huỲnh Ái tÔng - vietnamvanhien.org · chịu ảnh hưởng từ hát bội có tuồng tích,...
TRANSCRIPT
-
HUNH I TNG
Hin PHT HC
2018
-
Hunh i Tng
2
-
Tm hiu v ci lng
3
Mc Lc
V Ci lng ... 9 Ngun gc Ci lng .... 13 Cc on ht Ci lng...... 31
on ci lng tung c Minh T v Hunh Long ...... 61 Son gi tung Ci lng .. 67
- Trng Duy Ton (1885-1957) 68 - Trn Phong Sc (1873-1928) 72 - Nguyn Trng Quyn (1876-1953) .. 73
- Nguyn Tri Khng (1890-1962) .... 77 - Nm Chu (1906-1978) 80
- Trn Hu Trang (1906-1966) ... 86 - Hunh Th Trung (1907-1964) 90 - L Hoi N (1909-2000) .. 96
- Mng Vn (1910-1950) .. 100 - Duy Ln (1910-1973) . 106
- By Nam (1913-2004) 108 - iu Huyn(1915-1983) . 110 - Nh Kiu (1921-2010) .... 113
- Nguyn Phng (1922-20 .. ) . 116 - Thanh Cao (1923-20 .. ) . 118
- Thu An (1923-2005) ... 122
-
Hunh i Tng
4
- Quy Sc (1924-2010) . 125 - Vin Chu (1924-2016) . 128 - Trn H (1928-2016) .. 131
- Kin Giang (1929-2014) . 133 - H Triu (1931-2003) . 135
- Hoa Phng (1933-1984) ... 139 - Th Chu (1936-2005) ... 142 - Hng Sc (1940-2014) . 145
- Yn Lang (1940-2016) ... 148 - Yn Ba (1941-2001) ... 152
- Loan Tho (1942-1982) .. 156 Cc ngh s ci lng ...... 165
- Tm Danh (1901-1976) .. 167
- By Nhiu (1902-197?) .. 171 - Ba Du (1904-1984) . 175 - Nm Chu (1906-1977) .. 176
- T Chi (1907-1964) .. 181 - B Nm Sa c (1907-1988) .. 185 - Su Trm (190?-197?) .... 188
- Nm Ph (1908-1954) . 190 - Ba Vn (1908-1988) ... 194
- Phng H (1911-2009) ... 196 - C T Sng (1911-1954) 204 - Nm Ngha (1911-1959) . 208
- T t (1912-1948) .. 210 - By Nam (1913-2004) 212
- Thnh Tn (1913-1997) .. 215 - C Ba Bn Tre (1914-19..) . 219 - Su Ngc Sng (1915-2000) 220
- By Cao (1916-1996) . 223 - C Nm Cn Th (1917-1997) ... 225
- C Ba Tr Vinh (1917-2004) .. 230 - C Ba Thanh Loan (1917-1982) . 235 - i Lin (1918-1991) ... 238
- t Tr n (1919-1997) ... 241 - Ba Xy (1920-2009) .. 243
-
Tm hiu v ci lng
5
- Hunh Thi (1920-1970) .... 246 - Bch Hp (192X-1978) ... 249 - Kim Xun (192X-20 .. ) .. 250
- Minh T (1922-1984) ..... 253 - Kim Cc (1922-1991) ..... 255
- Hong Giang (1922-2002) ...... 257 - Vit Hng (1923-2001) .. 260 - Kim Chung (1923-2008) ... 263
- Tm Vn (1924-2010) .... 265 - Minh Ch (1924-1995) .... 269
- Minh in (1924-1996) .. 270 - Kim Chng (1926-2014) .. 275 - Vn Ng (1926-2010) . 278
- Kim Lan (1926-2000) . 281 - Vn Chung (1927-2018) . 284
- H Minh (1929-1985) . 286 - Kim Quang (1929-1989) 289 - Trng Xun (1929-1998) . 292
- Bch Thun (1930-20..) .. 297 - Ngc Nui (1930-2002) . 301
- Hu Phc (1932-1997) . 306 - Kim Hong (1932-2017) .... 312 - Thanh Hi (1933-2014) .. 315
- Thnh c (1934-20.. ) 321 - Vn Hng (1934-20.. ) . 327
- t Bch Lan (1935-2016) ... 329 - Thanh Hng (1936-1974) . 334 - Hng Cng (1936-1996) .. 336
- Minh Cnh (1937-20.. ) . 341 - Nam Hng (1937-20 .. ) .. 346
- Hng Minh (1938-20 .. ) . 349 - Minh c (1938-20 .. ) ... 354 - Lan Chi (1939- ? ) .. 356
- Kim Gic (1939-20 .. ) 358 - Bch Sn (1939-20..) ...... 360
- Thanh T (1939-20 .. ) ... 364
-
Hunh i Tng
6
- t Hin (1940-1986) .. 370 - t Hu (1940-2001) ... 374 - Tn Ti (1940-2011) .. 377
- Hng Sc (1940-2014) . 382 - nh Hoa (1941-20 .. ) . 385
- H Sa (1941-20 .. ) .. 388 - Dip Lang (1941-20.. ) ... 391 - Thanh Nga (1942-1978) ..... 394
- Ngc Hng (1942-2017) .. 398 - Dng Thanh Lm (1942-2004) ... 399
- Phng Quang (1942-20 .. ) ... 403 - Hoi Trc Phng (1943-2014) . 407 - Kim Ngc (1943-2011) .. 411
- Thanh Sang (1943-2017) 413 - Thanh Thanh Hoa (1943-2009) .. 415
- Minh Phng (1944-2005) ... 418 - nh Hng (1944-20 .. ) .. 421 - Hong n (1944-2008) .. 426
- Bu Truyn (1945-199X) .. 427 - Thanh Th (1945-20 .. ) ................. 430
- Ngc Giu (1945-20 .. ) .. 433 - Bch Tuyt (1945-20 .. ) . 435 - Hng Nga (1945-20 .. ) ... 439
- Diu Hin (1945-20 .. ) ... 443 - Trng nh Loan (194X-1979) . 446
- Ph Qu (1946-20 .. ) . 448 - Ngc Bch (1947-20 .. ) .. 452 - Phng Bnh (1947-20 .. ) .. 457
- Thanh in (1947-20 .. ) .... 460 - Xun Yn (1947-20 .. ) ... 462
- Hoi Thanh (1947-20 .. ) 467 - Kim Tuyn (1947-20 .. ) . 470 - Hng Huyn (1947-20 .. ) .... 472
- Mng Tuyn (1947-20 .. ) .. 476 - Phng Lin (1947-20 .. ) .. 481
- Thanh Nguyt (1947-20 .. ) 485
-
Tm hiu v ci lng
7
- L Thy (1948-20 .. ) .. 490 - Thanh Tng (1948-2016) 494 - c Li (1948-20 .. ) .. 496
- Bch Mai (1948-20 .. ) 500 - Thanh Tun (1948-20 .. ) 503
- Minh Vng (1949-20 .. ) ...... 508 - Bo Bo Hong (1949-20 .. ) . 511 - Bo Quc (1949-20 .. ) ... 516
- Ngc ng (1949-20 .. ) . 520 - Kiu L Mai (1949-20 .. ) ... 525
- Quyn (195X-20 .. ) .. 527 - T Kim Hng (1950-20 .. ) . 530 - Thanh Bch (1950-20 .. ) 536
- Trng Sn (1950-20 .. ) 540 - M Chu (1950-20 .. ) .... 544
- Ch Tm (1950-20 .. ) . 549 - Kiu Phng Loan (1951-20 .. ) . 554 - Bch L (1951-20 .. ) .. 558
- c Minh (1952-2014) ... 563 - Giang Chu (1952-20 .. ) 568
- H M Xun (1952-20 .. ) .. 571 - Ngc an Thanh (1952-20 .. ) 576 - T Trinh (1952-20 .. ) . 580
- Thoi Miu (1953-20 .. ) .... 585 - Tun Thanh (1953-20 .. ) 587
- Kim Hng (1954-20 .. ) 592 - Thanh Kim Hu (1955-20 .. ) . 595 - Hng Lan (1956-20 .. ) . 599
- Phng Mai (1956-20 .. ) ... 603 - Hu Hu (1956-20 .. ) 608
- Ti Linh (1956-20 .. ) ..... 612 - Bnh Trang (1957-20 .. ) . 616 - Hng Chung Thy (1958-20 .. ) ... 621
- V Linh (1958-20 .. ) .. 623 - Thanh Hng (1959-20 ..) .... 625
- Linh Hu (1959-20 .. ) 628
-
Hunh i Tng
8
- Phng Hng Thy (1960-20 .. ) ... 633 - Cm Thu (1960-20 .. ) 637 - Tun Chu (1963-20 .. ) . 639
- Thanh Thanh Tm (1963-20 .. ) . 644 - Kim T Long (1966-20 .. ) . 647
- Thanh Thy (1966-20 .. ) 650 - Thoi M (1969-20 .. ) ... 653 - Chinh Nhn (1970-2016) 657
- Cm Tin (1970-20 .. ) ... 661 - Ngc Huyn (1970-20 .. ) ... 663
- Thanh Ngn (1972-20 .. ) ... 665 - Kim Tiu Long (1975-20 .. ) .. 668 - T Sng (1977-20 .. ) ... 671
- Bnh Tinh (1981-20 .. ) ... 674 Nhng nhn t thc y Ci lng pht trin ..... 677
- t nc thanh bnh, i sng dn chng sung tc 677 - Cc gii thng ... 679
. Trn Tn Quc v Gii Thanh Tm .. 679
. Gii Kim Khnh ca Nht bo Trng en 686 Nhng yu t lm cho Ci lng tut dc .. 689
- Do tnh hnh chnh tr v an ninh ... 689 - Do phng tin truyn hnh 689 - Khn gi thay i quan im gii tr .. 690
- L phng tin ngh thut v x hi ch ngha .. 690 Phn sau cng ..... 691
Ti liu s dng .. 693 Bng tra Phng danh son gi v ngh s theo vn abc 699
-
Tm hiu v ci lng
9
*
V Ci lng Ci lng l mt loi hnh ngh thut trnh din trn sn khu,
min Nam c sng nc hu tnh, cch nay chng 7, 8 mi
nm, khi phng tin i li bng c gii rt him, s giao
thng ch yu bng ghe, i li ch yu bng xung. Xa hn,
thi gian trc na, nhng m trng thanh, gi mt ngi
bi xung trn sng, va bi xung va h nhng cu ht, cu
ca dao. Khung cnh , sau nhng ngy ma, gii tr ngi
ta t nm, t by tri chiu trc sn, hay sang hn ngi quanh
bnh tr, da bnh trn b vn trong nh, k n ngi ht. T
n hnh thnh n ca ti t.
T n ca ti t, ngi ta ph ha thm iu b, ri a ln sn
khu ph din cho gnh xic, ph din cho chiu bng, cng
chu nh hng t ht bi c tung tch, th l ci lng ra i
vi tung tch t Kim Vn Kiu, t Lc Vn Tin, t Gia Long
tu quc
Nhng chi tit thc y ti tm hiu v Ci lng, v ngun
gc, v cc gnh ht, v nhng o kp v nhng yu t thc
-
Hunh i Tng
10
y ci lng pht trin huy hong, v nhng nhn t lm cho
Ci lng xung dc thm thng.
Ngi ta ht h trn sng vo ban m ti c nghe, ngi li
xm n ca ti t ngoai sn, trong nh ti c d, thu nh cng
nh ht bi ti c xem, ln ln cht na gnh ht ca By Cao
ht nh lng bn cnh ti cng c xem, ri i hc Chu
c, hc bi ti khuya, on ci lng Minh Ch - Vit Hng,
ht rp Lc Thnh ti u nh lng ch, gn nh, ch ti lc
th gin vo xem mn cht.
n khi ln Sign, ha s Loka cho v i xem Thnh c v
Bch Sn trnh din tung Khi hoa anh o n trn sn khu
Thy Nga, vi nm sau nhc s Ng Mnh Thu mua 3 ci v
cho thn mu, c em gi v ti i xem v tung o ci trc
cng cha hnh nh rp Nguyn Vn Ho, ln Bo Quc
ng mt vai em ca Thanh Nga, cu ta l ng khng thuc
tung, Thanh Nga phi nhc.
Sau 1975, sau khi Thanh Nga mt, ngi quen bn cnh nh
cho v mi i xem on Thanh Minh trnh din rp i ng
v tung Thi Hu Vng Vn Nga do Kim Hng th vai
chnh, mt tung khc trnh din mt rp gn ch Nancy, c
Kiu Phng Loan th vai chnh. Ri thnh thong xem ci
lng trn truyn hnh vi Sn khu v khuya, Bn cu dt
la
Ni rng m ht Ci lng th chc l cha ng, nhng c
xem mt s tung ht, c bit mt s on ht, mt s ngh s
v ch c mt ln duy nht tip cn ngh s Bch Tuyt, ln
khong nm 2005, ti n nh Bch Tuyt ng Phm
Ngc Thch, xin mt t bi Bch Tuyt vit v Pht Gio,
ln Bch Tuyt c trao cho ti 1 tp Photocopy chng mi,
-
Tm hiu v ci lng
11
mi lm bi, nhng do ti khng c th gi g vi tnh, nn ti
khng c ng bi no trn nguyt san Pht Hc do ti ch
trng, n hnh ti M.
Ci lng i vi ti ch c th, nhng ti mun vit tm
hiu v n. Vo ri mi thy n nh ha m, c nhiu ngi
vit nhng mi ngi vit mt kha cnh, vit dng ty bt,
vit li mt ti khng c chi mi l.
Vng Hng Sn vit di dng ty bt, c nhiu chi tit c
gi tr, Nguyn Phng l son gi, ng c hng chc nm theo
on ht, ng rnh t on ht ny n on ht n, t anh kp
ny n c o kia, ng c nhiu bi vit v Ci lng.
Ngoi ra cn c Ngnh Mai, Thanh Hip cng vit nhiu bi v
ngh s Ci lng, Ngnh Mai c xut bn quyn 100 nm Ci
lng Vit Nam xut bn nm 2014, Bc ng Ci lng
ca Nguyn Tun Khanh pht hnh nm 2014, son gi
Nguyn Phng c quyn Bun vui i ngh s xut bn nm
2005, v Ng i gia sn khu ci lng xut bn nm 2000,
H Trng An c Sn g mn nhung xut bn nm 1996, Trn
Vn Khi c Ngh thut sn khu Vit Nam, xut bn nm
1970, Vng Hng Sn c Hi k 50 nm m ht xut bn nm
1960.
Nh vy c nhiu sch vit v ngh thut sn khu Ci lng,
ti tic rng mnh khng c trong tay nhng quyn sch y
c, tuy ti c sch ca Vng Hng Sn v Trn Vn Khi,
nhng n li nm trong t sch Sign, nn ni dung b sch
ny da vo ti liu trn Mng, trong nhiu nht l bi vit
ca son gi Nguyn Phng v Vng Hng Sn.
Nguyn Phng sinh nm 1922, tt nghip Trng B Ngh
nm 1941, theo ngh Ci lng t nm 1948 n nm 1989 i
-
Hunh i Tng
12
nh c Canada, ng c trn 40 nm theo nghip cm ca Ci
lng. ng Vng Hng Sn ra trng Chasseloup Laubat, i
lm th k ti Trng B Ngh t nm 1923 n nm 1939.
Ti tt nghip Trng Cao Thng nm 1964, cng l Trng
B Ngh xa, theo du ngi trc ti son sch ny, nhng
hu ht l nhng bi vit ca son gi Nguyn Phng v mt
t tc gi khc, ti ch thay i cht t cho n c ng
nht trong tp sch.
Mong qu tc gi c bi bit nhn ni y s bit n ca ti,
nh nhng bi vit ca nhiu tc gi mi c tp sch ny.
