i. geneza własności intelektualnej

1. Geneza własności intelektualnej

1 dr Panczyk

a. Prawo autorskie

Pojęcia autora i jego dzieła wykształciły się już w starożytności. Historia literatury i sztuki zachowała do dzisiejszych czasów imiona twórców takich jak Sofokles czy Fidiasz dzięki uznaniu współczesnych i potomnych. Jednakże w starożytności „dzieła" nie pojmowano jako niematerialnego przedmiotu intencjonalnego, a co za tym idzie nie istniało pojecie prawa autorskiego ani podmiotowych praw autorskich. Zainteresowanie starożytnych ograniczało się do kwestii własności rękopisu, obrazu lub rzeźby jako przedmiotu materialnego oraz dopuszczalności obrotu tym przedmiotem. Własność przedmiotu materialnego uzasadniała zarazem dopuszczalność sporządzania dalszych podobnych egzemplarzy (kopii) utworu oraz obrotu nimi. Już Owidiusz skarżył się w swych Epistulae ex Ponto na publikowanie dzieł bez wiedzy i zgody ich twórców. Z kolei Horacy ubolewał i oburzał się na przerabianie i naśladowanie dzieł przez inne osoby oraz na przywłaszczanie sobie cudzego autorstwa. Wtedy też Marcjalis pierwszy raz posłużył się pojęciem „plagiat" na określenie tego typu działalności. W starożytnym Rzymie przez plagium rozumiano bezprawne sprowadzenie ludzi wolnych do stanu niewoli.

Średniowiecze na skutek panujących wówczas stosunków społeczno-gospodarczych i kulturalnych przyniosło regres w społecznej świadomości dotyczącej istnienia niepisanych praw przysługujących twórcy i konieczności ich poszanowania. Większość ówczesnych dzieł - plastycznych lub literackich - miała charakter anonimowy. Twórca zadowalał się otrzymaniem zapłaty nie troszcząc się już nawet o niebezpieczeństwo zniekształcenia jego utworu w trakcie kopiowania. Do nielicznych wyjątków należał Eike von Repkow autor zbioru praw zwanego Zwierciadłem saskim, który zamieścił w swym utworze apostrofę, pragnąc w ten sposób zapobiec zniekształceniu jego dzieła.

Zasadniczy impuls do zwrotu w takim podejściu do uprawnień twórcy stanowiło wydrukowanie w 1455 r. Biblii przez Jana Gutenberga. Możliwość szybkiego, mechanicznego zwielokrotniania utworów w znacznej liczbie egzemplarzy zrodziła potrzebę wprowadzenia regulacji prawnych działalności drukarzy. Pierwszy znany przywilej udzielony został przez władze Republiki Weneckiej Janowi ze Spiry w 1469 r. i zezwalał mu na drukowanie na zasadzie wyłączności Listów autorstwa Cycerona przez okres 5 lat. W Polsce za najstarszy uważa się przywilej udzielony w 1494 r. przez kardynała Fryderyka Jagiellończyka na wydanie mszałów krakowskich drukowanych w Norymberdze. Stosunkowo szybko indywidualne przywileje zaczęto zastępować normami prawnymi o charakterze ogólnym. Już w 1525 r. uchwałą rady miejskiej w Norymberdze zakazano w ogóle przedruków dzieł wydanych przez innych drukarzy. Wkrótce, w 1531 r. w Bazylei wydano przepisy, na mocy których żaden drukarz nie mógł przez okres 3 lat wydawać dzieł ogłoszonych uprzednio przez innego drukarza, w Anglii zaś na mocy aktu z 1566 r. zrównano z uzyskaniem odpowiedniego przywileju wpis dzieła do rejestru prowadzonego przez gildię księgarzy (Stationer's Company). Myśl humanistyczna przyniosła związanie osoby twórcy z jego dziełem. Za przykład może służyć Marcin Luter, który uzyskał decyzję rady miejskiej w Norymberdze nakazującą wymienianie go przy wszystkich przedrukach jego dzieł.

