hukukun temel kavramlari - e-ucebnici na pravoto_i god...1.1. bİlİm kavrami ve ayrimi...

Vlado Grçarevski Radmila Kuçurovska

Viktoriya Milanova

HUKUKUN TEMELKAVRAMLARIBİRİNCİ SINIFLAR İÇİN

Orta meslek eğitimi

Üsküp, 2014

Yazarlar:Vlado GrçarevskiRadmila KucurovskaViktoriya Milanova

Düzenleme:Prof. Dr. Yadranka Dabovik-Anastasovska, Hukuk FakültesiAleksandar Kanurkov, profesör SEPUGS “Vasil Antevski-Dren”Violeta Yançevska, profesör SEPUGS “Vasil Antevski-Dren”Jasna Pilates LekovskaLektor:Zoritsa Sotirovska

Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eĝitim ve bilim bakanliĝi

Basimevi: Graficki centar dooel, Üsküp

Makedonya Cumhuriyeti Eĝitim ve bilim bakanlıĝı’nın 29.07.2010 tarihli 22-4383/1 sayılı kararıyla bu kıtabın kullanılmasına izin verilmiştir.

CIP - “ . ” ,

34(075.3),

: / , , . - :

, 2010. - 206 . : . ; 24

: . 205-206ISBN 978-608-226-112-61. , [ ] 2. , [ ]COBISS.MK-ID 84276746

3

Hukukun Temel Kavramları

ÖNSÖZ

Bu kitap, ekonomi, hukuk ve ticaret ortaöğretim meslek okulu birinci sınıf öğrencilerine yönelik “Hukukun Temel Kavramları” muhteviyatının dü-zenlenmesi için yapılmış olan ilk denemedir.

Kitabın ortaya çıkmasıyla birlikte iki temel motivasyon ayrımına gidil-mesine imkan sağlanmaktadır. Bunlar: pedagojik ve bilimsel ayrımdır.

Pedagojik motivasyon, öğrencilerin hukuk bilgisini daha güzel bir şe-kilde kazanmalarına olumlu katkı yapacak, ayrıca ortaöğretim meslek okulu öğrencilerinin pratik hukuk öğretimi ile topluma daha aktif bir şekilde katıl-malarına sebep olacaktır.

Bilimsel motivasyon ise öğrencilerin teorik bilinç kazanmalarına ve il-gili dersin fonksiyonu ve önemi hakkında daha fazla bilgiye sahip olmalarına sebep olacaktır.

Devlet ve Hukuk kavramları toplumsal durumu ifade ettikleri için sa-dece dün değil bugünde bilimin ilgi alanı olmaktan çıkıp herkesi ilgilendir-mektedir. Kitabın giriş kısmı, hukuk ve devlet kavramlarının temel özellikleri hakkında bilgi vermektedir. Bu dersin amacı HUKUK ve DEVLET olup sadece somut hukuk ve devlet kavramı değil, hukuk ve devlet kavramını oluşturan tüm ortak bilincin öğretilmesini içermektedir.

Birinci bölümü oluşturan kitabın başlığı olan “DEVLET” kavramı, eğitim programını ilgilendiren içeriği ve devletin temel özelliklerini belirleme, yü-rütmenin organizasyonu, yönetim şekli, siyasal rejim ve devletin düzenlen-me şeklinden oluşmaktadır.

HUKUK kavramından oluşan ikinci bölüm ise, demokratik toplumlarda temel özellik olan hukuk bilincinin içeriğinden oluşmaktadır. Bu bölümde öğrenciler köklü toplumsal ve hukuksal kuralların özelliklerini ve bunlar ara-sındaki düzeni, hukuk kaynaklarının görevlerini, hukuki ilişkileri, hukukun kişilerini, hukuki olayları v.b. öğrenmektedirler.

Kitabın yazarları öğrencilerin daha kolay öğrenmeleri ve toplumda daha rahat uygulayabilmeleri amacıyla çalışmayı daha anlaşılabilir hale ge-tirmeye gayret göstermişlerdir.

Üsküp, 2010 Yazarlar

5


İÇİNDEKİLER

GİRİŞ1. DEVLET VE HUKUK HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1. Bilim Kavramı ve Ayrımı ............................................................................ 13 1.2. Hukuk Bilimi Kavramı ve Ayrımı ............................................................ 15 1.3. Hukuk Temel Kavramı ve Konusu .......................................................... 17 1.4. Hukuk Temel Kavramı ve Yöntem Çeşitleri ........................................ 19

2. DEVLETİN VE HUKUKUN OLUŞUMU 2.1. Çekirdek Birlikler ........................................................................................ 25 2.2. Devlet Ve Hukukun Oluşumuna Dair Maddi Düşünceler ............ 28 2.3. Devlet ve Hukuk Kavramının Anlamı .................................................. 30 2.4. Makedonya Devletinin Kuruluşu .......................................................... 33

BİRİNCİ BÖLÜM DEVLET3. DEVLETİN ÖĞELERİ 3.1. Devlet Öğelerinin Kavramı ...................................................................... 41 3.2. Devletin Temel Öğesi Olarak Bölge Bütünlüğü (Toprak) ............. 43 3.3. Devletin Temel Öğesi Olarak Toplum .................................................. 46 3.4. Devletin Temel Öğesi Olarak Kamu Otoritesi ................................... 49 3.5. Devlet Organizasyonu ve Devlet Örgüt Çeşitleri .. .......................... 52

4. YÖNETİM DÜZENİ 4.1. Devlet Başkanı ............................................................................................ 59 4.2. Monarşi ........................................................................................................... 61 4.3. Cumhuriyet .................................................................................................. 63

5. SİYASET SİSTEMİNİN ÇEŞİTLERİ (REJİM) 5.1. Siyaset Sistemi (Rejim) Kavramı ve Çeşitleri ...................................... 67 5.2. Demokratik Olmayan Siyasal Rejimler ................................................ 68 5.3. Demokratik Siyasal Rejim ........................................................................ 71 5.3.1. Dolaylı (Temsili) Demokrasi ............................................... 72 5.3.2. Doğrudan Demokrasi .......................................................... 75


6

6. DEVLET DÜZENİNİN ÇEŞİTLERİ 6.1. Devlet Düzeni Kavramı ve Çeşitleri ...................................................... 81 6.2. Basit (Üniter) Devlet .................................................................................. 82 6.3. Karmaşık Devlet ......................................................................................... 83 6.3.1. Federasyon ............................................................................. 83 6.3.2. Konfederasyon ...................................................................... 84

İKİNCİ BÖLÜM DEVLET7. HUKUK KAVRAMI 7.1. Toplumsal Kural (Norm) Kavramları .................................................... 91 7.2. Örf ve Adet (Örf ve Adet Kuralları) ....................................................... 96 7.3. Ahlak (Ahlak Kuralları) .............................................................................. 97 7.4. Hukuk (Hukuk Kuralları) ........................................................................... 99 7.5. Örf ve Adet, Ahlak ve Hukuk Kuralları Arasındaki İlişkiler ......... 101

8. HUKUK DÜZENİ 8.1. Hukuk Düzeninin Kavramı ve Unsurları ........................................... 105 8.2. Hukuki Kural Kavramı ............................................................................. 107 8.3. Hukuki Kuralların Kavramı .................................................................... 107 8.3.1. Hipotez (Varsayım .............................................................. 107 8.3.2. Tasarruf (Kullanım) ............................................................. 108 8.3.3. Yaptırım.................................................................................. 115

9. HUKUK KAYNAKLARI 9.1. Hukuki Kaynakların Kavramı ve Çeşitleri ......................................... 121

10. HUKUKİ MEVZUATLAR 10.1. Hukuki Mevzuatların Kavramları ve Çeşitleri ............................... 125 10.2. Anayasa ..................................................................................................... 128 10.3. Kanun ....................................................................................................... .131 10.3.1. Kanunların Getirilme Usulü . ........................................ 135 10.4. Yardımcı Genel Hukuki Mevzuatlar ................................................. 139 10.5. Özel Hukuk Mevzuatlarının Çeşitleri ve Kavramı ....................... 141

7


10.5.1. İdari (İşlemler) Mevzuat ................................................. 142 10.5.2. Yargılama (İçtihad) Mevzuatı ....................................... 145 10.6. Hukuka Uygunluk ve Hukuka Aykırılık .......................................... 148 10.7. Kesin Hüküm ........................................................................................... 151 10.8. Hukukun Yürürlülüğü ve Uygulanması ..........................................153

11. HUKUKİ İLİŞKİLER 11.1. Hukuki İlişkinin Kavramı ..................................................................... 157 11.2. Hukuki İlişkinin Unsurları .................................................................... 159 11.2.1. Yasal Vekaletname (Hak) ............................................... 159 11.2.2. Yasal Görev (Yükümlülük) ..............................................160 11.2.3. Hukuki İlişkilerin Nesnesi .............................................. 162 11.2.4. Hukuki İlişkilerin Tarafaları ........................................... 164 11.3. Hukuki Durumlar ................................................................................... 168

12. HUKUKİ TARAFLAR 12.1. Hukuki Tarafl arın Kavramı .................................................................. 173 12.2. Hukuki Taraf Olarak Gerçek Kişiler ................................................... 174 12.3. Hukuki Taraf Olarak Tüzel Kişiler ...................................................... 179 12.4. Yasal Temsil (Vekaletname) ................................................................ 182

13. HUKUKİ İŞLEMLER 13.1. Hukuki İşlemlerin Kavramı ................................................................. 189 13.1.1. Hukuki İşlemin Unsurları ............................................... 191 13.1.2. Hukuki İşlemin Çeşitleri ................................................. 192 13.2. Hukuki Yöntemler .................................................................................. 196

14. KAVRAMLAR ..............................................................................................................199

15. KULLANILAN LİTERATÜR ...................................................................................... 205

9


GİRİŞ

11


DEVLET VE HUKUK HAKKINDAGENEL BİLGİLER

Amaç:

Bilim kavramını öğrenmek Bilim çeşitlerini açıklamak Hukuk bilimi kavramını anlamak Hukuk bilimi çeşitlerini açıklamak Hukukun Temel Kavramlarını tanımlamak Hukukun Temel Kavramları metodunu sınıfl andırmak

13


1. DEVLET VE HUKUK HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1.1. BİLİM KAVRAMI VE AYRIMI

İnsanoğlunun temel özelliği, kendini çevreleyen nesnel gerçeği öğren-me isteğidir. Bu gerçeği öğrenmede birçok yol mevcuttur, bunlardan bazıla-rı toplumun kendi gelişmişlik düzeyi ve insanın zihinsel kabili-yetidir. Tarih öncesi toplumlarda bilim yoktu. Tarih öncesinde in-sanlar kendilerini çevreleyen olayları efsaneler kurarak açıklı-yorlardı. Örneğin; dünya nasıl kuruldu, insanlar ve doğal feno-menler neden ölür, zamanın ölmesi gibi. Söz konusu olayları şüphesiz ki me-tafiziksel-dini düşünceler üzerine açıklamışlardır.

Yakın zamana kadar toplumun gelişmişlik düzeyinin yükselmesi ile in-sanlar var olan gerçeğin açıklamasından memnun kalmayarak daha net ve daha değişik yeni arayışlara girmişlerdir. Dünyada insan bilgisinin gelişme-siyle birlikte, bilimsel bilginin bağımsızlık süreci başlamıştır. Bilimi diğer bilgi formlarından ayıran özellikler, gerçeği açıklaması, hakikatin ne olduğunu, objektifl iği, sistematikliği, denemeyi v.s. incelemektir.

Bilim; doğayı ve toplumu gerçek anlamı ile tanımaya, onların varoluş ger-çeğini bulmaya çalışır ve insan davranışlarının pratik etkilerini inceler.

Bilimsel gerçeklik her ne kadar dünyamız olaylarını analiz etmede ve açıklamada en güçlü etkenlerden biri olsada, insanoğlunun tüm sorunlarına cevap bulamamaktadır.

Bilgi: gerçek, objektif olaylara deneme yoluyla ulaşma yöntemidir.


14

Bilimlerin Ayrımı

Genel anlamıyla bilim, çalışma alanlarına göre şu şekilde ayrılır:a) Sosyal bilimler, tarih, sosyoloji, hukuk bilimleri, felsefe, psikoloji,

iktisat bilimlerini kapsar.b) Doğa bilimleri, kimya, biyoloji, fizik bilimlerini kapsar. (resim 1.bak)

BİLİMLERİN AYRIMI

SOSYAL BİLİMLER

HUKUK BİLİMLERİ

TARİH

SOSYOLOJİ

FELSEFE

PSİKOLOJİ

İKTİSAT BİLİMLERİ

BİYOLOJİ

KİMYA

FİZİK

MATEMATİK

DOĞA BİLİMLERİ

Resim 1. Bilimlerin ayrımı

? SORULAR:1. Bilim nedir?2. Bilim ile nasıl bir gerçekliğe ulaşabiliriz?3. Bilimler nasıl ayrılır?

15


1.2. HUKUK BİLİMİ KAVRAMI VE AYRIMI

Hukuk bilimi; iki önemli olgudan oluşan ve birbirine bağlı toplumsal kate-gori olan devlet ve hukuk kavramlarının sistematik bilgisidir.

Hukuk Biliminin Ayrımı

Toplumsal kategori olarak devlet ve hukuk, toplumsal yaşam alanları-mızın tümünü içine alarak daha fazla bilim dallarının öğrenilmesine neden olacaktır.

Hukuk bilimi, bilimsel ölçütler temel alınarak devlet ve hukuk kavra-mının öğrenilmesinde ayrıma gidilmiş, her bir yöntemi farklı şekilde ve farklı bakış açısı ile açıklamıştır.

Devlet ve hukuk kavramlarının öğrenilmesinde hukuk bilimi aşığadaki şekilde ayrılmıştır:

a) Genel hukuk bilimi – devlet ve hukuk kavramını genel, soyut an-lamıyla öğretmekte yani herkes için geçerli olan devlet ve hukuk anlamının temel bilgileri ve karakteristik özelliklerini öğretir (örn. Hukuka giriş).

b) Somut hukuk bilimi – somut devlet ve somut hukuk kavramını öğretmekte. Bu hukuk biliminin temel özelliği herkes için geçerli olan hukuk ve devlet kavramı değil daha belirli ve somut bilgileri öğretmekte (örn. Ma-kedonya Anayasası ve ABD hukuk tarihi).

c) Pozitif hukuk bilimi – bugünkü var olan devlet ve hukuku yani var olanı öğretir. Var olan devlet kurumunu ve değişen hukuk sistemini açıklar (örn. Anayasa bilimi).

d) Tarihsel hukuk bilimi – devletin ve hukukun gelişmesini tarihsel geçmişe göre öğretir yani onların tarihteki durumlarının nasıl olduğunu gös-terir (örn. Roma hukuku).

Yukarıdaki yazılanları analiz ettiğimizde, bizleri yanıltacak olan somut hukuk bilimi ve pozitif hukuk biliminin aynı olduğu düşüncesidir. Fakat pozi-tif hukuk bilimini ayıran nokta daha somut bir disiplin olmasıdır. Bunların ilgi alanları genel anlamda ayrı olmamakla birlikte, kuralları tüm var olan devlet ve hukuk kurumlarını karşılaştırmalı olarak bizlere öğretmesidir.


16

? SORULAR:1. Hukuk bilimi nedir?2. Hukuk bilimi nasıl ayrılır?3. Hukuk bilimlerinin ayrımı arasında karşılaştırma yapınız?

17


1.3. HUKUKUN TEMEL KAVRAMI VE KONUSU

Hukukun Temel Kavramlarını genel hukuk bilimi disiplini olarak incele-yebilmemiz için onun konusunu bilmemiz gerekmektedir. Genel anlamıyla bir bilim dalını anlayabilmemiz için onun konusunu bilmek zorundayız.

Her bilimin kendi öğrenilmesi gereken konusu vardır ve hukuk doktrinini açıklayan onun fonksiyondur.

Hukukun Temel Kavramlarının konusu devleti ve hukuku incelemektir. (resim 2. bak)

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

KONUSU DEVLET HUKUK

Resim 2. Hukukun Temel Kavramları konusu

Bilim disiplini olarak Hukukun Temel Kavramlarının belirgin özelliği net bir şekilde sadece bugün var olan devlet ve hukuku değil herkes için geçerli olan devlet ve hukuk kavramını incelemesidir. Bu bilim doktrini tüm devlet ve hukuk yapılarını ya da belirli bazı yapıların mevcut konusunu açık-lamaktadır. Örneğin;

devlet ve hukuk nasıl oluştu ve onların varoluş nedenleri neydi, devlet ve hukukun genel tanımı (örn. devlet nedir, kanun, hukuk

normu v.b.) devlet ve hukuk arasındaki ilişki (bunlar arasında ilişki var mı yok mu) devlet ve hukukun sınıfl ar ile olan ilişkisi nedir v.s.

Özetle şunları söyleyebiliriz, bilim disiplini olarak Hukukun Temel Kav-ramlarının amacı devlet ve hukuk kavramı hakkında genel ve temel bilgileri bizlere öğretmesidir.


18

? SORULAR:1. Hukukun Temel Kavramları nasıl bir bilim dalıdır?2. Hukukun Temel Kavramlarının konusu nedir?3. Hukukun Temel Kavramları Makedonya Cumhuriyeti Devletini devlet

ve hukuki kişilik olarak inceliyor mu?

19


1.4. HUKUKUN TEMEL KAVRAMI VE YÖNTEM ÇEŞİTLERİ1

Metod (yöntem) kelimesi latince methodus kelimesinden türemiş, kelime olgusunun öğrenilme yöntemini ya da varılan sonuca ne şekilde ulaşıldığını ve izlenilen yolun ne olduğunu bizlere öğretir.

Her bilimsel disiplinin kendine has metodları vardır. Metod, kendi çıkış noktasına (maddesine) bağlı ve uygun olması gerekmektedir. Bu çok man-tıklı bir sonuçtur çünkü her bilimin kendine has yöntemleri (metod) vardır böylece olaylarda en iyi sonuca ulaşabilmemizi sağlamaktadır. Örneğin, doğa bilimlerinde deneme metodu ile sonuç elde edilebilir fakat sosyal bi-limlerde bu metodu uygulama şansımız yoktur.

Hukukun Temel Kavramlarında metod ayrımı

Hukukun Temel Kavramlarını açıklamamızda kullanılan temel metod diyalektiktir ya da diğer anlamıyla tarihsel materyalizm’dir. Bu metod ge-nel anlamıyla devletin ve hukukun içerisinde bulunduğu tüm olayların ve ilişkilerin sürekli bir şekilde gelişimini ve değişimini izlemekte yani tüm bu olgular, toplumun bulunduğu çelişkili ya da tutarsızlık durumundan ortaya çıkmaktadır. Toplumsal olgu olan devletin ve hukukun bu çelişkili durumu sürekli sınıfsal çekişmelerden ortaya çıkmaktadır. Özel mülkiyet oluşumasıy-la birlikte sınıfsız toplumlar iki sınıfa ayrılarak sürekli savaş halinde oluyorlar. Sınıfl ar arasındaki bu çelişkileri ortadan kaldırmak için düzenleyici meka-nizma olarak devletin ve hukukukun kurulması kaçınılmaz olmuştur. Dev-let içindeki tüm olaylar diyalektik bağlantılıdır ve önceki koşuların meydana getirmiş olduğu nedenlerden ortaya çıkmıştır. Devletin ve hukukun bir olgu olarak ortayı çıkmasının nedeni sınıfl ardır.