Sau khi khp sch li ri, ni dung s c t nhiu thiu st kh
trnh khi, hy vng sm s c sa cha cho hon ho hn.
Anh o Hin Mu Tut Nin
Son gi
866423052016
-
Tm hiu v ci lng
13
*
Ngun gc Ci Lng.
Ci lng c hon chnh nh ngy hm nay, tri qua mt
thi gian di bin i, tng cng nn bit s qua v ngun gc ci lng.
Ci lng l mt loi hnh kch ht c ngun gc t min Nam Vit Nam, hnh thnh trn c s dn ca min ng bng sng
Cu Long v nhc t l. ch ci lng () theo ngha Hn Vit l sa i cho tr nn tt hn.
-
Hunh i Tng
14
Trong ci lng c nhng bi bn c nhc. Nhng bi bn ny chc chn l c lu truyn t kinh Hu bng chng trong thi ca cn ghi li:
Lp sau Thanh Gin ting n,
L Phan Hin o vi Tn Th Tng
ng thi nho nh vn chng,
ng thi thi ph tt ng diu cng.
ng v thc Vnh Kim ng,
ng ra gip nc bng ng tng tri.
Mt cn mt mt trn ngh,
Ngn thu gng tc Nam k danh nho.
Thi rng:
Ni du vn tinh rng v son,
Ri ro thi th ting khng trn;
Ci b ch mi lm vun qun,
C bin n vua ngh ho don.
Tri k my li ghi bng nh,
D i mt gic nn hi ngon.
Khc n lu thy tri dng bch,
M ging km tranh iu Hu cn.
(Trch iu C H Kim thi tp - Nguyn Ling Phong)
Khi th nghip Hu, c Phan Hin o v Tn Th Tng u c hc n, v Nam truyn li cho ngi khc, ngoi ra cn c nhc l l nhng ngun gc m nhc truyn b trong Nam, t lc tr d, tu hu, sau nhng ngy nhc mt ng ng, nhng tay n hp li ha n v nhng ngi
-
Tm hiu v ci lng
15
bit ca, cng gp ging ca ca mnh, lm cho bui ha n thm m nt vn ngh.
Tn Th Tng (1825-1877)
Ngi bnh dn, mun t chc n ca, ngi ta ch cn mi mt hai ngi bit n t hp ti nh ca ai , ri h t chc n ca hoc ngi ln chic chiu, tri trn b vn trong nh, hoc tri chic m ngoi sn, nhng ngi n, ca ngi quanh chic m, gia chic m hay trn b vn ngi ta bnh tr vi da bnh, ko. Sau khi ha n hoc c ngi ca theo n, lc ngng ngh, gii lao ngi ta n bnh ko, ung nc tr, cng nhau gp v bn nhc, ging ca, ngn n ca ngi s dng.
Nhng nh giu, khi c tic tng g ci, mng thng quan tin chc, mng nh mi, mng con chu thi ni, y thng, h t chc ti nh nhng bui ha n c ca ht, v hnh trung hnh thnh nhm n ca ti t.
Nhng ngi khc n nghe hoc ngi k vo b vn hoc
chic m, hoc trn i guc g ca mnh, c khi tm mt
khc ci kh ngi ln cho qun o khi dnh bi t. H l
-
Hunh i Tng
16
nhng thnh gi thng thc ging ca ting n ca Ban nhc
n ca ti t. Gi l ti t, theo quyn t in ai nam quc
m t v (1895) ca Hunh Tnh Paulus Ca th ch ti t c
ngha l k c ti ring, k chuyn ngh c nhc, nhc cng.
Trc th k 20, min Nam hnh thnh n ca ti t. Do
nm 1900, c Hi ch quc t Php, mt ban n ca ti t
c a sang trnh din ti nh ht ng Dng.
V iu Khmer - Dn nhc ti t bn phi sn khu ti Paris
nm 1900
Mi nghe ging ca ti t ti Sign nm 1900:
Ging ca Sign nm 1900.
http://www.namkyluctinh.com/PICTURE/BaiViet/giong-ca-saigon-1900-CNRSMHI1900001015.mp3http://www.namkyluctinh.com/PICTURE/BaiViet/giong-ca-saigon-1900-CNRSMHI1900001015.mp3 -
Tm hiu v ci lng
17
Khong nm 1905, Ci Thia thuc tnh M Tho c ban n ca ti t do ng Nguyn Tng Triu, cn gi l T Triu dng nn, gm c T Triu chi n Km, Chn Qun chi n c huyn, Mi L thi ng tiu, By V chi n C, c Hai Nhiu v c Ba c chi n Tranh, c Ba c ca.
Nguyn Tng Triu ngi trn trng k
Nm 1906, Ban n ca ti t ny c chn i trnh din cuc Trin lm ti Marseille, Php quc. H y c 1 thng, Ban t chc c cho h trnh din trn sn khu, c ng o khn gi n xem v tn thng.
-
Hunh i Tng
18
Hnh trn Ban n ca ti t Marseille nm 1906, T Triu
ng gia 2 ngi n Nh
Trong hi k, ng Vng Hng Sn c k li:
Lc by gi, li nm 1912, chng ti tng hc ti tnh l M Tho, c n xem. Cch chng dn sn khu cn n s. Ci mn bc dng lm tm phong (fond), k c lt mt b vn, trc b vn c mt ci bn chng cheo. Hai bn sn khu c cy king xem rm m v khn gi c cm gic ng trc mt ci phng khch hng trung lu. Cc ti t ngi trn b vn v mc quc phc xem nghim trang. C Ba c ca rt hay v bit cc bi c in. Nht l c ca bn T i on "Bi Kim - Nguyt Nga" rt duyn dng.
C Ba c
-
Tm hiu v ci lng
19
Bn T i lp u:
Kim t khi thi rt tr v,
Bi ng mng nhic nhn tr,
Cng ti my ham b vui chi,
Kim tha:- Ti bt thng thi,
Con d no khng lo b cng danh.
Tui con cn xun xanh.
Ci n m cha, con cha p n cha i !
y l mt bi ca i thoi gia Bi ng, Bi Kim v Nguyt Nga. N khi ngun cho cc son gi t nhng bi ca c i p cho iu Ci lng sau ny.
n ca ti t ca T Triu, mi ti Th By trnh din ti Minh Tn khch sn gn nh ga xe la M Tho. Ngi n nghe loi nhc ti t ny cng ngy cng ng. Thy H ch rp ht bng Casino M Tho thy khch sn Minh Tn ng khch, mi ngh n vic em ban nhc ny trnh din trc gi chiu phim. Bt u t mi c ph din c nhc trn sn khu ht bng. Ca nhc ti t bc ln sn khu u tin l sn khu chiu bng.
n ca ti t ti Minh Tn Khch Sn v rp chp bng Casino M Tho, ti nh hng Cu Long Sign. Ca iu T i on ca bi Bi Kim-Nguyt Nga do Mnh T Trng Duy Ton bin san n khch nht lc by gi.
Trong thi k y, M Tho l u mi xe la i Sign. Cc du khch Min Ty, Nam Phn nh Vnh Long, Sa c, Cn Th, Bc Liu, Rch Gi, Long Xuyn mun i Sign u phi gh trm M Tho. C khi phi ngh li mt m ri sng p xe la M Tho i Sign.
-
Hunh i Tng
20
Ga xe la M Tho
Trong s du khch c ng Tng Hu nh ngi lng Long Chu, lm ph cai tng Bnh Long, tnh Vnh Long tng tham gia phong tro Duy Tn, ng th mi hai trong gia nh, nn c ngi dn tn xng l ng Ph Mi Hai. ng c tnh ham m n ca, chiu chiu ng thng cho mi nhng ngi yu thch nhc ti t n nh chi. Nhn khi dng chn M Tho ng nghe c Ba c ca bi T i vi mt ging gn nh c i p, nhng c khng ra b. Sau v nh ng ny ra kin cho ngi ca ng trn vn va ca va ra b, sau phn vai, ngi ca on Bi ng, k ca on Bi Kim, ngi ca on Nguyt Nga, i p nhau va ca va ra b. Do ni dung bi ca c kch tnh li c ngi biu din kh linh hot, nn lp ca d c hoan nghnh, v ngy cng c ph bin rng ri.. iu ca ra b pht sinh t , li nm 1915 hay1916.
T , Ca ra b ngy cng c nhiu ngi mn m, tr nn thnh hnh. C ng Andr L Vn Thn, cng t qu Sa c, sau khi ra trng Chasseloup Laubart, lm "c tu", coi sc mt chic tu Messageries Fluviales ca ch Ty, chy t Hu Giang ln M Tho, sau ngh lm, giao du vi cc thy n v danh ca, i t nh cc in ch tnh ny qua tnh n t chc n ca, nh c kinh nghim giao dch. Nhn lc thy gnh xic Hu-K Harmstrong-circus sang Sign v cc tnh trnh
-
Tm hiu v ci lng
21
din, thy gnh xic Hu-K ht bc, nn thy Thn ny bt chc, ti qu nh Sa-c, thy Thn t hi anh em by ra lp gnh xic, xen nhng mn ca nhc ti t, ca ra b vi nhng ngh s nh: T Hng (vai Bi ng), By Thng (y t ca Bi Kim), Tm Cang (Bi Kim), c Hai Cc (Nguyt Nga) ... Tt ta nm 1917, gnh ht ca thy Thn ra mt mang tn Cirque Jeune Annam et Ca ra b Sadec amis hay cn c gi l "Gnh ht Thy Thn. Hnh thc ca ra b xen k vo cc tit mc xic, va c tc dng gii tr, va lm gin thn kinh ca khn gi nn rt c hoan nghnh.
m 6-11-1918 ti nh ht Ty Sign, nay l Nh ht Thnh ph, trnh din v tung Php Vit nht gia, son gi vit ton vn vn, loi bin ngu gn nh ca ht bi, nhng li khng c iu Nam, Khch, Thn, Bch, Ngm ... g ht. o kp ch ni li, khi th theo iu Ai, khi li tr Xun, khng ma may g, cng khng trng kn inh i. Trong hu trng c dn c nhc nhng ch ha tu bn Madelen lc sn khu m mn v s hin din ca ton b o kp khi ha trang xong, ng xp hng cho khn gi, gi l tp-b-l vi-vng (tableau vivant), sau th m theo tng iu li ca o kp. Khi , nh bo L Hong Hu, trn bo ch Sign ca ngi li ht ny v gi n l ht b, tc l mt s ci tin ca ht bi.
Nh ht Ty Sign
-
Hunh i Tng
22
Vo nm 1918, ng Nm T, trng bin hiu Ban ht ci lng Chu Vn T, ng coi l mt pht minh thng hiu ca ring mnh, nghim cm cc ban ht khc khng c ly tn l: ci lng. ng Nm T ly hai ch ci lng l thut ng ca cc nh bo, dch gi s dng, nh c ng ly hai ch ci lng, n tr thnh tn gi, cho mt loi hnh sn khu c sc ca min Nam.
Chu Vn T
V ci lng u tin l Kim Vn Kiu do son gi Trng Duy Ton sng tc, do Ban ht ci lng Chu Vn T trnh din ln u tin m 13-11-1918 ti Rp ht thy Nm T M Tho.
Trng Duy Ton (1885-1957)
n nm 1920, khi gnh Tn Thinh ca ng Trng Vn
Thng khai trng, hai ng Nguyn Quc Biu v Lm Hoi
-
Tm hiu v ci lng
23
Ngha vit thnh hai cu i treo trc ca rp ht trn ng Yersin, Sign:
Ci cch ht ca theo tin b Lng truyn tung tch snh vn minh
Danh t ci lng c l rt t cu :
Ci bin k s, S ch t thin lng
Ngi ta ku gnh ht Tn Thinh l gnh ht ci lng, v t cc gnh ht khc, ngi ta cng ku l gnh ht ci lng.
Nh vy t ci lng ch cho loi hnh ngh thut din tung
c ca nhc pht xut t Ban ht ci lng Chu Vn T, cng t 2 ch u cu lin va ri. C ti liu cho rng Ban
hay on ci lng l tn bng hiu, cn Gnh l do trc kia, s khi nhng on ht bi khi di chuyn phi gnh theo t dng c nh o mo, bn gh , nn c gi l gnh ht bi,
theo cng gi l gnh ht ci lng.
Vo nm 1922, gnh ht ca Thy Thn c tn l Cirquee Jeune Annam ln Sigon trnh din ti rp Modern ng dEspagne, nay l ng L Thnh Tn. khong gia ng Phan Bi Chu v Trng nh (ch du c l Mac-Phsu c). Sau , gnh thy Thn r, Thy Nm T, mua li xc gnh ny, r ht cc ti-t v chuc lun tung tp ca thy Thn xp nhp vo gnh ca mnh. Ngay sau , Thy Nm T em gnh ht ln din ti Sign, ngy u trnh din l 12-11-1922, o kp hu ht l ca gnh ht Thy Thn c.
Ti Bc Liu, c nhc s Su Lu sng tc bi D C Hoi Lang, m nghe ting trng sang canh nh chng. Nhc s Su Lu tn tht l Cao Vn Lu sinh ngy 22-12-1892 ti xm Ci Cui, lng Ch M, sau nhp vi lng Thun M thnh x Thun M, huyn Vm C, tnh Long An, nm 1901, ng theo gia nh n lp nghip ti Bc Liu. Thu nh c hc ch Nho ri
-
Hunh i Tng
24
hc lp Nh nm th hai (Cours moyen 2 anne), tc lp Bn ngy nay, sau quy y u Pht ti cha Vnh Phc, Bc Liu. Sau ri ca Pht tr v nh, lp gia nh. ng c hc nhc vi nhc s L Ti Kh.
L Ti Kh, c gi l Nhc Kh, ng sinh vo khong thng 3 nm Canh Ng (1870) ti thn Lng Gii thuc tng Thnh Ha, lc thuc ph Ba Xuyn, nay l p Lng Gii thuc huyn Vnh Li, tnh Bc Liu, sng trn i y cho n khi mn phn vo cui nm Mu T (1948), c v l b L Th Hai cng l ngi cng xm, hai v chng ng ch c hai con gm mt gi mt trai tn L Th Sang v L Vn Tc tc Ba Cht, cng l nhc s ni ting cng thi vi Cao Vn Lu.
L Ti Kh (1870-1948)
Su Lu s dng rnh n tranh, c, km v trng l. Khong nm 1918, do hon cnh gia nh gy cho ng xc cm sng tc bi D C Hoi Lang. ng bu Gnh Hoa Sen, tc ngh s
By Cao thut li chuyn cnh tnh gia nh ca ng Su Lu nh sau:
Hi ch su Lu b cha m rut buc ng phi v, v ch su ci thim su v ba nm ri khng c sanh con.
Ngi xa c cu Tam nin v t bt thnh th. Ba nm v
-
Tm hiu v ci lng
25
chng n vi nhau m khng con th khng cn v chng na. Thm vo quan nim Bt hiu hu tam, v hu vi i Ti khng c con l ti bt hiu ln nht. Ch Su Lu v
ch hiu, phi xa v, nhng ch cng yu thng v, u c th ni b l b c. Bi vy ch gi thim su u trong
chi nh ca ba ti. Ri ch ln cha m v thm thim Su li trong m. Chi nh ca ba ti tr thnh im hn h, kt ni mi tnh dang d ca ch Su Lu. Mi ngy m ti nu
cm cho hai v chng ch Su, ti dn cm v thu dn chn da sau . Ti thy ch thim ni chuyn vi nhau, thim khc
th ch ly cy n km n, thim nghe mt hi th im khng khc na. Ti nghe n, ti ln qun ng , ch Su thy vy, mi hi ti: My mun hc ca hc n khng? Ti mng
qunh, ni ch dy ti hc lin. V vic dy ti hc n, hc ca, ch Su Lu ti nh ti thng hn, khng s li ngi d ngh
nn c khi li hai ba ngy. Thim Su cng bit dn m, nn gip vic cho ba ti. C l Tri thng khng n bt hai v chng Ch Su chia ly hoi nn ch Su nhiu ln n thm
v nh thm by, th Thim Su m nghn. V chng ch Su cho ba m ti hay tin ny. Ba ti ni: c ri, tao i ni
vi ba m my, rc v my v bn nh nh hi mi ci. Ch thim su mng nh ang kht nc gp ma ro.
