tab – w edytorach tekstu powoduje przeskoczenie kursora do przodu, do z góry

określonego miejsca, w formularzach służy do przeskakiwania do kolejnego pola formularza. Łącznie z przyciskiem Shift zwykle pozwala przeskakiwać do poprzedniego pola formularza.


− Caps Lock – klawisz o działaniu stałym, po naciśnięciu tego klawisza wszystkie litery pisane są dużymi znakami.

− Enter – (po angielsku WEJŚCIE) – klawisz służy do zatwierdzania wszelkich operacji. W edytorach tekstu powoduje natychmiastowe przejście kursora do nowej linii.

− Shift – klawisz służący do zmiany działania klawiatury (sposób działania opisano powyżej).

− Ctrl – ma za zadanie zmodyfikować działanie klawiatury podobnie jak klawisz Shift. − Alt – kolejny klawisz do zmiany działania klawiatury. Podobnie jak Shift i Ctrl samo

naciskanie Alt nie powoduje żadnego działania. Prawy Alt wykorzystywany jest zwykle do wprowadzania polskich znaków.

− Spacja – najdłuższy klawisz na klawiaturze – służy do wprowadzania odstępu (pustego miejsce, pustego znaku).

− Kursory – służą do przemieszczania się w tekście lub formularzu zgodnie z kierunkiem, który wskazują.

− Insert – używany do zmiany trybu w edytorach tekstów. Przełącza między trybem wstawiania i zastępowania.

− Delete – powoduje usunięcie znaku znajdującego się tuż za kursorem. − Home – w edytorach tekstu powoduje powrót kursora do początku linii. − End – w edytorach tekstu powoduje przesunięcie kursora na koniec linii. − Page Up – w edytorach tekstu powoduje przesunięcie kursora o stronę do góry. − Page Down – w edytorach tekstu powoduje przesunięcie kursora o stronę do dołu. − Blok klawiatury numerycznej – może mieć różne zastosowania w zależności od tego, czy

włączony jest klawisz Num Lock. W nowych typach klawiatur pojawiły się klawisze z symbolem okienek Windows i menu.

Służą one do rozwijania menu z paska zadań (odpowiednik naciśnięcia kursorem myszki na przycisk Start na ekranie), oraz do rozwijania menu kontekstowego (odpowiednik naciśnięcia prawym przyciskiem myszki na ekranie).

Urządzenie wskazujące – urządzenie wejścia – wyjścia komputera pozwalające przekazywać dane do komputera za pomocą fizycznych ruchów wskazywania, klikania i przeciągania, zwykle za pomocą przesuwania ręcznej myszy i uruchamiania jej przycisków. Ruchy urządzenia wskazującego są odzwierciedlane na graficznej reprezentacji pulpitu na ekranie za pomocą ruchów wskaźnika (kursora) myszy lub innych zmian wizualnych.

Najpowszechniej używanym urządzeniem wskazującym jest mysz, ale w rozmaitych zastosowaniach używany jest też track ball, pióro świetlne, touch pad, tablet z rylcem, dżojstik, ekran dotykowy.

Mysz używana podczas pracy z interfejsem graficznym systemu komputerowego umożliwia poruszanie kursorem po ekranie komputera poprzez przesuwanie jej po powierzchni płaskiej. Mysz odczytuje zmianę swojego położenia względem podłoża, a po jego zamianie na postać cyfrową komputer dokonuje zmiany położenia kursora myszy na ekranie. Najczęściej wyposażona jest w kółko do przewijania ekranu. Ze względu na mechanizm powodujący przemieszczanie kursora na ekranie możemy rozróżnić: − Mysz mechaniczna – w urządzeniu tym wykorzystuje się metalową kulkę pokrytą gumą,

oraz system rolek. Kulka pod wpływem tarcia o powierzchnię, po której przesuwamy mysz obraca się. Kulka powoduje obrót dwóch prostopadle umieszczonych rolek, które odzwierciedlają przesunięcie kursora na ekranie w pionie i poziomie. Ze względu na to, że do poruszania kulką myszy potrzebna jest równa powierzchnia o odpowiednio dużym tarciu, stosuje się specjalne podkładki. W trakcie używania myszy brud z podkładki przenosi się na kulkę i wałki. Powoduje to problemy z działaniem urządzenia i wymusza jego czyszczenie co jakiś czas.


− Mysz optyczna – w podstawie takiej myszy zainstalowana jest jedna lub więcej diod elektroluminescencyjnych oświetlających powierzchnię pod myszą, soczewka ogniskująca oraz matryca CCD. Mysz tego typu posiada także specjalizowany procesor DSP (zazwyczaj zintegrowany z matrycą) służący do analizowania względnych zmian w położeniu mocno powiększonego obrazu powierzchni. Zaletą tego rozwiązania jest brak mechaniki, która łatwo ulega zanieczyszczeniu i wymaga częstej konserwacji oraz to, że mysz działa na prawie każdej powierzchni i nie wymaga podkładki.

− Mysz laserowa – dedykowana specjalnie dla graczy. W rozwiązaniu tym zastosowano laser zamiast diod świecących co jeszcze bardziej podnosi rozdzielczość myszy, a tym samym jej czułość. Zalety rozwiązania – jak w przypadku myszy optycznej.

− Mysz wertykalna – używa się jej jak długopisu. Według producenta pracuje na miękkich i zakrzywionych powierzchniach. Umożliwia rysowanie krzywych, a nawet pisanie.

Rys. 30. Przykładowe myszy firmy Logitech: laserowa (po lewej) i optyczna (po prawej) [8]

Rys. 31. Wewnętrzny mechanizm myszy mechanicznej [4]

Sposoby podłączenia myszy: PS/2 (zielony), USB, port szeregowy (RS – 232) inaczej też

nazywany COM. Trackball – to kulka umieszczana w niektórych klawiaturach pod najniższym rzędem

klawiszy (może to też być osobne urządzenie). Niekiedy nazywane nieformalnie i żartobliwie kotem (dla odróżnienia od myszki komputerowej). Wygląda jak mechaniczna mysz komputerowa odwrócona do góry kulką. Funkcjonalnie trackball jest identyczny z myszą komputerową. Spotykany najczęściej w komputerach przenośnych. Składa się z obudowy i kuli, której poruszenia są przekładane na ruch kursora na ekranie. W chwili obecnej istnieją dwa mechanizmy przekładania ruchu na sygnały elektryczne: − Mechaniczno-optyczny – kulka porusza rolkami, na których zamocowane są elementy

przesłaniające czujniki optyczne,


− optyczny – kulka pokryta jest wzorem, światło odbijane w różny sposób od elementów wzoru pada na czujnik optyczny; zmiany w oświetleniu czujnika przekładane są na ruch kursora,

Rys. 32. Trackball wykonany w technologii optycznej [8]

Pióro świetlne – obecnie rzadko spotykane urządzenie peryferyjne w kształcie długopisu

służące do sterowania komputerem (np. zamiast myszy). Pióro świetlne jest urządzeniem punktowym, podłączonym do jednostki wizualizującej. Wskazująca końcówka pióra posiada światłoczuły element, który umieszczony przy ekranie wykrywa światło pozwalając komputerowi zlokalizować położenie kursora. Lokalizacja odbywa się na podstawie rejestrowania częstotliwości pracy monitora CRT (odświeżanie ekranu LCD uniemożliwia zastosowanie tej technologii) i porównywania otrzymanych wyników z wysyłanymi przez komputer danymi. Obsługa komputera za pomocą pióra świetlnego nie różni się zbytnio od obsługi myszy, czy tabletu – polecenia, takie jak kliknięcie na obiektu, wydaje się poprzez nakierowanie pióra w odpowiednie miejsce ekranu i wciśnięcie znajdującego się na nim przycisku.