1 Bayalciev. D, Micaykov. M, Taskovska. D, Hukuka giriş, 2004, s.26


20

Hukukun Temel Kavramlarında genel bilim metodları yanında özel metodlar’da bulunmaktadır:

a) Hukuk metodub) Sosyolojik metodc) Tarih metodu ved) Karşılaştırmalı metod(resim 3.bak)

a) Hukuk metodu – en eski, en önemli ve en temiz hukuk metodu-dur. Bu metod hukuk normlarını öğrenerek devleti ve hukuku incelememizi yani şu anda mevcut olan hukuk normlarını bakarak inceleyebiliriz.

Hukuk normlarının ne olduğu sorusu aklımıza gelmektedir.Devlet tarafından getirilmiş ve insanların uyması gereken kurallardır.

Çünkü devlet hukuk normlarının hamilidir (kurucusu) ve onları koruyarak garanti altına almıştır. Örneğin; “Hırsızlık yapanın cezası hapistir”, “18 yaşın-dan küçüklere alkol satmak yasaktır”. Hukuk normlarının ihlali durumunda devlet cezai müeyyide uygulamaktadır.

Hukuk metodu hukuk normlarının sistematiğini bir bütünlük içerisin-de incelemektedir. Onun amacı devlet ve hukukun şuanki durumunun iyi ya da kötü olduğunu incelemek değil sadece yürürlükte olan hukuk normala-rında nasıl olduğunu incelemektir.

b) Sosyolojik metod – sosyolojinin genel metodudur. Devletin ve hukukun oluşumunu ve gelişme durumunu genel etkenleri ile incelemekte ve açıklamaktadır. Bu metod sayesinde bazı devletlerin neden daha eski ol-duğu bazılarınında yeni olduğunu öğreniyoruz.

c) Tarih metodu – bu metodun genel anlamı, toplumsal olayları bir süreklilik içerisinde izlemekte yani tüm toplumsal olayların başlangıcı, yük-selişi ve yokuluş periodu vardır. Aynı zamanda devlet ve hukukunda bazı toplumsal faktörlerden etkilenerek çeşitli gelişmeler yaşamakta ve değişim geçirmektedir.

d) Karşılaştırmalı metod – bu metod toplumsal olayları karşılaştır-malı bir şekilde diğer olaylarla karşılaştırarak inceler. Bu yöntemi kullanarak faklı ya da aynı hukuk normlarını değişik hukuk sistemlerinin ya da iki farklı devletin hukuk sistemleri arasında karşılaştırma yapılabilir.

21


HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARINDAYÖNTEM ÇEŞİTLERİ

GENEL ÖZEL

HUKUK

SOSYOLOJİK

TARİHSEL

KARŞILAŞTIRMALI

DİYALEKTİKTARİHSEL

MATERYALİZM

Resim 3. Hukukun Temel Kavramları yöntem çeşitleri

? SORULAR:1. Metod kavramı hakkında düşündükleriniz.2. Diyalektik ya da tarihsel materyalizm neden oluşmaktadır?3. Hukukun Temel Kavramları özel metodlarını sayınız.4. Hukuk metodunu açıklayınız.

23


DEVLETİN VE HUKUKUN OLUŞUMU

Amaç:

Toplum (aile) konusunu öğrenmek Egemenliğin tarihsel evrimini ve çekirdek birimin toplumsal

gelişimini açıklamak Hukuk bilimi kavramını anlamak Devletin ve hukukun varoluş nedenlerini açıklamak Devlet ve hukuk kavramını anlatmak Devlet ve hukuk arasındaki ilişkiyi anlamak

25


2. DEVLET VE HUKUKUN OLUŞUMU

2.1. ÇEKİRDEK BİRLİKLER

Çekirdek Birliklerin Toplumsal Oluşumu

Çekirdek birlik insanlık tarihinin oluşumu ile ortaya çıkmıştır, devlet ve hukukun oluşmasına neden olan etkenlerin ortaya çıkmasına neden olmuş-tur. Sınıfsız toplumlardan devlet ve hukukun oluşmasına gelene kadar çekir-dek birlik birçok evreden geçmiştir. Bu evreler insanlık tarihinin ve çalışma gücünün gelişmesi ile oluşmaktadır.

Çekirdek birliklerin temel karakteristik özelliği birlikteliktir. Bu birlikte-lik insanlık tarihinin ve çalışma gücünün gelişmilik seviyisinin düşük olduğu evrelerde ortaya çıkmıştır. Bu durumlarda insanlar güçlerini bir araya getire-rek ayakta kalmayı başarabilmişler. Eskiden insanlar yiyecek elde etmek için çok fazla emek harcamak durumunda kalmışlar çünkü o zamanlarda mo-dern hayvancılık ve tarımcılık yokmuş. Hayatta kalabilmek için birlikte avcı-lığa çıkar ve yemek toplamak zorunda kalırlarmış. Böylece birlikte yaşamak için güçlerini ve yiyeceklerini birleşitrmek zorunda kalmışlar.

Yaşamları sürekli evrim geçirerek kullandıkları aletlerin gelişmesine neden olmuş ve böylece sadece avlanacakları aletlerin değil zamanla birçok şeyde kullanabilecekleri eşyalar yapmışlar. Tüm bu işlerde birlikte hareket et-miş ve yaptıkları her yeni şeyi aralarında paylaşmışlar. Avlanmak ya da silah olarak kullandıları eşyaların niteliklerine göre çekirdek birlikler taş devrine ve metal devrine ayrılırlar.

Diğer aşama olan çekirdek birliklerin gelişmişlik düzeyi üretim için kullandıkları eşyaların ihtisaslaşması düzeyinin artmasıdır. Böyle bir durum-da, birileri üretim yapar diğerleri ise üretilen eşyaları sahiplenirmiş, bazıları hayvancılık ya da tarımcılık yaparmış. Bu durum toplumların dağılmasına ve ırk (soy)’lara ayrılmasına neden olmuştur. Soyları birbirine bağlayan te-mel unsur kan bağıdır. Irkı (soyu) oluşturan nesiller bir anneden (anaerkil) ya da babadan (babaerkil) oluşmaktaydı. Anaerkil toplum organizasyonla-


26

rında başrölde anne sön sözü söyler ya da tersine babaerkil toplumlarda başrölde baba söylermiş. Irk (soy)’ın iç organizasyonunu oluşturan dina-mikler şunlardır:

a) Ahlaki değerlere göre egemenlik kıdemli yaşlılardan oluşmakta,b) Kıdemli yaşlılardan oluşan aile meclisinin sorunların çözümü için

birlikte karar vermeleri.Irk (soy) dışında, toplumsal birlik olarak çekirdek birlikler kardeşlik

(fratriya) ve kabileden oluşmaktadır. Birçok aile yapısı kardeşlik oluşturmuş ve birçok kardeşlik (3-5) ise kabileyi oluşturmuştur.

Çekirdek birliklerde egemenlik

Yukarıda açıkladığımız gibi, gelişmişlik düzeyi ve üretim araçlarının dü-şüklüğü çekirdek birliklerin birlikte hareket etmesine neden olmuştur. Bir-likte hareket etme insanların düşüncelerinde de var olmuştur. Hiç kimsede tek düşünce ya da yanlız başına hareket etme isteği yoktur, herkesin temel düşüncesi birlikte yaşamak ve birlikte hareket etme isteğidir. Onların birlik içinde hareket etme isteğinin asıl nedeni, dışarıdaki hayattan korkmalarıdır. Yanlız başına yapabilecekler mi? Dışarıda tek başına yaşayabilecekler mi?

Bu durum egemenliğin karakteristik özelliğini oluşturmakta ve bunu aynı zamanda çekirdek birimlerde de görebilmekteyiz.

İktidarın anlamı iki nesne (subje) arasındaki ilişkiyi ifade eder yani bunlar-dan bir taraf emreder diğer taraf ise emirlere uyar.

Emir veren taraf elinde kendi iradesini karşı tarafa kabul ettirmek için baskı oluşturabilmektedir. Bu durum çekirdek birliklerde mevcut değildi.

Bu iktidar zorlayıcı bir etki ile değil, insanların kendi isteği ile olmuş çünkü birbirlerini aile içinde daha güvenli hissetmişler. Tüm aile bireyleri ka-rar alma ve bu kararların yerine gelmesinde birlikte hareket etmişler. Çekir-dek birliklerde temel çıkarlar herkesin toplu ihitiyaçlarına göre belirlenir ve kararlara herkes kendi isteği ile katılır ve karar verir. Bu kararlar ahlaki, dini ya da gelenekten geldiğine bakılmaksızın herkesin birlikte yaşama düşüncesi-nin bir ifadesi olarak sayılmakta. Bu şekilde alınmış olan kurallar ya da düzen-lemeler herkes tarafından uygulanır böylece bu kurallara karşı gelen olma-dığı gibi uymayanlara karşı herhangi bir güç kullanmaya da gerek yoktu. Bu kurallara karşı gelen olursa (ki bu çok az rastlanan birşey) tüm aile bireyleri

27


tepki verir yani bunun için seçilmiş herhangi bir organ ya da kişi bu tepkiyi vermezdi. Yani polis ya da asker gibi karşı konulacak bir güç yoktu. Çekirdek birliklerde en yüksek ceza aileden atılmaktı bunun bügünkü cezasına denk gelen ise idam cezasıdır.

Yukarıda anlattıklarımız ışığında çekirdek birlikler hakkında şu iki so-nucu çıkartabiliriz:

tüm aile birliğinin açık düşüncesi (o zamanki toplumların gelişmiş-lik düzeylerinde böyle bir düşünce ne kadar olabilir)

aile-kabile reislerinin otoritesi.

? SORULAR:1. Devlet ve hukukun oluşmasına neler öncelik etmiştir?2. Devlet ve hukun oluşmasına neden olan temel varsayımlar nerde

oluşmuştur?3. Çekirdek birliklerin toplumsal düzenlemelerinin temel özellikleri

nelerdir?4. Çekirdek birliklerde hangi toplumsal gruplar bulunmaktadır?5. Çekirdek birliklerde insanların birlikte hareket etmelerine neden olan

temel prensipler nelerdir?6. İktidar nedir?7. Hangi etkenler üzerine çekirdek ailelerde egemenlik oluşmuştur?


28

2.2. DEVLET VE HUKUKUN OLUŞUMUNA DAİR MADDİ DÜŞÜNCELER

Devlet ve hukukun oluşmasında kaçınılmaz neden olan sınıfl ar çekir-dek birliklerin yok olmasına neden olmuş ve bu oluşumun nedenleri aşağı-daki gibidir:

üretim araçlarının gelişmesi; emeğin dağılımı; özel mülkiyetin ortaya çıkması.

Üretim araçlarının gelişmesi ile toplumun ırklara (soylara) dağılmasına, üretkenliğin yükselmesine neden olarak emeğin dağılmasına sebep oluyor. Çekirdek birliklerin gelişmesiyle bundan böyle hayatta kalmak için birlikte hareket etmek zorunda kalmıyorlar. Onlar sadece bir işe yönelmiş ve hayatla-rını onla geçindiriyorlar. Bu durum içgüdüsel olarak onları gerekenden daha fazla biriktirmeye neden oluyor. Onların çalışarak topladıkları ürünü paylaşa-rak birlikte tüketmek yerine özel mülkiyetlerine alıyorlar. Fazlalık olan ürünü biriktirerek değiş tokuş yapıyor ya da ticaretle uğraşıyorlar. Irk (soy)’ın eski birlikteliği artık yok olmaya başlıyor. Ailelerin birçoğu topraklarının ya da ürünlerinin büyük bölümüne el koyuyor. Geriye kalan çok az bölüm; ürün, çalışma malzemesi, toprak, hatta insan (köle) bile elinde kalmıştır. Böylece ırkın (soyun) bazı üyeleri çok zengin olmuş diğer bölümü fakir kalmıştır.

Sınıfl ararası özel mülkiyete dayalı karşılıklı mücadele kavgası kaçınıl-maz olmuştur. Sınıfl arın varoluş mücadelesi olan özel mülkiyet gittikçe sınıf-lararası ayrımı ve mücadeleyi körüklemiştir. Sonuçta ekonomik gücü olanın mücadeleyi kazanması her zaman kaçınılmaz bir gerçektir fakat diğer taraf-tan toplumların sürekli bu mücadelede olması imkânsızdır. Bu mücadeleyi yatıştıracak ya da en aza indirecek bir kurumun olması gerekmektedir.

Böylece toplumsal kurallar (hukuk normu) olarak devlet kurumu or-taya çıkıyor, aynı zamanda hukuk sistemi beraberinde oluşmaya başlıyor ve devlet kendi ifadesini böyle oluşturuyor.

29


Devlet – Çekirdek Birlikler arasındaki farklılık

Devleti çekirdek birliklerden ayrına birkaç belirgin özellikler vardır: devlet içinde insanların ayrımı bölgesel ilişkiye göre yapılmakta kan

bağına göre değil. İnsanlar kendi hak ve sorumluluklarını yaşadıkla-rı ülkede yerine getirirler.

devlet hukuki kuralları, ekonomik alanda hâkim olan sınıfl arın istek-lerine göre oluşturmakta fakat çekirdek birliklerde herkes tarafın-dan kabul edilen ve uygulanan geleneksel kurallardan oluşmakta-dır. Devlette hukuki kurallar herkesin çıkarına göre yapılmış değil. Dolayısıyla devletin oluşturduğu bu kuralların yürülülüğünün de-netlenmesi için çekirdek birliklerde olamayan fiziksel güç (askeri, polis, hapishaneler) kullanması gerekiyor.

söz konusu kamu otoritesinin (askeri, polis, hapishaneler v.s.) işle-yebilmesi ve muhafaza edilmesi için belli bir ihtiyaca (bütçeye) ge-reksinim duyulmaktadır. Devlet bu ihtiyaçları çekirdek birliklerde bulunmayan insanlardan topladığı vergilerle yerine getirir.

? SORULAR:1. Devlet ve hukukun oluşmasının nedeni nedir?2. Devlet ve hukukun oluşmasında emeğin dağılımının rolü nedir?3. Devlet ve çekirdek birlikler arasındaki farklar nelerdir?

PROJE:1. Makedonya Devleti oluşturmak için bir deneme (makale)

oluşturunuz.


30

2.3. DEVLET VE HUKUK KAVRAMININ ANLAMI

Devletin ne olduğuna dair teorilerde çok fazla tanım vardır. Fakat her-kesin ortaklaşa anlaştıkaları tanım ise devlet fiziksel baskı kullanan sınıfsal ve toplumsal bir kategoridir.

Devlet sınıfl ararası düzensizliği ortadan kaldıran bir kurum olarak kul-landığı fiziksel baskının ona özgü olduğu bilinmektedir. Nıkola Makiyaveli2 stato3 kelimesini kullanmıştır, devlet bir yönetim düzenidir, onun cumhu-riyet ya da monarşi olduğuna bakılmaksızın asıl amacı, bir şeyi yönetmek, düzenlemek, organize etmektir. Fakat devletin tüm bu düzenlemeleri yapa-bilmesi için hukuka ihtiyacı vardır.

Hukuk; devlet tarafından getirilmiş kurallar bütünü olup, toplum içinde yaşayan insanların davranışlarını, birbirleri arasındaki ilişkileri düzenlemekte-dir. Devlet bu ilişkilerin düzenini ceza (yaptırım) uygulayarak yerine getirir.

Devlet ve Hukuk arasındaki ilişkiler

Devlet ve hukuk arasında çok ince ve ayrılmaz ilişki vardır. Bunlar aynı neden ve ihtiyaçtan doğmuş yani sınıfl arın ortaya çıkmasıyla ve onların çalış-ma biçimiyle gelişmiştir. Devletin hukuk üzerindeki etkisini en iyi bir şekilde anlayabilmemiz için hukukun oluşumu ve uygulama aşamasında görebiliriz.

Hukukun oluşum aşaması – Devlet organları hukuk normlarını ve kaynaklarını (anayasa, yasa, kararnameler) hazırlamakta ve yürürlü-ğe sokmaktadır. Bunlar yürütmenin istekleri doğrultusunda oluşur böylece kendi politikalarını uygulamaya koyarlar.

Hukukun uygulanma aşaması – Devlet hukuk kurallarının günlük hayatta uygulanabilmesi için gereken koşulların oluşmasını sağ-lamaya çalışır. Devlet bu kuralların uygulanabilmesi için gerekirse fiziki güç kullanma yetkisine sahiptir. İnsanlar tarafından çiğnen ku-rallara karşı cezai sorumluluklar (yaptırımlar) vardır.

2 Balayciev. D, Micaykov. M, Taskovska. D, Hukuka Giriş, 2004, s.423 Durum, devleti düzenleyen (statü)

31


Devlet hukuk kurallarının potansiyel gücünü kullanarak devlet politi-kasının amaçlarını belirlemektedir.

Aynı zamanda hukukunda devlet üzerine etkisi söz konusudur, bu etki aşağıdaki gibidir;

Devletin iç organizasyonu – hukuk devletin temellerini oluşturu-yor, yani devletin yönetim biçimini belirliyor (cumhuriyet mi olacak yoksa monarşi mi), nasıl bir yönetim rejimi olacak (demokratik mi yoksa anti-demokratik mi), hangi devlet organları olacak ve onlar arasındaki ilişkiler nasıl olacak.

Devlet organlarının eylemleri – hukuk ile devlet organlarının ku-ruluşu, işleyişi, yetkileri yani çalışma biçimleri (polis, ordu, mahke-meler, bakanlıklar, hükümet v.s) belirtilmekte.

Hukuk, devlet organlarının çalışmasını etkili bir şekilde kontrol etmeye yaramaktadır. Tecrübelerimiz şu sonucu göstermektedir ki hukuk kurallarına saygı gösterilmediği zaman çok kötü ekonomik ve siyasi sonuçlar doğmakta bu da devletin gücünün azalmasına neden olmaktadır. Bu durumda krizler çıkmakta ve hükümetler de-ğişmektedir. Hukuka saygı göstermeyen bir hükümetin toplumu sürekli krizlere sürüklemektedir.

Devlet ve hukuk arasındaki ilişkiyi mutlak bir şekilde düşünmememiz gerekiyor. Bunlar iki ayrı toplumsal kategori olarak düşünülmesi lazım ve her birinin kendine göre özellikleri mevcuttur.

Sonuç: devlet, hukuk kurallarını toplumsal eylemleri yönetmek için kullanır fa-kat bunu hukukun vermiş olduğu yetki çerçevesinde yerine getirir.


32

? SORULAR:1. Devleti tanımlayınız.2. Hukuk nedir?3. Hukuk ne zaman oluşur?4. Devlet ve hukuk arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

33


2.4. MAKEDONYA DEVLETİNİN KURULUŞU

42 Ağustos 1944 yılında aziz Prohor Pçinski manastırında yapılan birin-ci ASNOM oturumunda Makedonya devletinin temelleri atıldı ve çok büyük bir tören ile Makedonya halkı Demokratik Federatif Yugoslavya Cumhuriye-tine bağımsız ve eşit statü ile üye olmuştur.