Cao Vn Lu (1892-1976)
-
Hunh i Tng
26
Tp ch Ban ca Vng C thnh lp ti Tht Nt Long Xuyn nm 1920, n nm 1922 trnh din Bc Liu, trong Ban ny c ngh s By Nhiu, nghe c bn D C Hoi Lang ca nhc s Su Lu, ng hc ca ri cng son gi Mc Qun Nguyn Trng Quyn a iu ca ny vo tung ht, c khn gi nhit lit tn thng, t bn Vng c khng ngng ci tin v sn khu ci lng nh bn vng c cng ngy cng c khn gi a chung. Bn D C Hoi Lang chp theo bn do ngh s Hng Lan ca:
T l t phu tng Bo kim sc phong ln ng Vo ra lung trng tin chng
Nm canh m mng Em lung trng tin chng
i gan vng qun au.
ng d xa ong bm Xin ng ph ngha to khang Em lung trng tin bn
Ngy mi mn nh vng phu Vng phu vng lung trong tin chng
Sao n ph phng
Chng l chng c hay m thip nm lung nhng su ty Bao thu y sum vy
Duyn sc cm lt phai
L nguyn cho chng Hai ch an bnh an
Tr li gia ng Cho n nhn hip i.
Mi nghe bn D c hoi lang do danh ca Hng Lan trnh by:
-
Tm hiu v ci lng
27
https://www.youtube.com/watch?v=rq3ymcxipJ4&list=RDrq3ymcxipJ4&t=78
Bn D C Hoi Lang, Ting nhn ku sng nhp 4, do T Chi - Hunh Th Trung sng tc:
Hunh Th Trung (1907-1964)
Con nhn nh ku sng ni bin Bc,
n cam khc hn di tri Nam,
Thm thng thay Ngu-N chia lng
K n thm ngi li nut nng,
Ngi ra i rut tm gan bm,
K li, tm xo ph can.
Bn Vng C Vng vng ting chung cha nhp 8 do Nm
Ngha - L Ha Ngha sng tc:
https://www.youtube.com/watch?v=rq3ymcxipJ4&list=RDrq3ymcxipJ4&t=78https://www.youtube.com/watch?v=rq3ymcxipJ4&list=RDrq3ymcxipJ4&t=78 -
Hunh i Tng
28
L Ha Ngha (1911-1959)
Vng vng ting chung cha, ging cng phu xa a ca on s vi.
Ba ting chung ngn, ging chung thc tnh dng nh khu gi mi bi tnh trn ci tm trn ai.
Ch a mang lm chi, khi tng t on vai mt xc, cng
nng d au lng.
Ti tng ai m nm canh m mng trn trc, ch nghe ging th lng bun thm ca n d khu gi bn cnh ng.
Chng cht mi t duyn, ti bit cng ai u hu gii t mi
duyn phn.
My hng mt gii xa xa, ka n chim lu lo chu chit dng nh khu gi ni lng ca ngi ang on qui th lng
Danh ca Nm Ngha m mn cho li ca vng c nhp 8, ri ln lt nhp 16, nhp 32. 64, 128. Sau ny, nh vo bn vng c m nhiu nam n ngh s c phong vng, c phong ci lng chi bo, c phong n hong sn khu
-
Tm hiu v ci lng
29
Cm tng ca cha bn D C Hoi Lang t nhp 2 ln lt thnh nhp 4, nhp 8, nhp 16, nhp 32
ng Su Lu ni: Phi cm n thng Nm Ngha, nu n khng ch bin ra thnh bn vng c Bc Liu 8 nhp th bi D C Hoi Lang ca ti cng ging nh cc bi On, bi Nam Bt Bin theo khun kh c nh bao nhiu bn c nhc th lm sao m n c pht trin v c mi gii a thch nh ngy nay.
Nhc s Su Lu mt nm 1976, th 84 tui.
Du sao th Ht Bi cng l mt nhn t quan trng, nu khng mun cho l nhn t chnh, cng vi n ca ti t, Ca ra b hnh thnh nn Ci lng, mc d khi u nh ph din vo Xic, vo Chiu bng.
Gnh ht bi xa vo cui th k 19
Ni sn sinh ra Ci lng l M Tho, nhng ni ci ni nui dng cho Ci lng chp cnh bay cao, bay xa l di t nm
-
Hunh i Tng
30
gia sng Tin v sng Hu, no l Cao Vn Lu, L Ha Ngha, By Cao, t Tr n, Thnh c, Hng Cng, B Nm Sa c, C Ba Tr Vinh, Bch Tuyt, L Thy, Hng Thy.
Tm li Ci lng l mt loi hnh ngh thut trnh din, pht
xut t nhc l, nhc cung nh ri hnh thnh n ca ti t vo cui th k 19, dn dn bin ci sang Ca ra b vo khong nm 1915, cui cng l ci lng nm 1918, nhng c hon
chnh vo nm 1922 sau khi c bn D c hoi lang ca Su Lu c son gi Mc Qun Nguyn Trng Quyn v ngh s
By Nhiu a ln sn khu Tn ch Ban trnh din.
Ti liu tham kho:
- Vng Hng Sn Lch s hnh thnh Ci lng Web: http://diendan.cailuongso.com - Nguyn c Hip Tuyn tp Nguyn c Hip. Blog: Nam
K Lc Tnh
866406042018
http://diendan.cailuongso.com/https://sites.google.com/site/nkltnguyenduchiep/tuyen-tap-nguyen-dhuc-hiep/hat-boi-don-ca-tai-tu-va-su-hinh-thanh-cai-luong-tu-cuoi-the-ky-19-den-dau-the-ky-20-phan-2https://sites.google.com/site/nkltnguyenduchiep/tuyen-tap-nguyen-dhuc-hiep/hat-boi-don-ca-tai-tu-va-su-hinh-thanh-cai-luong-tu-cuoi-the-ky-19-den-dau-the-ky-20-phan-2 -
Tm hiu v ci lng
31
*
Cc on ht ci lng
i u trong vic xy dng nn ci lng l nhng nhc s hay
cn gi l thy n, cp phn trc nh Phan Hin o, Tn Th Tng, Nguyn Tng B, L Ti Kh, Cao Vn
Lu
K l nhng gnh ht ci lng, nh c nhng gnh ht ny,
cc son gi thu trc gi l thy tung mi sng tc nhng tung ht, lng vo l nhng bi ca, ty hon cnh p dng
bi ca vi nhng bn vn vui hay bun, n khch nht l bn ca vng c, n thng lm nn tn tui din vin vi ging ca iu luyn, km thm cht nhan sc.
Chng ta bit trc tin vo dp Tt nm 1917 Cirque Jeune Annam et Ca ra b Sadec - amis hay cn c gi l
"Gnh ht Thy Thn, c khai trng ti Sa c.
Nm 1918, c Gnh ht ci lng Chu Vn T do Thy Nm T thnh lp M Tho. Thy Nm T tn tht l Chu
Vn T, cng gi Pierre T v c du hc Php v c Php tch, sinh lng Vnh Kim, M Tho, nay thuc huyn Chu
Thnh, tnh Tin Giang. ng l ngi Vit u tin mua xe hi Nam K nm 1907. Trung v Bc K c xe hi chm hn vo nm 1913, hai nh giu mua xe k tip l ng Nguyn Vn
ng tnh Thanh Ha v ng Bch Thi Bi H Ni.
-
Hunh i Tng
32
ng Chu Vn T
Thy Nm T lp gnh vi thy tung l son gi, o din. l ng Mnh T Trng Duy Ton, mt nh Nho yu nc,
hot ng trong phong tro ng Du.
Gnh ht ci lng Chu Vn T
u nm 1918 thy Nm T xy rp ring cho gnh ht gn ch M Tho. y l rp ci lng u tin ca Vit Nam. Sn
-
Tm hiu v ci lng
33
khu rng, cao, hai bn hng c nhiu lp cnh g. Trn sn khu ca gnh ht thy Nm T, cnh tr c by v, c phong mn nh kch nh ht ty, y trang p mt, tung tch
hn hi, li trnh din khc hn vi ht bi ng thi, nn lc no cng c khn gi i m ng o.
Gnh ht ny khai trng v trnh din ln u tin ti rp ht Chu Vn T M Tho.
Sau Gnh ht ci lng Chu Vn T, l gnh ng
bo Nam ca b T S, M Tho ra i gia nm 1919, bng hiu Gnh ht kim thi ng bo Nam M Tho. Qua bng hiu y, cho thy b T S khng dm s dng hai ch
ci lng do ng Nm T gi bn quyn, b phi s dng ch kim thi l ht mi, din tung mi. Son gi l ng Trn
Phong Sc, son cc v: Tham ph ph bn, C ba lu lc, Bi th thin x C cc din vin kh ni ting sau ny l tr ct ca sn khu ci lng nh: Tm Danh, Nm Ph, Hai Gii,
Hai N, Ba Du, Ba Thu, Hai Th, Nm Thing, Su Hu
Thng 6 nm 1919, do ng Hai Cu v Hai Qun vn ng gii th bc M Tho thnh lp gnh ht Nam ng Ban. son gi Nguyn Cng Mnh vit cc v: n n on tr, Thin c hu
bo Ban din c mt nm cc tnh ng bng M Tho, Hu Giang, sang n nm 1920 tan r. Cc din vin c Nm
Ph, Hai Gii, Hai Qung, By Thng, Mi Ln, h Nm T, Su Chnh, T t, Hai Ngi, Hai N, Ba iu, Su Chc, Hai Th, Su nh, Hai Bng Do t chc ca Ban cha n nh
th xy ra ci cht bt ng ca kp chnh Hai Gii, thm vo s mt on kt gia cc c ng, khin cho ban ht tan r.
Vo thng 10 nm 1919, Tn Phc Nam ra i ti Sc Trng bin hiu Gnh ht tn thi Tn Phc Nam, gnh do
ng thy thuc Trn-Vn-Minh, lng y s ti. ng Minh hc thuc H-Ni v, ng gc gc M Tho. V thy tung ca
-
Hunh i Tng
34
gnh ht c n ba ngi: ngi lnh vai o din l thy T Quc, lm y t trn dng ng tnh l; ngoi ra c ng gio Quyn v ng gio Trn-Tn-Chc sng tc cc v tung,
c hai cng dy trng tnh Sc-Trng, ng Quyn dy lp T, ng Chc dy lp Nh, c hai u hc vn uyn thm. Gnh ht
trnh din cc v: B di thc t, Chu mi thn ca Trn Tn Chc. Din vin c: T t - Phm Th u, T Kiu, Ba Nhn, Hai Nh, Ba Tho, By C, Nm cTn
Phc Nam din c su thng th tan r ti Vnh Long.
Vo cui nm 1919, ng Hai Hon Cn Th lp gnh Tn Hng, son gi Trn Phong Sc t ban ht khc chuyn v. Tn Hng Ban din li nhng v c ca Trn Phong Sc. Cc
din vin kh ni nh T Thch, Kim Hui, Nm Ph, h Nm T Ban din c tm thng tan r ti Cn th.
S ng Ban ca ng By S Long Xuyn v K Ln Ban ca B Huyn Xy Vng Lim, tnh Vnh Long c
thnh lp trong khong thi gian ny.
Nm 1920, ng Trng Vn Thng cn gi l Nm Thng, mt nghip ch c b th Tn Qui ng, tnh Sa c, mang tin bc ln Sign lp Gnh ht ci lng Tn Thinh, c i cu
i do hai son gi Lm Hoi Ngha v Nguyn Quc Biu ngh ra treo di bng hiu ti rp Thnh Xng ng
Yersin, Qun 2, Sign:
Ci cch ht ca theo tin b,
Lng truyn tung tch snh vn minh.
on c nhng din vin kh ni danh nh Hai Nhiu, Hai N, By Nam, h Chn Pht, Chn ch, Nm Phi, Ba Ngu, Hai Thnh
-
Tm hiu v ci lng
35
Sang nm 1921, ci lng pht trin mnh, nhiu ban ht mi xut hin, c thanh th. Vn H Ban do ng Hunh Kim Vui, cn c gi l Thy Mi Vui lm s Cnh St, thnh lp
Ban ny Ch Ln,, tuyn ngn din ci lng tung Tu. Son gi o Tr Ph, vit cc v K duyn ph, Triu Kinh
Nng My v cng din hng ci lng tung Tu thnh cng v sn khu mi, p sang trng, din vin ca ci lng pha Tiu Qung hp dn.
Din vin Vn H Ban c Ba Mt, Chn Thu, T Du, Hai T,
T Thnh, T , Nm Ph, Mi Nhng, Kim Hui Vn H ban tr thnh ban ln nht Sign - Ch Ln, lm nhiu ban ci lng khc cc tnh, khng dm ln din v s tht
thu, khng honh trng, khng lng ly bng.
Nm 1921 ti Tht Nt tnh Long Xuyn, ng Vng C, con ca ch hng ru thnh lp Tp ch Ban. Ban ny ni ting do o to din vin ca ring mnh chuyn din ci lng
Tiu Qung. Din vin c mt s ngi Hoa, ngi Vit, nhiu din vin sau ny kh ni ting nh By Nhiu, T Thi, Vn
Chung Tp ch Ban c lp din vin tr p nh Nm H, Su Ty, Su Trm, Hai Hin, Ba Vinh, Kiu Loan, Song H, Lm Sanh, Dng Hoa, i Hng, Tn Vn, Kiu M
Son gi ca Tp ch Ban l Mc Qun Nguyn Trng Quyn,
ng sng tc cc v: Ty Sng K, Th nhn oan ng, Lu Hin n, Tnh phai phn lt, Chu Trn phi ngha Tp ch Ban l ban ht u tin t chc cht ch, c quy ch sinh hot,
tr lng thng cho din vin theo nh mc ti nng. Ngh thut ca din, din v o tr b gn ging tung c, ca ci
lng pha Tiu Qung, trang phc kim sa, kim tuyn lng ly. Sn khu cnh tr t thc, honh trng p v hp dn.
n thng 4 nm 1926, Nam ng Ban do Hai Cu ti lp li ti M Tho, chiu np din vin ly bin hiu l Ti ng
-
Hunh i Tng
36
Ban. Son gi ca ban l Nguyn Cng Mnh, c thm hai son gi mi Nm Chu v T Chi. Din vin c: Ba Du, Nm Chu, T Chi, Tm Mo, T t, T Anh, Hai Ngi, T
Nh, Ba iu, Ba Lin, Ba Nhn, Phng H, Hai Bng, h: Nm T, Su Chnh.
y l ban ht mnh, nhiu din vin ni ting, hai din vin hi thay nhau pha tr chc ci, gp phn hp dn, p ng
bn c tnh ci lng: bi hng tr tnh vui hi.
Nm 1926, on Phc Cng c thnh lp, tn on Phc Cng chnh l tn ghp gia cc ng L Cng Phc v Nguyn Ngc Cng khi hai ngi chung nhau lp gnh.
Do trc kia du hc Php c hai cng quen bit khi hc v kch ngh, gnh ny din tung ci lng tm l x hi Vit
Php hot ng Sign - Ch Ln v cc tnh Nam B, chnh ng Nguyn Ngc Cng rt cc tung gay cn ca ht bi ci bin qua ci lng, in hnh nht l tung X n Bng Qu
Phi... li kho phng theo tung Php, din cc tung x hi nh T tng, T vng n thc...
ng Nguyn Ngc Cng ( - 1946)
-
Tm hiu v ci lng
37
on Phc Cng sau l gnh ht ln, vi nhiu o kp ni ting nh Nm Nh, Nm Ph, By Nam, Nm Chu, By Nhiu, Ba Du, Su Chng, By Lu, Tm Danh, T Hu...
son gi chnh l Mi Ging - ng Cng Danh.