Jednakże dopiero oświecenie przyniosło przyznanie autorowi prawa własności do stworzonego przez niego utworu. Największą zasługę w kształtowaniu i utrwalaniu poglądów o istnieniu własności intelektualnej przypisuje się Diderotowi i Wolterowi. Ich poglądy legły u podstaw uchwalenia w trakcie rewolucji francuskiej dwóch aktów prawnych - ustawy z 1791 r. o

wystawianiu dzieł w teatrach i ustawy z dnia 19 lipca 1793 r. przyznającej twórcom prawa

wyłączne. Regulacje te legły u podstaw kolejnych ustaw o prawie autorskim, które zaczęły powstawać począwszy od XIX wieku w poszczególnych krajach. Wiek XIX przyniósł także liczne umowy międzypaństwowe chroniące prawa twórców. Rozwój prawa międzynarodowego


2 dr Panczyk

doprowadził ostatecznie do zawarcia w dniu 9 września 1886 r. w Bernie Konwencji o ochronie

dzieł literackich i artystycznych, określanej Konwencją berneńską, której zapisy stały się wzorcem dla nowoczesnych regulacji prawa autorskiego.

W Polsce po raz pierwszy regulację tych praw zawarto w ustawie z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem, którą następnie zastąpiła ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim. Tę drugą zastąpiła wreszcie obecnie obowiązująca ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie

autorskim i prawach pokrewnych.

b. Prawa pokrewne

Wiek XX przyniósł wzrost zainteresowania kwestią ochrony interesów artystów wykonawców, producentów fonogramów i organizacji radiowo-telewizyjnych, a w następstwie tego wykreowanie chroniących wytwory ich działalności, które nie posiadają statusu utworów, praw pokrewnych prawom autorskich. Wyrazem tych tendencji na gruncie międzynarodowym było przyjęcie Międzynarodowej konwencji o ochronie wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji nadawczych sporządzonej dnia 26 października 1961 r. w Rzymie. W Polsce po raz pierwszy kwestię praw pokrewnych uregulowano dopiero w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, pomimo iż przedstawiciele nauki już na gruncie przepisów ustawy z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem zastanawiali się nad możliwością zapewniania ochrony interesów majątkowych artystów wykonawców w oparciu o przepisy tej regulacji i zakwalifikowaniem artystycznych wykonań jako utworów.

c. Wynalazki

Wynalazki towarzyszą człowiekowi od niepamiętnych czasów. Wiele z nich pojawiło się jeszcze w okresie prehistorycznym. Również w starożytności dokonywano wynalazków. W większości ich twórcy pozostali anonimowi, chociaż w niektórych przypadkach imiona ich twórców przetrwały do dzisiejszych czasów. Przykładowo wynalezienie wielokrążka przypisuje się Archimedesowi, zaś astrolabium - Hipparchosowi z Nikei.

Ani w starożytności, ani później w średniowieczu nie powstały specjalne przepisy prawne, które przyznawałyby ochronę twórcom wynalazków, aczkolwiek za prawną formę ochrony wynalazków uznaje się niekiedy przywileje przyznawane rzemieślnikom przez królów lub komuny włoskie. Przyjmowały one postać tzw. dokumentów otwartych - litterae patentes lub lettres

patentes, stąd dzisiejsze określenie patent na prawo do wynalazku. Za najstarszy taki przywilej uznaje się akt wydany w 1314 r. przez komunę w Bolonii.

Rozwój nauki i techniki oraz masowa produkcja na rynek zewnętrzny w powiązaniu z odkryciami geograficznymi końca XV w. stały się impulsem do odstąpienia od systemu przywilejów rzemieślniczych. Pierwszy raz dokonano tego w Republice Weneckiej, wydając w 1474 r. ustawę, która wymagała zawiadomienia władz o dokonaniu wynalazku i zapewniała wynalazcy dziesięcioletnie wyłączne prawo zezwalania na wytwarzanie na podstawie dokonanego przez niego wynalazku (tzw. ustawa wenecka). Z kolei wydany w 1624 r. angielski statut o monopolach (Statute of Monopolies) przyznawała królowi udzielanie przywilejów na wyłączne korzystanie z wynalazków.

Rozwój prawa patentowego w dzisiejszym tego słowa znaczeniu i przyznanie wynalazcy wyłącznego prawa do jego wynalazku przyniósł dynamiczny rozwój techniki u schyłku XVIII w. Pierwszą nowoczesną regulację w tym zakresie stanowiła uchwalona w 1790 r. w USA ustawa patentowa (Patent Bili), która przyznawała wynalazcy prawo do korzyści majątkowych z wynalazku (right of an inventor to profit from his invention). Tuż po niej w dniu 7 stycznia 1791 r.