2 Ağustos-İlinden 1944 yılının Makedonya devletinin temellerinin atıl-dığı gün olarak seçilmesi tesadüf değildir. Bu bağlamda, 2 Ağustos İlinden 1903 yılı ile o günün arasında çok önemli bağ mevcuttur. Çünkü 1903 İlin-den ayaklanmasıyla Makedonya halkı balkanlarda o tarihlerde bir ilk olan Osmanlılara karşı halk ayaklanması ile Kruşevo Cumhuriyetini kurdukları ta-rihtir. Bundan dolayı Makedonya tarihinde bu iki önemli tarih birleştirilerek Makedonya halkının bağımsız ve toplumsal hayalinin gerçekleştirildiğinin belgesidir. Bu oturumda en eski üye olan Panko Braşnarov’un sözleri şöy-ledir: Bu tarihi günde – İlinden ASNOM’un birinici oturumunun açıldığını belirtmek isterim. Bu an, atalarımızın olan bu topraklarda can vermiş ve kemikleri tüm ülke topraklarında bulunan eski kahramanlarımız için daha kolaydır ve artık onlarda bağımsızlığımızın doğuşunu, eski İlindenlilerin bir-liğini görecek, Goce Delçevi ve yeni İlindenlileri görecek, genç - Makedonya ordusunu ve iki kuşağın, iki çağın ideal temellerinin gerçekleştiğini görecek – bağımsız Makedonya’yı görecek.

5Savaş boyunca Yugoslavya Federasyonunun federe devleti olan Ma-kedonya cumhuriyeti ASNOM ile resmi devlet-hukuki statüsünü belirliyor ve devletin temel hukuki belgesini ve kanunları belirleyerek Makedonya halkı-nın bağımsızlığını belgeliyor. Birinci Makedonya Halk Cumhuriyetinin Ana-yasasının yasal-hukuki özellikleri aşağıda belirtilmektedir:

a) Yüksek meclis ve yüksek yürütme organı ve en yüksek devlet or-ganı olan Makedonya Halk Kurtuluş Antifaşist Meclisinin belgesi (ASNOM). Makedonya, halkının hür bir irade ile bağımsızlığını belirtilmesi ve ikinci AV-NOY (29 ve 30 Kasım 1943 yılında Yayçe’de yapılmıştır) oturumunda alınan kararları onaylaması sonucunda, ASNOM deklarasyonu ile Makedonya’yı

4 M-r. Taşkovski.D. niz vekovi Makedoniya, 1985, s.128,1295 Klimovski.S, Karakamişeva.T, Treneska.R, Konstituciono ureduvanye na R.Makedoniya, 2006, s. 22-23


34

Demokratik Federatif Yugoslavya’nın eşit federe birimi olarak onaylamıştır. Bu belge ile Makedonya devletinin yürütme organı olan halk hükümetinin kurulmasına onay verilmiştir.

b) ASNOM deklerasyonu ile demokratik Makedonya’da vatandaşla-rın temel hakları.

c) ASNOM deklerasyonu ile Makedonya devleti sınırları içerisinde Makedonca dilinin resmiyet kazanması.

d) ASNOM deklerasyonu ile 2 Ağustos – İlinden gününün resmi gün olarak kabul edilmesi.

ASNOM’da getirilen kararlar ve siyasi belgeler, ASNOM’un birinci oturumunda Makedonya halkına beyan edilmiştir. Bu beyan aslında, Ma-kedonya devletinin kurulduğunu ve özgür Makedonya halkının ilan edil-mesidir.

Yugoslavya Federasyonun dağılmasıyla birlikte Makedonya tam ba-ğımsızlık sürecini başlatmıştır.

17 Kasım 1991 yılında Makedonya Anayasası kabul edilmiştir. Bu ana-yasaya 25 Ocak 1991 yılında Makedonya Meclisi tarafından alınan karar ile ön deklarasyon öncülük etmiştir. Bu deklerasyonda Makedonya bağımsız bir ülke olarak belirtilmekte ve geleceği için diğer Yugoslavya ülkeleriyle olan ilişkilerini kendisi belirleyecektir. 8 Eylül 1991 yılında yapılan referan-dum ile Makedonya halkı % 95,09’nun oyu ile bağımsız ve özgür bir Make-donya için karar vermiştir. Referandumda alınan sonuçlara göre, Makedon-ya Parlamentosu 17 Eylül 1991 yılında yapılan oturumda bağımsızlık Dek-lerasyonunu kabul etmiştir. Halk tarafından yapılan referandumda verilen oya saygı duyularak, Deklerasyonda, Makedonya devletinin uluslararası ilişkilerdeki tüm anlaşmalara sadık kalacağı, BM’nin kararlarına ve uygula-malarına uyacağı, KEBS Paris deklerasyonunu kabul edeceği, böylece ülke-nin uluslararası ilişkilerdeki düzeninin temelini oluşturacağı belirtilmiştir.

19 Aralık 1991 yılında Makedonya Parlamentosu ülkenin egemen ve bağımsız bir ülke olduğunu Deklerasyon ile kabul etmiştir. Makedonya Parlamentosu 29 Temmuz 1992 yılında Birleşmiş Milletler (BM) nezdinde ülkenin egemen ve bağımsız olduğunu oylamıştır. Kısa bir süre sonra Ma-kedonya Cumhurbaşkanı ülkenin BM üyeliği için başvuruda bulunmuştur. 8 Nisan 1993 yılında Makedonya Cumhuriyeti BM üye olmuştur.

35


? SORULAR:1. ASNOM’un birinci oturumunda nasıl bir sonuç getirilmiştir?2. ASNOM birinci oturumu neden önemlidir?3. Makedonya anayasası ne zaman kabul edilmiştir?4. Makedonya anayasasın getirilmesine öncülük eden şey nedir?

37


-BİRİNCİ BÖLÜM-

DEVLET

39


DEVLETİN ÖĞERLERİ

Amaç:

Devletin öğelerini belirlemek Devletin öğesi olan toprak bütünlüğünü anlamak Devletin öğesi olan toplumu açıklamak Devletin en önemli öğesi olan kamu otoritesini açıklamak Belirli devlet organlarını sınıfl andırmak ve kimliğini

açıklamak

41


3. DEVLETİN ÖĞELERİ

3.1. DEVLET ÖĞELERİNİN KAVRAMI

Devletin öğeleri denildiği zaman akla gelen devletin oluştuğu temel bölümlerdir. Bu öğeler bölge bütünlüğü (toprak), kamu otoritesi ve top-lum’dur. Bu öğeler bağımsız bir şekilde devleti toplumsal bir olgu olarak ele almamakta, bunları sadece devletin temel karakteristik özellikleri olarak gö-rebiliriz.

Devlet kavramını açıklarken, devleti oluşturan temel bölümlerin öğe-ler olduğunu söylüyoruz, unsur (element) olduklarını söylemiyoruz. Bu teri-mi seçmemizin amacı bu üç öğe arasında niteliksel bir ayrım yapabilmemiz yani devletin en önemli öğesi olan iktidarı diğerlerinden ayırabilememiz-dir. Diğer taraftan unsur (element) terimini kullanmamız durumunda bu üç öğeyi birbirinden ayırmamız zor olurdu çünkü hepsine aynı anlam yüklemiş olurduk.

Devletin işleyişi (fonksiyonu) kamu otoritesini kullanarak toplumu yö-netmekle ortaya çıkıyor. Diğer taraftan devletin olması için coğrafi olarak toprak bütünlüğü ve kamu otoritesinin sınırları ve toplumun yaşadağı ülke-nin olması gerekmektedir. Buradan çıkacak olan sonuç şudur, devlet, belirli bir ülkede topraklarında yaşayan, kamu otoritesi tarafından yönetilen, ör-gütlenmiş insan topluluğudur.

Kamu gücünün, topluma ve ülkeye göre önceliği bulunmaktadır çün-kü ülke ve millet diğer toplumsal biçimlerde de bulunan özelliklerdir, fakat kamu gücü devlete özgü bir özelliktir. Kamu gücü diğer organizasyonlarda örneğin toplumda ve toprak bütünlüğünde bulunmayan bir olgudur.


42

? SORULAR:1. Devletin öğelerini sayınız.2. Hangi öğe devlet için önemlidir? Neden?

ÖDEV:1. Devlete benzeyen başka organizasyonlar varmıdır düşününüz.

43


3.2. DEVLETİN TEMEL ÖĞESİ OLARAK BÖLGE BÜTÜNLÜĞÜ (TOPRAK)

Devletin temel öğesi olan bölge bütünlüğü (toprak), devletin varolma-sı ve meşruiyetini sürdürmenin doğal ilkesidir. Aslında o, devletin iktidar ala-nını ve devletin kamu otoritesinin etki alanının nerelere yayıldığını ve diğer ülkelerin iktidar alanlarının nerelerde başladığını belirtiyor.

Devlet, meşruiyetini sadece belli bir insan topluluğunun yaşadığı alan ile sınırlı olan coğrafik (toprak) organizasyondur.

Devletin coğrafya olarak sınırları şunlardır: İçeriye yönelik, kendi sınırları içerisinde coğrafik birimler örneğin; be-

lediyeler, bölgeler, ilçeler. Dışarıya yönelik, komşu ülkeler – her devletin belirlenmiş ve diğerin-

den ayıran kesin sınırları mevcuttur. Dünya yerküresi devletlere ayrıl-mıştır. İki ülkeyi birbirinde ayıran sınırlar, doğal (göller, ırmaklar, deniz-ler) ya da yapay (taştan işaretler, demir teller, beton objeler) olabilir.

Ülkeleri diğer komşu ülkelerinden ayıran sınırlar toprak ya da anaka-ra, sular (kara suları) ve hava sahası sınırları oluşturur.

Toprak ya da anakara devlet meş-ruiyetinin sınırlarını belirler. Bu sı-nırlar toprak üstü ve altı tüm alanı kapsamaktadır. Devlete ait olan toprak altında bulunan tüm ma-denler ve zengilikler bu kapsama alanı içine düşmektedir.


44

Sular (kara suları), ülkeyi çevreleyen deniz (karasuları), kıyılar ve gölleri kapsamakta, aynı zamanda diğer bir ya da birçok ülke ile paylaşılanları (göl-ler ve ırmaklar) içine almaktadır. (Ma-kedonyada Ohri, Doyran ve Prespa göllerinin diğer ülkelerle sınırları var-dır). Deniz ve okyanusların belirlen-mesi sahillere göre yapılmaktadır ve bu belirleme en uçtan (ada ya da yarı-mada) başlayarak denizin ya da okyanusun uzunluğuna göredir. Söz konusu uzunluk uluslararası normlara göre belirlenmiştir. Bu standartlar dışında ka-lan sular serbesttir ve hiçbir ülkeye ait değildir.

Hava sahası, devletin dış sınırları-nın başladığı yerden yukarı sonsu-za doğru bir alanı kapsamaktadır. Bu sınırların en uç noktası devletin teknik donanımının güçlü olduğu ve etkisi altına alabilecek kadarını kapsamaktadır. Kural olarak devle-tin yapması gereken, sahip olduğu coğrafi alanın tümünü kontrol ede-bilmesidir. Söz konusu kural doku-nulmazlığı içermektedir.

Dokunulmazlık uluslararası ilişkileri ilgilendiren bir kategoridir ve kar-şılıklı ilişkiye dayanan bir olgudur.

Dokunulmazlık, yetki çerçevesinde bir ülkenin coğrafik alanı içerisinde bir yer tahsis edip orada görev yapmasıdır.

45


Örneğin:

Bir ülkede var olan diplomatik temsilcilik binalarını söyleyebiliriz, bunlar temsilciliğini yaptığı ülkenin toprak parçası olarak belirlenmiştir. Büyükel-çilik sınırları içerisinde o ülkenin kanunları geçerlidir fakat elçilik dışarısında bulunduğu ülkenin kanunları geçerlidir.

? SORULAR:1. Bir devlet için coğrafya (toprak) neden önemlidir?2. Devletin sınırları nasıldır?3. Devletin toprağı neleri içerir?4. Devletin suları neleri içerir?5. Devletin hava sahası neleri içerir?6. Dokunulmazlık nedir?


46

3.3. DEVLETİN TEMEL ÖĞESİ OLARAK TOPLUM

Devletin ikinci öğesi toplumdur..Toplum devlet sınırları içerisinde yaşayan insan topluluğudur.Bir ülkenin sınırları içerisinde yaşamak nedir sorusu aklımıza geliyor.

İnsanlar bununla herhangi bir hak kazanıyorlar mı? Bir şey yapmaları ge-rekiyor mu? Koruma altına alınacaklar mı? Çalışmaya hakları varmıdır? Aile kurmaya hakları varmıdır? İktidara katılmaya hakları varmıdır? Barınmaya hakları varmıdır?

Tüm bu soruların cevaplarını öğrenebilmemiz için birey ile devlet ara-sındaki ilişkiyi incelememiz gerekiyor. Bu ilişkiye vatandaşlık deniyor.

Vatandaşlık, devlet ile toplum içerisindeki bireyin arasındaki hukuki ilişki-ler bağını oluşturmaktadır, böylece hem devlete hem de bireye hak ve yükümlü-lükler düşmektedir.

Bireyin devletine karşı bağlı olduğu hak ve yükümlülüklerin bütününe va-tandaşlık denmektedir.

Vatandaşlık, devlet ile bireyin arasındaki hukuki ilişkilerin bağını oluş-turur. Bu durum birey için bağlı olduğu devletin ekonomik, siyasi, vatandaş-lık ve sosyal haklardan yararlanması için bir fırsattır. Fakat buradan çıkacak sonuç, sadece vatandaşın bağlı olduğu devlete karşı hakları olduğu gibi aynı zamanda yükümlülükleri de vardır. Diğer taraftan devletin de vatandaşlarına karşı hak ve yükümlülükleri vardır. Devlet ile vatandaşın arasındaki hak ve yükümlüklerin arasında herhangi bir eşitlik ve birlik yoktur. Devletin daha güçlü kurum olmasından dolayı bireyden neler talep edeceğini ve karşılığın-da neler vereceğini kendisi belirler.

Vatandaşlık, devlet ile bireyin ilişkisi coğrafik değil bireysel (özel) bir bağ ile bağlıdır. Çünkü bireyin başka bir ülkeye seyahati sırasında vatandaş-lık bağı bitmemektedir yani bu durumda hak ve yükümlülükler başka bir ül-kede olsa dahi devam etmektedir.

Her devletin vatandaşlığa alınma ve vatandaşlıktan çıkma işlemleri için kendi kuralları ve uygulamaları vardır.

47


Vatandaşlığa alınmada kullanılan esaslar şöyledir:a) Doğum ya da kan bağı esası, jus sanguinis buna göre çocuğun

anne babasının bağlı olduğu ülkede vatandaşlığı kazanıyor.b) Toprak esası, belli bir coğrafya da ya da ülkede doğmak, jus soli.

Buna göre çocuk doğduğu ülke toprağının vatandaşlığını alıyor.c) Sürekli oturma ya da ikametgâh esası, jus domicile, yabancı bir

ülke vatandaşının daha önce devlete yapmış olduğu başvuru üzerine yetki-lilerin vatandaşlığa karar verme durumu.

Vatandaşlıktan çıkartılmada kullanılan esaslar şöyledir:a) Vatandaşın ölümü esası – vatandaşlık kural olarak kişinin ölümü

ile son bulmaktadır.b) Reddetme esası, bu esasa göre vatandaşlık için başvuran kişinin

talebi tüm koşulları doldursa bile yetkili organlar tarafından reddedilebilir.c) Çıkartma esası, vatandaşlıktan çıkartma beyanı, gereken koşullar

oluştuğunda tek tarafl ı devlet tarafından verilmektedir. Bazı devletler vatan-daşlıktan çıkartma işlemini devlet çıkarlarına zarar verdiğini tespit ettiğinde kişiye ceza olarak vermektedirler. Bazı durumlarda çifte vatandaş olan biri-nin sadece bir vatandaşlıktan çıkartılması olabilir fakat (apatrid) vatansız kal-mama durumu hariçtir.

d) Vazgeçme esası, vazgeçme tek tarafl ı beyan ile kişinin devlete başvurmasıyla ortaya çıkar fakat bunun için kanunun öngördüğü koşulları taşıması lazım.

Vatandaşlığı kazanmada ve kaybetmede birçok farklılıkların oluşma-sından dolayı, birçok devletin aşağıdaki haklarının olduğunu görebiliriz:

Apatrid (vatansız kişi) Bipatrid (çifte vatandaş olan kişi) Polipatrid (ikiden çok vatandaşlığı olan kişi)

Bir devletin sınırları içerisinde diğer ülke vatandaşları da yaşayabilirler. Bunlara yabancı denilmektedir.


48

Yabancıların yaşadıkları ülkeye karşı diğer vatandaşlara nazaran sınırlı hak ve yükümlülükleri vardır. Örneğin, siyasi haklardan yararlanamamakta-dırlar.

Aslında göz ardı edilmemesi gereken bir konu da, devletin meşruluğu ilkesidir, ülkede yaşayan herkes için geçerlidir başka bir deyişle yabancılar ile ülkenin kendi vatandaşlarına karşı aynıdır.

? SORULAR:1. Bir devlette halk neyi kapsamaktadır?2. Vatandaşlık kavramından neyi anlıyorsunuz?3. Vatandaş kavramından neyi anlıyorsunuz?4. Vatandaşlık nasıl bir ilişkidir?5. Vatandaşlık neden önemlidir?6. Devlette Vatandaş olmak ne anlama geliyor?7. Vatandaşlığa alınmada kullanılan esasları açıklayınız.8. Vatandaşlıktan çıkartılmada kullanılan esasları açıklayınız.9. Yabancı ne demektir?10. Devlet ile birey arasındaki bazı hak ve yükümlülükleri sayınız.

ÖDEV:1. Makedonya’da vatandaşların kullandığı hangi hakları yabancılar

kullanamıyor? Düşününüz.

PROJE:1. Makedonya’da vatandaşlığa alınma ve vatandaşlıktan çıkma ile ilgili

kuralları bulunuz.

49


3.4. DEVLETİN TEMEL ÖĞESİ OLARAK KAMU OTORİTESİ

Günlük yaşamımızda otorite örneklerine fazlasıyla rastlayabiliriz örne-ğin, ebeveyinler, öğretmenler, müdürlerin otoritesi v.s. Tüm bu otoriteler iki subje arasında ilişkiyi oluşturuyor, bunlardan bir tarafı yöneten diğer tarafı yönetilen durumundadır.

Kamu otoritesi, sosyal ilişki olarak iki tarafl ı (eşit durumda olmayan sub-jeler) anlamı olan, bunlardan bir taraf emir verme yetkisine sahip diğer taraf ise bağımlı olan ve bu emirleri dinleyen ve uygulaması gereken taraftır.