Trnh din ti cng vin Bois de Vincennes Paris nm 1931
Nm 1931, on ci lng Phc Cng c chn a sang
Php, trnh din Hi Ch Thuc a ti Paris, c trnh din ni cng vin Bois de Vincennes. on c Nm Nh, Nm
Ph, By Nhiu, Tm Danh din tung x hi T tng, din cc trch on tung Phng Nghi nh, X n Bng Qu Phi... thu c thnh cng ln, c Hong hu H
Lan mi sang ht ti hong cung 15 ngy m. Sau ng v on tip tc lu din ti cc nh ht Paris, thu c li nhun
cao. Sau gn mt nm lu din nc ngoi, on tr v Bc, i lu din t H Ni cho n Sign.
-
Hunh i Tng
38
Nm 1927, ng Trn c Cn Th lp gnh ci lng Trn c cng din ngy 15-9-1927 ti thnh ph Cn Th. Ban Trn c din ci lng tm l x hi tung Vit v tung
Ty.
ng Trn c qu M Tho, cng t in ch gnh ht ln bc nht Nam K thi y, c nhiu din vin t cc ban khc chuyn v nh: Kim Thoa, Su Hu, nm Chu, Phng H, T
t, T Anh, Ba Thu, Nm Thing, Ba Nhn, T Sng, Su Hu, Ba Lin Tc gi bin kch c T Chi - Hunh Th
Trung, Nm Chu - Nguyn Thnh Chu, T Trang - Trn Hu Trang Nm Chu son v Gi tr v danh d, phng theo kch bn vn hc Php Lecid ca Corneille. ng T Chi v
Khc oan v lng, T Trang v La lng son Ban ht Trn c ch chng din cc v ci lng tm l x hi, d
l tung Vit hay tung Php ch theo mt hng. y l mt hng mi, ca din ci lng ngt mi, mi mn, st mt, bt u nh hng vn hc lng mn Php.
T Anh, Nm Chu, T t, Phng H, Ba Lin trong tung Khc Oan V Lng, gnh Trn c (Cn Th) din trn
sn khu khong gia sau thp nin 1930.
http://www.conhacvietnam.com/cnvn.php?attachment_id=370 -
Tm hiu v ci lng
39
Nm 1928, ng N Ban do c Trn Ngc Vin cn c gi l c Ba Vin thnh lp ti M Tho, Ban ny cc din vin ton l n, din nhng v tung tch yu nc, nn b nh cm
quyn buc gii th nm 1929. Son gi c ng Nguyn Tri Khng (1884-1962) l chu ni ca Nguyn Tri Phng, din
v Git mu chung tnh rt c khn gi tn thng. C Ba Vin (1884-1944) l ch ca By Triu (1897-1931), c rut ca Gio s Trn Vn Kh (1921-2015), ngh s Trn Vn
Trch (1924-1994).
N ng Ban (1928-1029) C Trn Ngc Vn (1884-1944)
ngi gia
n gia nm 1928, sau khi ly ngh s Phng H lm v, Bch Cng t tch ra v lp gnh Hunh K vi s tham gia
ca cc ngh s: Phng H, Ba Vn, Nm Ph, Tm Du, Nm Thin, Ba Thu, Ba ng, Chn Mm, Nm Kit, Hai S, Hai
N, T B, T Hlnne... Danh ting ca Hunh K nh vo c o ni danh Phng H v l bu gnh. Bo ch thi by gi vinh danh George Phc v Phng H l cp trai ti gi sc.
-
Hunh i Tng
40
L Cng Phc (1901-1950)
V ci lng ni ting ca gnh ht Hunh K l Git mu
chung tnh, do son gi Nguyn Cng Mnh dn dng.
Bo Trung Lp ra ngy 16 Septembre 1929 vit "Ban ht Hunh K l mt ban ht khng cn t im ai cng bit l mt
gnh ht va hay va p t o kp cho ti m mo, t c By Phng H ti ch o qun, t anh V ng S n vai h
din u tn lc th bn cho nn xem tht xut sc thn tnh" Ngoi Git mu chung tnh, gnh ht Hunh K cn din nhiu v gy ting vang l: Anh hng lit n nc Nam,
Mu t tnh thm
Ngoi vic lu din khp ni, Bch Cng t cn xy dng rp ht cng vi tn Hunh K, bn cnh ngi nh ca ng ti M
Tho (ngi nh c ct khong nm 1920, theo m tp kin trc Ty) lm ni gnh ht biu din thng xuyn.
Thi nhng gnh ht khc u i bng ghe cho th Bch Cng t li sm mt lc ti 3 chic ghe c gn my dng
ch o kp i lu din v c trang b nh l du thuyn. Theo m t th chic i u ch Bch Cng t v Phng H, c
lu, pha trc c ct c v treo c vng, biu tng ca gnh Hunh K. o kp th i trn chic ghe th hai, c ngn thnh nhiu phng, nhiu ca s, c bp n, ch v sinh...
Chic th ba th ch thy n, nhn vin phc v v c mt i
-
Tm hiu v ci lng
41
bng. Mi khi gnh ht i ti u, Bch Cng t cho o kp ln b ng xp hng v bt tay x giao vi chnh quyn s ti. Sau th ht bn on ca, c vng c ko ln v Bch
Cng t ly sng lc ra a ln tri n lin my pht. Sau , trong lc o kp lo chun b cho m din th i bng thi u
giao hu vi i bng ca a phng, vi mc ch thu ht khn gi ti i xem ht. V cho d thng hay thua, i bn cng c chiu i v mi xem ht. Khi gnh ht di i ni
khc, Bch Cng t li cho ko c vng, t pho v rt sng lc ra bn. Khn gi th ng chen trn b vy tay cho.
Nh lu din bng ghe nn thi d nhng vng ch qu
xa xi nh Vnh Kim, Ba Da, Ci Thia... u c gnh ht ti.
V tung n khch nht ca gnh Hunh K l Git mu chung tnh, do Nm Thin ng vai V ng S v Phng H vai Bch Thu H.
Khong nm 1932, do tc ng ca khng hong kinh t, nhiu gnh ht ci lng Nam b lm vo hon cnh kh khn. Gnh ht Hunh K ca Bch Cng t cng khng ngoi l.
Bo Trung Lp tng thut vo m 5/4/1932, gnh Hunh K
din tung Tri o tam cang. y l ht m cht Ph Nhun, Bch Cng t d tnh qua ngy 7 s di qua rp Thnh
Xng, nhng v chng li gy ln mt trn kch lit, sng hm sau c By Phng H dn ri gnh.
Qua hm sau, Bch Cng t ku mt ngi quen tn l Lng Vn Mui Ci B ln Si Gn v tuyn b "cho khng" gnh
ht cho ngi ny. ng Mui gom c ca gnh Hunh K xung ghe ch v Ci B, b li hn 80 ngi, gm din vin,
thy n, nhn vin phc v, bn theo ghe ca gnh, ri sau mi ngi mt ng. C By Phng H th v mn mt cn ph trt M Tho sng tm.
https://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_ng%E1%BA%AFn_%E1%BB%95_xoay -
Hunh i Tng
42
Bo Trung Lp s ra ngy 27 Avril 1932 ng tng thut v s r gnh Hunh K
on Hoa Sen nm 1951. on Hu Tn ca ng bu Phm
Minh Tn n cui nm 1945 th gii th (khng r v nguyn nhn g), chia on ra lm hai, giao cho By Cao v Nm
Ngha mi ngi mt na. l nm ra i ca hai on Hu Tn By Cao v Hu Tn Nm Ngha.
on Hu Tn By Cao khai trng vi v C gi Qung Tr c khn gi hoan nghnh nhit lit. Dn dn theo s thch
-
Tm hiu v ci lng
43
ca ngi xem, ng pht huy trit nhng v kim hip, nhng v mi thuc loi hng xa ca son gi Mng Vn. Cc v Lng Long i hip, Hng chu hip n v Thm
... ca Mng Vn lm cho By Cao ni ting.
n nm 1951, on Hu Tn By Cao, i tn l Hoa Sen, mt thi gian mang tn Hng Long, nhng ch hai nm sau i
li l Hoa Sen.
Cng ging nh Nm Ngha, By Cao va l din vin va iu hnh on ht nn khng c th gi bin son kch bn, v vy s lng kch bn ca ng khng nhiu, nh: n chim
st, Mng ha bnh, N ni sng, m lnh trong t, Tnh trn o tuyt, Sanh dng o ng, Ngi m Vit Nam.
n nm 1970, on Hoa Sen ngng hot ng.
on Thanh Minh nm 1949. Cui nm 1945, ng Phm
Minh Tn chia on ra lm hai, giao cho By Cao v Nm Ngha mi ngi mt na. l nm ra i ca hai on Hu
Tn Nm Ngha.
n nm 1950, on ny ci danh thnh on Thanh Minh. Trong thp nin 1955 n nm 1965, on Thanh Minh c k l mt on ht mnh nht v on tp trung c nhng
din vin thng thng ca sn khu ci lng, on cng c nhiu son gi thng trc nn c nhiu tung hay tch l. V
din vin ti ba, bn kp c t Tr n, Hu Phc, Thnh c,Vit Hng, Hong Giang, Vn Ng, Ba Xy, Minh Tn, Minh in, Vinh Sang, H Chu H, H Kim Quang, H Ni,
v c Nm Chu, Kim Cc, Ba Vn, Phng H, Nm Sadec v cng tc vi on trong vi nm. V pha o, c t Bch
Lan, Ngc Nui, Thu Ba, Ngc Giu, Kim Gic, Thanh Nga, Hong Vn, Thanh Hin, Thanh L, Ngc Chng
-
Hunh i Tng
44
on Ci Lng Thanh Minh
on Thanh Minh - Thanh Nga nm 1959. Sau khi Thanh Nga c gii Thanh Tm nm 1958 v nm 1959, Nm Ngha t ngt qua i. B bu Th i tn on t Thanh Minh
thnh Thanh Minh - Thanh Nga t nm 1960, tp trung ton nhng ngi sao nh t Tr n, Thnh c, Vit Hng, Hu
Phc, t Bch Lan, Ngc Giu, Mng Tuyn
B Bu Th - Nguyn Th Th ( - 1988)
-
Tm hiu v ci lng
45
on Ci lng Thanh Minh - Thanh Nga hot ng trong thi gian 23 nm, c gn 70 ngh s v 27 son gi xut sc nht ca sn khu ci lng min Nam lm vic di quyn iu
khin ca bu Th. y l gnh ht duy nht ca min Nam din thng trc ti rp Quc Thanh m lc no cng ng
nght khn gi.
Do t bin c Mu Thn, k n phong tro phim chng Hng Kng, sn khu ci lng b khch. Nm 1972 b Bu Th cho mn xc gnh on i tnh trnh din. n thng 8
nm 1975, b Bu Th mi iu hnh li Thanh Minh - Thanh Nga, trnh din nhng v Bn cu dt la, Ting trng M
Linh, Thi hu Dng Vn Nga vc dy sn khu ci lng, nhng sau nm 1978, Thanh Nga b m st cht, sang nm 1979 cc on ht ci lng b sung vo tp th,
nhiu on b r gnh. on Thanh Minh - Thanh Nga, khng b r gnh lc , nhng v sau i thnh bng hiu Thanh
Nga, cn b Bu Th nm 1981 giao hn gnh ht cho nh cm quyn, lui v n thn, ri qua i nm 1988.
Trn sn khu Thanh Minh - Thanh Nga trnh din cc tung s v d s Vit Nam nh Bn di hn, Bin thy ni
sng, Tnh trng s, Ni Liu sng Bng, No tt Honh Sn, Hi trng Vn Lu, Cu g Hong Mai Thn, Ngc dng
sng Li, Chic l gia dng, ng v Ni Lam, Cnh o Thng Long, Sng gi Chim Thnh, Nguyn Tri bit ng Quan, o gm khi nguyn,Ngc sng Ph Lng, Thin
Thn trn thit m, Nhan sc phi tn, Bn cu dt la, Ting trng M Linh, Thi hu Vng Vn Nga tung x hi Vit
Nam nh Na i hng phn, Con gi ch Hng, Tm lng ca bin, Tuyt tnh ca, Tn nng tht, m vnh bit, Ma rng, i mt ngi xa, Ng r tm tnh, Bng chim tm c,
Ngi tnh ca bin, Hai hnh nh mt cuc i, Bt bin, Chuyn ba tri tim, Chuyn xm mnh, Tin rng bc bin,
Chuyn tnh 17, Tnh xun mun tui, Bng hng ci o, L
-
Hunh i Tng
46
bc sang ngang, Hai chuyn xe hoa, Yu trong hng hn, Thy Cai Tng Bi, i hai mt, Chn Cm thnh
Bu Th c tng m danh l bu ca nhng ng, b bu v nhiu ngh s, o din, tc gi t on Ci lng Thanh Minh
- Thanh Nga tch ra, hc v p dng theo cch lm ca b Bu Th iu hnh gnh ht ca h.
Nm 1950, on Kim Chung thnh lp Bc c tn l Ting
Chung Vng Bc Vit, ch nhn l ng Trn Vit Long, mt cng t con nh giu H Ni. ng Long tng i du hc bn Php, bn c nhng khi v nc khng lm cho c quan
no, m i... lm ci lng. Do ng phi lng c o ti sc Kim Chung, ri ng ra thnh lp on Kim Chung - Ting
chung vng Bc Vit.
ng Trn Vit Long (1922-2003)
Khi nh chin Php Vit nm 1954, theo ln sng ng bo
di c, ng Long mang on Kim Chung vo Nam. Khi mi vo Nam on Kim Chung phi i lu din nh cc gnh trong Nam. Th nhng, on tht bi ngay trong t u tin ny,
bi tuy l ci lng , nhng ng bo y li khng quen vi li ca ht ca o kp t Bc. Li na lc mi vo cng
khng thng tho ng i nc bc. Thin thi, a li, nhn ha cng khng kinh nghim nh cc gnh trong Nam. Hn na on Bch Hp mi ra i thi gian ngn cht, lm
-
Tm hiu v ci lng
47
cho Kim Chung cng phi bi ri. y th l Bu Long phi nh liu, thu rp Aristo nm ht thng trc.
Rp Aristo trn ng L Lai, Sign
Nghe ni ng Bu Long mn rp di hn gnh Kim Chung ht thng trc th gii ci lng mm ci, thm ch c
ngi cn ni rng ch c Bin Ha v mi lm nh vy ! l cu ni m thin h dng ni ngi b tm thn, v Bin
Ha l ni c Bnh Vin Dng Tr, m thng thng ngi ta gi l nh thng in.
Ri gi y mt on ci lng t min Bc vo, li thu mt
rp ht di hn, m rp li l rp Aristo, cc gnh ci lng trong Nam khng gnh no mun v rp ny, tr trng hp b kt rp. Bi nu nh em so snh vi nhng rp ht khc Si
Gn, th rp Aristo nm a im bt li, ch c mt con ng pha trc rp, khng c ng chy ngang thng ra
nhiu hng nh rp Thnh Xng, v cn km xa hn na nu so vi rp Nguyn Vn Ho rng ri, li l a im thun li cho khn gi t min Lc Tnh ln u ghe bn sng Cu
ng Lnh, va mua bn, va i coi ht gii tr. Do vy m him on ht mun v y, tr trng hp cc rp khc khng
cn trng, th mi thu mn rp Aristo ny. Rp Aristo l mt
-
Hunh i Tng
48
rp ht ci lng ngay trung tm Si Gn m gi y ngi ta khng cn thy na, c cn chng l trong k c nhng ngi hm m ci lng, h s hnh dung c ngay, nu nh
c ai nhc ti. Rp Aristo, cn c tn l Trung ng H Vin, nm trn con ng chy dc theo b tng ro nh ga xe la,
m thi Php c tn l Colonel Grimaux, ng L Lai sau ny. C l do yu th, t on ht thu mn, nn khi c on Kim Chung thu di hn, hp ng 5 nm v tr tin t
nm mt, th ch rp ng ngay, d rng gi thu qu r. Nghe ni khong mt phn ba gi tin cho cc gnh nu nh
thu ch mt tun. ng bu Long c ci suy ngh nu nh gi thu rp r th d t khn gi vn khng l l, v khng tn km di chuyn nh hu ht cc gnh.