TouchPad, – panel dotykowy, urządzenie wskazujące zastępujące mysz, często spotykane w laptopach. Często, potocznie zwany gładzikiem. Spotyka się różne ich rozmiary, ale rzadko przekraczają one powierzchnie 50 cm². Najczęściej spotykaną metodą działania touchpada jest wyczuwanie pojemności elektrycznej palca (dlatego nie reaguje on na np. ołówek ani na dłoń w rękawiczce). Czujniki pojemności umieszczone są w osiach (poziomych i pionowych). Zmianę położenia palca odczytuje się jako przesunięcie punktu o określonej pojemności elektrycznej. Touchpady obrazują płaszczyznę względnie, czyli nie ma żadnego bezwzględnego odniesienia pomiędzy ekranem a touchpadem. Zamiast tego względne przesunięcie palca w określonym kierunku powoduje odpowiedni ruch kursora po ekranie. Obok panelu (z reguły nad lub pod nim) znajdują się dwa przyciski, działające jak przyciski myszy. Nie jest to jednak jedyny sposób, na jaki można wywołać kliknięcie – zadziała tak również pojedyncze uderzenie palcem w touchpad. Po zaznaczeniu obiektu można stosować przemieszczenie metodą przeciągnij i upuść. Niektóre touchpady mają „gorące miejsca”: fragmenty, przez które można wydawać komendy inne niż wskazywanie np. w niektórych modelach przesunięcie palcem wzdłuż prawej krawędzi panelu powoduje ruch suwaka paska przewijania. Touchpady spotyka się przede wszystkim w komputerach przenośnych, ponieważ standardowa mysz wymaga fragmentu płaskiej powierzchni w pobliżu komputera, co często jest nieosiągalne poza biurem czy domem.


Rys. 33. TouchPad komputera przenośnego [4]

Ekran dotykowy (ang. Touchscreen) – ekran, który reaguje na dotyk. Jego rozmiary

sięgają rozmiarów zwykłych wyświetlaczy. Zazwyczaj obsługiwany jest rysikiem. Stosowany w palmtopach, rzadziej w telefonach komórkowych i smartphonach. Ekrany dotykowe stosuje się też w komputerach przenośnych. W konstrukcji ekranów dotykowych stosuje się cztery techniki wykorzystujące: − przerwanie (na skutek dotyku) strumienia światła podczerwonego emitowanego przez

sieć diod LED, usytuowanych na krawędziach ekranu, − zaburzenia (na skutek dotyku) fali akustycznej propagującej się po powierzchni ekranu, − zmiany pojemności elektrycznej dotykanego ekranu, − zmiany oporu elektrycznego między przezroczystymi elektrodami wtopionymi w ekran.

Ostatnia z tych technik (oporowa) stosowana jest powszechnie w palmtopach. Zwykły ekran LCD spajany jest z częścią dotykową, która składa się z dwóch przezroczystych elektrod (przepuszczających ponad 85% światła), wykonanych zazwyczaj przez naparowanie w próżni cienkiej warstwy metalu na podkład szklany i (zewnętrzną) folię poliestrową. Elektrody te utrzymywane są bez kontaktu przez izolacyjną warstwę separatora, przypominającego delikatną siatkę. Nacisk na folię zewnętrzną (czyli dotknięcie ekranu) powoduje lokalne zetknięcie się elektrod, co rejestrowane jest przez dekoder palmtopa. Technika ta pozwala otrzymać ekrany o rozdzielczości nawet 300 dpi (w zwykłych Palmach stosowana jest rozdzielczość 75–150 dpi).

Rys. 34. Smartphone Sony Ericsson P910i z ekranem dotykowym i rysikiem [4]



1. Jakie są rodzaje urządzeń wskazujących? 2. W jaki sposób można podłączyć urządzenia wskazujące do komputera? 3. Jakie mechanizmy powodujące przemieszczanie kursora na ekranie stosuje się

w myszach komputerowych? 4. Co to jest trackball? 5. Gdzie najczęściej stosuje się touchpady? 6. Jak działa touchpad? 7. Czym jest pióro świetlne? 8. Na jakiej zasadzie działają ekrany dotykowe?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W Centrum pomocy i obsługi technicznej systemu Windows wyszukaj informacje o skrótach klawiaturowych używanych w systemie Windows. Stwórz plakat lub prezentację multimedialną prezentującą kilka najbardziej przydatnych Twoim zdaniem skrótów klawiaturowych.


1) uruchomić komputer, 2) w Centrum pomocy i obsługi technicznej systemu Windows wyszukać informacje

o skrótach klawiaturowych, które może wykorzystać do wykonania niektórych operacji w systemie,

3) przeanalizować wyszukane skróty, wybrać te, które są najbardziej przydatne, 4) wykonać plakat lub prezentację multimedialną przedstawiającą wybrane skróty, 5) efekty pracy zaprezentować na forum grupy, uzasadnić wybór.


− duże arkusze papieru, − kolorowe mazaki, − tablica flip – chart, − komputer z zainstalowanym systemem operacyjnym, systemem Pomocy

i oprogramowaniem umożliwiającym tworzenie prezentacji np.: MS PowerPoint, − projektor multimedialny.

Ćwiczenie 2

Podłączyć do komputera i zainstalować sterowniki joysticka i kierownicy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) podłączyć do komputera kolejno joystick i kierownicę, 2) zainstalować urządzenia w systemie, 3) skonfigurować podłączone urządzenia.


Wyposażenie stanowiska pracy: − komputer, − joystick, − kierownica, − nośniki ze sterownikami.


Czy potrafisz:

Tak Nie 1) wymienić urządzenia wskazujące? 2) wskazać obszary stosowania różnych urządzeń wskazujących? 3) wyjaśnić zasadę działania poszczególnych urządzeń wskazujących? 4) podłączyć urządzenia wskazujące do komputera? 5) zainstalować urządzenie wskazujące w systemie? 6) podać sposoby komunikacji urządzeń wskazujących z komputerem?


4.7. Standardy interfejsów sprzętowych 4.7.1. Materiał nauczania Port szeregowy.

Port szeregowy jest portem komputerowym, przez który dane są przekazywane w formie jednego ciągu bitów. Port ten jest zwykle zaopatrzony w specjalny układ o nazwie UART, który tłumaczy ciągi bitów na bajty i na odwrót.

Komputery grupy PC mają zwykle kilka portów szeregowych – jeden lub dwa porty RS – 232, dwa porty PS/2 i kilka portów USB. Komputery przenośne są także często wyposażone w port podczerwieni. Porty szeregowe w komputerze wykorzystuje się zwykle do podłączania „strumieniowych” urządzeń zewnętrznych takich jak myszki, klawiatury, modemy, urządzenia pomiarowe. Ze względu na prostszą synchronizację niż w przypadku portu równoległego, porty szeregowe mogą osiągać większe przepustowości.

Port szeregowy jest często błędnie utożsamiany z magistralą RS – 232 (port COM) ponieważ początkowo był jedynym portem szeregowym wyprowadzonym na zewnątrz komputera PC.

Standard RS – 232 (COM) opisuje sposób połączenia urządzeń DTE (ang. Data Terminal Equipment) tj. urządzeń końcowych danych (np. komputer) oraz urządzeń DCE (ang. Data Communication Equipment), czyli urządzeń komunikacji danych (np. modem). Standard określa nazwy styków złącza oraz przypisane im sygnały a także specyfikację elektryczną obwodów wewnętrznych. Standard ten definiuje normy wtyczek i kabli portów szeregowych typu COM. Standard RS – 232 (ang. Recommended Standard) opracowano w 1962 roku na zlecenie amerykańskiego stowarzyszenia producentów urządzeń elektronicznych w celu ujednolicenia parametrów sygnałów i konstrukcji urządzeń zdolnych do wymiany danych cyfrowych za pomocą sieci telefonicznej. Najbardziej popularna wersja tego standardu, RS – 232C pozwala na transfer na odległość nie przekraczającą 15 m z szybkością maksymalną 20 kB/s.