Kamu otoritesi kavram olarak diğer otoritelerden farklılık gösterme-mektedir (ebeveyinler, öğretmenler, müdürlerin otoritesi v.s. gibi aynı şekil-de emir veren ve emirleri uygulayan prensipleri üzerine kurulmuştur). Yine-de otorite ve kamu otoritesi kavramları arasında farklılıklar bulunmaktadır. Otorite sahipleri geniş alamda fiziki gücün tekelini elinde tutmuyorlar, onlar sadece (moral, eğitim ve pedagojik) yöntemlerle etkili oluyorlar. Fiziki gücün tekelini elinde bulunduran tek otorite, kamu otoritesidir. Fakat organizas-yonlar hatta bireyler de fiziki güç için araçlar kullanabilir örneğin silah gibi, lakin devletin fiziki gücüne karşı kimse bu araçları kullanmaz. Devlet, ne ka-dar, ne zaman, nerede bu fiziki güç araçlarını kullanılacağını belirler. Kamu otoritesi fiziki güç araçlarının tekelini elinde bulundurduğu için akla gelen soru devlet otoritesinin bağımsızlığı konusudur.

Bağımsızlık sözünün yüksek ve yüce anlamı vardır. Kamu otoritesi ba-ğımsızlık kavramından oluşuyor çünkü devlet, bağımsızlığı sınırsız bir şekil-de tüm ülke topraklarında uygulayan organdır. Bağımsızlığa göre otorite, ülke topraklarında meşrutiyeti tek olan ve kamu otoritesi olarak aşağıdaki öğelere göre temsil edilmektedir:

Kamu (Devlet) otoritesinin bağımsızlığı bunun anlamı devletin meşrutiyetinin ve kararları almada bağımsız ve özgür olduğunu açıklar ve kararları getirirken dışarıdan hiçbir etkinin olmayacağını belirtir. Dışarıdan gelebilecek etkiler devletin gücü dâhilinde değil-dir. Yani dışarıdan gelen etkilere rağmen devletin bağımsız bir şekil-de karar verebilmesidir.


50

Üstünlük bunun anlamı devlet otoritesi ülkenin toprakları içerisin-de en üst derecededir ve bu üstünlüğe karşı başka hiçbir güç odağı olmaz ve ona rakip olamaz. Yani ülke topraklarında başka otoriteler olabilir (hatta mevcuttur) fakat en yüksek otorite devlet otoritesidir. O herkes için geçerli ve her organizasyonu kapsayan hukuk kuralla-rını düzenlemektedir.

Kamu (Devlet) otoritesinin sınırsızlığı daha önceki iki öğeyi de içine almaktadır. Yani kamu otoritesi istediği uygulmayı, istediği hu-kuk kuralını getirebilir ve herkes bunu uygulamak zorundadır.

Devlet otoritesinin öğelerinde görmüş olduğumuz bu üstün güç bazı durumlarda kötü şekilde kullanıma açıktır. Kötü kullanımı ortadan kaldırmak için modern devletler, otoriteyi dağıtma konseptine gitmişlerdir, buna göre devlet otoritesinin organları yasama, yürütme ve yargı kollarına ayrılmıştır, (resim 4 bak).

Bu dağılım iki temel üzerine kurulmuştur:1. devletin otoritesinin görevleri birkaç devlet organları arasında da-

ğıtılması,2. bu organların görevlerini yerine getiriken bağımsız olmaları ve kar-

şılıklı gözlem ve denetimin yapılması.

? SORULAR:1. Devlet otoritesi kavramından ne anlıyorsunuz?2. Devlet otoritesi ve geniş anlamda otorite arasındaki temel farklar

nelerdir?3. Devlet otoritesinin öğelerini sayınız?4.Devlet otoritesinin görev dağılımının olması ne şekilde kötü kullanımı

engellemektedir?

51


YASAMAParlamento, Meclis

YÜRÜTMEBaşbakanlık,

Devlet Başkanı

DEVLET OTORİTESİNİN

DAĞILIMI

YARGIMahkemeler

Resim 4. Devlet Otoritesinn Dağılımı


52

3.5. DEVLET ORGANİZASYONU VE DEVLET ÖRGÜT ÇEŞİTLERİ

Parlamento, başbakanlık, bakanlıklar, mahkemeler, savcılık, cumhur-başkanı ve diğerleri devlet örgütlerini oluşturuyor ve hepsinin yerine getir-mesi gereken görev ve yetkileri6 vardır.

Devlet organizasyonun temel karakteristik özelliği, görevleri yerine geti-ren birçok önemli uzman örgütlerden oluşmasıdır.

Çeşitli devlet örgütleri

Devlet örgütü, devlet organizasyonun bir parçası olup, kuruluşu ve yetki-leri kanun ile belirlenir ve yetkileri çerçevesinde kısmi düzenlemeler getirebilir.

Devlet organlarının çeşitleri:1. Silahlı ve Sivil2. Karar verici ve Uygulayıcı3. Tekil ve Kollektif

1. Silahlı ve Sivil Devlet Örgütleri

Bu iki devlet örgütü olmasaydı hiçbir devlet organının bugüne kadar yaşama şansı olmayacaktı.

Silahlı devlet örgütü fiziki güç kullanan ve sınırlı sayıdaki askeri kişiler-den oluşmaktadır.

İki şekilde karşımıza çıkıyor:a) Askeri güçb) Polis (kolluk) gücü

Askeri güç, savunma hedefl i olan, düzeni ve barışı sağlayan ve dışarı-dan gelebilecek saldırılara karşı devletin toprak bütünlüğünü korumaktır. Bazı durumlarda askeri güç ile devletin içindeki huzur ve düzen sağlanabilir ancak özel durumlarda, afet zamanlarında, isyanlarda ve devrim teşebbüsle-rinin oluşması durumda böyle bir güce başvurulabilir. Böyle bir güç ancak

6 Vekaletname, bir organın yerine getirmesi gereken iş için onay alması. Örneğin Meclis kanun yapmak için yetkilidir.

53


polis güçlerinin yetersiz olduğu durumlarda ya da güvenliği sağlayamadık-ları durumlarda devreye girer. Onlar sürekli eğitim görmekte fakat sadece olağanüstü ya da savaş durumunda müdahale ediyorlar.

Polis gücü, silahlı organ olarak amacı devlet içinde toplumsal düzeni ve huzuru sağlamaktır. Aynı zaman-da fiziki baskının ilk hukuksal uygulayıcısıdır. Ülke va-tandaşlarının huzur ve düzenini sağlayarak kuralları çiğneyenleri tutuklayabilir ve hapise atabilir. Askeri güce karşılık polis hergün görev yapmakta ve halkla

içiçe çalışmaktadır. Polis teşkilatı görev süresince üniforma taşımakta ve çe-şitli baskı malzemelerine sahiptirler (silah, hapishaneler v.b.)

Sivil ya da halk örgütleri, hiçbir fiziki güç kullanmayan fakat çeşitli işlemler (kanun-lar) getiren organlardır. Örne-ğin; parlamento, mahkeme-ler, başbakanlık, ba kanlıklar.

2. Karar verici ve uygulayıcı örgütler

Hiyerarşi ve bağlılık devlet organizasyonunun temel taşlarıdır. Bu bağlamda, alt ve üst organlar arasında bazı düzensizlikler olabilir yani karar veren ve kararları uygulayan organlar arasındaki ilişki. Karar verici mi yoksa uygulayıcı mı olacağı, devlet organizasyonunun içindeki konuma bağlıdır. Alt organlar her zaman üst organın emir ve kararlarını yerine getirirler yani uygulayıcıdırlar.

Devlet organlarında hiyerarşi bağlılık ve rütbelik durumuna göre yapı-lır. Alt durumda olan bir devlet organının hukuki (yaptığı işlemler) anlamda bağlı olduğu üst organa karşı sorumluluğu vardır ve altın işlemi üstün işle-mine uygun olması gerekmektetir. Günümüz modern toplumlarında en üst organ parlamentodur.


54

Örneğin Makedonya’da mahkemelerin hiyerarşik yapısına baktığımızda: (re-sim 5 bak).

Mahkemelerin Dağılımı

Yüksek (vrhoven) Mahkeme

Temyiz (apelacionen) Mahkemesi

Genel (osnoven) Mahkemeler

Resim 5. Mahkemelerin hiyerarşik yapısına

3. Tekil ve Kollektif örgütler

Devlet organlarının tekil ve kollektiv organlara ayrılmasının nedeni bu organlarda kararların bir kişi mi yoksa birden fazla kişi tarafından mı verildi-ğine bağlıdır.

Tekil (bireysel) örgütlerde kararlar organ adına tek kişi tarafından veril-mektedir, örneğin (devlet başkanı).

Kollektiv örgütler, çalışmalarını ancak birçok kişinin (ya da ona bağlı üyelerin) katılımı ile kollektif kararlar alarak yerine getirirler. Örneğin, (mec-lis, başbakanlık, komisyonları). Bu or-ganların çalışma mantığına göre ço-ğunluk (yeter sayısı) kavramının oluş-ması lazım.

Çoğunluk kavramı ile bir kollektif örgüt çalışmaya başlamasının yanın-da aynı zamanda bu örgütlerin kararlarını alırken de çoğunluğu oluşturma-ları gerekiyor.

55


Karar Yeter sayısı, kollektif örgütlerde çalışmaların başlaması ve kararla-rın onaylanması için üyelerin en küçük (asgari) sayısı anlamına gelmektedir.

Hukukta karar yeter sayısı iki şekilde oluşmaktadır:a) Basit çoğunlukb) Nispi çoğunluk

a) Basit çoğunluk, buna göre bir kurumun karar alabilmesi için yani toplantıya başlaması için üyelerin yarısından +1 fazlası hazır bulunması ge-rekiyor. Basit çoğunluk iki şekilde ortaya çıkar:

Salt çoğunluk, halihazırda bulunan mevcut üyelerin yarısı +1 üyenin oy kullanması gerekiyor.

Mutlak çoğunluk, toplam üyelerin yarısı +1 üyenin oy kullan-ması gerekiyor.

b) Nispi çoğunluk, bu kurala göre toplanma ve karar almada toplam üyelerin 2/3 ya da 3/4 oyu gerekmektedir.Örneğin,Makedonya Cumhuriyeti parlamentosunda 120 üye vardır. Parlamentonun toplanması için 61 üyenin hazır olması gerekmektedir. Eğer kanunun getirilmesi için salt çoğunluk aranmış olsaydı o zaman onun için halihazırda bulunanlardan 31 üyenin oy kullanması gerekiyor.Eğer mutlak çoğunluk istenmiş olsaydı o zaman üye sayısı en 61 olması gerekiyordu. Eğer nispi çoğunluk istenmiş olsaydı olumlu oy için 81 üye oy vermesi gerekiyor.

Oy kullanma işleminde üç yöntem kullanılmaktadır yani üç şekilde oy veriliyor:

EVET HAYIR ÇEKİMSER


56

Makedonya Cumhuriyetinde bazı kanunlar için özel çoğunluklar söz konusudur, bunlara Badenter ya da çifte çoğunluk denmektedir.

* Çoğunlukla getirilen kararlarda, Makedonya da çoğunluk olmayan toplu-lukların milletvekillerinin de çoğunluk beyanlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Örneğin yerel yönetimler kanununun kabul edilmesi için 81 milletvekilinin olumlu oyu gerekiyor, yani aynı zamanda Makedonya da çoğunluk olmayan toplulukların milletvekillerinden en az yarısının olması gerekiyor. Sonuç olarak, kanunun kabul edilebilmesi için çoğunluk olmayan 20 milletvekli (Arnavut, Türk, Sırp ve Ulah) varsa, bunlardan en az 10 milletvekilinin olumlu oy kullanması gerekiyor.

? SORULAR:1. Polisin ve Askerin temel görevleri nelerdir?2. Devlet örgütünün temel taşlarını oluşturan öğeler nelerdir?3. Devlet örgütünün karar alıcı mı yoksa karar verici mi olacağı nereden

belli oluyor?4. Kollektif ya da bireysel örgütler neye göre ayrılmıştır?5. Karar yeter sayısı nedir?6. Ne tür karar yeter sayısı biliyorsunuz?

ÖDEV:1. Ülkede tüm devlet yönetimi askeri yönetimin elinde olmuş olsaydı ne

olurdu? Düşününüz.2. Bireysel ve kollektiv örgütlerde karar vermenin olumlu ve olumsuz

yönlerini düşününüz.3. Sınıfınızda nisbi ve mutlak çoğunluğa göre kararların nasıl

getirildiğini hesaplayınız.

57


YÖNETİM DÜZENİ

Amaç:

yönetim düzeni arasındaki farklılığı öğrenmek, devlet başkanının görevlerini öğrenmek, devlet ile monarşi arasındaki farklılığı öğrenmek.

59


4. YÖNETİM DÜZENİ

4.1. DEVLET BAŞKANI

Yönetim şekli devlet başkanın bu göreve nasıl geldiği ile belirlenmek-tedir.

Devlet başkanı birey ya da organ olarak devleti hem yurt içinde hem de yurt dışında temsil etmektedir.

Devlet başkanının durumu birçok etkene bağlıdır. Birçok ülkede var olan ancak genel anlamıyla devlet başkanı kurumunun farklı olmasında en önemli nokta o ülkenin monarşi ya da cumhuriyet düzeni ile yönetilmesi-ne bağlıdır. Monarşilerde devlet başkanı bir kişi Monark tarafından temsil edilir ve babadan oğula geçer. Cumhuriyet düzeninde devlet başkanı seçim yoluyla işbaşına gelir ve ona cumhurbaşkanı denir. Cumhuriyet düzeninde ayrıca devlet başkanlığı kollektif örgüt olabilir bunun adına icra komitesi ya da cumhurbaşkanlığı denir.

Devlet başkanının birçok yetkileri vardır ve bunları içeriye yönelik ve dışarıya yönelik yetkiler olarak ayırabiliriz. Yinede her devlet kendi devlet başkanının yetkilerini düzenlemektedir. Devlet başkanının içeriye yönelik önemli yetkileri şunlardır:

1. Kanunları7 onaylamak;2. Hükümeti kurmak için yetki vermek;3. Yüksek devlet temsicilerini atamak;4. Silahlı kuvvetleri yönetmek;5. Ödül (nişan) dağıtmak;6. Genel af çıkartmak;

7 Meclis yasama gücü olarak kanunları yapar, kanunlar resmi gazetede yayınlanmadan önce Cumhurbaşkanı tarafından onaylanır ya da düzeltilmesi için tekrar Meclise geri yola-nabilir.


60

Devlet başkanının dışarıya yönelik önemli yetkileri şunlardır:1. Uluslararası ilişkilerde devleti temsil etmek,2. Uluslararası anlaşmaları imzalamak,3. Uluslararası politika oluşturulmasında katkıda bulunmak,4. Yurt dışında olan büyükelçileri ve diğer görevlileri atamak,5. Uluslararası diplomatlardan iyi niyet mektuplarını almak.

? SORULAR:1. Devlet Başkanı terimini açıklayınız.2. Yönetim şekline göre devletler nasıl ayrılır?3. Devlet Başkanının bazı yetkilerini açıklayınız.4. Organizasyon şekline göre Devlet Başkanı nasıl olabilir?

ÖDEV:1. “Makedonya Devletinde Cumhurbaşkanı`nın konumu” konusunda

ödev yazınız.

61


4.2. MONARŞİ

Monarşinin en temel karakteristik özelliği Devlet Başkanlığı vesayet üzerine birinden diğerine geçmesidir. Monarşilerde Devlet Başkanı farklı şe-killerde isimlendirilebilir, bunlar kral, sultan, vezir, firavun, şah v.b.

Birçok ünvana rağmen monarşilerde ortak nokta monark unvanı takip etmektedir. O her zaman tek kişidir, yani “monos” kelimesinden türeyen mo-narşi – tek kişilik yönetim şeklidir.

Kural olarak monark ölene kadar yönetiyor, onun görevi değişmezdir. Monark’ın diğer vatandaşlara göre kendine özgü ayrıcalıkları vardır, bu onun kişiliğinden ve konumundan (statüsünden) ortaya çıkmaktadır.

Geçmişte yönetim mutlak şekilde monarkların elindeydi ve onu kısıtla-yacak hiçbir kanun mevcut değildi. Mutlak yönetimde devlet başkanlığı ve başbakanlık aynı kişi tarafından yönetilmekteydi ve onu kontrol edecek hiç-bir mekanizma yoktu. Örneğin, XIV Lui8 zamanında Fransa. XVII y.y. kadar monarklar tüm dünya da yöneten kişiler olarak ortaya çıkmışlardır. Monark-ların yönetimdeki en rahat zamanları XIV-XV y.y. arasındaydı çünkü krallar ve kraliçeler vesayet sistemine göre tüm Avrupa’yı yönetmişlerdir.

Bugünkü monarklar anayasal bir kurum halindedir. Yani onların yetkisini kısıtlayacak bir anayasa var. Monarklar vesayet sistemine göre yinede devlet başkanıdır fakat yürütme seçilmiş kişilerin elindedir (parlamento gibi). Günümüz monarşi ülkeleri Büyük Britanya, Hollanda, Belçi-ka, İsveç, Norveç, Japonya v.b. Bunlardan birço-ğunun yetkileri semboliktir, yani törenseldir.

Monark egemenliğini sürdürüyor fakat yö-netmiyor. Brunei, Suudi Arabistan ayrı konum-dalar çünkü burada monarkların yüksek siyasi gücü bulunuyor.

8 Tarih Ansiklopedisi, Mladinska Kniga Skopje, 2009, s.279, “Devlet, o benim”-XIV Lui Fran-sa’yı yönetmesi tanrı tarafından ona verilmiş kutsal bir görev olduğunu sıkı bir şekilde orta-ya koymuş, yönetimi boyunca danışmanlarına, milletvekillerine ve bilim adamlarına kesin-likle danışmamıştır.


62

? SORULAR:1. Monarşi nedir?2. Monarşinin temel özelliği nedir?3. Günümüz monarşilerde monark’ın gücü nedir?

63


4.3. CUMHURİYET

Cumhuriyet terimi Latince res publica kelimesinden türemiş olan ve kamu işi ya da genel güzellik anlamına gelmektedir. Yönetim şekline göre bugün birçok ülke cumhuriyet sistemine göre yönetilmektedir.

Cumhuriyetin özelliklerine baktığımızda seçilmişlik, sorumluluk ve yetki genişliği kavramlarının ön planda olduğunu görürüz.

a) Seçilmişlik – devlet başkanı, bireysel ya da kollektif örgüt olsun belli bir zaman için seçiliyor. Seçimleri genel seçim olarak halk yapabilir, yar-gı organı yapabilir ya da bunun için seçilmiş özel bir organ tarafından yapı-labilir.

b) Sorumluluk – Devlet başkanı cezai ve siyasi olarak sorumludur. Buradan çıkan sonuç, devlet başkanının mutlak hakimiyeti ve sorumluluğu yoktur dolayısıyla yapmış oldu görev ve yerine getirdiği işlemler konusunda sorumluluğu vardır.

Cumhurbaşkanı cezai olarak da sorumludur. Kanunlara karşı herkesin sorumlu olduğu gibi Cumhurbaşkanı da sorumludur. Cezai suç işlendiği za-man, Cumhurbaşkanı`nın diğerlerine göre tek avantajı suçun dikkatlice in-celenmesi ve yargılamanın özel organ ve hakimler tarafından yapılmasıdır. Cumhurbaşkanı görev süresi dolmadan da değiştirilebilir.

c) Yetki genişliği - Cumhurbaşkanının daha önce anayasa ve yasalarla belirlenmiş yetkileri vardır.