3 dr Panczyk

uchwalono we Francji ustawę w sprawie pożytecznych odkryć i środków zapewniających na

nich własność tym, którzy zostaną uznani za ich autorów, zapewniającą prawa do wynalazków ich twórcom. Pierwsza połowa XIX wieku przyniosła wydane licznych ustaw chroniących wynalazki - ustaw patentowych - w Brazylii (1809 r.), Austrii (1810 r.), Rosji (1812 r.), Belgii i Holandii (1817 r.), Hiszpanii (1820 r.), Szwecji (1834 r.), Portugalii (1837 r.) i Niemczech (1877 r.).

Rozwój przemysłu oraz międzynarodowej wymiany handlowej, który doprowadził do powstania pierwszych krajowych regulacji w sferze ochrony wynalazków, zrodził również konieczność dokonania regulacji w tym zakresie na szczeblu międzynarodowym. Rezultatem tego było zawarcie w dniu 20 marca 1883 r. w Paryżu Konwencji o ochronie własności przemysłowej

(Konwencja paryska). W Polsce po raz pierwszy ochronę wynalazków uregulowano w dekrecie Naczelnika

Państwa z dnia 4 lutego 1919 r. o patentach na wynalazki. Dekret ten został zastąpiony ustawą z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, a ta z kolei rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. W zakresie odnoszącym się do wynalazków rozporządzenie to obowiązywało do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 31 maja 1962 r. - Prawo wynalazcze, która została zastąpiona ustawą z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości. Ta wreszcie uchylona została przez obecnie obowiązującą ustawę z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności

przemysłowej.

d. Wynalazki biotechnologiczne

Początki nowoczesnej biotechnologii jako gałęzi przemysłu, którego podstawę stanowi wykorzystanie zjawisk i procesów zachodzących w organizmach żywych na poziomie subkomórkowym, przypada na lata 70. XX wieku. Rozwojowi biotechnologii, podobnie jak we wszystkich innych dziedzinach działalności gospodarczej, towarzyszyło dążenie dysponentów rozwiązań rokujących nadzieje na komercjalizację do wyłączenia, a co najmniej ograniczenia konkurencji przez uzyskanie ochrony patentowej. Dysponenci takich technologii ubiegali się o patent, który zapewniałby im wyłączność komercyjnej eksploatacji nie tylko sposobów działania (procesów technologicznych), lecz także produktów stanowiących ich podstawę i rezultat, czyli w szczególności wykorzystywanych w tych technologiach sekwencji DNA (przede wszystkim genów) oraz kodowanego przez nie białka. Wśród przedstawicieli orzecznictwa i doktryny nie było zgody co do tego, czy uwzględnienie takich wniosków nie naruszałoby niekwestionowanej i powszechnie obowiązującej zasady prawa patentowego, wedle której niedopuszczalne jest patentowanie odkryć. Jednakże akceptacja uznania produktów samoistnie występujących w naturze za przedmiot patentowanych wynalazków implikuje problemy związane z określeniem reguł i kryteriów oceny zdolności patentowej takich wynalazków - ich nowości, poziomu wynalazczego i przemysłowej stosowalności - które ukształtowane zostały na potrzeby wynalazków stanowiących rezultat kreacyjnej działalności człowieka. Dla przyznania ochrony takim wynalazkom nie bez znaczenia pozostawały także kontrowersje dotyczące ocen etycznych i moralnych działań związanych z rozwojem biotechnologii i stosowaniem jej rezultatów.

W USA kontrowersje związane z patentowaniem wynalazków biotechnologicznych rozstrzygnęło w znacznej mierze orzeczenie w sprawie Diamond v. Chakrabarty, w której przedmiotem sporu była zmodyfikowana bakteria rozkładająca substancje ropopochodne. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy USA stwierdził, iż przynależność przedmiotu zgłoszenia patentowego do świata materii ożywionej nie stanowi sama w sobie przeszkody wykluczającej dopuszczalność udzielenia patentu. Doprowadziło to do wyraźnej różnicy dostępności ochrony


4 dr Panczyk

patentowej w dziedzinie biotechnologii pomiędzy USA a Europą, co skutkowało odpływem inwestycji w przemysł biotechnologiczny z Europy. Tym niepożądanym z ekonomicznego punktu widzenia zjawiskom przeciwdziałać miała Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych z dnia 6 lipca 1998 r. (98/44/WE)30. Polska przeniosła (implementowała) cytowaną dyrektywę do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 6 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy - Prawo własności przemysłowej, dodając do jej tytułu