Th nhng, ci may mn ca on Kim Chung l khi k hp
ng ri th m no khn gi cng ng cht rp, l iu khng ai ng c. Tung c sn ngoi Bc mang ht li hng
m, khn gi xem ng, khng phi l khn gi ca Si Gn, m l khn gi thuc ng bo di c min Bc, vo y cn nm ti Si Gn cha c bit nh c u c. H cn tin
bc, h ang nh n qu hng min Bc, cht c gnh ht ngoi Bc vo, ng nhin h ng h ht mnh. Giai on u
ca Kim Chung kim tin d dng, n bc l v th.
Th nhng, on ci lng Kim Chung khng nhng tr din lu di ti rp Aristo m cn gy kinh ngc cho gii ci lng qua vic din nhiu ngy ch c mt v ht Trng Gii m
Sng c din lin tc trn 40 m. C th ni rng, y l v ci lng c ht lin tc trn sn khu ln u tin xut
hin Si Gn. V t , chuyn ht nhiu ngy mt v din bt u c cc on ci lng khc p dng.
C th ni phn ln ti danh sn khu ci lng di
trng ca Bu Long. Cc ngh s tn tui phc v cho Kim Chung ngi ta phi k: t Tr n, Hng Cng, Tn Ti, t
-
Tm hiu v ci lng
49
Bch Lan, Thanh Hi, Diu Hin, L Thy, M Chu, Thanh Kim Hu, Minh Cnh, Minh Phng, Minh Vng...
L bu gnh ht t ngoi Bc v Nam, lm n pht t nh ci lng, ng Bu Long c ci nhn ca mt nh kinh doanh
ngh thut, m nhng ng nghip khc khm phc, chng hn nh chuyn i Php, thay v nh on Thanh Minh Thanh
Nga cho on trnh din Paris trc, ri sau mi i tnh, bi th nc Php l ni tp trung ng o ngi Vit hn nhng ni khc, nhng ng Bu Long li p dng ng li
khc, ng cho on Kim Chung i ti min Nam nc Php trnh din trc, v Paris l a im sau cng. Trc tin on
din 5 m ti Nice, mt thnh ph c ng Vit kiu, v tip l cc tnh cng rt nhiu kiu bo ta. Ci ng n ca ng Bu Long l lm c ci vic m trc on Thanh Minh
Thanh Nga phi chu thua.
S l trc nh tin o Nguyn Vn Qun, qun l ca on Thanh Minh Thanh Nga c ht sc cng khng tm
mn c rp cc tnh Lyon v Toulouse, n i ngh vi i din Vit kiu y tm rp t chc ly, on s n ht khng ly tin, ch ly tin do khn gi tng, nhng i
din y cng khng tm c rp. Vy m ng Bu Long thu c rp 2 tnh c ng Vit kiu ny v d nhin thnh
cng thch ng. Cn ti thnh ph Marseille th Kim Chung ht bc sut c tun. a im sau cng trc khi v nc l th Paris, tuy on khng c Ta i S Vit Nam Cng
Ha chiu c nh Thanh Minh Thanh Nga, nhng li c ng i S Nguyn Quc nh i din thng trc ca phi on
Vit Nam Cng Ha cnh Unesco tip n, v ng Nguyn nh Hng ph t cng c mt, ng thi i ngh s mt ba n tra ti tr s Unesco.
Sau 1975, ng Bu Long v o Kim Chung cng gia nh i Php. n nm 1981 th ng v nc mang theo d tnh xy dng li on Kim Chung. Nhng ri khng lm g c v
-
Hunh i Tng
50
lc bt tng tm. Li thm tui gi sc yu, ng nh n thn cho n nm 2003 th v vi T nghip ci lng, th 81 tui. V b v ca ng, c o Kim Chung mt sau ng 5 nm ti
Tn Bnh, th 85 tui.
Nm 1954, t Tr n cng vi Thanh Tao, Kim Chng, Thy Nga thnh lp on Kim Thanh t Tr n. on gm
c t tr gim c hai nam hai n, din khai trng vo ngy 4/1/1955 ti rp Aristo - Trung ng h vin - ng L Lai.
Nm 1957, khi b t Bu gnh Kim Thanh: t Tr n, Kim
Chng, Thy Nga, Thanh Tao r phn hng, gii tn on ci lng Kim Thanh - t Tr n, n ngh s Thy Nga quy t
mt s ngh s c ca Kim Thanh, thnh lp on Thy Nga - Phc Trng, mi ngh s Thnh c lm kp chnh vi contrat 150.000 ng trong hai nm.
V tung khai trng ca on ci lng Thy Nga - Phc Trng l v Ngu Lang - Chc N ca son gi Kin Giang, Thnh c th vai Ngu Lang, n ngh s Bch Sn vai Chc
N, v tung ch t c s thnh cng tng i. Sau , on Thy Nga - Phc Trng trnh din v ci lng hng
xa (Nht Bn) Khi Hoa Anh o N ca H Triu - Hoa Phng, vi kp chnh Thnh c trong vai kim s T in Sn. V tung Khi Hoa Anh o N thnh cng ln v mt
ngh thut ln ti chnh. on ny din vin Thnh c, kiu n Bch Sn, Thy Nga, Kim Hong, Nh Mai.
Nm 1957, gnh Kim Thanh gio tn, Kim Chng cng Ngc
Hng gom o kp thnh lp on Ngc Hng Kim Chng
Nm 1960, ngh s Kim Chng tch ra thnh lp gnh ht ring l gnh ht Kim Chng. Gnh ht hi t nhiu ngh s
c ting thi by gi nh: t Bch Lan, Thnh c, Dip
-
Tm hiu v ci lng
51
Lang, Dng Thanh Lm, nh Hng, Phng Quang, Phng Lin, Thanh Nguyt...
Bu Kim Chng - Cao Th Chng (1926-2014)
Thi , gnh ht Kim Chng c xp trong hng ng nhng gnh ht ni ting, ngang hng vi cc gnh ht Kim
Chung, Thanh Minh, t Tr n, Hng Ma Thu, D L Hng..
Sau 75 nm qun l gnh ht Kim Chng, cho n khi nh
nc c quyt nh quc hu ha b xin ngh.
Nm 1962, t Tr n v ngi bn thn l ngh s Hong
Giang lp gnh Thng Nht. Th l sau mt thi gian ng
trong hng ng ci lng, on Thng Nht trong hon cnh
kh khn cng v sau cng xung dc, Cu Mi t c gng
chng c vi mi kh khn tr ngi, nhng mt con n khng
th lm c Ma Xun. Trong giai on cht, on Thng
Nht cng c tng cng thm ba ngi sao tn nhc l Phng
Dung, Vit n, Tng Lm. C thm ba cy xanh dn bn tn
nhc tng cng, ng bu t Tr n cn phi ngt ng thm,
v mi m bn v cha ti 20 ngn m phi tr tin cho 3
ngi tn nhc ny gm c: Phng Dung 3.000; Tng Lm
2.000; Vit n 1.500 ng.
-
Hunh i Tng
52
on Ci Lng Thng Nht
Kt qu sau mt tun l c thm ba ngh s tn nhc, ng bu
t Tr n phi tuyn b r gnh vo thng 8 nm 1965, sau hn 3 nm hot ng, on Thng Nht r! Xc gnh c a v tri nh Tn Kin, Ch Qun.
Nm 1962, ng Ba Bn thnh lp on ci lng Th
, Gim c Ngh Thut, tc l o din Ba Vn, Gim c k thut Thu An, Trng Ban Trang Tr, dn cnh, phc ha
kiu mu y trang v qung co : ha s Thiu Linh, son gi thng trc Thu An, Thiu Linh.
Din vin : t Tr n, Thanh Hi, Hong Giang, Ba Vn, Nm Hng, Nguyn vn D, ngi khng l, h By X
N din vin Ngc Hng, Thanh Thanh Hoa, Thanh Hong, sau i tn l Bo Bo Hong, Kim Gic, Ngc Lan, Hng Hoa,
-
Tm hiu v ci lng
53
Tr li phng vn ca cc k gi kch trng, ng Bu Ba bn ni : Ngi ta c thnh kin vi ci lng, h cho l ngh s ht ci lng n mc khng ng tnh cht ca nhn vt
trong tung, khng ng vi kiu mu ca dn tc m ni dung tung cp n, cnh tr trang tr s si, cnh nh giu hay
cnh nh ngho tung no cng dng chung mt cnh , khng hp dn v cnh tr khng lm nn tng thm cht dim tnh ca cu chuyn tung. Do nhiu sinh vin, nhiu
nh tr thc khng n xem ht ci lng. Gn y on Thanh Minh Thanh Nga c nhiu tung hay, vn chng cht
lc, cnh tr, y trang p, on Thanh Minh Thanh Nga ch trng din nhng v tung x hi. Ring on ht Th , ti ch trng on Th s gii thiu n khn gi nhng v
tung d s Vit Nam, nhng v tung hng xa rt trong kho tng vn hc ca th gii. Tung ca on Th phi l
tung c vn chng xc tch, m cht th v nhc. Chng ti s thc hin cnh tr di hnh thc mt sn khu i v tuyn, mi cnh lm bi cnh cho tung phi p nh mt bc tranh,
lm tng thm tnh cht th mng, dim huyn hay mt bi cnh rc la ty theo tnh hung ca v tung. Din vin s
c ng Ba Vn, Gim c ngh thut tp tung, luyn ca v ch trng cch ht, cch ca sao cho hay v p. Chng ti mun ngoi s khn gi xa nay yu mn ngh s v ngh thut
ci lng, on ht Th Ba Bn s c cc khn gi tr thc, cc sinh vin i hc n xem ht v nh cc k gi kch
trng gp nng cao ngh thut sn khu ci lng.
on ht ci lng Th Ba Bn khai trng bng hiu vi v tung d s Vit Nam, tung Ting Trng Sang Canh ca Thu An ti rp ht Thi Bnh ng Phm Ng Lo, gn
ch Thi Bnh.
n nm 1964, ni b Ban Gim c on ht Th Ba Bn lng cng, b Nguyn Th Phc, v hai ca ng bu Ba
Bn vit tung ci lng vi hy vng c trnh din trn sn khu Th . B Phc l cu sinh vin i hc, cu qun tr
-
Hunh i Tng
54
vin hng da Honh Sn, b tng vit vng c v chp ci lng ngn nn nhn c truyn Le compte de Monte Cristo (B Tc Kch Tn Sn) b phng tc thnh mt v ci lng.
Trc y trong on Th , nhiu son gi mun a tung dng trn sn khu Th phi chp nhn cho son gi Thu
An sa v ng tn hp son, chia i tin bn quyn. B Phc ng phi ci th c quyn v tung tch ca Thu An, B khng chp nhn tn son gi hp son vi Thu An, nn
v chng Thu An - Ngc Hng rt lui, ri on ht lp gnh ht Hng Ma Thu. Cng vi Thu An - Ngc Hng,
ngh s Thanh Hi, Ngc Lan, Hong Giang, Kim Gic, h Minh cng ri on Th gia nhp gnh Hng Ma Thu ca Thu An - Ngc Hng. Kim Gic, Ngc Lan l ch em rut
ca Ngc Hng.
t Tr n cng ri on cng son gi Thiu Linh gia nhp on D L Hng ca bu Xun. ng Ba Bn cng c on ht vi s ngh s t hai: Dng Thanh Lm thay cho t Tr
n, M Uyn Chi thay cho Ngc Hng, Hoi Trc Phng thay cho Thanh Hi, Hong Lim thay cho Hong Giang, T
Kiu Lan thay cho Kim Gic, Diu Hu thay cho Thanh Thanh Hoa Cc son gi mi c ng Hin Lng, Kiu L, V Hoi Nam, Nguyn Phc
ng Ba Bn thy Th t hai khng thnh cng nh
mun ca ng, ng lp hng lm nt o plastic, sang gnh ht cho v chng ngh s Tn Ti Nh Ngc lp thnh on Th - Tn Ti.
B Phc sang Php ri sang M vo u nm 1970, nn b
bo lnh cho ng Ba Bn sang M nm 1982. ng Ba Bn sng San Diego v mt trong thng 11 nm 2012, th 97 tui. ng Bu Ba Bn tn tht Phan Vn Bn, sanh nm 1915, trc
khi v nghip lm Bu ci lng, ng Ba Bn l ch hng da Honh Sn, hng da ta lc trn mt khu t rng , pha bn
-
Tm hiu v ci lng
55
tay mt ng Cng L hng i phi trng Tn Sn Nht, cch cu Cng L 300 thc.
T nm 1947, Hng Da Honh Sn l hng sn xut da c nhc ln nht Saigon Ch Ln.
Tuy ch lm bu gnh ht trong vng 3 nm, ng bu Ba Bn em mt sinh kh mi cho sn khu ci lng. Khn gi tr
thc, bc s, gio s, hc sinh i hc n xem ht ci lng nhiu hn trc v c ngi tham gia vit tung, vit bo v
kch trng nh lut s Dng Tn Trng, ng, b bc s Kim Tng, bc s u Ngc H, nhiu bc s, k s, s quan trong qun i VNCH V y phc trn sn khu ca ngh s,
c mt thi gian di sau khi on Th gii tn, cch n mc ca ngh s trn sn khu trong cc tung X Hi c xem
nh nhng mu y phc thi thng.
Nm 1963, on D L Hng ra i, l mt i ban vng mnh. Gim c l Bu Xun, tn tht l Dip Nam Thng sanh nm 1927 ti Bnh Tr ng, Gia inh, ph gim c
on l ng Nguyn Vn Hiu, gim c ngh thut l ngh s Ba Vn, i trng l o din Hong Vit. Son gi thng
trc: Thiu Linh, H Triu, Hoa Phng. Coi nh mi n ln th ba thnh lp on ht Bu Xun mi thnh cng v on D L Hng tr thnh mt trong nm on loi A thi by
gi.
Bu Xun - Dip Nam Thng (1927- )
-
Hunh i Tng
56
Nm 1964, D L Hng ci tin c mi thm nhng ngh s v on nh t Tr n, Ngc Bch, Hong Giang, Vn Chung, Bch Tuyt, Hng Cng. Sau ny cn c Vin Chu v lm
son gi thng trc. on cho ra i nhng kch bn x hi n khch nh: Tuyt Tnh Ca (ng c Qun 9), Ni Bun Con
Gi, Thm Kch Tui Xanh, Trng Kch 20 Nm, Ly Chng X L...
on D L Hng oai trm sut thi gian gn 5 nm, th b ci Tt Mu Thn, ci lng khng hong, xung dc trm
trng, nhiu on ht r gnh, on no cn sng cng tnh trng ngt ng, mt m ht vi ba m ngh. D nhin on
D L Hng cng khng trnh khi tnh trng bp bnh. Tuy vy nh c vn nhiu, on cng sng cm chng ch khng cho r gnh.
n thng 10-1974 on D L Hng din v ht cui cng
l Ngi Thua Cuc ca son gi Nguyn Tho ti rp Quc Thanh c mt n ngh s Thanh Nga. m y on c 300
khn gi n xem, Thanh Nga t chi khng lnh lng. C ni v khn gi ch c 300 ngi, khn gi t lm, ngh s lnh lng k qu... Sau on D L Hng gii th sau 12
nm hot ng.