Cumhurbaşkanı`nın seçilme biçimi ve yetki genişliği kavramlarına göre Cumhuriyet: Başkanlık, Parlamenter ve Meclis seçeneklerine göre ayrılır.

a) Başkanlık – bu sistemde Cumhurbaşkanı`nın güçlendirilmiş yürüt-me gücü vardır. Çünkü bu sistemde Cumhurbaşkanı hem Başkan hemde yü-rütmenin başıdır. Başkan, bakanları seçiyor ve bakanlar görevleri dolayısıyla Başkana karşı sorumludurlar. Başkan halk tarafından yapılan seçimlerle ya da halkın seçtiği seçmenler tarafından seçilmektedir, Amerika Birleşik Dev-letlerinde olduğu gibi.


64

Yasama gücü parlamentoyu oluşturuyor. Parlamento tarafından getiri-len yasalara karşı Başkanın veto etme (askıya alma) yetkisi vardır.9

b) Parlamenter - bu sistemde Cumhurbaşkanı`nın zayıfl atılmış yürüt-me gücü vardır. Bu onun seçilmişlik şartına göre belirlenir. Parlamento, baş-kanı seçiyor ve parlamentoda yürütme gücünün başı en fazla oy almış par-tinin başkanı oluyor ve parlamento yürütmenin süresini belirliyor. Hükümet parlamentoya karşı sorumludur Başkana karşı değil. Hükümet parlamento-da çoğunluğu elinde bulundurdukça iktidarda kalmaktadır. Bu sisteme ör-nek olarak Almanya verilebilir.

c) Meclis - bu sistemde Cumhurbaşkanı`nın en az yürütme gücü var-dır. Meclisin siyaseti yürütmede çok önemli merkezi gücü vardır. Hükümet, meclis tarafından belirlenen yetkileri yerine getirmesi gerekmektedir. Cum-hurbaşkanlık görevi, hükümet içinden seçilen bir bakan tarafından hem ba-kanlık yetkisini hem de cumhurbaşkanlık yetkisini devam ettirerek yerine getirilmektedir.

Bu sisteme örnek olarak İsviçre verilebilir.

? SORULAR:1. Cumhuriyet nedir?2. Cumhuriyetin temel özellikleri nelerdir?3. Cumhuriyet çeşitlerini sayınız ve onların karakteristik özelliklerini

belirtiniz.

ÖDEV:1. Makedonya Cumhuriyeti hangi cumhuriyet sistemine düşmektedir?

Düşününüz.

PROJE:1. Ödev hazırlayınız - Devletler ve onların yönetim sistemleri hakkında

bilgi veriniz ve en az iki devlet arasında karşılaştırma yapınız.

9 Başkan, kanunu onaylamayarak veto edebilir ve kanunun yürürlüğe girmesini engelleye-bilir.

65


SİYASET SİSTEMİNİN ÇEŞİTLERİ (REJİM)

Amaç:

siyasi rejim terimini öğrenmek, siyasi rejim türlerini öğrenmek, otokrasi ve demokrasi aradındaki farkları öğrenmek. demokrasi hakkında bilgi sahibi olmak demokrasi çeşitlerini öğrenmek referandumun demokratik hak olarak önemini anlamak

67


5. SİYASET SİSTEMİNİN ÇEŞİTLERİ (REJİM)

5.1. SİYASET SİSTEMİ (REJİM) KAVRAMI VE ÇEŞİTLERİ

Siyaset sistemi (rejim); en üst şekilde organize olmuş devlet iktidarı yani devlet ile halkın arasındaki ilişkiye denilmektedir.

Siyaset sistemi bize devlet iktidarında kimlerin egemen olduğunu açıklar, halk mı yoksa başkası mı, çoğunluk mu yoksa azınlık mı.

Bilim literatüründe devlet için üç çeşit siyasi rejimden söz edilmektedir:a) Demokratik – bu siyasi rejimde egemenlik halkın elindedir. Devlet

işlerinde kararları halk vermektedir. İnsan haklarına saygı gösterilmekte ve garanti altına alınmaktadır. Kanun önünde herkes eşittir. İktidar halk adına yapılmakta ve çoğunluğa göre karar verilmektedir.

b) Otokratik – bu siyasi rejimde iktidar bir kişinin ya da az sayıda kişi-nin sınırsız yetkilerle iktidara sahip olmasıdır.

c) Totaliter – bu siyasi rejimde insan hak ve hürriyetlerine çok az saygı gösterilmekte ya da tamamen yok sayılmaktadır. Toplumsal yaşam sıkı de-netim altında tutulmaktadır. Devlet iktidarı; resmi ve kültürel yaşamı, tarımı ve siyasi aktiviteleri yönlendirmekte, özel girişimleri engellemekte, konuşma hakkını engellemekte ve diktatörlüğü getirmektedir. Yöneticilerin, toplum ve toplumun düşünce yapısı üzerinde mutlak egemenliği söz konusudur.

Uzun demokratik geçmişi olan ülkelerde demokratik rejim uygun bir yapı olurken, otokratik ve totaliter siyasi rejimler yapılarına göre antidemok-ratik ya da mutlakiyetçi olduklarını söyleyebiliriz.


68

5.2. DEMOKRATİK OLMAYAN SİYASİ REJİMLER

Demokratik olmayan siyasi rejimler farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Tüm bunların ortak noktası siyasi iktidarın çok küçük azınlığın elinde olması, kural olarak dar çerçevede iktidarın azınlık olanların elinde, hatta iktidarın tek bir kişinin elinde olmasıdır. İnsan hak ve hürriyetlerine çok az saygı gös-terilmekte ya da tamamen yok sayılmaktadır. Genelde iktidarda kalabilmek için antidemokratik yollara başvurulmaktadır.

Demokratik olmayan siyasi rejim çeşitleri

Demokratik olmayan (mutlakiyetçi) siyasi rejim çeşitleri arasında aşa-ğıdakileri sayabiliriz10: (resim 6 bak) Otokrasi Despotluk Tiranlık Diktatörlük Aristokrasi Oligarşi

Otokrasi – anlamı autos tek/sadece ile krateo yöneten anlamına ge-len eski yunan kelimelerinden türemiştir. Halk dili ile söylenirse tek kişinin yönetimidir. Otokratik rejimde iktidarın tamamı otokratın elindedir ve bi-reysel olarak sınırsız ve mutlak egemendir. Bu ülkede otokrat kendi istek-leri doğrultusunda hareket ederek iktidarını kişisel ikna gücüne dayanarak yönetir.

Despotluk – siyasi düzen içerisindeki anlamı, bir ya da birkaç kişinin mutlak ve sınırsız yönetimi, diğer kalanların ise hiçbir haklarının olmadığı yani köle gibi kullanıldığı rejimdir. Bu rejimin en önemli karakteristik özelliği insanların toprakları, hayatları hatta düşünceleri bile despotun kontrolu al-tındadır. Aynı zamanda bu rejimin özelliklerinden biri de orta sınıfın (zanaat-çılar, ticaret) güçlenmesine izin verilmemesidir, çünkü bu durumda üçüncü

10 Petrovski. D, Demokratiya ve Gragansko Pravo, s.23-29

69


ekonomik güç oluşmasından kaçınılmaktadır. Dolayısıyla bu rejim askeri ta-bakayı güçlendirerek iktidarını güçlendirmeyi hedefl emiştir.

Tiranlık – bu siyasi rejimde, iktidara zoraki ve kanunsuz bir şekilde ge-linmektedir. Tiranlık ile despotluk arasında yakından benzerlikler bulunmak-tadır. Her iki siyasi rejimde de iktidar halkı zoraki, kanunsuz, sürekli korku yayarak ve katı cezalar ile yönetmektedir. Nikola Makyavelli 1513 yılında yaz-mış olduğu “hükümdar” adlı kitabında tiranlığı özel bir şekilde açıklamıştır. Buna göre, hükümdar11 iktidarını ve devletini yönetebilmek için sürekli bir şekilde kötülük yapabilir.

Diktatörlük – bu siyasi rejimde bir kişi ya da küçük bir grubun darbe ile iktidara gelmesidir. Teoride iki tür diktatörlük bilinmektedir, bunlar:

Sezarlık ya da Bonapartlık –Romada Gay Yuliy Sezar ve Fransada Napoleon Bonaparte tarafından uygulanmıştır. Bu yönetim, liderin güçlü iktidarı olarak ortaya çıkar.

Onların demokratik şekil vermek için halkın görüşünü dolaylı yol-dan almak için gayret göstermiş olsada, yinede halkın, iktidarı kısıt-layacak yeteri dercede siyasi araçları yoktu.

Totaliter diktatörlük - bu siyasi rejimde toplum devlet tarafından mutlak bir baskı ve kontrol ile aşağılanmaktadır. Faşizmi, Nazizmi ve Stalinizmi totaliter diktatörlüğe örnek gösterebiliriz.

Aristokrasi – bu siyasi rejim soyluların iktidarı, yani diğer insanlardan daha soylu ve asil olanların iktidarıdır. Bu soyluluk genellikle kan bağına göre belirlenmektedir. Bu iktidar şekli çok az bir şekilde bağımsız olarak ortaya çı-kar ve tüm monarşi şekillerinde vardır.

Oligarşi – aristokrasiye benzeyen bir siyasi rejimdir. Fakat aristokrasi-de iktidarda olan kişilerin sayısı azdır yani en iyiler ve akıllılardan oluşur, fa-kat oligarşide azınlık iktidardadır ve zengindirler.

11 Makiyaveli. N, Yönetici, “Halklara hizmet eden yöneticilere karşı soruşturma yapamayız. Yönetici kazanmak için uğraş versin ve kullanacağı yöntemler sevilecek ve herkez onları konuşacaktır...”


70

DEMOKRATİK OLMAYAN REJİMLER

OTOKRASİ

DESPOTLUK

TİRANLIK

DİKTATÖRLÜK

ARİSTOKRASİ

OLİGARŞİ

Resim 6. Demokratik olmayan siyasi rejimler

? SORULAR:1. Siyasi sistem (rejim) kavramını açıklayınız.2. Ne tür siyasi sistemler (rejimler) vardır?3. Demokratik olmayan siyasi rejimlerin genel özellikleri nelerdir?4. Demokratik olmayan rejimleri sayınız.5. Demokratik olmayan rejimlerde insan hakları kurulabilir mi?

71


5.3. DEMOKRATİK SİYASAL REJİM

Demokrasi kelimesi yunanca–demos- halk ve krateon- yönetmek kelimle-rinden oluşmakta, yani halkın yönetimi demektir.

Demokrasi, gücün organize olmuş şeklidir. Demokraside iktidarın gö-rev süresi halkın vermiş olduğu oylarla belirlenmektedir.

İki çeşit demokrasi vardır:a) Dolaylı ya da temsili demokrasi. Bu tip demokrasilerde halk ken-

di adına siyasi kararlar alan temsilcileri seçer.b) Doğrudan demokrasi. Bu tip demokrasilerde halk doğrudan ikti-

darı kullanmaktadır. İktidarı kullanırken, özel organlar ya da temsilciler bu-lunmamakta halk siyasi kararların getirilmesinde kendisi oy kullanmaktadır.

Demokrasi için söylenen sözler

“DEMOKRASİ RUHU DIŞARIDAN EKLENEMEZ. HALKIN KENDİ İÇİNDEN DOĞMASI GEREKİR.”

Mahatma Gandi

“DEMOKRASİ, HALKTAN, HALKLA VE HALK İÇİN YÖNETMEKTİR.”

Abraham Linkoln

“DEMOKRASİ, BİZİ HAK ETTİĞİMİZDEN DAHA İYİ YÖNETİLMEYE-CEĞİMİZİ GARANTİ EDEN BİR SÜREÇTİR.”

Corc Berner Şo

“DEMOKRASİ KOŞMAZ FAKAT SONUCA DAHA GÜVENLİ ULAŞIR.”Gete


72

5.3.1. DOLAYLI (TEMSİLİ) DEMOKRASİ

Kime oyumu kullanayım?

Dolaylı (temsili) demokrasi halk tarafından seçilen temsilciler eliyle iktidarı kullanmaktır.Halk tarafından seçilen temsilciler iktidarın en yüksek organı için seçiliyor ve görev süreleri belirlidir.

İki tür görev süresi mevcut:a) temsili – bu görev süresinde, temsilcilerin görev süreleri içerisinde

yaptıkları işlerden dolayı seçenlere karşı sorumlu değildir. Onlar görev süresi zarfında geri çağırılamazlar.12

b) zorunlu – bu görev süresi diğerinin tam tersidir. Temsilciler, görev süreleri boyunca yaptıkları işlerden dolayı seçenlere karşı sorumludur ve her an geri çağırılabilirler.

Demokrasinin kendini doğrudan temsil etmenin en önemli ifadesi temsili demokrasidir ve şu şekilde ayrılır:

a) Serbest seçimlerb) Temsili makam (parlamento, meclis, kongre)

İnsanlar genelde iktidara temsilci seçmek için oylamaya katılır. Temsili demokaside halk, iktidarı doğrudan kullanmaz, sadece iktidarı kimin kulla-nacağını belirler. Halk, temsilcilerinin kim olacağını belirlemek için seçimler düzenlenir. Serbest seçimler demokrasinin temel taşlarındandır.

12 Makedonya Cumhuriyeti Anayasası 62. madde 3. ve 4. fıkra, “Milletvekilleri halkı temsil eder ve mecliste kendi inandığı şeylere göre karar verir.” “Milletvekilleri geri çağırılamazlar”

73


Bugün birçok dünya ülkesinde seçimler, herkesin eşit oya sahip oldu-ğu, doğrudan ve gizlilik prensibine göre belirlenmektedir.

Seçme-Seçilme hakkı şu şekilde olabilir:a) Aktif seçme hakkı - oy kullanmak ve birini seçme hakkını ifade

eder. Reşitliğe ermiş olan herkes bu hakkı kullanır.b) Pasif seçme hakkı – birinin seni temsilci olarak seçme hakkını ifa-

de eder. Bu seçilme hakkı ileriki yaşlarda orta çıkar, bu genelde hangi görev için seçim yapılacaksa ona göre değişir.

Seçimler şu seçim sistemine göre yapılmaktadır:1. Çoğulcu seçim sistemi – bu sistem en basitidir çünkü burada aday-

lar arasında en fazla oyu almış kişi seçilmektedir. Seçmen kendi ada-yını çevreleyip zarfı seçim kutusuna atması gerekiyor.

2. Orantılı (nispi) seçim sistemi – siyasi partiler genel seçimlerde al-dıkları oy kadar mecliste ona göre orantılı bir koltuk sayısı kazan-maktadır. Teoride bu model parti listesi gibi bilinir, çünkü halk, siyasi partiye oy kullanır ve onun belirlemiş olduğu listeye göre oyunu ve-rir.

3. Karma seçim sistemi – bu seçim sistemine göre adayların bir bölü-mü çoğunluk seçim sistemine diğer bölümü ise orantılı seçim siste-mine göre seçilir.

Seçmenler ya da seçme hakkı olan herkesin, seçim hakkını cumhur-başkanlığı seçimlerinde, parlamento seçimlerinde ve yerel seçimlerde orta koyar.


74

? SORULAR:1. Demokrasi kavramını açıklayınız.2. Ne tür demokrasi vardır?3. Demokrasi türleri arasında ne tür farklılıklar vardır?4. Temsili demokrasi kavramını açıklayınız.5. Görev süresi nedir?6. Ne tür görev süreleri vardır?7. Temsili demokraside temel kurumlar hangileridir?8. Seçim hakkı nasıl olabilir?9. Seçim sistemlerini açıklayınız.10. Bir devlette ne tür seçim sistemi uygulanabilir?

ÖDEV:1.13 Listeye bakınız ve kimin oy kullanması ya da kulanmaması gerektiğini

belirtiniz. Neden?

a) erkekler b) bayanlar c) mahkumlar d) 21 yaşından küçükler e) akıl has-taları f ) okul okumayanlar (cahiller) g) ARM askeriyede çalışanlar h) amalar (görmeyenler) i) yüksek öğretimden mezun olanlar.

13 Uçime Pravo, Fondaciya, İnstitut Otvoreno Opştestvo, s. 88, 89

75


5.3.2. DOĞRUDAN DEMOKRASİ

Doğrudan demokrasi siyasi rejiminde, iktidarı kullanmada özel seçilmiş organlar ya da halk temsilcileri yoktur, halk kendisi karar verir.Doğrudan demokrasi biçimleri şöyledir:

a) Referandumb) Halk insiyatific) Veto hakkıd) Geri çağırma hakkıe) Doğrudan demokrasinin meclis biçimi

a) Referandum – halk genel bir seçim ile “LEHTE” ya da “ALEYHTE” daha doğrusu “EVET” ya da “HAYIR” oyu kullanarak devlet tarafından alınan bir kararın sonucunu belirler.

� �

EVET HAYIR

Referandum aşığadaki gibi: Mecburi – getirilen kanun, kararname mecburi referanduma gitmek zo-

rundadır.Örneğin:M.C. Anayasasına gore, Makedonya Cumhuriyeti Meclisi devlet sınırla-rınn belirlenmesinde, diğer devletlerle birleşme ya da parçalanma ve 150.000 seçmenin isteğiyle mecburi referanduma gitmek zorundadır.

Mecburi olmayan- Meclis bir kuralın referanduma gidip gitmeyeceğini karar verir.

b) Halk inisiyatifi – halkın pozitif hukuk kurallarının değiştirilmesi ya da yeni düzenleme getirilmesi için devlet organlarından istekte bulunması-dır.


76

Örneğin:

M. C. Anayasasına göre, (MC. Anayasası 71. madde) 10.000 seçmenin iste-ği ile yeni düzenlemeler getirilebilir, (MC. Anayasası 130. madde) 150.000 seçmen isteği ile düzenlemenin değiştirilmesi istenebilir ve (MC. Anayasa-sı 73. madde) 150.000 seçmenin isteği ile referanduma gidilebilir.

c) Veto hakkı – veto kelimesi latince kökenli olup yasaklamak anla-mına gelmektedir. Mevzuatın getirilmesi ile başlar. Yasama gücü ya da başka bir devlet organı tarafından kabul edilen bir düzenlemenin, kanunda belir-tilen seçmen sayısının inisiyatifiyle ve belirlenen süre içerisinde yapılan bir davranış türüdür.

Veto hakkına en yakın olanı dilekçedir (talep etmek) bunun anlamı, belirli bir durum için halkın yazılı bir şekilde istekte bulunmasıdır (teşebbüs-te bulunmak, bilgilendirmek ve eleştiri).

d) Geri çağırma hakkı – bu hakla, halk, temsilcisine verilen yetkilerin görev süresi devam ettiği süre zarfında geri çağırma ya da iptal etme hakkı-na sahiptir.

e) Doğrudan demokrasinin meclis biçimi – bu tür bir doğrudan de-mokratik biçiminde, reşitliğe ermiş her vatandaş, yerel birliklerde kendilerini ilgilendiren ortak konular hakkında karar verebilirler. (örn; MC. Yerel yöne-timler birliklerinde halkın toplanması).

? SORULAR:1. Doğrudan demokrasi nasıl oluşur?2. Doğrudan demokrasi türlerini sayınız.3. Referandumu açıklayınız.4. Halk inisiyatifi ne anlama gelmektedir?5. Doğrudan demokrasi biçimi olarak veto hakkı ne demektir?6. Geri çağırma ne anlama gelir?7. Doğrudan demokrasi olarak meclis biçimini açıklayınız.