Rys. 35. Wtyczka 9 – pinowego portu szeregowego RS – 232 (po lewej) i Widok gniazda

PC (męskiego) typu DB – 9 od strony wtyczki (po prawej) [4] Tabela 2. Rozmieszczenie i funkcja pinów złącza RS – 232 [4]

Nr pinu Kierunek Oznaczenie Funkcja

1 DCE → DTE DCD sygnał wykrycia nośnej

2 DCE → DTE RxD odbiór danych

3 DCE ← DTE TxD transmisja danych

4 DCE ← DTE DTR gotowość terminala 1)

5 DCE – DTE GND masa

6 DCE → DTE DSR gotowość modemu 1)

7 DCE ← DTE RTS żądanie wysyłania

8 DCE → DTE CTS gotowość wysyłania

9 DCE → DTE RING wskaźnik dzwonka


PS/2 – został opracowany przez firmę IBM, przeznaczony do podłączania klawiatury i myszy. Złącze myszy typu PS/2 zastąpiło starsze DB – 9 i RS – 232, a złącze klawiatury typu PS/2 zastąpiło większe 5 – pinowe złącze DIN używane w komputerach AT. Zwykłe płyty główne nie potrafią zidentyfikować myszy lub klawiatury, jeśli te znajdują się w niewłaściwych gniazdach. Dzisiaj laptopy i duża część komputerów stacjonarnych nie posiada złączy PS/2, zastąpiły je złącza magistrali USB, jednak niektóre klawiatury i myszy można podłączyć zarówno do PS/2 lub USB poprzez prostą przejściówkę. Złącze pozwala na transmisję z prędkością 40 kB/s.

Rys. 36. Numery pinów złącza PS/2 [4]

Tabela 3. Rozmieszczenie i funkcja pinów złącza PS/2 [4] Nr pinu Nazwa Funkcja 1 +DATA Dane

2 Reserved Zarezerwowane

3 GND Masa

4 Vcc zasilanie +5V prądem stałym o natężeniu do 100mA

5 +CLK Zegar

6 Reserved Zarezerwowane

Port równoległy W porcie równoległym dane są przesyłane jednocześnie kilkoma równoległymi

przewodami, z których każdy przenosi jeden bit informacji. Wykorzystywane są do podłączenia takich urządzeń jak np. drukarka, skaner, aparat cyfrowy, streamer lub między dwoma komputerami (choć utrudnieniem jest tu dość mała odległość która ogranicza tą specyfikację do max. 3,5–5 m)

Wraz z rozwojem technologii port ten ulegał stopniowym modyfikacjom i ulepszeniom. Początkowa wersja tego interfejsu określana zwykle nazwą Centronics pozwalała jedynie na jednokierunkową transmisję danych od komputera do urządzenia. Dwie nowsze wersje tego interfejsu EPP i ECP są kompatybilne z Centronicsem a jednocześnie oferują dużo nowych możliwości w tym przede wszystkim dwukierunkową transmisję danych, która jest wielce przydatna, gdy np. w podajniku drukarki zatnie się papier, ta może wysłać do komputera zwrotną informację o zaistniałym defekcie. ECP (Extended Capabilities Port) jak i EPP (Enchanced Parallel Port) umożliwiają dwukierunkową transmisję z szybkością od 50 kb/s do niemal 2 MB/s (średnio 10 razy szybciej niż Centronics). Port EPP charakteryzuje się z kolei tym, że jego zastosowanie ukierunkowane jest szczególnie na obsługę bardziej wydajnych urządzeń takich jak np. adaptery ISDN lub napędy ZIP. Oba standardy interfejsów wymagają, aby zarówno system operacyjny, port w komputerze jak i podłączone do niego urządzenie obsługiwały dany standard interfejsu, ale to zapewnia większość sprzedawanych obecnie


komputerów jak i urządzeń peryferyjnych. Port równoległy niezależnie od wersji ma identyczne złącze w formie żeńskiego gniazda z 25 otworami. Maksymalna liczba posiadanych przez komputer łączy równoległych (fizycznie z reguły jest tylko jedno) wynosi cztery i są oznaczone kolejno od LPT 1 do LPT 4, a każdemu z nich odpowiada odpowiedni adres oraz numer przerwania (szczegóły ustawiane są w opcjach BIOS komputera). Złącze znajduje się albo bezpośrednio na płycie głównej – ATX, albo w przypadku płyty AT na śledziu, połączone z płytą główną specjalną taśmą.

Rys. 37. Port równoległy w laptopie Compaq N150 [4]

Magistrala USB

USB (ang. Universal Serial Bus – uniwersalna magistrala szeregowa) to rodzaj portu komunikacyjnego komputerów, zastępującego stare porty szeregowe i porty równoległe, opracowany został przez firmy Microsoft, Intel, Compaq, IBM i DEC.

Port USB jest uniwersalny – pozwala na podłączanie do komputera wielu urządzeń: kamery wideo, aparatu fotograficznego, telefonu komórkowego, modemu, myszy, klawiatury, zewnętrznych napędów pamięci, skanera lub drukarki. Port USB pozwala na automatyczne wykrywanie i rozpoznawane urządzeń przez system, co umożliwia ich podłączanie i odłączanie bez konieczności wyłączania czy ponownego uruchamiania komputera.

Większość współczesnych systemów operacyjnych obsługuje złącze USB – dotyczy to m.in. systemów firmy Microsoft zaczynając od Windows 95 w wersji OSR2 (istnieje także poprawka do wersji OSR1 udostępniająca obsługę USB), systemów Windows z rodziny NT, oraz systemów opartych na jądrze Linux/*BSD.

Urządzenia USB możemy podzielić na trzy grupy ze względu na zgodność z przyjętymi specyfikacjami: − Urządzenia spełniające warunki tej specyfikacji mogą pracować z prędkościami 1.5 Mb/s

(0.1875 MB/s) lub 12 Mbit/s (1.5 MB/s), − 2.0 Urządzenia zgodne z warunkami nowej specyfikacji mogą pracować z prędkością 480

Mb/s (60 MB/s) w praktyce uzyskują jedynie prędkość 320 Mb/s (40MB/s). Urządzenia w standardzie USB 2.0 są w pełni kompatybilne ze starszymi urządzeniami,

− 3.0 Urządzenia zgodne z warunkami nowej specyfikacji mogą pracować z prędkością 4,8 Gb/s (600 MB/s). Prezentacja specyfikacji tego standardu planowana jest na pierwszą połowę 2008 r. Na opakowaniach produktów można znaleźć oznaczenia USB 2.0, ważniejszą jednak jest

informacja o szybkości transmisji. Urządzenia te powinny mieć naklejkę informującą o ich standardzie pracy: − Full Speed lub USB 1.1 – 12 Mb/s największa prędkość przed USB 1.1, − Hi – Speed lub USB 2.0 – 480 Mb/s – dostępne w USB 2.0 − SuperSpeed USB lub USB 3.0 – 4,8 Gb/s (oficjalnie prędkość poznamy w pierwszej

połowie 2008)


Rys. 38. Typy złącz USB (po kolei od lewej): wtyczka USB typu A, wtyczka USB typu B,

wtyczka mini – USB, piny wtyczek typu A i B [4]

Transmisja za pośrednictwem USB odbywa się przy wykorzystaniu dwóch przewodów (2) i (3). Magistrala zawiera również linię zasilającą (1) (+5VDC) i masę (4) o napięciu 5 V i maksymalnym poborze prądu 0,5 A. W starszych płytach głównych występuje zamiast czterech pięć styków dla każdego gniazda USB.

Szczegółowy opis działania magistrali USB można znaleźć na: − http://www.jawilogic.com/downloads/usb.pdf − http://www.pckurier.pl/archiwum/art0.asp?ID=5985

FireWire. FireWire to standard łącza szeregowego umożliwiającego szybką komunikację

komputerów osobistych i cyfrowych urządzeń optycznych. Opracowany został w roku 1995, zdefiniowany w dokumencie IEEE 1394.

Magistrala ta w okrojonej wersji (brak linii zasilających) znana jest również pod używaną przez producentów pecetów nazwą i.Link.