Sau 30-4-1975 ng Bu Xun thnh lp tr li on D L Hng thuc Tnh Sng B. n nm 1978, Bu Xun nh
dn dng v Kiu trn sn khu ca ng v hi kin ngh s Nguyn Thnh Chu. Nm Chu khuyn Bu Xun khng
nn dng din v Kiu v s gp chuyn khng may, ng nu trng hp on Bch Tuyt - Hng Cng din Kiu ri lin sau on ht ny bi r gnh. Bu Xun c v khng tin
iu ny. Sau ny khi ngh s Nm Chu qua i, gia nm 1978, Bu Xun nh o din Hong Sa dng v Kiu din
ti Miu Quc Cng (Vnh Long) khn gi y rp sut mt tun l. n m cht ti y, Bu Xun b nn, phi i hc tp ni xa sut thi gian 3 nm 9 thng.
-
Tm hiu v ci lng
57
Gia nm 1964 i v chng son gi Thu An v o Ngc Hng thnh lp on Hng Ma Thu, ng trong hng i ban, ht cc rp ln Si Gn, coi nh ngang hng vi cc
on Thanh Minh Thanh Nga, Kim Chung, Kim Chng. C iu kin gnh ht nh nn cuc i ngh thut ca Ngc
Hng ngy mt i ln, v tung no c Ngc Hng ht trn sn khu th sau ngi ta li thy tung c thu da ht ph bin rng ri hn.
Khi cn on Th th Ngc Hng chuyn ng cc vai
tiu th i cc, vai cng cha nh trong tung Cy Qut La Hng, Ngc Hng ng vai cng cha Huyn Trn.
Ti lc lp gnh Hng Ma Thu, son gi Thu An li vit
tung dng ln ton bi cnh nh qu ngho nn, cho Ngc Hng ng vai c gi qu ngho. Ci ng suy gm l trc ngy k nim nht chu nin, ngy thnh lp gnh Hng
Ma Thu, son gi Thu An ro rit cho tp dt v ht B Cha n My, dng ln mt m n my, ng thi cho b x
Ngc Hng th vai b cha n my. Thin h ni lm cha n my th kh ci ni g ch, sm mun g cng ngho! Ti sao Thu An li khng king c g ht?
Thu An - Nguyn Vn Su (1923-2005)
T sau ci Tt Mu Thn th on Hng Ma Thu ngy mt
xung dc, khng cn ht Thnh m phi lui v tnh l sng. Ri cng chng bao lu th bt u xung ht qun l,
-
Hunh i Tng
58
bi thi im ny cc rp tnh l, th x b thu ht chiu phim chng.
i ban Hng Ma Thu lc mi khai trng bng hiu th c lit vo hng A, nhng sau mt thi gian 4, 5 nm th
xung hng B ri ti hng C v tip tc xung na, xung na Cp v chng Thu An, Ngc Hng tri ni t ch ny
n nh lng khc, cho n mt ngy n th tp v C Lao Rng. Ri th r gnh lun!
Nm 1971, sau khi ri khi on D L Hng ca ng Bu Xun mt thi gian, Hng cng v Bch Tuyt thnh lp
on ci lng Hng Cng - Bch Tuyt. Lot v i nh Yu ngi in, Yu ngi say, Tin rng bc bin, Tuyt
tnh ca, ri Trng th vn thy, M hng phn bc, Cho trn cuc tnh ca cp i ny khin khn gi m m n rp nh sng thn. T , Hng Cng Bch Tuyt c xng tng
l cp i Sng thn. Tn v hnh nh ca hai ngi xut hin y ry trn mt bo, pano qung co hay khp cc no
ng Si Gn.
Cp i Hng Cng Bch Tuyt ton vn n mc ca, din
u hay; ht tn nhc, c nhc u tt. n khi gp nhau, h mi hiu v sao i phng ton gy nn nhng s kin chn
-
Tm hiu v ci lng
59
ng nh vy. Hng Cng t trc v Mng p m trng, qu thc cha tng ht ci lng nhng vn rt m c nhc, li c nn tng nhc l vng chc. ng t b cng sc nghin cu,
li va thu nhc s n nh kh luyn ngy m.
on ci lng Hng Cng Bch Tuyt c rt ng ngi hm m, tuy nhin, do khng bit cch qun l, sau mt thi
gian ngng hot ng.
Chng ta bit ci lng s khi t nm 1917, tri qua cc thi k, pht trin rc r vo cc nm 1955 n 1963, ri do nhng cuc bin ng thnh th, chin tranh thn qu, gii
nghim vo ban m l nhng nhn t cn tr ci lng, nht l sau trn Tt Mu Thn, tnh hnh an ninh khp min
Nam ngy cng ti t, khn gi t i xem ht, ci lng sng ly lt qua ngy.
Thi vng son ca Ci Lng vo thp nin 1960, c 5 i ban:
Thanh Minh Thanh Nga, Kim Chung, Kim Chng, Hng Ma Thu, D L Hng vi cc bu gnh l Bu Th, Bu Long, Bu Kim Chng, Bu Thu An v Bu Xun. Trong s
c b Bu Th l danh ting hn c do:
Son gi cng tc vi on Thanh Minh Thanh Nga c Nm Chu, T Trang, Duy Ln, Nm N, iu Huyn, Quang Phc,
Bo Quc(tc son gi Nm Ngha), L Khanh, Nguyn Phng, Kin Giang H Huy H, H Triu - Hoa Phng, Thiu Linh, Hong Khm, Hong Vit, Thnh Pht, Thu An,
Yn Ba, Ngc Huyn Lan, Vin Chu, Mc Linh, Tm Vn - Nh Kiu, Hoi Ngc, Phng Ngc, Thi Thy Phong, Quy
Sc, Nguyn Liu, Th Chu
Cng l Bu ca nhiu nam din vin danh ting nh t Tr n, Hu Phc, Thnh c, Vit Hng, Hong Giang, Vn Ng, Ba Xy, Minh Tn, Minh in, Vinh Sang, H Chu H,
H Kim Quang, H Ni.
-
Hunh i Tng
60
N din vin c Kim Anh, Kim Chng, Thy Nga, B Nm Sadec, Ba Thanh Loan, Phng H, Kim Cc, Ngc Chng, Mai Bp, Hong Vn, Thu Ba, Kim Gic, Ngc Nui, Bch Sn,
Ngc Giu, By Qut, Ut Bch Lan, Bch Tuyt, Thanh Hng, Thanh Nga, Thanh Thanh Hoa, Diu Hin, Mng
Tuyn, Hng Lan, Mai Lan, Hng Nga, Trang Bch Liu, Phng nh, Kim Hoa, Thy Lan, Bo Bo Hong, Kim Hng, H M Xun, M Hin.
B Bu Th cn khuyn khch cc son gi sng tc v cho
trnh din nhng v tung x hi trn sn khu Thanh Minh Thanh Nga nh cc tung Na i hng phn, Con gi ch
Hng, Tm lng ca Bin, Tuyt Tnh Ca, Tn Nng Tht, m Vnh Bit, Ma rng, i mt ngi xa, Ng r tm tnh, Bng chim tm c, Ngi tnh ca Bin, Hai hnh nh mt
cuc i, Bt Bin, Chuyn Ba tri tim, Chuyn Xm mnh, Tin rng bc bin, Chuyn tnh 17, Tnh xun mun tui,
Bng hng ci o, L bc sang ngang, Hai chuyn xe hoa, Yu trong hng hn, Thy Cai Tng Bi, i hai mt, Chn Cm thnh
Cho n bin c 1975, nh cm quyn cng sn kim st, iu
hnh cc on ht, dng n lm phng tin tuyn truyn, nn dn dn xa ri th hiu ca ngi dn, ci lng i vo ng ct.
Gn y, ngi ta vc dy bng cch tr li xa, t chc tng
nhm nh n ca ti t, c ni gii tr, c ni phc v khch du lch. Vin nh cho thy Ci lng kh phc hot nh
xa.
Ti liu tham kho:
- Vng Hng Sn Lch s hnh thnh Ci lng Web: http://diendan.cailuongso.com - Nguyn c Hip Tuyn tp Nguyn c Hip. Web: Nam
K Lc Tnh
http://diendan.cailuongso.com/https://sites.google.com/site/nkltnguyenduchiep/tuyen-tap-nguyen-dhuc-hiep/hat-boi-don-ca-tai-tu-va-su-hinh-thanh-cai-luong-tu-cuoi-the-ky-19-den-dau-the-ky-20-phan-2https://sites.google.com/site/nkltnguyenduchiep/tuyen-tap-nguyen-dhuc-hiep/hat-boi-don-ca-tai-tu-va-su-hinh-thanh-cai-luong-tu-cuoi-the-ky-19-den-dau-the-ky-20-phan-2 -
Tm hiu v ci lng
61
*
on ci lng tung c Minh T v Hunh Long
T Ca ra b, cng vi ht bi tin n Ci lng, nhng cng c mt dng chy ngh thut trnh din khc, t Ht bi pha vi Ci lng, c gi l Ci lng tung c, thm nhng
giai iu H Qung, c gi l Ci lng H Qung, H Qung l vng t H Nam H Bc v Qung ng, Qung
Ty ca Trung Hoa. C 2 on ci lng tung c ng ti t Sign, nn c bo ch, ngi thng ngon ni n nhiu. l on Ci lng tung c Minh T v Hunh
Long.
on Ci lng tung c Minh T
Ln v ngun gc, ngi ta bit t nh, ng Nguyn Vn
Thng, tc Bu Thng, sinh nm 1895, ti lng Thun L, tnh Tn An. ng c cha l kp ht bi tn Vnh, m l o ht
bi tn Xun truyn ngh. T nm 14 tui, ng din thnh cng cc vai kp con trong cc v ht bi: vai Hong t trong v tung San Hu, vai ng Hong trng trong v tung Trn
tr hn, vai La Nhn trong v tung i chin Lu, vai Bi Ngn Khnh trong v tung Thuyt ng... trong gnh
ht bi. n nm 20 tui, ng ni danh khp lc tnh l mt kp gii vi cc tung vit t truyn Trung Hoa, nh: Tit Nhn Qu chinh ng, La Thng to Bc, L B Chu Du
Triu T theo truyn Tam quc ch, ch Thanh theo truyn Ng H bnh Ty... Nm 1924, b bu Ba Ngon mun sang
gnh ht bi cho Bu Thng. ng bn vi v l b Nguyn Th Ngc bn ht n trang ngy ci, mua tr gp gnh ht ng b lm bu. V theo ng, ch c lm bu mi thc hin c
m truyn ngh cho con chu v nh hnh mt dng chy ngh thut ca gia tc. Nm 1925, gnh ht bi Vnh Xun Ban ca
Bu Thng ra i, tr ti nh Cu Quan, c tn l nh Thi Hng, gc ng Yersin - Phm Ng Lo, qun 1 Tp. HCM ngy nay.
-
Hunh i Tng
62
ng Bu Thng c 8 ngi con, ba ngi con i theo khng chin chng thc dn Php: Hai Ch, Nm X, Su Quan v
nm ngi con theo ngh ht: Minh T, Khnh Hng, Hunh Mai, Bch Cc, c Ph.
Nm 1939, ng Bu Thng qua i, b Nguyn Th Ngc tip tc lo li gnh ht, i bng hiu thnh Vnh Xun Ban
Khnh Hng nm 1945. B mn ht bi vo thi im ny bt u b thu hp t sng. thch nghi vi thc t, ngh s
Minh T v v l ngh s By S cng vi hai em l ngh s Khnh Hng, c Ph sang on ci lng Phng Ho ca ngh s Phng H hc ht ci lng. Ngh thut ht bi pha
ci lng ra i t bc ngot ny.
Vo thp nin 50 - 60, nhiu gnh ci lng ra i, to nn s cnh tranh. tn ti, mi gnh ht phi tm cch li ko khn
gi bng tung tch, li biu din trn sn khu on ci lng tung Tu Khnh Hng - Minh T ra i vo lc ny, li c c mt li th ln khi thu nhn mt s ngh s ca gnh
ht Hng Kng li Sign sau mt chuyn lu din ti Vit Nam.
Cc ngh s ny hng dn ngh s trong on ht nhng
ng tc v o, ma gio, nh gm c s dng cc tung ht c xut x t Qung ng. Nhng cht liu ny rt ph hp trong bi cnh nhiu on ht c tung c sng tc
da trn ni dung cc cu truyn ca Trung Quc.
c cht liu m nhc mi v khc bit, ngh s Minh T v em trai l ngh s c Ph, ngi rt gii v m nhc quyt
nh s dng thm cht liu m nhc t tung Qung ng, cho cc tung ci lng ca Minh T. T , bng hiu on
Ci lng tung Tu Khnh Hng Minh T c i tn thnh on Ci lng H Qung Khnh Hng - Minh T.
-
Tm hiu v ci lng
63
Tri qua nhiu bin c thi cuc, gnh ht Vnh Xun Ban ln lt i sang nhiu tn nh on Bu Thng Khnh Hng, on ci lng tung tu Khnh Hng - Minh T, on ci
lng H Qung Khnh Hng Minh T. Vo u thp nin 1970, on Ci lng H Qung Khnh Hng Minh T r
gnh, cui cng l sau 1975, ngh s Minh T c thnh lp on ci lng tung c Minh T. n thp nin 1990, on Ci lng tung c Minh T r gnh sau mt thi gian ngh s
Minh T ri xa sn khu.
on Khnh Hng Minh T hay Minh T c nhng ngh s hu danh nh: Minh T , Khnh Hong, Thnh Tn, Bu
Truyn, Thanh Th, Phng Mai, Mng Lnh, Thanh Tng, Bch L, Thnh Lc, Thanh Hong cng l Bo Bo Hong, Xun Yn, Thanh Loan, Trng Sn, Cng Minh, Hu Cnh,
Qu Trn, Trinh Trinh, T Sng, V Lun, Bnh Tinh, Chn Cng, Chinh Nhn.
Ngh s Thanh Tng hng dn cho con chu trong gia tc
on Ci lng tung c Minh T trnh din nhng tung
tch nh: Quan Cng ph hi Chu Du, Thn n dng Ng Linh K, To Tho tam bang ng Qu Phi, Quan Cng ph
-
Hunh i Tng
64
nh tu, L o Thnh x n Thng Dng, Thnh Ging Ph ng Thin Vng, Cu th yn nga, Lng Sn B - Chc Anh i
on Ci lng tung c Hunh Long
V on Ci lng tung c Hunh Long, trc tin l on
Chnh Thnh, do i ngh s By Hunh v Ngc Hng thnh lp. ng bu By Hunh tn tht l Nguyn Ngc Hunh
v v l n ngh s Ngc Hng tn tht Phm Th Hng, ni danh trong cc thp nin 40, 50, l mt cp din vin chnh ca on Tn Thnh Ban ti nh Nhn Ha Cu Mui. on
Chnh Thnh nhiu ln thay i bng hiu,c tn l on Kim Mai. Kim Mai vn l ngh danh lc ban u ca Bch Mai.
V chng i ngh s ht bi By Hunh v Ngc Hng c 9
ngi con: Bch Mai, Thanh Bch, Hu Tnh, Trung nh, Kim Phng, Thanh Chu, Bch Nga, Trung Cuc, Bch Lan.
Nhng ngi con theo ngh ca cha m c: Bch Mai, Thanh Bch, Hu Tnh, Bch Nga, Bch Lan u l nhng ngh s ci lng H Qung, ni danh trong cc thp nin 1970, 1980,
1990
Khi ng bu By Hunh cng tc vi ng bu T L lp thnh bn on Thanh Bnh Kim Mai th Bch Mai, c Li, Ngc
ng v Thanh Bch l bn din vin chnh ca on Thanh Bnh Kim Mai 1, ht thng trc ti nh Nhn Ha Cu Mui.