77


ÖDEV:1. Makedonya Cumhuriyetinde kaç tane referandum yapılmıştır ve

konuları nelerdir? Öğreniniz.2. Kendi sınıfınızı ilgilendiren bir konuda referandum organizasyonu

yapınız.

79


DEVLET DÜZENİNİN ÇEŞİTLERİ

Amaç:

merkezi ve taşra organlarını öğrenmek, devlet düzenini öğrenmek, devlet düzeninin biçimlerini öğrenmek,. basit ve birleşik devletler arasında ayrım yapabilmek, birleşik devlet biçimlerini öğrenmek, Makedonya devlet düzenini öğrenmek

81


6. DEVLET DÜZENİNİN ÇEŞİTLERİ

146.1. DEVLET DÜZENİ KAVRAMI VE ÇEŞİTLERİ

Devlet düzeni, bir devlette merkezi ve taşra teşkilatları arasında kurulan ilişki anlamına gelmektedir.

Yukarıda açıkladığımız tanımı anlayabilmemiz için öncelikle merkezi ve taşra teşkilatların ne olduğunu görmemiz gerekmektedir.

Merkezi teşkilat – meşruiyeti tüm ülkeyi kapsamaktadır. (örn; mec-lis, başbakanlık, yüksek mahkemeler, devlet organları).

Taşra (yerel) teşkilatı – meşruiyeti sadece ülkenin belirli bölgesini kapsamaktadır. (örn; belediyeler, belediye meclisleri).

Merkez ve taşra teşkilatları arasındaki ilişkiler merkeziyetçi prensibi üzerine kurulmuştur, yani merkeziyetçi prensibinde tüm işlemlerin mer-kezi devlet kurumları tarafından yürütülmesi anlamına gelmektedir. Adem-i merkeziyetçi (yerinden yönetim) prensibinde ise merkezin, kullandığı yet-kileri kanunlara uygun bir şekilde yerel teşkilatlara devretmesi ya da aktar-masıdır.

Devlet düzeninin biçimlerine göre devletler:a) Basit (üniter) devletlerb) Karmaşık devletler,

14 Bayalciev.D, Micaykov.M, Taskovska.D, Voved vo pravo, s.122, 123


82

6.2. BASİT (ÜNİTER) DEVLET

Basit ya da üniter devlet, iktidar gücünün tüm ülkeye yayılmış olan ba-ğımsız merkezi devlet organlarının elinde olması anlamına gelmektedir.

Bunlar merkezi iktidarın hem içişlerinde hemde dışişlerindeki temsil-cileridir.

Basit (üniter) devletin özellikleri: Anayasa tüm devlet toprakları içinde geçerlidir. Merkezi organlar yasama, yürütme ve yargının temsilcileridir. Dışilişkiler tek kaynaktan yürütülür ve merkezi devlet organların

elindedir. Tek tip yargı sistemi mevcuttur ve tüm ülke toprakları içerisinde ge-

çerlidir. Tek bir silahlı kuvvetler mevcut ve merkezi yönetimin elindedir. İki tip devlet organları yoktur (meclisler, başbakanlıklar, yüksek

mahkemeler v.s.)Üniter devlet daha iyi işleyebilmesi için idari – bölgesel birliklere15 ay-

rılmıştır. Onlar bağımsız organlar değil ve merkezin vermiş olduğu yekiler çerçevesinde çalışır. Fakat üniter devletin yapısı adem-i merkeziyetçi (ye-rinden yönetim) prensibine göre yapılanmışsa o zaman merkez bazı yetki-lerini yerel yönetimlere devredebilir. Bu yetki devri ile yerel yönetimler kıs-men bağımsız olurlar fakat bağımsızlık merkezin gücünden fazla olamaz ve ancak merkezden gelen yetkileri kullanabilirler.

15 Makedonya Cumhuriyetinde idari bölgesel birlikler, belediyelerdir.

83


6.3. KARMAŞIK DEVLET

Üniter devlet yapısının aksine Karmaşık devlet yapısı birçok bölümden oluşmaktadır: federasyon ve konfederasyon.

6.3.1. FEDERASYON

Federasyon kelimesi yunanca foedus kelimesinden gelmekte yani bir-lik, ilişki, anlaşma anlamına gelmektedir.

Federasyon kelimesi birleşik devlet anlamına geliyor, federe birimlerin cumhuriyet, özerk, eyalet vs. şeklinde kendi istekleri doğrultusunda birleştikleri bir durumdur.

Federal birleşmelerin en önemli nedenleri arasında etnik, dil, dini bü-tünlük, kültürel ve ziraai ihtiyaçlar gelmektedir.

Federasyonun özellikleri: Federasyon anayasısında yetkiler kısıtlanmış olup federasyon ve fe-

dere devlet arasında yetkiler belirtilmiştir. Federe devletlerin kendi anayasaları vardır, fakat federasyon anaya-

sasına uygun olmak zorundadır. Birleşik devlet organları mevcuttur ve her federe devlet orada eşit

şekilde temsil edilir. Ülke, sınırlarında ve federe devletlerde yaşayan vatandaşlardan olu-

şuyor. Devlet iktidarı çift başlıdır (birleşik ve federe birimler). Çifte Yasama gücü (birleşik ve federe birimler) Çifte vatandaşlık mevcuttur (birleşik ve federe devlet vatandaşlığı) Tek para birimi vardır. Uluslararası onaylanmış tek sınır yapısı.Federasyonların en önemli karakteristik özelliği, federe devlet arasın-

daki sıkı bir ilişki ve federasyona karşı herkesin güçlü ve kopmaz bir bağın olmasıdır.


84

Bugün buna örnek olarak ABD (Amerika Birleşik Devletlerini) göste-rebiliriz, ABD 50 federe devletten oluşuyor ve herkesin kendi hükümeti ve kanunu vardır ve her birinin Vaşingtonda temsilcisi vardır.

6.3.2. KONFEDERASYON

Konfederasyon birleşik devletler demektir. Sözleşme ile kurulur ve ortak organlar eliyle anlaşmada belirtilen hedef doğrultusunda hareket edilir.

Konfederasyon birliğinde, ancak anlaşmada belirtilen yetkiler devredi-lir. Federasyonun aksine burada devletler çok rahat bir şekilde birlikten ayrı-labildiği için bu tip birleşmelere esnek birleşme denilmektedir.

Konfederasyonun özellikleri: En yüksek organ konfederasyon meclisidir. Konfederasyona üye olan her devletin uluslararası tanınmış ve ken-

di devlet organları vardır. Ortak yasama, yürütme ve yargı organları yoktur. Bir karar alınması için konfederasyon üyelerinin tamamının karar

getirmesi gerekmektedir, burada çoğunluk kuralı geçersizdir. Her soru için konfederasyon ülkeleri ayrı ayrı karar vermektedirler,

yani konfederasyon bazında alınan kararları kendi devletlerinde de karara bağlamaları gerekir aksi halde bu kararlar geçersiz sayılacaktır.

Çifte vatandaşlık yoktur. Tek ordu ya da tek para birimi yoktur.

? SORULAR:1. Devlet düzeni terimini açıklayınız.2. Merkezi ve Taşra teşkilatları arasındaki farkları açıklayınız.3. Merkeziyetçi ve adem-i merkeziyetçi prensiplerini açıklayınız.4. Devlet düzenine göre devletler nasıl ayrılırlar?5. Üniter devlet nedir?6. Üniter devlet özellikleri nelerdir?7. Federasyon ve Konfederasyon arasındaki farları açıklayınız.

85


PORJE:1. “Makedonya devlet düzeni” hakkında bir çalışma yapınız.

87


-İKİNCİ BÖLÜM-

HUKUK KAVRAMI

89


HUKUK KAVRAMI

Amaç:

hukuk kavramını öğrenmek, toplumsal norm kavramını anlamak, görgü kurallarının yazılı ve yazılı olmayan normlarını

ayırmak, gelenek, ahlak ve hukuk normlarını ayırmak, toplumun ahlak kurallarını görmek, gelenek, ahlak ve hukuk normlarına karşı çıkanlara verilen

cezaların ne olduğunu öğrenmek.

91


7. HUKUK KAVRAMI

7.1. TOPLUMSAL KURAL (NORM) KAVRAMLARI

İnsanlar doğası itibariyle gruplar halinde yaşayan toplumsal varlık-lardır. Birçoğu birlikte yaşamanın sebeplerini özel veya genel ihtiyaçlar için aramışlardır. Aristonun dediği gibi: “Birlikte yaşamayı bilemeyen ya da kendi kendisine yettiğini düşünen kişi ya tanrıdır ya da canavar”16.

Bu birlikteliğin doğal sonucu olarak toplum dediğimiz organize birlik-ler oluşmuştur.

Farklı bireysel ilişkilerden oluşan organize insan birliklerine toplum denil-mektedir. Örneğin, ekonomik, sosyal, kültürel, siyasi, medeni ve diğer.

Bu tarz iletişim türleri ile insan, kendi bencil ihtiyaçları ve çıkarları yü-zünden tüm bu ilişkilerin yok olmasına ve çökmesine neden olabilir. İnsan-ların kendi davranışları yüzünde çıkabilecek olan sorun ve karmaşıklıktan kaçınmak için bazı kurallar mevcuttur. Bu tür kurallara toplumsal kural de-nilmektedir.

Toplumsal kurallar, insanların belli bir olay karşısında nasıl bir tutum içe-risinde olmaları gerektiğini gösteren düzenlemelerdir.

Toplumsal kurallar organize insan topluluklarının var oluşundan iti-baren oluşmuş ve gelişmiştir. Oluşumunu çekirdek ailelerin varlığına kadar götürebiliriz.

Toplumların farklı gelişmişlik düzeylerini göz önünde bulundurdu-ğumuzda, her toplumun kendi kuralları vardır. Uyulması gereken kuralların basitliği, karmaşıklığı ve sayısal değerleri, toplumun kendisinden kaynaklan-maktadır. Bunun dışında, tüm toplumlar için geçerli olan şey, planlı ya da plansız bir şekilde oluşturulan kuralların insan için kabul edilebilir ve yürür-lülüğü gerçekleşebilir olmasıdır.

Bu şekilde olmasaydı, yazılı kurallar anlamsız olurdu ve birçok insan ilişkilerinde uygulanabilirliği olamazdı, çünkü insanların davranışlarına olan

16 Aristo – kitap “Politika”, Belgrad, 1970


92

etkisi az olurdu. İnsanlara yapamayacakları bir davranış hakkında zorlamada bulunmak zordur. Örneğin; kendi iş yerlerinde uçmalarını istemek, tatillerini uzayda geçirmelerini istemek gibi.

Toplumsal kurallar insanların bilinç ve isteklerine hitap eder, buna rağ-men insanlar bu davranış kurallarının aksine davranışlar sergilemektedirler. İnsan toplumsal kurallara uyabilir ve ona karşı çıkabilir. Örneğin; hırsızlık, öldürmenin yasaklandığı kurallar vardır fakat bilinçli olan insanın tüm bu davranış kurallarına karşı çıkabiliyor yani hırsızlık yapıyor, insan öldürüyor v.s. Kuralları oluşturan toplum, bireylerden bu kurallara uymalarını bekler. Kurallara karşı çıkanlar için yaptırım (müeyyide) kullanılmaktadır.

Toplum bu kuralları oluştururken sonucun ne olacağını ve bununla nelere varmak istediğini belirlemesi gerekiyor. Toplumsal kurallar belli bir değeri ifade eder. Değer belli bir şeyin iyi ve önemli olduğuna inandığımız şey ve onun var olması için uğraş verdiğimiz davranıştır. Örneğin; hırsızlık yapmama kuralı - bu özel hayatın bir değer olduğunu gösteriyor, insan öl-dürmeme kuralı yaşama hakkının en önemli değer olduğunu gösteriyor17.

Temelde iki çeşit toplumsal kural vardır ve bunlar toplumun gelişmişlik düzeyi ile doğrudan irtibatlıdır:

a) İlerici (Süreklilik)b) Gerici (Tutucu)Birincisi (İlerici) toplumsal kurallar toplumları daha ileriye taşımayı

amaçlar:Örneğin:Mecburi ortaokula gidilmesi, her öğrenciye bilgisayar verilmesi, 18 yaşından küçüklere alkol satılmaması.

17 Spektar, yayınlayan Feniks, 2006 - s.12

93


İkinciler (Gerici) kurallar frenleyicidir. Bunlar doğası itibariyle, gericidir ve toplumsal ilerlemeyi durdurur.Örneğin:İnternetin kullanımını yasaklamak, kitap okumayı yasaklamak.Toplumsal normların dışında doğal kanunlar vardır, (resim 7. bakın)

Doğal kanunlar, doğa olaylarından meydana gelen kurallardır.Doğal kanunlar, olağan dışı meydana gelen olaylardır. Bunlar insanın

bilinci ve isteği dışında meydana gelmektedir. Hatta insanların isteği ve bi-linci karşı çıksa bile olaylar meydana gelmektedir. Doğal kanunlar, doğayı etkiler ve doğrudan maddeye eylemde bulunur. Buna karşı herhangi bir yaptırım olmaz.Örneğin:Yer çekimi kanunu - havaya atılan her madde çekim gücü sayesinde yere düşer, ölüm olayı herkes için vazgeçilmezdir.

TOPLUMSAL NORMLAR DOĞAL KANUNLARİnsani davranış kuralları Doğada meydana gelen kurallarToplum oluşturur(organize eder ya da yayar)

Kimse oluşturmaz, maddenin varolması için doğanın meydana getirirdiği olaylar

İnsanın bilinci ve istekleri üzerine etki yapar (insanlar kurallara uyar ya da karşı çıkar)

İnsanların isteği ve bilinci karşı çıksa bile olaylar meydana gelir

Belli bir amacı vardır (insan bilincini daha iyiğe yönlendirmek için değer katar)

Belli bir amacı yoktur

Kurallara karşı çıkanlar için yaptırım vardır

Kurallara karşı çıkanlar için yaptırım yoktur

Resim 7. Toplumsal normlar ve Doğal Kurallar arasındaki fark.


94

Toplumsal kural (norm) çeşitleri

Toplumsal hayatta çok çeşit ve çok sayıda toplumsal düzenlemeler yani yaşam biçimini düzenleyen kurallar mevcuttur. Bu normlar belirli kriter-ler çerçevesinde ayrılırlar:

Toplumsal kurallar şu şekilde ayrılırlar:a) Teknik kurallarb) Dar anlamda toplumsal kurallara) Teknik kurallar insanları dış etkenlerden korumaya yönelik olan

kurallardır. İnsanların doğaya karşı nasıl davranmasını belirleyen kuralları içermektedir. Aslında teknik normlar, tekniğin kurallarıdır. İnsanların nasıl davranması gerektiği hakkında tüm doğal bilimlerin kendine has özel teknik kuralları mevcuttur.Örneğin:Ev inşaat etmek isteyen birinin ne kadar malzeme kullanması gerektiğini bil-mesi gerekir; inşaat nerde yapılır (toprak erozyona uğramışmı vs.); kanalizas-yon nasıl kurulur vs.

Teknik normlar, hukuk normlarına dönüşebilir yani devlet bu normları korumak için ceza verebilir.Örneğin:İnşaat yapabilmek için kurallara uyulması gerekmektedir.

b) Dar anlamda toplumsal kuralları ise birkaç kriterlere ayırabiliriz:1. İçerik açısından toplumsal kurallar; ahlaki, siyasi, ekonomik, kültürel

ve moda kuralları vs. ayrılır.2. Kuruluş amçlarına göre toplumsal kurallar; kendiliğinden oluşan ve

belli bir plan ve amaca yönelik yapılan normlara ayrılırlar.3. Cezai duruma göre kurallar; belli bir cezai yaptırımı gerektiren top-

lumsal normlar ve cezai yaptırımı olmayan normlara ayrılırlar.4. Cezai yaptırımın yerine getirilmesine göre kurallar; cezai yaptırımı

yerine getiren organize olmamış toplumlar ve cezai yaptırımı yerine getiren devlet kurumu olarak ayrılır.

95


? SORULAR:1. Toplum nedir?2. Toplumsal norm nedir?3. Toplumsal norm nasıl olabilir?4. İnsanlar toplumsal normları nereden öğrenirler?5. Toplumsal normlar bize neden gerekmektedir?6. Toplumsal norm çeşitlerinin karakteristik özelliklerini sayınız.7. Doğal kanun nedir?8. Doğal kanun ve Toplumsal norm arasındaki farkları açıklayınız.


96

7.2. ÖRF ve ADET (Örf ve Adet Kuralları)

Organize olmamış toplumlar tarafından uygulanan toplumsal kurallara görgü denir. Kendilğinden oluşur, davranışların toplum üyeleri tarafından bir-den fazla kez tekrarlanarak ortak bilinç oluşur ve bu davranışlar herkes tarafın-dan kabul edilir ve uygulanır.

Konu itibariyle görgü kuralları, dört temel unsurdan oluşmaktadır18: Kendiliğinden doğan görgü kuralları ya da alışkanlık haline gelmiş

davranışların bütünü. Burada önemli olan toplum üyelerinin orga-nize olmadan ya da hiçbir baskıya maruz kalmadan ya da dışarıdan etkilenmeden davranışların alışkanlık halini almasıdır.

Sürekli tekrarlanan, toplumiçindeki bireylerin çoğunluğunun bir konuhakkında ortak davranışlarda bulunmasıdır. Süreklilik olmadı-ğı sürece toplum üyelerinin aynı konu hakkında ve ortak bir tutum sergileyemez hatta ortak toplumsal davranış halini alması imkansız-dır. Burada asıl konu, bir alışkanlığın ciddi olarak tekrarlanmasının olmamasıdır.

Genel bilinç oluşturmak, toplum üyelerinin davranışları konusun-da genel bilinç oluşturulması.

Yaptırım, görgü kurallarına aykırı davrananlara karşı (kınama, orta-mın tepkisi, aşağılama, boykot) ayrıca ölümle sonuçlanan tepkiler olabilir.

Örneğin; kan davasında olduğu gibi. Yaptırımları toplumsal ortam kendiliğinden belirlemektedir ve bunların sonuçları daha öncesinden bilin-memektedir.

Görgü kuralları her toplumda görülen bir davranış türüdür ve toplum-sal hayatımızın her aşamasında karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; giyim ku-şam kuralları, her türlü davet organizasyonları, selamlaşma v.s. Şehir şehir, köy köy, kasaba kasaba, ülke ülke farklılıklar göstermektedir. Genel anlamda çok zor değişim gösteren ve değişmesi neredeyse imkansız olan kurallar-

18 MANU, Makedonya halkının geleneksel kuralları, s.17-21

97


dır. Görgü kuralları gelişmiş toplumlarda da görülmektedir. Onlar kökleşme-mekte sadece koşullara uygun olarak belirli değişmelere uğramaktadırlar. Çoğu zaman değişmemezlik karakterinden dolayı toplumun ilerlemesine engel oluşturabiliyorlar.Görgü kurallarına örnek olarak: yeni doğan çocuk için yapılan hamurlu yiyecek, İngilterede saat 5`te çay içilmesi, milli ve dini günlerde yapılan adetler.