Nazwa FireWire obejmuje kilka standardów komunikacji zapewniających transfer rzędu: 100, 200, 400 Mb/s. Najnowsza specyfikacja IEEE – 1394b (instalowana np. w komputerach Aluminium PowerBook firmy Apple pod nazwą FireWire 800 jako osobny port obok „starego” FireWire 400) dopuszcza również przesył z prędkością 800 Mbit/s (wersja 9 – żyłowa) długość kabla ograniczona jest do ok. 4,5 metra, natomiast wersja optyczna ok. 1000 metrów. Standard ten jest znacznie szybszy niż USB 2.0. Transmisja odbywa się przy pomocy dwóch par przewodów (TPA+ i TPA – oraz TPB+ i TPB – ), dodatkowo interfejs wyposażony jest w linię zasilającą (masa i nieregulowane napięcie dodatnie 30 V bez obciążenia).

Najnowszy standard 1394b przewiduje również wykorzystanie połączeń optycznych, co umożliwi transfer 3,2 Gb/s i uzyskanie długości ponad 100 m, natomiast przy wykorzystaniu standardowej skrętki 5. kategorii możliwe jest uzyskanie 100 Mbit/s i odległości 100 m.

Standard umożliwia połączenie do 63 urządzeń peryferyjnych w strukturę drzewiastą (w odróżnieniu od liniowej struktury SCSI). Pozwala urządzeniom na bezpośrednią komunikację, na przykład skanerowi i drukarce, bez używania pamięci lub CPU komputera. Obsługuje plug – and – play i hot – swap. Sześciożyłowy kabel, którego używa, dopuszcza użycie mocy do 60 W, co umożliwia rezygnację z zewnętrznych źródeł zasilania w przypadku mniej energochłonnych urządzeń.

FireWire jest powszechnie używany do łączenia kamer wideo i urządzeń pamięci masowej. Stosuje się go zamiast popularniejszego USB z powodu większej szybkości transmisji oraz dlatego, że nie wymaga użycia komputera – z jednej strony możliwe jest łączenie przy pomocy magistrali FireWire kilku komputerów ze sobą (i nawet wykorzystanie protokołu IP), z drugiej strony możliwa jest bezpośrednia komunikacja między urządzeniami, na przykład przesyłanie danych pomiędzy skanerem i drukarką bez używania pamięci lub procesora komputera.

FireWire odmiennie niż USB zarządza magistralą – nie wymaga kontrolera magistrali czyli hosta. W standardzie USB magistralą zarządza kontroler (host), na jednej magistrali może pracować tylko jeden host i jest nim zawsze komputer. W FireWire urządzenia są

http://www.jawilogic.com/downloads/usb.pdf

http://www.pckurier.pl/archiwum/art0.asp?ID=5985


równouprawnione, co pozwala na transmisję bezpośrednio pomiędzy urządzeniami dołączonymi do magistrali, bez pośrednictwa komputera.

Rys. 39. Złącza FireWire (po kolei od lewej): 6 – pinowy wtyk, gniazdo FireWire, Gniazdo i – Link [4]


1. W jaki sposób przesyłane są dane przez porty szeregowe? 2. Które porty należą do grupy portów szeregowych? 3. Czym są porty równoległe? 4. Jakie urządzenia można podłączyć z wykorzystaniem portów równoległych? 5. Co oznacza skrót USB? 6. W jakich urządzeniach jest stosowany port USB? 7. Z jakimi prędkościami można przesyłać dane za pośrednictwem portów USB? 8. Jaki transfer zapewnia łącze FireWire? 9. Gdzie jest stosowany port FireWire?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj nazwy przedstawionych niżej portów/wtyczek do portów. Uporządkuj je przyjmując kryterium przepustowości łącza, wymień te porty/wtyczki, które są złączami szeregowymi. Podaj przykłady urządzeń, które można podłączyć do komputera za pośrednictwem przedstawionych portów.



1) przypomnieć sobie, czym charakteryzują się złącza szeregowe, czym równoległe, 2) wybrać i zaznaczyć złącza szeregowe, 3) nazwać każde z przedstawionych złącz, 4) uporządkować je w kolejności od łącza najwolniejszego, do łącza, które umożliwia

transmisje z największą prędkością, 5) podać przykłady urządzeń, które mogą być podłączone do komputera za pośrednictwem

wymienionych łączy, 6) wyniki pracy porównać z wynikami innych uczniów w klasie, skonfrontować je

z materiałem nauczania poradnika dla ucznia lun skonsultować z nauczycielem. Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz ćwiczenia, − długopis

Ćwiczenie 2

Podłącz urządzenia peryferyjne do zestawu komputerowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować porty znajdujące się w urządzeniach, 2) wybrać odpowiednie przewody, 3) podłączyć urządzenia do komputera, 4) uruchomić komputer, 5) sprawdzić czy podłączone urządzenia widoczne są w systemie i pracują prawidłowo.


− stanowisko komputerowe, − urządzenia peryferyjne o różnych portach np.: drukarka z łączem USB i LPT, skaner

z interfejsem SCASI, klawiatura, mysz, aparat cyfrowy, kamera cyfrowa itp., − różne przewody umożliwiające podłączenie urządzeń.


Czy potrafisz: Tak Nie

1) dokonać grupyfikacji portów? 2) wskazać obszary stosowania poszczególnych portów? 3) wykorzystać różne porty do podłączenia urządzeń peryferyjnych? 4) podać prędkości przesyłu danych za pośrednictwem portu USB? 5) wyjaśnić zasadę działania portu Fire Wire?


4.8. Podstawowe urządzenia peryferyjne 4.8.1. Materiał nauczania Drukarki

Drukarka – urządzenie współpracujące z komputerem, służące do przenoszenia tekstów, obrazów na różne nośniki druku (papier, folia, płótno, płyty CD itp). Niektóre drukarki potrafią również pracować bez komputera, np. drukować zdjęcia wykonane cyfrowym aparatem fotograficznym. Drukarki takie komunikują się bezpośrednio z aparatem lub posiadają specjalne sloty, w które można włożyć karty pamięci z zapisanymi na nich zdjęciami Podstawowe rodzaje drukarek

Drukarka igłowa zwana również drukarką mozaikową niegdyś najpopularniejszy typ drukarki. Należy do drukarek uderzeniowych, w których obraz na powierzchni papieru jest tworzony przez element uderzający przez taśmę barwiącą z taką siłą, że część barwnika pozostaje na papierze. W drukarce mozaikowej do drukowania służy głowica, mająca zazwyczaj 9 lub 24 ruchome igły, które mogą wysuwać się z głowicy pod wpływem pola magnetycznego cewki. Igły te uderzają przez taśmę barwiącą w papier dociśnięty do gumowego wałka. Mechanizm napędowy przesuwa głowicę poziomo i co pewien odstęp następuje pobudzenie cewek. Przy jednokrotnym pobudzeniu drukowanie są punkciki umieszczone jeden nad drugim, odpowiadające poszczególnym igłom (wszystkie, niektóre lub żaden). Przy druku powtarzanym w regularnych odstępach na papierze jest tworzony obraz złożony z siatki punkcików i wysokości odpowiadającej wysokość głowicy. Po wydrukowaniu jednej linii papier jest przesuwany w górę i drukowana jest następna linia. W ten sposób powstaje obraz złożony z siatki punktów o regularnych odstępach w poziomie i w pionie („mozaika”), mogący zajmować całą stronę papieru. W drukarkach mozaikowych stosuje się zarówno papier w pojedynczych arkuszach, jak i papier perforowany, z otworami po bokach służącymi do precyzyjnego przesuwania go w drukarce, poskładany w arkusze (tzw. składanka). W niektórych drukarkach stosuje się papier we wstędze bez perforacji, dostarczany w postaci zwoju. Do przesuwania papieru perforowanego służy tzw. napęd traktorowy, z kołami lub paskami zębatymi o rozstawie zębów takim jak otwory w papierze (12,7 mm). Igły uderzają zazwyczaj z siłą dostateczną do utworzenia obrazu na kilku warstwach papieru jednocześnie, co umożliwia stosowanie papieru wielowarstwowego, samokopiującego – jest to zaletą, przy drukowaniu niektórych rodzajach dokumentów, zwłaszcza finansowych. Po każdej zmianie grubości papieru należy ustawić odległość głowicy od wałka (gdy jest zbyt mała, głowica może przeszkadzać w prowadzeniu papieru: gdy jest zbyt duża, powstaje obraz blady lub może nawet w ogóle nie powstać).