II działu II rozdział 9 „Przepisy szczególne dotyczące wynalazków biotechnologicznych".

e. Wzory użytkowe i przemysłowe

Rozwój ochrony prawnej wzorów przemysłowych jest nierozerwalnie związany z rozwojem samego wzornictwa przemysłowego, które na większą skalę zaczęło się rozwijać dopiero w drugiej połowie XIX wieku, co pozostawało w ścisłym związku z rozwojem produkcji przemysłowej i rozpoczęciem ostrej walki konkurencyjnej o rynki zbytu, w której istotnym instrumentem przyciągającym klientelę do zakupu danych wyrobów stał się ich wygląd zewnętrzny. Za kolebkę ochrony wzorów przemysłowych uznaje się Francję, gdzie w 1806 r. Napoleon wydał pierwszą ustawę, w której przewidziano, że warunkiem dochodzenia roszczeń z tytułu wzoru jest zdeponowanie w archiwach specjalnego urzędu (Conseil des Prud'hommes) odpowiedniej próbki w kopercie zaopatrzonej w godło właściciela i jego podpis oraz uiszczenie odpowiedniej opłaty. Na podstawie zapisów tej ustawy wykształcił się system ochrony prawnej rysunków przemysłowych, które orzecznictwo zrównało z modelami. Francuska ustawa stała się wzorem dla kolejnych ustaw przewidujących ochronę wzorów przemysłowych uchwalonych w Niemczech (1876 r.), Szwajcarii (1900 r.) czy na Węgrzech (1907 r.).

Na gruncie niemieckiej ustawy o ochronie wzorów i modeli z 1876 r. zrodziły się wątpliwości, czy można na jej podstawie udzielić ochrony wzorom, które nie mają walorów plastycznych, a jedynie użyteczne. Orzecznictwo niemieckie w 1878 r. odmówiło ochrony na podstawie tej ustawy wzorom jedynie użytkowym. Wzory takie nie były jednakże również chronione jako wynalazki na gruncie niemieckiej ustawy patentowej z 1877 r. ze względu na brak tzw. poziomu wynalazczego. W konsekwencji wraz z nowelizacją ustawy patentowej w 1891 r. weszła w życie pierwsza ustawa w sprawie ochrony wzorów użytkowych. Za przykładem Niemiec ochronę wzorów użytkowych zaczęto także wprowadzać w innych państwach - w Japonii (1905 r.), Hiszpanii (1926 r.) i Włoszech (1940 r.).

W Polsce ochronę wzorów przemysłowych zwanych zdobniczymi uregulowano po raz pierwszy w dekrecie Naczelnika Państwa z dnia 4 lutego 1919 r. o ochronie wzorów rysunkowych i modeli. Dekret ten został zastąpiony ustawą z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, która objęła nie tylko wzory zdobnicze, ale i użytkowe, a ta z kolei rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. W zakresie odnoszącym się do wzorów użytkowych rozporządzenie to obowiązywało do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 31 maja 1962 r. - Prawo wynalazcze, która została zastąpiona ustawą z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości. Ta wreszcie uchylona została przez obecnie obowiązująca ustawę z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo

własności przemysłowej. Natomiast w zakresie ochrony wzorów zdobniczych przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej zastąpione zostały rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1963 r. w sprawie ochrony wzorów zdobniczych, wydanym na podstawie art. 142 Prawa wynalazczego. Regulacja ta została zastąpiona obecnie obowiązującą ustawą z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej, w której wzór zdobniczy zastąpiono wzorem

przemysłowym.


5 dr Panczyk

f. Projekty racjonalizatorskie

Projekty racjonalizatorskie w państwach o gospodarce rynkowej nie były i nie są zazwyczaj regulowane. Natomiast w państwach socjalistycznych ich rozwój był związany z wypracowaną w Rosji Radzieckiej koncepcją doskonalenia produkcji w sektorze gospodarki uspołecznionej przez różnego rodzaju usprawnienia o charakterze technicznym lub organizacyjnym. W początkowym okresie rozwoju gospodarki radzieckiej władze ograniczały się do wydawania różnego rodzaju poleceń i instrukcji wskazujących na potrzebę wykorzystywania usprawnień zgłaszanych przez pracowników zakładów przemysłowych, zaś w 1931 r. projekty tego rodzaju, zwane „udoskonaleniami technicznymi", pojawiły się po raz pierwszy w prawie radzieckim.