Nm 1974, sau khi By Hunh mt, Thanh Bch v gin anh
r l c Li k hp ng i ht cho on ht bi pha ci lng Thin Hng, nn khi on Thanh Bnh - Kim Mai ht
rp Mn Bnh Thy, Cn Th. Thanh Bch cho r gnh, a xc gnh v nh Nhn Ha Cu Mui. Hai ch em Bch Mai v Thanh Bch v Saigon ht cho on Hoa Xun - Mi
Vng, ht thu cho i truyn hnh c Ban Hunh Long, Ban
-
Tm hiu v ci lng
65
Vn Kiu, Ban Phng Ho, Ban ci lng H Qung Khnh Hng,cho n ngy 30 thng 4 nm 1975.
Sau nm 1975, v By Hunh ng n thnh lp on Ci lng tung c Hunh Long, do ngh s Thanh Bch lnh o,
v tung u tin l Lu Kim nh gii gi Th Chu thnh, tung ny rt n khch, s d on Hunh Long to c uy
th t nm 1975 n nm 1979 l nh vo nhc s Hong Hu Bnh, ng bit pha Minh T rt bo th vn gi nguyn li ht theo Qung ng nn thay i li ht ca Hunh Long theo
li kinh kch ca Bc Kinh, v vy rt mi l v n khch, tuy nhin thi vng son ca Hunh Long n thp nin 1980 th
chm dt, v lc khng cho din tung lch s Trung Hoa m on Hunh Long vi phm, v cui cng th b nh nc ly on, v ny khin cho Thanh Bch phi chy v nng
nu bn on Minh T, ti y Thanh Bch mi c dp gp Bch L din chung, ri ci g nn duyn v chng.
Thanh Bch v Bch L vt bin, ngy 27 thng 3 nm 1990 ti t Php, nh c ti Paris, hin c ba con sanh ti Php. Con trai ln tn Nguyn Ngc Bo Tn, hai con gi Nguyn Ngc Bo Tm v Nguyn Ngc Bo Chu.
Cc ngh s gp mt trnh din trn sn khu Ci Lng tung c Hunh Long c Bch Mai, c Li, Thanh Thi, Minh Lng, Bch Lan, Hiu Cnh, in Phng, Hu Hu,
Bch Li, Thi Sn, Tuyt Vn, Hng Sp, Thanh Hong, Trung Cuc, Ngc Lan Hng, V Linh, Kim T Long, Thanh
Bch
on Ci Lng tung c Hunh Long din cc v tung San Hu, ng v San Hu, Ng Sc Chu, B mt Thnh C Loa, Rng ngc Cn Sn, Mi cn nim tin, V t Kinh Chu,
tc tung Lu B Cu Hn Giang T i tn, Hm Thing Yn Th, L Chn Bin Thy, Tm Cm
-
Hunh i Tng
66
Nhng ngh s hin nay bm on nh Hu ngha, con trai c ngh s Hu Li, Thanh Hng, Chinh Nhn, Bnh Tinh, Ct Phng, M Li, Nguyn Dng, Hiu Cnh, Hu Hu, in
Phong,Thanh Linh, Trng Lc, Tun Anh...Nu xem qua cc trch on u thy cc ngh s tr yu ngh, ging hay, v o
p..
Cc th h on Ci lng tung c Hunh Long
Cho n bin c 1975, nh cm quyn cng sn kim st, iu
hnh cc on ht, dng n lm phng tin tuyn truyn, nn dn dn xa ri th hiu ca ngi dn, ci lng i vo ng ct.
Gn y, ngi ta vc dy bng cch tr li xa, t chc tng
nhm nh n ca ti t, c ni gii tr, c ni phc v khch du lch. Vin nh cho thy Ci lng kh phc hot nh xa.
-
Tm hiu v ci lng
67
*
Son gi tung ci lng
Cng thi vi son gi tin phong Mnh T Trng Duy Ton, Trn Phong Sc v Mc Qun Nguyn Trng Quyn, c cc
ng Gio Quyn, Gio Chc v ng T Quc son gi ca gnh ht Tn Phc Nam ca ng thy thuc Minh Sc
Trng, ng Mi Ging Nguyn Cng Mnh, ng Lm Hoi Ngha, Nguyn Quc Biu, ng Phm Cng Bnh, Chu Hng o, Trn Quang Hin, L Quang H, Ng Vn Ngh, on
Quan Tn, ng H Vn Trung tc nh vn H Biu Chnh, ng L Quang Lim tc c ph By, ng Trn Chnh Chiu
Cc ng k trn u l nhng son gi vit nhng tung ci
lng trong cc nm t 1918 n 1924. l nhng nh tr thc hc gi, c ng l gio s trng Chasseloup Laubat Saigon, c ng lm ti chc c Ph S, c ng va l cng
chc ca Ty Soi Ph va l nh vn hu danh.
Cc ng son nhng tung lch s Vit Nam nh Gia Long Tu Quc, Php Vit Nht Gia, Git Mu Chung Tnh tc V ng
S - Bch Thu H , tung x hi nh Tham Ph Ph Bn, Ti c Ph Nhn Tm tung Vit Nam theo cc tch truyn
xa nh Lc Vn Tin, Kiu Nguyt Nga, Thy Kiu Kim Trng, Lm Sanh Xun Nng, Lu Bnh Dng L tung theo tch truyn Tu : Phng Nghi nh, Chu Mi Thn Ly
Th, Thi S Vn Trng, M Tim T Can, Thi T Th T Qun
Cho nn son gi trc tin c cp n, khng ai khc
hn l ng Mnh T Trng Duy Ton, k tip l Trn Phong Sc v Mc Qun Nguyn Trng Quyn, sau s cp ti cc son gi ni tip Nguyn Trng Quyn, h c nhng v ht
-
Hunh i Tng
68
cn c nhc nh, lu truyn cho n ngy nay v mai sau, s c ghi vo dng lch s Ci lng.
Trng Duy Ton
Mnh T - Trng Duy Ton (1885-1957)
ng Trng Duy Ton sinh nm t Du (1885) ti huyn Tam
Bnh, nay thuc x Tn An Hi, huyn Mang Tht, Tnh Vnh Long. Thu nh, ng hc ch Hn, sau chuyn sang hc ch Quc ng v Php ng Sign.
Nm 1905, ng ra trng lm Kinh lch ti vn phng ta
Khm s Nam Vang, Campuchia.
Nm 1907, ng i v Sign. Ti y, ng tham gia Hi Minh Tn do Trn Chnh Chiu ng u.
c ng mi ngi hng ng phong tro Minh Tn, ng
thi phn i vic chnh quyn thc dn trut ph vua Thnh Thi, ng vit mt bi ca theo iu "t i cnh" ri cho ng
trn bo Lc tnh tn vn s 24 ra ngy 30 thng 4 nm 1908.
Sau , ng sang Nht Bn hot ng trong phong tro ng Du, lm th k cho hai nh cch mng l Phan Bi Chu v K Ngoi hu Cng .
Thng 9 nm 1908, lm tan r phong tro ny, Php k hip
c vi Nht Bn. Theo , Nht Bn s khng cho cc nh
-
Tm hiu v ci lng
69
cch mng v lu hc sinh Vit Nam t nc ca h na. Do , mt s phi sang Trung Quc, mt s phi tr v nc, trong c Trng Duy Ton.
Nm 1910, ng cho xut bn quyn tiu thuyt Phan Yn ngoi
s tit ph gian trun v gy c ting vang. Theo GS. Nguyn Hu Chi, ng vit truyn ny trong khong thi gian
ng ang l mt thnh vin nng ct ca Vit Nam Quang phc hi Nam K
Nm 1913, Trng Duy Ton b mt n Thng Hi tm gp Cng . Gp lc nh cch mng ny ang gp rt khi hnh
sang Chu u va trnh b cnh st Hng Cng khng b, va tm gp cc nh yu nc bn y, Trng Duy Ton
bn i theo lm thng dch vin.
n Paris, Trng Duy Ton nhn s mnh gp Phan Chu Trinh, nh a th Cng ln chnh ph Php ph phn
chnh sch thuc a ng Dng. Theo GS. Nguyn Hu Chi, th khi Trng Duy Ton y, nh tip xc vi Ton quyn ng Dng Albert Sarraut, va t Sign v Php
gp Cng , m bit c nh ca Php l mun bt gi Cng , nn v hong thn ny kp trn v Trung Quc,
ch c ng Ton v Vn Y th b Php bt c, a i qun thc ti Pyrnes, ri giam vo ngc Sant Prison de la Sant. Khong nm 1916, Trng Duy Ton b trc xut v
nc, ri b nh cm quyn Nam K a xung an tr lng Nhn i, huyn Phong in, tnh Cn Th.
Trong nhng ngy b qun ch, ng sng tc cc bi ca cho ban
nhc ti t i Ngha ca trong cc thn xm. Nghe ting ng, nhm Sa c - Amis ca ng bu Trn Vn Thn, cn c gi l Andr Thn, c nh ng son cc bi lin ca nh Bi Kim
thi rt tr v, Kim Kiu hnh ng ph theo iu t i on trnh din. y chnh l cc bi ca ra b, tc l li k chuyn
-
Hunh i Tng
70
bng li ca c km iu b minh ho ni dung, ra i nm 1917.
c ngi dn a thch, ng tin thm mt bc na l son hn thnh v ci lng, l ba v: Lc Vn Tin, Kim Vn
Kiu (hi 1) v Lu Yn Ngc cu cha i hiu; trong v Kim Vn Kiu l v n khch nht ca gnh thy Nm T.
Thy i phng t theo di mnh, li c s gip ca
Trn Chnh Chiu v Nguyn Vn Ca, mt ng ch nh in c nh cm quyn Php n trng, Trng Duy Ton bn tr li ngh bo.
Nm 1918, ng Chu Vn T thnh lp Gnh ht ci lng Chu Vn T, ng Trng Duy Ton c mi m nhim chc Thy Tung tc son gi kim o din cho gnh ht.
Nm 1919, Trng Duy Ton vit cho t Thi v bo
Sign. Nm 1924, ng lm ch bt t Trung Lp, ng thi gi mc "Thin h n" c nhiu ngi c, cho n 1933.
Nm 1930, ng vit cho t Si Thnh. Sau khi t ny b ng
ca, nm 1936, ng ch trng t Dn quyn, do Cendsieux ng tn xin thnh lp, nhng ri b tch thu ngay t s u v c bi vn ng cho ng Dng i hi.
Nhng nm khng chin chng Php 1946 n 1954, ng sng ti Sign vi ngh lm bo. Nm 1955, ng vit mt hi k Phong tro cch mng trong Nam K, ng lin tip trn tun
bo Tin th ca L Vn Th vi bt hiu ng H. y l tc phm cui cng ca ng.
Cui i, ng v an dng khu Thanh a, Sign. Nm
1957, Trng Duy Ton mt, th 72 tui, c a v an tng ti qu nh Tam Bnh, Vnh Long.
-
Tm hiu v ci lng
71
Tc phm:
V vn, cc tc phm chnh ca Trng Duy Ton, c:
- Phan Yn ngoi s tit ph gian trun tiu thuyt lch s vit theo li chng hi, F.H.Schneider xut bn, Sign, 1910. Theo Nguyn Hu Chi th ct truyn ly k nhng cch k qu
vn tt, nhiu ch cn so v bin ngu.
- Truyn n Hng Tn An Nam tc ku Ba Tnh (truyn. Nh in Xa Nay, Si Gn, 1925). Theo Bng Giang th y ng
dng li chn dung ca mt i ca phn pht hnh nh ca nhm anh hng Lng Sn Bc trong truyn Thy H.
- Phong tro cch mng trong Nam (hi k, 1956).
V tung, c:
- Kim Vn Kiu.
- Lc Vn Tin. - Trang Chu mng h ip.
- Hnh Nguyn cng H. - Trang T c bn ca. - Lu Yn Ngc cu cha i hiu ( din, sau in thnh
sch nm 1930).
Trch bi ca:
Bn T-i lp u
Kim t khi thi rt tr v,
Bi ng mng nhic nhn tr:
Cng ti my ham b vui chi,
Kim tha: Ti bt thng thi.
Con d no khng lo b cng danh,
-
Hunh i Tng
72
Tui con cn xun xanh.
Ci n m cha, con cha p n, cha i!
Trn Phong Sc
Trn Phong Sc - Trn nh Dim (1873-1928)
Son gi Trn Phong Sc tn tht l Trn nh Dim bt danh ng Huy t Phong Sc, sanh nm 1973 ti lng Bnh Lp,
Tn An. ng sinh ra trong mt gia nh thuc dng h Trn c hc vn, gc G Cng. Ln ln trong bui giao thi khi Nho
hc ang tn li v Ty hc mi hnh thnh min Nam, ng chu nh hng gia nh thng tho c ch Hn v ch quc ng.
ng l thy gio dy mn lun l Trng S hc tnh Tn
An. ng n chay trng, tu theo o Pht, son Kinh sch nh Pht, ng vit sch, dch truyn Tu, tham gia cng tc vi bo Nng C Mn m, Lc Tnh Tn Vn.
Tc phm dch u tay ca ng l Truyn Nhc Phi cng dch
vi Phng Hong San in nm 1905. ng dch khong trn 50 truyn Tu.
Khi phong tro lp gnh ht ni ln vo thp nin 1910, Trn Phong Sc cng vi Mnh T Trng Duy Ton v Nguyn Trng Quyn l ba son gi danh ting thi by gi.
Khi gnh ng bo Nam ca b T S, M Tho ra i gia
nm 1919, ng Trn Phong Sc, c mi v lm Thy tung,
-
Tm hiu v ci lng
73
ng son cc v ht: Tham ph ph bn, C ba lu lc, Bi th thin x
Vo cui nm 1919, Tn Hng Ban ca ng Hai Hia Cn Th c thnh lp, ng Trn Phong Sc c mi v lm thy tung cho Ban ny.
ng l son gi ca nhng tung ht:
- Bi th thin x. - C ba lu lc.
- Hng V bit Ngu C. - Nguyt Kiu xut gia.
- Tham ph ph bn
ng mt nm 1928, tng truyn rng do mt trn ha hon
gy ra, pht sanh ti nh ng. ng th 55 tui.
Nguyn Trng Quyn
Mc Qun - Nguyn Trng Quyn (1876-1953)
ng Nguyn Trng Quyn bt danh Mc Qun, sinh nm inh Su (1876), ti lng Thnh Ha, x Trung Nht, qun Tht Nt, tnh Long Xuyn, nay thuc tnh Cn Th, con ca ng
Nguyn Vn Tng v b Trng Th Thnh.
Lc nh, ng hc ht chng trnh Tiu hc, ri nh hc ch Nho vi cha v t hc thm Php vn. ng lm th k cho
hng ru np hiu Phc Hip do ng Vng Thiu (Nm
-
Hunh i Tng
74
Tim) lm ch. ng Quyn rt gii ting Tiu. ng Vng Thiu nguyn l mt ngh s on ht Tiu gii ngh kinh doanh ngh nu ru nn trong nhng cuc tic ni b ca
hng ru Phc HIp, ng Vng Thiu rc on ht Tiu v ht cho cng nhn xem. ng Nguyn Trng Quyn nhn cc
dp , lm quen vi cc kp ht Tiu, hc n c v hc ht.
Nm 1903, lc ng c 27 tui, ng sng tc th tung dy con chu cch c x i nh th Thoi Bch Vin (cn gi l th Cht Xui), Trng Ma Ph Gim v X Hnh Ca.