Rys. 40. Przykładowa drukarka igłowa firmy Epson: FX – 890 [10]


Rys. 41. Zasada działania drukarki igłowej (a) oraz przykładowe znaki wydrukowane za

pomocą głowicy 9 – igłowej [13]

Drukarka atramentowa (zwana również plujką) – bardzo popularny obecnie typ drukarek. Drukuje poprzez umieszczanie na papierze bardzo małych (od kilku do kilkudziesięciu pikolitrów) kropli specjalnie spreparowanego atramentu do drukowania. Praktycznie wszystkie dzisiejsze drukarki atramentowe umożliwiają druk w kolorze. Stosowany jest atrament w czterech kolorach: cyjan, magenta, yellow i kontur (czarny) – model CMYK. Ponadto w niektórych drukarkach można stosować specjalne tusze „fotograficzne”, które są nieco jaśniejsze niż tusze standardowe i lepiej oddają barwy przy drukowaniu zdjęć. Wadą tanich drukarek atramentowych są dość wysokie koszty eksploatacji (wysoka cena tuszu w stosunku do ilościowej możliwości pokrycia nim papieru). Drukarka atramentowa, podobnie jak mozaikowa, ma głowicę przesuwaną poziomo i też drukuje tekst po jednej linii, Należy do drukarek nieuderzeniowych. Atrament (tusz) jest „wystrzeliwany” z głowicy małymi kropelkami bezpośrednio na papier, przy czym kropla może być wypychana przez pęcherzyk gazu powstający w wyniku podgrzewania atramentu bądź w wyniku oddziaływania mechanicznego głowicy wykorzystującej zjawisko piezoelektryczne. Ze względu na sposób powstawania obrazu w drukarce atramentowej nie można drukować na papierze samokopiującym. Drukarki atramentowe zazwyczaj drukują na pojedynczych arkuszach, a nie na składance. Mają duże wymagania co do jakości papieru. Jako drukarki nieuderzeniowe, pracują ciszej od drukarek mozaikowych. W drukarkach atramentowych stosowane są zwykle dwa pojemniki z tuszem: pojemnik z tuszem czarnym i pojemnik z tuszem trójkolorowych (cyjan, magenta, yellow). Spotykane są również drukarki posiadające cztery pojemniki z tuszem – każdy z innym kolorem. Takie rozwiązania wydają się być bardziej ekonomiczne – po wyczerpaniu jednego koloru (np. Magenta) wymieniamy tylko ten jeden tusz. W drukarkach o dwu pojemnikach zmuszeni jesteśmy do wymiany całego pojemnika trójkolorowego, nawet w sytuacji, gdy nie zostały jeszcze wyczerpane pozostałe kolory.

Rys. 42. Przykładowa drukarka atramentowa HP Photosmart seria D7460 [11]


Rys. 43. Fazy powstawania kropli wyrzucanej z głowicy drukarki atramentowej [13]

Drukarka laserowa tworzy obraz na podobnej zasadzie jak kserograf (jest więc drukarką

nieuderzeniową). W odróżnieniu od drukarki mozaikowej i atramentowej drukarka laserowa nie tworzy obrazu linia po linii, lecz od razu całą stronę. Najpierw naświetlany jest światłoczuły bęben, następnie przylegający do naświetlonych fragmentów bębna toner jest przenoszony na papier, po czym obraz jest utrwalany na gorąco. W odróżnieniu od kserografu obraz na bębnie nie powstaje w wyniku „sfotografowania” oryginału, lecz przez oddziaływanie na bęben sygnałów z komputera. Służy do tego zazwyczaj laser (czasem diody świecące LED) – stąd nazwa drukarki. Drukarka laserowa ma duże wymagania nie tylko co do jakości, ale i co do grubości papieru (zbyt cienki może się pomiąć i zablokować w mechanizmie drukarki, zbyt gruby może mechanizm uszkodzić). Zazwyczaj drukarka pobiera papier z pojemnika, choć można ręcznie podawać pojedyncze arkusze. Drukarki laserowe charakteryzują się bardzo wysoką jakością i szybkością wydruku, a druk pod wpływem wody się nie rozpływa. Stosunkowo niedawno pojawiły się drukarki laserowe, które umożliwiają druk zarówno czarny jak i kolorowy.

Rys. 44. Przykładowa drukarka laserowa HP LaserJet seria 9050 [11]

Rys. 45. Zasada działania drukarki laserowej [13]


Ploter Ploter – urządzenie peryferyjne, służące do pracy z dużymi, płaskimi powierzchniami,

mogące nanosić obrazy, wycinać wzory, grawerować itp. Obecnie używa się ploterów atramentowych lub laserowych, służących do nanoszenia dowolnego rodzaju grafiki. Plotery mogą być sterowane za pomocą tych samych języków programowania co drukarki. Czynność jaką wykonują plotery nazywa się plotowaniem, a wydruki z ploterów noszą gwarową nazwę wyplotów.

Ze względu na prowadzenie papieru plotery podzielić możemy na: − Płaskie – pióro zamocowane jest na belce, wzdłuż której porusza się napędzane silnikiem

krokowym, co zapewnia ruch w osi X. Cała belka porusza się z kolei wzdłuż osi Y nad całą powierzchnią papieru. Belka również napędzana jest silnikiem krokowym. W ploterach płaskich ważne jest zwrócenie uwagi na naciąg linek prowadzących pióro jak i na poślizgi silników, mogących wywołać niedokładność kreśleń. W tego typu ploterach pióro porusza się ponad płasko położonym papierze (lub innym materiale).

− Bębnowe – w ploterach typu bębnowego pióro porusza się jedynie powyżej osi bębna w linii prostej, bęben zapewnia ruch papieru. Budowa i sposób zamocowania pióra przypomina budową ploter płaski, jednak z tą różnicą iż belka na której zamontowane jest pióro jest nieruchoma. Ruch w kierunku prostopadłym do ruch pióra zapewnia bęben, który jest poruszany za pomocą silników krokowych. Ploter bębnowy jest zdolny do wykonania 4 różnych ruchów: obrót bębna w tył, obrót bębna w przód, pióro w lewo, pióro w prawo. Do uzyskania krzywych i łuków stosuje się technikę która polega na zastąpieniu krzywej, linią łamaną składającą się z odcinków o długości jednego kroku silnika i kierunku najbardziej zbliżonym do kierunku krzywej. Ze względu na zastosowanie plotery podzielić możemy na

− nanoszące obraz (ploter atramentowy, ploter solwentowy, ploter kreślący, ploter laserowy);

− grawerujące – wykorzystywane do grawerowania napisów, tworzenia matryc, wykonywania drobnych detali w materiałach twardych (metale, szkło, tworzywa sztuczne, drewno). Mogą one być dwuwymiarowe (głowica porusza się tylko w osi X i Y) lub trójwymiarowe (głowica porusza się również w osi Z czyli można grawerować na różne głębokości);

− ploter tnące – wykorzystywane do nacinania liter i innych kształtów w folii samoprzylepnej, do wycinania kształtów np. w styropianie, w kamieniarstwie i szklarstwie do piaskowania napisów, do wykrawania w tkaninach elementów ubrań, do wycinania w skórze części składowych butów, do wycinania na folii flock i fleck tzw. prasowanek na koszulki, bejsbolówki i inną odzież napisów, loga, itp. Działają na zasadzie głowicy wyposażonej w odpowiednie ostrze, która przesuwa się nad daną powierzchnią

Rys. 46. Przykład plotera atramentowego [4]


Podstawowymi parametrami charakteryzującymi ploter są: − prędkość kreślenia podawana w mm/sek. (np. 50–500 mm/sek.), − rozdzielczość kreślenia podawana w mm/krok (np.0,2–0,01mm/krok), − typ i rozmiar papieru np. arkusz lub rolka w formacie A lub B, − liczba elementów piszących w różnych kolorach, (np. 4–8), − rodzaje portów: równoległy Centronics, szeregowy RS 232, USB, − automatyczna lub ręczna wymiana pisaków, − minimalna długość rysowanego przez ploter odcinka.