Devlet bir görgü kuralını, yaptırım ekleyerek hukuk kuralı haline geti-rebilir.Görgü kuralının, hukuk kuralı haline gelmesi için bir örnek19:

“Herkes kendi mülkiyetinde bulunan bahçesini kurallar çerçevesinde örtebi-lir ya da kapatabilir ya da yerel görgü kurallarına ters düşmeyen şekilde yapabilir”.

7.3. AHLAK (ahlak kuralları)

Ahlak yazılı olmayan davranış kurallarıdır daha doğrusu kişilerin kendi nefislerine karşı iyi ile kötü arasındaki hesaplaşmalardır.

Ahlak, görgü kuralları gibi organize olmamıştır, toplumlar tarafından oluşur20. Ahlak kurallarında en önemli etken bilinçtir. İnsanlarda bilinçleşme düzeyinin yükselmesi, ahlak kurallarının ve değerlerinin oluşmasına, iyi ile kötü arasındaki değerler bütünü hakkında bilinç oluşturmasına ve bunlara karşı hesaplaşma düzeyinin yükselmesine sebep olmaktadır. Mekanik uygu-lama şekli olan görgü kurallarının aksine, ahlak kurallarında birey muhake-me yapıyor ve bir şeyin iyimi yoksa kötümü olduğuna karar veriyor.

Ahlak kuralları bağımsız normlardır. Her birey kendi davranışı ve toplu-mun diğer bireyleri hakkında, karar yargısına varıyor.

Her insanın davranış biçimleri, iyi ile kötü arasındaki durum hakkında bakışı farklı kritelere göre belirlenir. Bu durum toplumsal bir davranış olan ahlak ile oluşuyor, çünkü hiçbir şey soyut olarak iyi ya da kötü değildir, bire-

19 Malvarlığı ve diğer özel haklar kanunu, M.C. Resmi Gazetesi, no:18/2001, madde 20 fıkra 220 Bireylerin kendi davranışlarından gelişigüzel oluşur, devletin bir müdahalesi yoktur.


98

yin bakış açısına göre farklılık gösterir. Her bireyin ve her topluluk ile birliğin kendi ahlak kuralları vardır. Bazı topululuk ve birliklerin ahlak kuralları fark-lıdır. İnsanın bilincinden ortaya çıkan ahlaki değerler, neyin iyi ya da kötü olduğu kararı aileden, çevreden, sosyal statüden, arkadaş çevresinden etki-lenerek oluşmaktadır.

Ahlaki değerlere zarar verenlere yaptırım vardır: bu yaptırımlar içsel yaptırım - vicdan azabı çekme, dışsal yaptırım - kınama, boykot, hakaret v.s.Ahlak normlarından örnek: yaşlılara saygı göstermek (ahlak normu) otobüste hamile bayanlara yer vermemek (ahlak normu) iş ortamında düzgün giyinmemek (ahlak normu).

Devlet bazı ahlak normlarını yasal hale getirerek kural koyabilir ve bunlara karşı çıkanlara yaptırım uyugalayabilir.

Ahlak kurallarından yasal kurala dönüşen kurallardan örnek:21

Toplumsal ahlak değerlerine, yasal mevzuata aykırı mülkiyet hakkına sahip olmak yasaktır.

!!! ÖnemliYazılı olmayan kurallar, ahlak ve moral normları gibi kanunda mevcut değil-dir. Bu normların bir çoğunu toplumdan, arkadaş ortamından ya da çevre-mizden öğreniyoruz. Bazı yazılı normlar vardır ki bunları spesifik ortamlardan öğreniyoruz. Örneğin; davranış biçimimizi ya da giyim tarzımızı pop-müzik yıldızlarından aldığımız örneklerle hayatımıza uyguluyoruz.Devlet yazılı olmayan kuralları, hukuki kurala çevrilebilmesine karar verebilir ve bunlar zorunlu kural haline dönüşebilir.

21 Mülkiyet ve ayni haklar yasası, M.C. Resmi gazetesi, no:18/2001, madde 9 bend 2.

99


7.4. HUKUK (Hukuk kuralları)

Hukuk, devlet tarafından doğru kabul edilmiş, onaylanmış ve yaptırım uygulunan bir dizi yasal kurallardır. Devlet hukuk kuralları yaratmakla kalmaz, aynı zamanda onların başarılı bir şekilde uygulanmasını takip eder.

Hukuk kuralları devlet tarafından getirilen yazılı davranış kuralları olup, devlet bu kuralları destekler ve ihlali durumunda yaptırım uygular.

Hukuk kuralları devletin ortaya çıkmasıyla oluşur. Davranış kuralları olan bu normlar mutlak zorunluk karakterine sahiptirler. Bunlar çok kapsam-lıdır ve devlette yaşayan tüm insanları ilgilendirir.

Hukuk kurallarının yürütmesini devlet sağlar ve bunların uygulanması-na yönelik fiziki güç yaptırımı olarak müeyyide uygular. Devlet yasal normu oluşturduğunda aynı zamanda bu normların ihlali durumunda uygulayaca-ğı yaptırımı öngörmektedir.Yasal normlara örnek:Ebeveyin hakkı çocuğun ergenlik yaşına gelmesiyle sona erer.Ergenlik yaşı 18’dir.Zorunlu ortaöğretim.Mülkü olan herkes vergi ödemek zorundadır.Kırmızı ışıkta geçmek yasaktır.Çocuklara alkol satmak yasaktır.

!!! ÖnemliKuralların çoğu kanunlarda ve yönetmeliklerde verilmiştir. Bunlar çok önem-lidir ve insanların öğrenmesi ve uygulaması gereklidir. Bunların uygunluğu ile devlet ilgilenir, devlet bu normları sadece oluşturmakla kalmamalı aynı zamanda uygulanması için iyi koşullar oluşturması lazım.


100

? SORULAR:1. Örf ve Adet nedir?2. Ahlak nedir?3. Hukuk (yasal norm) nedir?

ÖDEV:1. Beş (5) adet örf ve adet, ahlak ve hukuk normu yazınız.

PROJE:1. “Ailemde örf ve adetler” konulu makale yazınız.

101


7.5. ÖRF VE ADET, AHLAK VE HUKUK KURALLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER

Örf ve adet normu ile ahlak normu nor-mu arasındaki ilişki bir tarafta, hukuk ve ahlak ile örf ve adet normu diğer tarafta, bunlar ara-sında benzer ya da farklı karakteristik özellikler olabilir.

� � � � �

�

� �

�

�

�

� �

�

� �

ÖZELLİKLER ÖRF VE ADET AHLAK HUKUK NORMU

Yazılı kurallar

Yazılı olmayan kurallar

Devlet ortaya çıkmadan oluşan Devlet ortaya çıktıktan sonra oluşan

Kolay değişebilen

Zor değişebilen

Yaptırımı önceden belli olan Fizik gücü kullanarak yaptırımFizik gücü kullanmadan yaptırım

Mutlak zorunluluk karakterinde normlar

Heteronom normlar

Otonomik normalar

Resim 8. Örf Ve Adet, Ahlak ve Hukuk Normları Arasındaki Uyum

ÖRF VE ADET AHLAK

HUKUK

103


HUKUK DÜZENİ

Amacı:

Hukuk düzeninin tanımını yapmak. Hukuk düzeninin unsurlarını açıklamak. Hukuk normunu tanımlamak. Hukuk normu unsurlarının dağılımını öğrenmek. Hipotez kavramını öğrenmek. Hukuk normunun anlamını düzenlemek. Hukuk normu çeşitlerini öğrenmek. Yaptırımın ne olduğunu öğrenmek ve yaptırımın amacını

öğrenmek. Yaptırım öncesi ihlalin ne olduğunu öğrenmek.

105


8. HUKUK DÜZENİ

8.1. HUKUK DÜZENİNİN KAVRAMI VE UNSURLARI

Yazılı olan davranış kuralları, vatandaşlar tarafından anlaşılmadığı ve uygulanmadığı taktirde sadece kağıt üstünde ölü bir mektup olarak kalacak-tır. Yasalara yansıyan bu davranış kuralları, insanların başkaları ile toplumsal ilişkiler içerisine girdiklerinde ne yapmaları ya da ne yapmamaları gerektiği konusunda yön belirler. Aynı kurallar vatandaşların hak ve yükümlülüklerini belirlemektedir. Bir toplumda insan ile hukuk normu arasındaki mevcut ilişki bize yeni bir boyut verir buna da hukuk düzeni denilmektedir.

Hukuk normları ile düznelenen toplumsal ilişkilerin bütününe hukuk dü-zeni denir.

Böylece hukuk düzeni, toplumsal düzenin bir parçasını yasalar ile be-lirlemektedir. Bir bütün olarak toplum, sosyal normlar tarafından düzenle-nen sosyal ilişkiler ile birlikte hukuk düzenini de içerir. Bu da bizlere gösterir ki hukuk düzeni tolumsal düzenin bir parçası olmakla birlikte insanlar arasın-daki tüm toplumsal ilişkileri ve aynı anda ahlaki, geleneksel ve kişisel ilişkileri de kapsamaktadır. Hukuk düzeni, toplumun bir parçası değildir sadece hu-kuk normu ile düzenlenen toplumsal ilişkileri kapsamaktadır.

Hukuk düzeninin öğeleri

Hukuk düzeni iki unsurdan oluşur: Normatif (kuralsal) Gerçekçi (olgusal)Normatif unsur, hukuk düzeninin normatif unsurunu, hukuk normla-

rı, yasalar ve hukuki ilişkileri oluşturmaktadır.Gerçekçi unsur, hukuk düzeninin gerçekçi unsurunu, hukuk ve maddi

(fiziksel) eylem, yani insan davranışlarının hukuki ilişkiler yoluyla ortaya çık-masına göre belirlenir. (bak resim 9.)


106

Bu unsurlar arasında karşılıklı ilişki, etki ve bağımlılık vardır fakat izolas-yon yoktur. Normatif ve Gerçekçi unsurların birbirinden ayrı olmaları müm-kün değildir çünkü sosyal bir yaşam için insansız ve normsuz bir yaşam dü-şünülemez.

Hukuk kurallarının yaratıcıları, toplumun gerçek ihtiyacı için sürekli hu-kuk kurallarını oluşturmakta ya da yenilemektedirler. Bu nedenle herhangi bir değişiklik, hukuk düzeninde yeni bir kural yani norm oluşturur ve hukuk subjeleri bazı durumlarda davranışlarını buna göre ayarlamak zorundadırlar.

HUKUK DÜZENİ

NORMATİF UNSUR

hukuk normları yasalar hukuki ilişkiler

GERÇEKÇİ UNSUR

hukukun subjeleri insan eylemleri

Resim 9. Hukuk düzeninin öğeleri

? SORULAR1. Hukuk düzeni nedir?2. Toplumsal düzen nedir?3. Hukuk düzeni bölümlerini açıklayınız.4. İnsan davranışları hangi hukuk düzeninde mevcuttur?

107


8.2. HUKUKİ KURAL KAVRAMI

Hukuk normları devlet tarafından getirilen yazılı davranış kuralları olup, devlet bu kuralları destekler ve ihlali durumunda yaptırım uygular.

Bu hukuk düzenin temel unsurudur. Hukuk normları eğitici düzenle-melerdir yani pozitif hukutur, yürülükteki yasalardır.Örnek hukuk normları:“Makedonya Cumhuriyeti’nin her vatandaşı ülke topraklarında serbestçe dolaşma ve ikamet etme yerini özgürce seçme hakkına sahiptir”, (M.C. Ana-yasası 27.madde 1.fıkra),

“Restoran, dükkan ya da alkol kullanılan yerlerde küçüklere alkol satanlara para cezası ya da üç aydan üç yıla kadar hapis cezası verili”,(M.C. Ceza kanu-nu 204. madde 1. fıkra),

“Yasa tarafından belirtilenin aksine, kişi hakları konusunda bilgi, belge kul-lananlara para cezası ya da bir yıla kadar hapis cezası uygulanır”, (M.C. Ceza kanunu 149. madde 1. fıkra).

8.3. HUKUKİ KURALLARIN KAVRAMI

Hukuk normu üç unsurdan oluşur: Hipotez Eğilim Yaptırım

8.3.1 Hipotez (Varsayım)

Hipotez hukuk normunun bir parçasıdır ve yaptırımın ve eğilimin yerine getirilmesi için gereken şartların ve koşulların oluşturulmasıdır.

Buna göre hipotez, hukuk normunun oluşması için gereken koşulları içermektedir. Niteliklerine göre hipotezler şu şekilde olabilir:

a) Eğilim hipotezib) Yaptırım hipotezi


108

Eğilim hipotez (varsayım) örnekleri“Mal varlığı olan herkes vergi ödemek zorundadır”“18 yaşını doldumuş herkes kimlik kartı çıkartmak zorundadır”

Birinci örnekte taşınmazı olamayanlar vergi ödemek zorunda değildir-ler yani onlara karşı bu kural uygulanmaz. Fakat taşınmazı olupta vergi bor-cunu ödemiyorsa o zaman kişiye yaptırım uygulanır.

İkinci örnekte ise 18 yaşını doldurmadıysan kimlik kartı çıkarma zorun-luluğun yoktur.

Yaptırım hipotezi (tahmin) örnekleri“Hırsızlık yapan cezalandırılır”

Bu örnekte, hırsızlık yapmayan cezalandırılmaz. Birinin eylemi başkala-rına zarar verirse cezalandırılacaktır.

8.3.2 Tasarruf (Kullanım)

Tasarruf, sadece davranış kurallarını kapsayan hukuk normunun bir par-çasıdır.

Bu unsur hukuki normun en önemlisi ve merkezinde bulunmakta ve diğer bölümlerden oluşmaktadır yani hipotez ve yaptırım unsurlarından. Eğilim ile belli bir tutum emredilir, yasaklanır ya da belli bir kişi yetkilendiri-lir. Tutumların karakteristik özelliğine göre eğilimler emredici, yasaklayıcı ve yetkilendirici olabilirler.

Emredici eğilimler, subjelere (kişilere) bir konu hakkında bir şey yapmak için emir vermektir.Örnek:“Herkes Anayasa ve Kanunlara saygı duymak zorundadır” (M.C. Anayasası 51. madde 2. fıkra)

“Ebeveyinler kendi çocuklarına bakmak ve eğitmek zorundadırlar” (Aile hukuku 8. madde 2. fıkra)

109


“Çocuklar çalışamayacak durumda olan kendi ebeveyinlerini desteklemekle yükümlüdür, mal varlığı olmayan ya da mal varlığı geçimini yapamayacak durumda olanlar” (Aile hukuku 181. madde 1. fıkra)

“Her gerçek ve tüzel kişi genel hijyeni bakmakla yükümlüdür” (Kamu hijyeni kanunu 13. madde)

“Trafiğe katılanlar tarifik kuralları uyarınca yoldaki trafik işaret ile işaretçilerine ve üniformalı trafik polislerinin belirlediği kurallara uymakla yükümlüdürler” (Trafik güvenliği kanunu 16. madde)

“Pikniğe çıkan kişilerin piknik noktasından ayrıldıklarında çöplerini ve etrafını temizlemek ve çöplerini beliritilen yerlere bırakmakla yükümlüdürler” (Kamu hijyeni kanunu 20. madde 2. fıkra)

Yasaklayıcı eğilim, kişilerin davranışlarını yasaklamaktadır yani kişilere bazı davranışları yasaklamaktadır.Örnek:“Tarımsal arazide atık maddeler yakmak yasaktır” (Tarım arazileri kanunu 35. madde)

“Restoran, dükkan ya da alkol kullanılan yerlerde küçüklere alkol satanlara para cezası ya da üç aydan üç yıla kadar hapis cezası verilir”,(M.C. Ceza kanunu 204. madde 1. fıkra)

“Araç sürücüsünün trafikte iken cep telefonu kullanması yasaktır” (Trafik güvenliği kanunu 24. madde 1. fıkra)

“Resmi yapılarda resim, yazı yazmak ve afiş yapıştırmak yasaktır” (Kamu hijyeni kanunu 17. madde)


110

“Yollardaki yol işaretlerini değiştirmek ve ortadan kaldırmak ile yollardaki yol işaretlerine hasar vermek ve işaretlerin anlamını bozmak yasaktır” (Trafik güvenliği kanunu 197. madde)

Vekaletname eğilimi bir subjeyi belli bir davranış için yeklendirmektir.Subjelere bazı yetkiler vermektedir fakat kişiler onları kulanmak konu-

sunda serbestirler. – Fiili durum göz önüne alınarak o hakkı ona göre kulla-nırlar.Örnek:“Her vatandaş cavap alabilmek için kamu ve resmi kurumlara dilekçe vermek hakkına sahiptir” (M.C. Anayasası 24. madde 1. fıkra)

“Her vatandaş kendi ülke topraklarını terk etmek ve tekrar geri dönme hak-kına sahiptir” (M.C. Anayasası 27. madde 2. fıkra)

“Her vatandaş kamu idaresine katılma hakkına sahiptir” (M.C. Anayasası 23. madde)

“18 yaşını dolduran her vatandaş seçme hakkına sahiptir” (M.C. Anayasası 22. madde 1. fıkra)

“Her vatandaş dernek ve siyasi parti kurmak, onlara katılmak ve onlardan istifa etme hakkına sahiptir” (M.C. Anayasası 20. madde 2. fıkra)

“15 yaşını doldurmuş ve muhakeme yeteneği olan herkes referans derleye-bilir” (Miras kanunu 62. Madde 1. fıkra)

“17 yaş ve altı ayını doldurmuş her sürücü adayı sürücü kursuna başlayabilir” (Trafik güvenliği kanunu 242. madde)

111


Hukuk normlarının diğer bölümleri de vardır.

Kapsamı açısından hukuk normları genel ve bireysel normlara ay-rılmıştır.

Genel hukuk normları, sınırsız sayıdaki subjeyi kapsayan yani hukuk hi-potez normu tarafından belirtilen konularda her subje tarafından uygulanması gereken koşullardır. Ne isim ne de bir olay durumunda belirtilmemiştir.Örneğin:“Herkes vergi ve diğer vergi harcamalarını ödemek zorundadır ve Kanun-da belirtilen kamu harcamalarına katılmak zorundadır” (M.C: Anayasası 33. madde)

“Bir bilgisayardan alınan ve başka bir bilgisayara ya da bilgisayar ağına kasıtlı olarak virüs yükleyen birine para cezası ya da bir yıla kadar hapis cezası ve-rilir” (Ceza kanunu 251. madde 1. fıkra)

Bireysel hukuk normları, belli bir subjeyi kapsayan yani eğilimi kesin bir subjeye ya da belli olan bir gruba yönelik uygulamadır.Örneğin:“M.N. adlı şahıs 10.000 denar tutarında emlak vergisi ödemekle yükümülü-dür”

“M.N. ve G.V. adlı şahıslar 3 yıla kadar hapis cezasına çarptırılmıştır”

Bireysel hukuk normları, genel normlardan kaynaklanır ve genele uy-mak zorundadır. Bireysel hukuk normlarının, genel normlar ile uyumlu ve genel normlara uygun olması gerekir.