Za przykładem prawa radzieckiego regulacją prawną objęto stopniowo działalność racjonalizatorską w innych krajach socjalistycznych. Także w Polsce w dekrecie z dnia 12 października 1950 r. o wynalazczości pracowniczej wprowadzono dwie kategorie projektów typu racjonalizatorskiego - „udoskonalenia techniczne" i „usprawnienia". Następnie w ustawie z dnia 31 maja 1962 - Prawo wynalazcze nastąpiło ich połączenie w jedną kategorię projektów zwanych projektami racjonalizatorskimi. Jej regulacja w zakresie projektów racjonalizatorskich zastąpiona została ustawą z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości, a ta z kolei obecnie obowiązującą ustawą z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej.

g. Znaki towarowe i oznaczenia geograficzne

Geneza oznaczania wytworów różnymi symbolami sięga czasów starożytnych, z tym że znaki te pełniły różne funkcje. Niektóre z nich świadczyły, że dany produkt pochodzi od określonego wytwórcy-rzemieślnika lub też z określonego warsztatu. Inne zapewniać miały określoną jakość lub cechy wytworu. Jeszcze inne służyć miały wykazaniu związków znakowanych produktów z określonym terytorium czy też jego pochodzeniu z określonego kraju lub regionu geograficznego. W czasach tych nie chroniono znaków towarowych jako takich, aczkolwiek niektórzy dopatrują się takiej ochrony w prawie rzymskim w ogólnych roszczeniach przyznawanych poszkodowanym - actio doli i actio iniuriarum.

W średniowieczu oznaczanie produktów pozostawało w ścisłym związku z reglamentacją działalności rzemieślniczej i handlowej przez cechy rzemieślników i gildie kupieckie. Majstrowie mieli nie tylko prawo, ale i obowiązek oznaczania swych wyrobów znakami, które zapisywane były w księgach cechowych. Początkowo znaki te wskazywały jedynie majstra, który stworzył dany produkt, ale z czasem - wraz z rozwojem warsztatów rzemieślniczych - zaczęły wskazywać warsztat, w którym go wykonano. Jednakże upadek rzemiosła i rozwój manufaktur od końca XVI wieku spowodowały zanikanie znaków towarowych.

Ponowny wzrost zainteresowania nimi przyniosły XVIII i XIX wiek. Rozwój produkcji i handlu spowodował konieczność wyróżnienia się producentów danych dóbr na rynku spośród innych wytwórców. Instrumentem dla indywidualizacji działalności stało się oznaczanie produktów znakami towarowymi. Jako przykład jednej z pierwszych regulacji w tym zakresie wskazać można edykt króla angielskiego Jerzego I z 1726 r. przyznający szkockim tkaczom prawo do sygnowania wyrabianego przez nich płótna. Wiek XIX przyniósł pierwsze nowoczesne regulacje ochrony znaków towarowych - we Francji (1857 r.), Austrii (1858 r.), Anglii (1862 r.), USA (1870 r.), Niemczech (1874 r.) i Szwajcarii (1879 r.). Rozwój przemysłu oraz międzynarodowej wymiany handlowej zrodził również konieczność dokonania regulacji w tym zakresie na szczeblu międzynarodowym. Rezultatem tego było zawarcie w dniu 20 marca 1883 r. w Paryżu Konwencji o ochronie własności przemysłowej (Konwencja paryska).

W Polsce ochronę znaków towarowych uregulowano po raz pierwszy w dekrecie


6 dr Panczyk

Naczelnika Państwa z dnia 4 lutego 1919 r. o ochronie znaków towarowych. Dekret ten został zastąpiony ustawą z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, a ta z kolei rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. W zakresie odnoszącym się do znaków towarowych rozporządzenie to obowiązywało do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 28 marca 1963 o znakach towarowych, która została zastąpiona ustawą z dnia 31 stycznia 1985 r. o ochronie znaków towarowych. Ta wreszcie uchylona została przez obecnie obowiązująca ustawę z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej. W ustawie tej po raz pierwszy zawarto też regulację oznaczeń geograficznych.

i. geneza własności intelektualnej

Documents