Skaner

Skaner jest urządzeniem, które informacje utrwalone w postaci dokumentów papierowych lub fotograficznych negatywów i slajdów potrafi zamienić na postać cyfrową w postaci tzw. mapy bitowej, nazywanej też plikiem rastrowym. W zależności od budowy i sposobu skanowania dokumentów skanery dzieli się zwykle na płaskie, bębnowe oraz ręczne.

Skanery płaskie, jakie najczęściej stosuje się w domach i biurach, przypominają nieco zasadą działania popularne kserokopiarki. Skanowane dokumenty umieszczane są na przezroczystej szybie, pod którą przesuwa się specjalna lampa wraz z listwą, na której umieszczone są światłoczułe elementy. Podczas skanowania powierzchnia dokumentu oświetlana jest lampą, a jego obraz kierowany jest na czujniki światłoczułe przez specjalny układ optyczny, którego jakość decyduje w dużym stopniu o jakości skanera. Czujniki odczytują informację o barwie poszczególnych punktów na powierzchni dokumentu. Wielkość tych punktów, a więc dokładność skanowania, zależy od wielkości użytych czujników. Czujniki odczytują tylko fragment dokumentu, dlatego umieszczone są na ruchomej listwie, która przesuwana jest przez silnik krokowy wzdłuż dokumentu. Przy każdym kroku skanowane są kolejne linie, z których budowany jest kompletny obraz. Barwa poszczególnych punktów obrazu odczytywana jest w oparciu o nasycenie trzema kolorami podstawowymi (czerwonym, zielonym i niebieskim). Na listwie umieszczone są osobno czujniki odpowiedzialne za odczytywanie światła w każdym z tych kolorów. Dzięki temu skanowanie we wszystkich kolorach podstawowych odbywa się za jednym przebiegiem. Sygnały odebrane przez czujniki są przetwarzane na postać cyfrową przez specjalny konwerter analogowo – cyfrowy, a następnie wysyłane są do komputera.

W skanerach bębnowych skanowane są filmy zarówno negatywy, jak i pozytywy (slajdy). Wycięta klatka filmu jest umieszczana na bębnie, który wiruje z dużą szybkością. Zwykle wzdłuż bębna przesuwany jest układ optyczny o wysokiej jakości, który odczytuje zdjęcie punkt po punkcie. Zaletą tych skanerów jest bardzo duża rozdzielczość oraz precyzyjne odczytanie kolorystyki zdjęcia, jednak są one niezwykle drogie. Jeszcze do niedawna skanery bębnowe znacznie przewyższały swoimi parametrami skanery płaskie i były stosowane właściwie tylko przez profesjonalne pracownie graficzne, chociaż ta sytuacja ostatnio zmienia się i są one wypierane przez profesjonalne skanery płaskie oraz specjalne skanery do filmów. Skanery bębnowe są powoli zastępowane przez specjalne skanery płaskie przeznaczone tylko do pracy z filmami. Pozwalają na skanowanie negatywów i pozytywów filmów o różnej wielkości klatki. Swoją konstrukcją przypominają skanery płaskie, bowiem umieszczone w ich wnętrzu klatki filmu są nieruchome i skanowane przez układ optyczny o wysokiej rozdzielczości, jednak z uwagi na bardzo wysokie parametry nadają się one do profesjonalnych pracowni graficznych.

Kilka lat temu, gdy skanery płaskie, z uwagi na ich wysoką cenę, stosowane były wyłącznie przez profesjonalnych grafików, dużą popularnością cieszyły się skanery ręczne. Stanowiły one pewną namiastkę skanerów płaskich. Wyposażone były w nieruchomy element skanujący, który należało przeciągnąć wzdłuż dokumentu. Ich zaletą była niska cena, jednak


jakość uzyskanych rysunków była niezbyt duża, a dodatkowo bywały one zniekształcone wskutek nierównego przesuwania. Wraz ze spadkiem cen skanerów płaskich zniknęły z rynku. Ostatnio jednak pojawiła się odmiana takich skanerów, pozwalająca na skanowanie dokumentów tekstowych. Jest to właściwie przenośny komputer, który ma kształt dość grubego pióra. Wystarczy przeciągnąć jego końcówkę wzdłuż wiersza tekstu, jaki chcemy zapamiętać, a wbudowane oprogramowanie dokona zamiany zeskanowanego obrazu na tekst, który można następnie przesłać do komputera.

Rys. 47. Skaner płaski Canon CS8400F – po lewej [12] i Skaner bębnowy – po prawej [4]

Właściwości skanerów

Rozdzielczość jest to gęstość, z jaką rozmieszczone są punkty tworzące obraz, inaczej mówiąc określa ich wielkość. Podaje się ją zwykle w jednostkach dpi (dot per inch) określających ilości punktów przypadających na 1 cal długości obrazka, przy czym jeden punkt jest zawsze kwadratem. Przy małej rozdzielczości widać wręcz, że rysunek złożony jest z kolorowych kwadratów o dużej wielkości. Przy zwiększaniu rozdzielczości rośnie ilość punktów, a tym samym zmniejsza się ich wielkość, dzięki czemu obraz jest bardziej precyzyjny. Z uwagi na budowę skanerów płaskich za rozdzielczość skanowania odpowiadają dwa różne parametry. Jednym z nich jest czułość użytych elementów światłoczułych, a więc również gęstość, z jaką rozmieszczone są na listwie skanującej, a drugim jest minimalna odległość, na jaką może być przesuwana listwa, za co odpowiada mechanizm skanera. Dlatego też zwykle precyzję, z jaką mogą być skanowane dokumenty, określa się, podając dwie wartości, np. 600 x 1200 dpi. Pierwsza z nich określa rozdzielczość elementów światłoczułych, a inaczej mówiąc gęstość, z jaką są one umieszczone na listwie skanującej. W podanym przykładzie na każdy cal listwy przypada 600 elementów światłoczułych, zaś sama listwa przesuwana jest przy skanowaniu kolejnych pasków o 1/1200 cala.

Rozdzielczość optyczna ograniczona technicznymi możliwościami skanera określana jest zwykle mianem rozdzielczości optycznej. Informuje ona o rzeczywistej precyzji, z jaką może być skanowany rysunek czy zdjęcie. Musimy jednak pamiętać, że nie jest to do końca stwierdzenie prawdziwe, w przypadku gdy rozdzielczość pozioma skanera różni się od rozdzielczości pionowej. Otóż tworzony podczas skanowania rysunek bitowy musi mieć rozdzielczość identyczną w obu kierunkach. Inaczej mówiąc, każdy punkt tworzący rysunek jest kwadratem wypełnionym określonym kolorem. Jeżeli skaner o rozdzielczości optycznej 600x1200 dpi pracuje z maksymalną jakością, to uzyskuje informację o 600 punktach na każdy cal w poziomie i 1200 punktach na cal w pionie. Każdy więc odczytany punkt jest w rzeczywistości prostokątem złożonym z dwóch, ułożonych pionowo kwadratów, których kolory mogą być różne. Aby uzupełnić brakującą informację i uzyskać cztery punkty tworzące kwadrat, skaner musi sam dodać dwa punkty i określić ich kolory. Dokonywane jest to na drodze interpolacji, wskutek czego kolorystyka tych punktów może ulec pewnemu zafałszowaniu. Chcąc tego uniknąć, należy więc skanować dokumenty z maksymalną


rozdzielczością, która odpowiada niższej z wartości podawanych przez producenta jako rozdzielczość optyczna skanera.