Nm 1916, ng Vng C, con ca ch hng ru Phc
Hip, nhn thy nhiu ch bu cc gnh ht Tin Giang v Hu Giang lm giu mau l nh gnh ht rt ng khch nn
ng xin cha ng gip vn lp ra on ci lng Tp ch Ban. ng Nguyn Trng Quyn, th k ca hng ru Phc Hip c mi lm thy tung.
Gnh ht Tp ch Ban (1921) c t chc rp khun theo mt gnh ht Tiu, son gi Nguyn Trng Quyn ly bt danh l Mc Qun. Cc nam n din vin u c t cho ngh danh
theo tn ngi Hoa nh ngh s By Nhiu thnh tn Lm Sinh, c Su Trm thnh tn Ngc Xoa, ngh s T Thi thnh
tn Dng Ha, Hai Hin thnh tn Kiu M, Hai H thnh tn Song H
Sut 7 nm lm thy tung gnh ht Tp ch Ban, ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn vit 27 tung da theo ct
truyn Tu, d s Vit Nam v x hi m mt s ln cc di co cn c ngh s Phng H gn gi nh tung Chu Trn Tit
Ngha, Ty Sng K, Th Nhn Oan ng v tung Bi Phu Qu Bo , sng tc phm ca ng Phm Cng Bnh nm 1923, c ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn nhun sc nm
1924.
-
Tm hiu v ci lng
75
Sau khi nghe By Nhiu ca bn D c hoi lang ca Su Lu, Mc Qun Nguyn Trng Quyn a bn D c hoi lang vo v Bi phu qu bo. V ci lng ni v c L Ngc
Th tham giu m ph ngha to khang. on L Ngc Th n hn, t trm xung sui, son gi Mc Qun cho c ca 20
cu theo bn D c hoi lang vi li ca mi nh sau:
1. Nhn ry, kia khe 2. Phn s khin c au phin 3. V xa phi duyn Khn Tuyn
.. 19. Tnh ng ly lng tm ny
20. Khuyn kh ng bi phu, b ai!
Nh c hc ht Tiu v nghin cu li ht H Khc Trung Quc, ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn ng ra tp cc tung Tu ca ng sng tc, ng ch dy cho cc ngh s nhng
li ma theo tung Tu, cch dng ru, ma thng, ma ao n cc nghi thc din cc lp vo triu, t th ca tiu th,
mnh ph hay cc vn quan v tng. Lp lang, iu ht, iu ma n khp vi li ca, bi ht do ng son khin cho cc ngh s lnh hi c mt li ht mi, thot khi nhng g b khi
cn trong thi k Ca Ra B.
Nm 1928, ng Nguyn Trng Quyn c ng Bu L Phc Georges v n ngh s Phng H mi v lm thy tung cho
gnhn ht Hunh K. ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn vit 12 tung cho gnh ht Hunh K.
Nm 1929, ng c mi v lm thy tung cho gnhn ht
Hu Thnh ca ng bu Nguyn B Phng Tht Nt. ng vit 5 tung cho gnh ht Hu Thnh.
Nm 1935, ng Nguyn Bu Tr Vinh v c Phng H lp ra gnh ht Phng Ho 3, mi ng Nguyn Trng Quyn lm thy
tung. ng Quyn vit 7 tung cho gnh ht Phng Ho 3
-
Hunh i Tng
76
m hai v tung San Hu v Phng Nghi nh n nay vn c nhiu on ht khc em ra s dng.
Nm 1937, gnh ht Hu Thnh ti sinh v gnh ht K Quan ca ng Nm H Tht Nt thnh lp. Hai gnh ht ny mi
ng Nguyn Trng Quyn lm thy tung chung cho hai gnh ht. Thi gian ny ng Quyn sng tc 17 tung.
Nm 1939, ng Quyn lm thy tung cho gnh ht Ng Bnh
ca Bu T Thi, ng sng tc 8 v tung Tu v d s cho on ht Ng Bnh.
Nm 1952, ng Chu Vn Su tc Bu Nhn cng vi c
Phng H lp on ci lng Phng Ho 4. ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn vit mt v tung, ly nc Nht lm bi cnh cho cu chuyn, ta tung l Lung Cy Rm Mu.
Tung ny c ht mt tun l ti rp Nguyn Vn Ho, k phi tm ngng v ng bu Chu Vn Su v c Phng H
c tin l ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn b t mch mu no, a vo nh thng Chu c v trt hi th cui cng vo ngy 21 thng 9 nm Qu T (1953). Th 77 tui.
C Phng H, ng bu Chu Vn Su, ngh s Nm Chu, By
Nhiu, Nm Ph, Ba Vn, T Anh, Kim Cc, Kim Lan v Tht Nt d l an tng ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn ti x
Trung Nht, huyn Tht Nt. C Phng H ng ra xy mt ngi m cho ng ti p Phng Thnh 2, x Trung Nht v c Phng H va l t, va l dng n ca ng Mc Qun.
ng Mc Qun Nguyn Trng Quyn lm thy tung c 50
nm, sng tc c 85 v tung ci lng ni danh. Ngoi ra ng cn l mt nh th v vit nhiu th loi vi cc bt danh
Mc Qun, Thc Sn, Hng Honh, Ci Sn B Lo.
Ngoi 85 tung ci lng, ng cn sng tc 7 tp th tung, 12 tp sch dy con chu cch x s i v trn 100 bi th cc
-
Tm hiu v ci lng
77
loi. Ngoi tc phm Trng Ma Ph Gim, ng cn vit Phu Th Ngn Lun v 113 cu ht i p. S sng tc phm ca ng va c k ra, hin nay c ti bn v lu gi ni
cc c quan vn ha ca tnh Cn Th. Cc tung c bt tch ca ng Mc Qun hin c c Phng H ct gi.
Cc ngh s ci lng hu bi ngy nay u tn vinh c Mc
Qun Nguyn Trng Quyn l mt v Hu T ca Ci Lng.
Nguyn Tri Khng
Nguyn Tri Khng (1890-1962)
Son gi Nguyn Tri Khng sinh nm 1890, ngi lng ng
Ha, tng Thun Bnh, qun Chu Thnh, tnh M Tho, nay thuc x ng Ha, huyn Chu Thnh, tnh Tin Giang. ng
ni ng l danh thn Nguyn Tri Phng. Thn ph ng l ng Nguyn Tri Tc, l mt in ch ca tnh M Tho, tng gi chc y vin hi ng tnh, thch bn sng hi, chp hnh
ngh thut, tng c bng danh d do Hi Nhip nh chuyn nghip bn Php trao tng. ng l con th 4 trong gia nh, v
vy cn c gi l Nm Khng theo thng l Nam B.
Sinh thi, ng Hi ng Nguyn Tri Tc c dn gian xem l ngi ho hoa phong nh, gip ngi ngho, khp lng x, ai ai cng thng yu, qu chung. ng Hi ng cng thng
t chc nhng bui n ca ti t ti nh vi s tham gia ca
-
Hunh i Tng
78
nhng ngh s ti t ni ting n t Cn c, Cn Th v nhiu tnh xa; nui ngh s ti t trong nh truyn ngn, truyn ngh cho hai ngi con trai.
ng l cu rut ca Gio s Trn Vn Kh.
Do nh hng gio dc ca thn ph, ng Nm Khng, vn
c nh gi l thng minh nh ng t nh, tip thu c c Nho hc v Ty hc. ng khng ch c xem l vn hay ch
tt, hc v cng c thy khen. Ngoi ra, ng cng tinh thng v l nhc truyn thng, c bit l ngn thi so c cho l thin ph, c hi thi va di, va mnh.
Nh gio dc c bn ton din, nm 20 tui, ng i theo nghip gio lng, dy v lng cho cc tr em trong vng. Tng truyn nm 1920, khi em gi th 7 ca ng, tc gi l
b Tm Dnh ang mang thai, ng sang nh thng gia xin php a em gi v hng ngy thi so cho bo thai nghe.
a tr chnh l gio s Trn Vn Kh ni ting sau ny.
Nm 1926, khi gnh ht ng N Ban ca b Trn Ngc Vin, tc gi l c Ba Vin, cu gio s trng n sinh o Tm c thnh lp, ng c mi vit v tung mi chuyn th quyn
tiu thuyt Git mu chung tnh ca nh vn Nguyn Hu Ngi, tc Tn Dn T, ra thnh v ci lng mang tn l Git
l chung tnh. ng thi ng c mi tham gia vo dn nhc ca gnh ci lng v chng nhng ng thi so hay, ng li cn bit s dng n c, n km v k c nh trng. Ngoi
ra, ng cn sng tc nhiu bi bn n ca ti t mi nh Yn tc tranh ngn l chim n tranh lun vi chim s, theo hi
Bc; Phong suy tch liu l gi lay cnh liu r, theo hi Xun n, tit tu nhanh; Tht tr bi hng l chim tr bun l bn, theo hi Ai.
Khong gia nm 1928, ln u tin gnh ht on N Ban ra
mt khn gi v Git l chung tnh, din ti cu Ba Lung, x
-
Tm hiu v ci lng
79
Vnh Kim, c nhn dn ho hc c v. V din kh di, din trong khong 5 gi ng h mi kt thc, do phi ht n hai m. D gnh ng N Ban ngng hot ng t lu v
son gi cng thnh ngi thin c, bt tch kch bn Git l chung tnh vn c lu li cho n ngy nay.
Tng truyn, thay cho thng l by gi, m u gnh ht l
o kp ng ht trn sn khu ng ca bi La Madelon, sau khi ht tung cc gnh ht khc phi ng ca bi La Marseillaise. Ring ng N Ban, ng t mt bi ca cm n
khn gi v hn gp trong m sau, vit theo bn Long h hi. Tt c li i thoi trong tung u mang tnh cht vn chng
r rt. Cc cu ni li Xun, li Ai u vit theo li vn bin ngu, ni dung nhiu on rt mnh, ni ln tm t ca dn tc Vit Nam lc ang c tinh thn chng chnh sch h
thuc a.
Sau thnh cng ca Git l chung tnh, ng tip tc dn dng thm hai v mi l Hip tnh qun t v Bn ngha bn tnh.
Gnh ng N Ban lu din nhiu ni nh M Tho, Bn Tre, Cao Lnh, Cn Th, Rch Gi, Th Du Mt, Sign Do thnh vin lnh o ca gnh ht tng lin can n h s quc
s, cng nh ni dung mang tinh thn dn tc rt r rng, chnh quyn thc dn tm mi cch ngn cn v ra quyt nh cm
gnh ht hot ng.
Sau khi gnh ht tan r, ng tr v lng ng Ho v lo trng la trong vng ng phn, trng cy n tri trong khu vn
xung quanh nh v tip tc dy hc cho tr em trong lng. Do uy tn ca mnh, ng c dn lng bu vo ban Hi t, ln ln c ln chc Hng s ri Hng c. V vy, cui i ng
c ngi dn trong lng thng gi l ng C Nm.
Nhng nm cui i, ng vn tip tc sng tc nhng bi ca v nhng v kch nh nh nhng bi Ty tu lc ngn l Say
ru ni by, H ip xuyn hoa l Con bm vn hoa, Non
-
Hunh i Tng
80
sng mt cho..., hu ht mang ni dung truyn b ch quc ng. Thm ch, ng cn ln Si Gn ng phim, thng l nhng vai nng dn gi, hoc tham gia thi ng tiu lm nhc
nn cho phim. ng cn gip ngi chu rut Trn Vn Kh hon thnh lun n Tin s bng cch cung cp t liu sng
ng v lch s ca m nhc ti t min Nam.
ng qua i ti qu nh vo nm 1962. Th 72 tui. ng l lp son gi tin phong, son nhng v tung tch Vit Nam, lm nn tng cho nhng v tung x hi sau ny.
Nm Chu
Nm Chu - Nguyn Thnh Chu (1906-1978)
ng Nm Chu, tn tht Nguyn Thnh Chu, sinh ngy 9 thng 1 nm 1906, ti tng Thun Tr, lng iu Ha, tnh M Tho, nay l tnh Tin Giang. Thn ph ca ng l mt cng
chc Ta B, tnh M Tho, v lm mch lng Tnh trng nn b thuyn chuyn ra lm vic o Ph Quc, tnh Rch Gi.
Lc Nm Chu hc nm th hai Ban Thnh Chung trng
Trung hc M Tho, nhn dp ngh h, ng ra Ph Quc thm cha. n ngy tu trng, v bo t, tu b khng tr v t lin kp ngy nhp hc, ng b tr nn b cp hc bng v b
ui. Gia nh nh cho ng tip tc hc trng Taberd,
-
Tm hiu v ci lng
81
nhng ng quyt nh t lp, theo nghip cm ca, gia nhp gnh ht thy Nm T nm 1922.
T nm 1922-1924, ng ht cho on ht thy Nm T, din cc tung Bi Kim Nguyt Nga, Trang T th v, Thy Kiu
Kim Trng, Lc Vn Tin
T nm 1925 -1928, ngh s Nm Chu tham gia on ht Ti ng Ban ca ng Bu Hai Cu, ch tim vng M Tho.
i a s o kp m ng bu Hai Cu quy t di bng hiu Ti ng Ban l dn M Tho, trc l ngi cng tc
vi gnh Nam ng Ban, cng do ng lm bu. V con trai ca ng Hai Cu l kp chnh Hai Gii cht, Hai Gii l ngi chng u tin ca ngh s ti danh Nm Ph. Khi Hai Gii b
bnh mt, c Nm Ph bun qu, b gnh ht m i nn ng Hai Cu cho r gnh ht Nam ng Ban. Nm sau, ng ly xc gnh
Nam ng Ban, thnh lp Ti ng Ban vi thnh phn o kp nh: Phng H, Ba Nhn, Ba Lin, Ba iu, T Nh, Su Trm, Su T, v Nm Chu, Tm Mo, Ba Du, T t, T
Anh, Hai Ngi, Hai Bng, By Nhiu, T Thi. T Chi - Hunh Th Trung gia nhp Ti ng Ban vi t cch l nhc
s n on. C Su Trm l ngi Hoa lai Vit (Triu Chu), qu Tht
Nt, Long Xuyn.
Su Trm th vai Bch Thu H v Nm Chu, vai V ng S tung Git mu chung tnh l cp o kp n khch nht lc by gi. Su Trm ca, din theo li ht Tiu, nh hng c ca
gnh Tp ch Ban, nhiu ng tc tng trng "t " nh li ht bi. Nm Chu phi ch dn, tp luyn li cho Su Trm
khi ca, din chung, n , rp rng vi nhau. Khi Nm Chu v Su Trm tr thnh cp o kp din xut n
khch nht th mi tnh u ny n, Nm Chu v ch Su
-
Hunh i Tng
82
Trm tr thnh cp v chng xng la va i nht trong gii ngh s ci lng lc by gi.
Lc , trong Ti ng Ban, c Phng H ca din v sc vc p hn c Su Trm nn v tnh y c Su Trm xung hng
o nh. Nm Chu li t ra qu quyn luyn, ch lo dy cho c Phng H nn c Su Trm ghen, bun duyn ti phn, m
thm ri gnh ht t ngt. Nm Chu v nhiu bn b ca anh x i tm kim khp ni, nhng bt mt dng c Su Trm.
24 nm sau, c ngi gp li c Su Trm Tht Nt, c tm s: Lc , ti ghen qu, tr v qu nh Long Xuyn, cng
c i nh xung rc tr ln gnh ht. Nhng ri nh m sn khu hn v nh. nh theo gnh ht mit. Ti cng
khng th t mnh tr li gnh ht, thnh ra ti vi m ti. Khi bit anh Nm Chu sng chung vi c T Sng v c vi nhau mt a con, ti tr li ngh ht, trong lng nui nh
l s ht hay hn ch Phng H hay c T Sng, l v t i ngh nghip v cng l ci ganh t ca mt ngi n b,
mun lm cho mnh p hn, gii hn tnh ch ca mnh.
Ti i theo gnh ht Vn H Ban, ri gia nhp