Rozdzielczość interpolowana wykorzystywana jest w skanerach do sztucznego zwiększenia rozdzielczości uzyskiwanych rysunków. W trakcie tej operacji skaner, porównując kolorystykę sąsiadujących ze sobą punktów, tworzy pomiędzy nimi punkty o kolorystyce pośredniej. Pozwala to, na wygładzanie fragmentów, w których występują ostre przejścia kolorystyczne, a więc ostre granice między elementami rysunku, jednak może też być przyczyną zafałszowań obrazu. Możemy z niej korzystać, ale musimy zdawać sobie sprawę z ograniczeń, jakie niesie wykorzystanie tej funkcji, zwłaszcza że korzystając z interpolacji, skanery mogą uzyskać niebotyczne rozdzielczości, co wykorzystywane jest podczas reklamowania produktów. Wykorzystanie tych możliwości jest mało realne z uwagi na olbrzymią wielkość uzyskanych w ten sposób map bitowych.

Głębia koloru – do określenia koloru każdego punktu w grafice komputerowej stosuje się zwykle format RGB, w którym kolor punktu powstaje przez zmieszanie trzech kolorów podstawowych (Red – czerwony, Green – zielony i Blue – niebieski). Wystarczy więc zastosowanie odpowiedniej ilości każdego z tych kolorów, aby każdy z punktów zabarwić na dowolny odcień z 16 milionów, jakie może rozpoznać ludzkie oko. Jednak współczesne skanery wyposażone są w układy umożliwiające odczytywanie większej głębi kolorów czyli opisanie każdego z punktów większą ilością informacji. W praktyce trudno jednak wykorzystać te informacje – nie każdy skaner przekazuje bowiem obraz do komputera z użyciem takiej głębi. Zwykle konwertuje go na postać 24 – bitową, a jeżeli nawet zapisuje pliki 48 – bitowe, to nie każdy program graficzny jest w stanie je wczytać. W sumie więc i tak pozostaje nam użycie 24 – bitowej głębi kolorów, z wyjątkiem nietypowych sytuacji, gdy skanujemy rysunki od razu w skali szarości lub w kolorze czarno – białym.

Gęstość optyczna – parametr ten nie zawsze jest podawany przez producentów, zwłaszcza w przypadku tańszych modeli, przeznaczonych do użytku biurowego lub domowego. Określa się go w oparciu o skomplikowany wzór matematyczny, ale dla uproszczenia można przyjąć, że określa on zdolność skanera do rozróżniania odcieni poszczególnych barw. Skanery przeznaczone do prac profesjonalnych powinny się charakteryzować gęstością co najmniej równą 3D, a do zastosowań półprofesjonalnych nie mniejszą niż 2,5D.

W skanerach do odczytu obrazu stosuje się obecnie układy optyczne typu CCD. W niektórych konstrukcjach są one umieszczone na ruchomej listwie, w innych skanerach są nieruchome, a obraz jest kierowany na nie przez układ luster. Potrafią odczytywać szczegóły obiektów trójwymiarowych, które nie przylegają dokładnie do szyby skanera. Dzięki zastosowaniu silnych lamp oraz specjalnych układów optycznych możliwe jest uzyskanie wyraźnego obrazu nawet w przypadku obiektów o dość skomplikowanym kształcie. W odróżnieniu od układów typu CIS, jakie stosowane były w starszych modelach, pozwalają one na budowanie niewysokich skanerów.

Niektóre ze skanerów wyposażone są w specjalne przystawki, pozwalające na skanowanie filmów. W takim przypadku dołączone oprogramowanie zwykle pozwala na zeskanowanie zarówno zdjęć pozytywowych, tzw. slajdów, jak i negatywowych, czyli zwykłych klisz uzyskiwanych z aparatów fotograficznych. Niektóre skanery mają po prostu wbudowaną w pokrywę skanera specjalną lampę, która oświetla kliszę umieszczoną w odpowiedniej ramce, dzięki czemu elementy światłoczułe mogą odczytać obraz z filmu. Przy zastosowaniu dużej rozdzielczości możemy uzyskać obraz znacznie lepszy niż w przypadku skanowania zwykłych zdjęć.

Współczesne skanery korzystają z interfejsu USB, który pozwala na bardzo szybkie przesyłanie dużych ilości danych, jakie występują przy skanowaniu z dużą rozdzielczością. Wcześniejsze skanery korzystały z portu LPT.


Digitizer (tablet) Digitizer, częściej zwany tabletem jest urządzeniem wskazującym wykorzystywanym przede

wszystkim do rysowania na komputerze, choć z powodzeniem może działać w zastępstwie myszy komputerowej. Tablet składa się ze specjalnej podkładki oraz wskaźnika zwanego rysikiem, zwykle w kształcie długopisu. Ruch rysika po podkładce jest przenoszony do komputera jako informacja o bieżącym położeniu oraz o sile nacisku wskaźnika na tablet. Bardziej złożone konstrukcje rejestrują również nachylenie i obrót (wokół własnej osi i względem powierzchni tabletu) celem odwzorowania tego ruchu przy np. dokładnej imitacji smugi farby z pędzla.

Do komunikacji między podkładką a rysikiem wykorzystywane jest pole elektromagnetyczne, w niektórych stanowi ono źródło zasilania rysika, w innych wykorzystywane są nadal baterie (zasadniczo zmniejsza to wygodę użytkowania ze względu na zwiększoną wagę). Jeden tablet może być obsługiwany za pomocą całego zestawu rysików pełniących różne funkcje, m.in: − ołówek (podstawowa funkcja), − gumka (często umieszczana na przeciwnym końcu rysika, na wzór drewnianych

ołówków), − areograf (włącznie z regulacją gęstości i rozmiaru pokrycia na samym wskaźniku), − pędzel (posiadający specjalnie profilowaną, miękko sprężynującą końcówkę, dającą

wrażenie malowania prawdziwym pędzlem). Powierzchnia tabletu stanowi dokładne odwzorowanie ekranu (czy np. okna programu

graficznego) w mniejszej skali. Zatem dotknięcia rysikiem poszczególnych rogów podkładki przenoszą kursor natychmiast w narożniki ekranu, ruch myszy zaś przesuwa kursor względem jego bieżącego położenia. Tablety dostępne są w wielu rozmiarach, zwykle z przeznaczeniem do konkretnych zastosowań – od A6 (retusz fotografii i hobbystyczny rysunek) aż po A0 (programy CAD, tworzenie map i innych projektów). Większość modeli posiada obszar roboczy pokryty ruchomą folią, pod którą można umieścić rysunek referencyjny.



1. Jakie są technologie druku wykorzystywane we współczesnych drukarkach? 2. Jak działa drukarka igłowa? 3. Jak działa drukarka atramentowa? 4. Jak działa drukarka laserowa? 5. Jak zbudowane są drukarki? 6. Czym jest ploter? 7. Jakie są obszary stosowania ploterów? 8. Czym jest skaner? 9. Jakie są podstawowe parametry skanerów? 10. Jak zbudowane są skanery? 11. Czym jest digitizer? 12. W jakich pracach może być wykorzystany digitizer?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zainstalować drukarkę podłączoną bezpośrednio do komputera, zainstalowaną drukarkę udostępnić w sieci.



1) sprawdzić jakie porty posiada drukarka, dobrać odpowiedni przewód, 2) zapoznać się z instrukcją instalacji będącej na wyposażeniu drukarki, 3) podłączyć i zainstalować drukarkę zgodnie ze wskazówkami zamieszczonymi

w instrukcji instalacji, 4) sprawdzić poprawność wykonanych czynności drukując stronę testową drukarki, 5) udostępnić drukarkę w sieci.


− komputer z zainstalowanym systemem operacyjnym, podłączony do lokalnej sieci komputerowej,

− sterowniki drukarki, − drukarka, − przewód umożliwiający podłączenie drukarki do komputera.

Ćwiczenie 2

Zainstaluj drukarkę udostępnioną w sieci. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić komputer, 2) wyszukać drukarki dostępne w sieci, 3) zainstalować drukarkę, 4) dokonać konfiguracji drukarki, 5) sprawdzić poprawność wykonanych czynności poprzez wydrukowanie strony testowej.


− komputer z zainstalowaną i udostępnioną w sieci drukarką, − komputer z zainstalowanym systemem operacyjnym, podłączonym do sieci lokalnej, − nośnik ze sterownikami drukarki.


Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wymienić rodzaje drukarek? 2) wyjaśnić zasady działania drukarek? 3) podłączyć i zainstalować drukarkę? 4) podłączyć i zainstalować skaner? 5) scharakteryzować zasadę działania skanera? 6) podłączyć i zainstalować skaner? 7) wskazać obszary stosowania ploterów? 8) wyjaśnić zasadę działania digitizera?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. 5. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi. 6. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedź otocz kółkiem. 7. Jeżeli się pomylisz skreśl krzyżykiem błędnie zakreśloną kółkiem odpowiedź, a następnie

otocz kółkiem odpowiedź prawidłową. 8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 30 minut. 9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi. 10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna. 11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność wybranych odpowiedzi. 12. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.

Powodzenia!


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Software to:

a) oprogramowanie komputerowe b) sprzęt komputerowy. c) system komputerowy. d) urządzenie do przetwarzania, gromadzenia i wyszukiwania informacji.

2. Najmniejszą jednostką pojemności pamięci komputerowej jest a) bajt. b) pit. c) Bit. d) land.

3. Do komunikacji użytkownika z komputerem służą a) mikroprocesor, b) urządzenia wejścia/wyjścia, c) pamięci RAM i ROM, d) algorytmy.

4. Schemat blokowy działającego sytemu mikroprocesorowego musi zawierać, co najmniej a) mikroprocesor, pamięć RAM, dysk twardy, układy wejścia/wyjścia, magistrale, b) mikroprocesor, pamięci RAM i ROM, układy wejścia/wyjścia, magistrale, c) mikroprocesor, pamięć ROM, dysk twardy, układy wejścia/wyjścia, magistrale, d) mikroprocesor, pamięci RAM i ROM, dysk twardy, układy wejścia/wyjścia,

magistrale.

5. Zaznacz gniazdo o standardzie PCI

a)

b)

c)

d)

6. Pamięć RAM jest pamięcią

a) tylko do odczytu. b) trwałą magnetyczną. c) magnetooptyczną. d) ulotną.


7. Procesor jest urządzeniem cyfrowym, które a) przechowuje dane w postaci plików. b) przechowuje bieżące dane i instrukcje. c) jest zbiorem algorytmów dzięki którym możliwe jest przetwarzanie informacji. d) przetwarza informacje i wykonuje typowe operacje arytmetyczno – logiczne.

8. Procesory firmy INTEL Pentium IV i Celeron montowane są w gniazdach typu a) stocket 478. b) stocket 775. c) stocket 754. d) stocket 936.

9. HT Hyper – Threading to najbardziej rewolucyjna zmiana architektury wprowadzona do procesorów Pentium 4 od czasu ich powstania. Polega ona na: a) zastosowaniu pamięci cache trzech poziomów L1, L2 i L3, b) na wykonywaniu czterech programów równocześnie przez „oddzielne” jednostki

ALU, c) podziale jednego zadania na dwa potoki wykonawcze, d) zmniejszyła ona liczbę tranzystorów w rdzeniu procesora zmniejszając tym samym

pobór mocy i wydzielanie ciepła przez procesor.

10. Dyski CD – ROM i DVD należą do grupy nośników a) Magnetooptycznych. b) magnetycznych. c) indukcyjnych. d) optycznych.

11. Płyta DVD przeznaczona do wielokrotnego zapisu posiada oznaczenie: a) DVD – RAM b) DVD – R DVD+R c) DVD – RW/DVD+RW d) DVD+R Dual Layer

12. Szybkość zapisu na dyskach optycznych zależy od a) szybkości stygnięcia nośnika. b) napisu na nagrywarce. c) szybkości wirowania nośnika. d) rodzaju interfejsu.

13. Zapisu na nośnikach optycznych dokonuje a) głowica. b) laser. c) dioda led. d) przekaźnik.


14. Jasnozielony kolory gniazd karty dźwiękowej oznacza: a) analogowe wyjście dla głośników albo słuchawek, w systemach wielogłośnikowych

wyjście dla przednich głośników. b) analogowe wejście dla mikrofonu. c) analogowe wejście audio (line – in). d) cyfrowe wyjście dźwięku (S/PDIF), czasami tym kolorem oznacza się analogowe

wyjście dla głośników centralnego i niskotonowego.

15. Przy tej samej karcie graficznej, zwiększenie częstotliwości wyświetlania obrazy powoduje: a) zwiększenie częstotliwości odświeżania. b) zmniejszenie częstotliwości odświeżania. c) częstotliwość odświeżania pozostanie bez zmian. d) obydwa parametry są niezależne od siebie i można je dowolnie regulować

w określonym zakresie.

16. Parametrem nie charakteryzującym monitora CRT jest a) kąt widzenia. b) częstotliwość odświeżania. c) rozdzielczość ekranu. d) wielkość plamki.

17. Układem karty graficznej odpowiedzialnym za generowanie obrazu jest: a) pamięć obrazu – VideoRAM. b) procesor graficzny (GPU). c) DAC (ang. Digital – to – Analog Converter). d) procesor wideo.

18. Ekran dotykowy zwany jest również a) touchPad. b) trackball. c) touchscreen. d) digitizer.

19. Port USB pozwala na transmisję z prędkością a) 320 Mb/s. b) 320 MB/s. c) 320 Gb/s. d) 320 GB/s.

20. Zeskanowany obraz zapisywany jest w pamięci komputera w postaci a) grafiki wektorowej. b) pliku w formacie *.sca. c) pliku tektowego. d) grafiki rastrowej.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ……………………………………………………. Identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedzi Punktacja

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem


6. LITERATURA 1. Danowski B., Chabiński A.: Montaż komputera PC. Ilustrowany przewodnik. Helion,

Gliwice 2007 2. Danowski B., Pyrchla A.: ABC sam składam komputer. Wydanie III. Helion, Gliwice

2007 3. Gook M.: Interfejsy sprzętowe komputerów PC. Helion, Gliwice 2005 4. http://pl.wikipedia.org 5. http://dobry2.republika.pl 6. http://beri4.webpark.pl 7. http://zse.krosno.pl/~pracownie/pc/pc02.htm (24.07.2006 r.) 8. http://www.logitech.pl/local/produkt/5765# 9. http://www.pckurier.pl/archiwum/art0.asp?ID=3292 10. http://www.epson.com.pl 11. http://www.hp.pl 12. http://www.komputronik.pl 13. Kolan Z.: Urządzenia techniki komputerowej. Wydanie 7. Centrum Wdrożeń

Komputerów SCREEN, Wrocław 2000 14. Kwaśny A. Od skanera do drukarki. Helion, Gliwice 2001 15. MacRae K. Złóż własny komputer. Helion, Gliwice 2005 16. Metzger P.: Anatomia PC. Kompendium. Wydanie III. Helion, Gliwice 2006 17. Metzger P.: Anatomia PC. Wydanie XI. Helion, Gliwice 2007 18. Mielczarek B.: USB. Uniwersalny interfejs szeregowy. Helion, Gliwice 2005

http://pl.wikipedia.org

http://dobry2.republika.pl

http://beri4.webpark.pl

http://zse.krosno.pl/~pracownie/pc/pc02.htm

http://www.logitech.pl/local/produkt/5765#

http://www.pckurier.pl/archiwum/art0.asp?ID=3292

http://www.epson.com.pl

http://www.hp.pl

http://www.komputronik.pl

identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów ... · write – zapis do układów...

Documents