112

Örnek:

M.C. Ceza kanununun 235. maddesi ceza olarak hırsızlık suçunu kapsar. “Kim başka bir kişiden zorla ve el koyarak bir taşınırı alırsa, para cezası ile cazalandırılır ya da 3 yıla kadar hapis cezası verilir” bu genel bir normdur. Burada ceza olarak beliritilen hırsızlık suçu ile birçok kişi kapsanmaktadır, çünkü “kim” kelimesi herkesi kapsamaktadır. X kişi hırslık yapmışsa yetkili mahkeme bu kişiyi M.C. Ceza kanununun 235. maddesine göre yargılar yani cezada beliritlen 3 yıla kadar hapis cezası verir. Buna göre M.C. Ceza kanunu-nun 235. maddesi genel bir normdur fakat X kişiye verilen yaptırım cezası ise bireysel hukuk normudur.

Belirleme derecesine göre eğilimler kesin belirlenmiş ve nispi be-lirlenmiş bölümlere ayrılırlar.

Kesin belirlenmiş eğilimler zorunlu hukuk normları kapsamına gir-mektedir.

Zorunlu hukuk normları, davranış kurallarını kapsamaktadır yani bir sub-je belli bir sonuç elde etmesi için eylemde bulunması ya da belli bir yaptırımdan kaçınması için eylemde bulunması gerekir.“Herkes Anayasaya ve kanunlara saygı duymak zorundadır” (M.C. Anayasası 51. madde 2. fıkra)

“Başkasına zarar verebilecek eylemden herkesin kaçınması gerekir” (Borçlar kanunu 9. madde)

Nispi belirlenmiş eğilimler dispozitif (düzenleniş) ve alternatif hu-kuk normları kapsamına girmektedir.

Dispozitif hukuk normları, kişilere dispozitif normda belirtilen kuralların dışında başka davranışta bulunmasına imkan sağlamaktadır.

Burada kişilere kendi düzenlemesini yapmaya onay veriliyor yani belir-lenen düzenlemeye karşı kendileri başka bir düzenleme yapabilirler.

Dispozitif hukuk normunda kişiler belirtilen davranışları seçebilir ya da başka davranışta bulunabilirler. Kendilerinin yeni bir davranışta bulun-ma imkanları olmadığı durumlarda o zaman konunun sonuçlanması için var

113


olan düzenleme uygulanır. Buradan hareketle dispozitif hukuk normları yar-dımcı karaktere sahiptirler.

Örneğin:Sözleşmede teslim yeri belirtilmemiş ise o zaman malın teslimi sözleşme-nin imzalandığı günkü var olan adrese göre yapılır eğer ikametgahı daha önceden yoksa. (Borçlar kanunu 459. madde)

Bu örnekte görüleceği üzere, tarafl ar malın teslimi için kendileri adresi belirleyebilir fakat bunu yapamıyorlarsa o zaman malın teslimi satıcının ya-şadığı adrese göre ya da anlaşmanın yapıldığı adrese göre belirlenir.

Dispozitif normlara örnek:“Sözleşmede bir hüküm veya başka bir açıklama yoksa, ödeme malın tesliminin yapıldığı yer ve zamanda yapılır” (Borçlar kanunu 504. madde 2. fıkra)

“Şüfa hakkı sözleşmenin yapıldığı tarihten 5 yıl sonra sona erer. Eğer sözleş-mede daha önce bir tarih belirtilmemiş ise” (Borçlar kanunu 519. madde)

“Eğer sözleşmede ve malın tesliminde aksi bir durum belirtilmemiş ise kira bedeli için altı ayda bir ya da bir yıllık ya da daha fazla yıllar için ödeme yapı-lır, kısa bir dönem için sürenin bitiminde ödeme yapılır” (Borçlar kanunu 586. madde 2. fıkra)

Dispozitif eğilim genellikle tarafl arın kendi aralarında yapmış oldukları davranışların kendileri için daha iyi olacağını düşündükleri durumları kapsa-maktadır. Bu durumlar, medeni ve eşya hukukunda tarafl arın ifade ilkesi ve irade özerkliği ilişkilerinin düzenlemesine neden olmaktadır.

Dispozitif eğilimin aksine alternatif eğilimler ise iki veya daha fazla dav-ranışlar içerir, kişi bunlardan sadece birisini seçmek durumundadır fakat kendisi bir davranışta bulunamaz.

Alternatif eğilimler iki veya daha fazla davranışlar içerir, kişi bunlardan sadece birisini seçmek durumundadır. Bunun dışında kendisine bir davranış-ta bulunma hakkını vermiyor. Tercih hakkı yükümlülüğüne bağlıdır.


114

Örnek:“Evlilik durumunda tarafl ardan biri eski soyadını ve aile soyadını koruyabilir ya da kendi ailesinin soyadını diğer tarafa verebilir ya da aynı soyadı taşı-maları için kocasının soyadını kullanabilir ya da aynı soyadı taşımaları için eşinin soyadını kullanabilir”

“Borçlu ya aldığı malı geri çevirmekle yükümlüdür ya da o mala karşılık ge-len para miktarını ödemekle yükümlüdür”

Genelde bu tür normlara vatandaşlık kanunu, borçlar kanunda v.s. ras-talanır.

? SORULAR?1. Hukuki norm unsurları nelerdir?2. Hipotez nedir hangi türleri vardır?3. Eğilim nedir ve hangi türleri vardır?4. Alternatif ve Dispozitif hukuk normları arasında ayırım yapınız.

ÖDEV:1. İçerisinde bireysel, emredici, yasaklayıcı ve yetkilendirici iki hukuk

normu oluşturunuz.

115


8.3.3 Yaptırım

Yaptırım hukuk normunun bir parçası olup, bir düzenlemenin yürütülme-sini engellemektir. Hukuki normun uygulanmasına engel olan kişilere karşı yap-tırım uygulanan yasal bir normdur. (Örneğin, hapis, para cezası, bir malı geri iade etmek, uyarı gibi).

Yaptırımın kendisi ikincil bir eğilimdir çünkü geçerli olan bir davranış kuralına karşı suç işlendiği ya da kuralın uygulanmasının engellenmesi ile başlar.

Hukuk normlarına karşı suç (haksız fiil) işleyenlere, ilgili resmi makam-lar tarafından müdahale edilir. İhlal, yaptırımın uygulanması için bir ön ko-şuldur.

Suç (haksız fiil), hukuk normunun kişi tarafından yasadışı bir davranış ile yaralanması ihlal edilmesidir.

Suçun oluşması için, işlenen bir davranışın insan faktörü ile olması ve bilinçli ya da isteyerek gerçekleşmesi gerekir. Suçlunun yargılanması için yaptığı fiilin sonucunu anlamalı yani ne yaptığını ve sonuçlarının ne olduğu-nu bilmesi gerekir.

Suçun (haksız fiilin) oluşması iki şekilde olabilir:a) Aktif eylem, yani yapmak, yaratmak – örneğin ağır yaralamak, hır-

sızlık, tecavüz, soygun, sahte para, terörizm, izin olmadan inşaat yapmak.b) Pasif eylem, yapmamak, yapamamak, izin vermemek, kişi yapmak

zorunda olduğu şeyi yapmamakta ya da kaçınmaktadır, yapmamanın so-nuçları yapmak eyleminin sonuçları ile aynı anlama gelmektedir.Pasif eylemden örnekler:

Cinayete teşebbüs olayında, canımıza herhangi bir zarar gelmeyeceğini bildiğimiz halde teşebbüse engel olmamak,

Borcu geri çevirmemek, Vergi ödememek, İlk yardım müdahalesi yapmamak, Nafaka ödememek, Tıbbi yardımda bulunmamak, Hızrsızlık olayını ihbar etmemek,


116

Yaptırımın niteliği ve niceliği suçun (haksız fiilin) derecesine bağlıdır. Suçun sonucunun ne olacağı, suçun ağırlığına yani toplumsal değerlerdeki sonucun büyüklüğüne bağlıdır. Suç ne kadar büyük ise yaptırımı da o kadar büyük olacaktır. Devlet kendi kurumları aracılığıyla yaptırımı belirler ve on-ları uygulamaya koyar.

Yaptırımın amacı suçu yapanı tekrar yapmamak için engellemektir, eğitmektir aynı zamanda diğer kişilere karşı aynı şeyi yapmamaları için eğit-mektir. Yaptırımın koruyucu görevi vardır.

Hukuki değelerin türüne göre suçlar şu şekilde ayrılır: cezai – hukuksal (çok önemli toplumsal değerlere karşı işlenen suçlar) bireysel – hukuksal (doğası gereği mülkiyet suçları) idari – hukuksal (daha küçük toplumsal değerlere karşı suçlar) v.b.

Suçların türüne göre yaptırım türleri şunlardır: cezai – hukuksal (para cezası, hapis cezası, ölüm cezası) bireysel – hukuksal (tazminat cezası) idari – hukuksal (para cezası, disiplin cezası) v.b.

!!! ÖnemliKural olarak her hukuki normun üç unsuru taşıması gerekiyor, fakat bazen bir unsur eksik olabilir, hipotez ya da yaptırım olabilir (Örneğin; Anayasal normlar hipotez ve yaptırım içermez) ya da onlara farklı maddelerde yer ve-rilmiştir.

117


? SORULAR:1. Yaptırım neleri kapsamaktadır?2. Yaptırım neden önemlidir?3. Haksız fiil nedir?4. Haksız fiil nasıl uygulanır?5. Haksız fiil ve yaptırım arasındaki bağı açıkla.6. Ne tür yaptırımlar vardır?

ÖDEV:1. 22Kendinizi yasa koyucu olarak düşününüz. Aşağıdaki seçenekler-

den hangilerini kanun ile yasaklardınız. Aşağıdaki seçenekleri ağırlıklarına göre 1’den 12’ye kadar sıralayınız.

Zoran hasta ve işsiz olan annesine yardım etmek için kokain sat-maktadır.

Nataşa çalıntı olduğunu bildiği bir otomobil ile gezinmekte fakat hırsızlıkta kendisi yer almamıştır.

Lila yolda cüzdan bulmuş ve içinden 1000 denar almıştır. Kemal otomobil satmaktadır, fakat sattığı her otomobilin kilomet-

resini geri alıp öylece satmaktadır. Boşko markette silahlı soygun yapmaktadır. Elena marketten 500 denar ile çıkmaktadır, fakat markete girerken

100 denar vermiştir. Yana 5 gram marihuana ile yakalanmıştır. Kalina fuhuş yapmaktadır. Fikret motorsiklet sürerken kask takmamaktadır. Topolnitsa zehirli atıklar bırakıp nehri kirletiyor. Anita sarhoş iken hızlı araba sürüyor ve çocukları eziyor. Esma arkadaşını hırsızlık yaparken görüyor fakat onu ihbar etmiyor.

22 Hukuk öğreniyoruz, Açık Toplum Vakfı Enstitüsü, 2002, sayfa 72,73

119


HUKUK KAYNAKLARI

Amaç:

Hukukun kaynağını tanımlamak Hukukun kaynaklarını tasnif etmek Hukukun maddi kaynağını açıklamak Hukukun resmi kaynağını açıklamak Hukukun kaynaklarındaki ilişkiyi anlamak

121


9. HUKUK KAYNAKLARI

9.1. HUKUKİ KAYNAKLARIN KAVRAMI VE ÇEŞİTLERİ

Hukukun kaynağı teriminin anlamı hukukun yaratıcısı yani hukuğun ta-sarlandığı yerdir.Hukuki kaynakların türleri:

a) Maddi kaynaklar – hukuku oluşturan toplumsal faktörlerini ve ne-denlerini belirliyor. Hukukun ortaya çıkmasına neden olan en önemli etken karşılıklı çıkarlara ve karşılıklı çatışmalara sebep olan sınıfl arın ortaya çıkma-sıdır. Hukukun temel yaratıcısı egemen sınıfın isteğidir. Egemen sınıf devlet ve resmi organlar eliyle kurallar koyar ve kendi iradesini ifade ederek kendi çıkarlarını korur. Egemen sınıfın isteği temel nedendir yani hukuku yaratma kaynağıdır.

b) Resmi kaynaklar – devleti yönetenlerin, devlet içindeki güç sahip-lerinin isteği olarak ortaya çıkan hukuk iradesidir. Resmi kaynak türlerinin en önemlisi genel hukuk kaynaklarıdır (Anayasa, Kanunlar). Hukukun maddi kaynağı kullanılarak ifade edilir.

Hukukun maddi kaynağı ve resmi kaynağı birbirine bağlıdır.Maddi kaynaklar hukukun oluşturulmasına neden oluyor, buradan

ilk önce genel hukuk kurallar sonra da diğer alt hukuk kuralları oluşur. Alt hukuk kuralları, genel hukuk kuralları olmadan oluşamaz (çünkü kaynağını oradan alır). Sonuç itibariyle genel hukuk kuralları resmi kuralların temeli-ni oluşturuyor. Hukukun resmi kaynakları kaç kez uygulanacak olursa olsun (hiçbir kez, bir kez, çok kez) herkes için geçerlidir. Geçerliliği iptal edilinceye kadar devam eder.

Hukukun kaynakları olmadığı takdirde bir devletin varlığından ve hu-kuktan söz edilemez.

? SORULAR:1. Hukukun kaynağı terimi nedir?2. Ne tür hukuk kaynakları vardır?3. Maddi ve Resmi hukuk kaynaklarını açıklayınız.

123


HUKUKİ MEVZUATLAR

Amaç:

Hukuk yasaları terimini tanımlamak Hukuk yasaları türlerini anlamak Temel yasalar olarak Anayasayı ve Kanunları anlamak Yardımcı hukuk kaynaklarını anlamak İdare hukukunu anlamak Yargı hukukunu anlamak İdare hukuku ve yargı hukuku arasındaki farkı anlamak İdari ve adli işlemler arasındaki farkı anlamak Kesin hüküm tanımını yapmak Hukukun uygulanabilirliğini ve geçerliliğini anlamak

125


10. HUKUKİ MEVZUATLAR

10.1. HUKUKİ MEVZUATLARIN KAVRAMI VE ÇEŞİTLERİ

Daha önce belirttiğimiz gibi, hukuk kurallarının içeriğini kanunlar be-lirliyor. Kanunlar normatif düzenin bir parçasıdır ve hukuk mevzuatları gru-buna girer. Hukuki mevzuat olarak sağlık kanunu varsa o zaman bu kanunun içeriği sağlık kuralları ile ilgilidir.

Yasa, mevzuat oluşturma ve uygulama aracıdır.Hukuk mevzuatları olmazsa o zaman hukuk kuralları da olamaz çünkü

hukuk kurallarının içeriğini yasalar oluşturur.

Hukuki mevzuat türleri (resim 10 bak)

Yasal düzenlemelerin türleri için birkaç kriter mevcuttur:a) Hukuk mevzuatindaki normlara göre hukuk mevzuatları ayrılı-

yor: Genel hukuk mevzuatı – bunlar genel hukuk normlarıdır, anaya-

sa, kanunlar ve yardımcı hukuk kaynakları şeklinde ortaya çıkar. Söz konusu hukuk yasaları devletteki tüm vatandaşlar için geçerlidir ve bireysel hukuk kurallarının kaynağını oluşturur. Bunlar resmi hukuk kaynaklarıdır. Bireysel (özel) hukuk mevzuatı – bunlar bireysel hukuk normlarını

içerir. Onlar eğer daha önce kabul edilen genel hukuk yasasına dayalı değil ise yapılamaz. Bireysel hukuk yasaları genel yasalardan gücünü alır ve onlara uygun olmalıdır. Bu nedenle bir davranış kuralı daha önce genel hukuk yasası ile düzenlenmemiş ise bu konuda bireysel hukuk yasası getirilemez. Bireysel hukuk yasaları özel durumlar ile il-gilidir ve her zaman belirli bir kişi ya da grup için geçerlidir.


126

Genel hukuk yasaları ve bireysel hukuk yasaları arasındaki ilişkiyi aşağı-daki örnekle açıklayabiliriz:

Öldürmek yasaktır, Ceza Kanununda geçerli olan bir genel hukuk yasasıdır. Bunun anlamı, bu genel norm ülkedeki tüm vatandaşlar için geçerlidir ve bu kurala herkes uymak zorundadır. Bu kuralı ihlal edene bireysel hukuk kuralı dahilinde ceza ve yaptırım uyugulancaktır. Verilecek olan kararda, gerçek-leştirilen olay, verilecek yaptırım ve olayı düzenleyen fail dikkate alınarak ve birseysel hukuk kuralı göz önünde bulundurularak ceza verilecektir.

b) Hukuk yasaları getiren subjeye göre şu şekilde ayrılır: Devlet organları tarafından getirilen yasalar, genelde bunlar anaya-

sa, kanunlar ve düzenlemeler şeklinde ortaya çıkar. Resmi organlar tarafından getirilen yasalar, bunlar tüzük ve karar

şeklindedir. Özel kişiler tarafından getirilen kararlar bunlar genelde sözleşme,

vasiyetname v.s. şeklindedir.

c) Toplumsal ilişki türlerine göre yapılan düzenlemeler (kültürel, sosyal, ekonomik).

? SORULAR:1. Hukuk yasaları teriminden kastedilen nedir?2. Normların içeriğine göre ne tür hukuk yasaları vardır?3. Hangi subjeler hukuk yasası düzenlemesi yapabilir?4. Hukuk yasaları ne tür toplumsal ilişkiler düzenlemektedir?

127


ANAYASA VE KANUN(temel hukuk yasaları)

HUKUKİ KARARLAR, RESMİ KARARLAR(bireysel hukuk yasaları)

TÜZÜK, YÖNETMELİK, KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME, KARARLAR, STATÜLER,

BİLDİRİLER(yardımcı hukuk yasaları)

Resim 10. Hukuki yasaların hiyerarşik yapısı


128

10.2. ANAYASA

Nasıl ki biyografilerle kişiler hakkında genel bilgiler alıyorsak aynı şe-kilde Anayasa ile ülkenin ne tür bir devlet olduğunu görebiliriz. Fazla sayıda olan kanunların aksine bir devlette anayasa tektir. O en temel ve en yük-sek hukuki kaynaktır. Anayasa, devlet ve hukukun temel zeminini oluşturur. Anayasa ile vatandaşların hak ve özgürlüklerinin ne olduğunu, devletin or-ganizayonunun nasıl olduğunu, ne tür politika yürüttüğünü, savunma siste-minin nasıl düzenlendiğini görebiliriz.

Anayasa “kanunlar üstüdür” çünkü onunla devletteki en önemli konu-lar düzenlenmiştir ve diğer tüm hukuki yasalar onunla tutarlı olmalıdır.

Anayasa Parlamento tarafından geti-rilir, bazı ülkelerde anayasa oluşturmak için kurucu meclis kurulur ve anayasa kabul edildikten sonra görevi sona erer. Genelde birçok anayasa türleri vardır. Karakteristik özelliklerine göre anayasalar şu şekilde ayrılır: yazılı, yazılı bir belge olarak ortaya çıkar; yazılı olmayan anayasa, geleneksel anayasa olarak bilinir; sert ya da katı ana-yasa, çok zor değiştirilir; ve yumuşak veya

kolay anayasa, kolay değişebilen anayasadır.Bazen anayasa yazılı bir belge olabilir fakat bazen de anayasanın içeri-

ği bildirimlerden oluşabilir yani bu bildirimlerin hepsi anayasada aynı önem-de değerlidir. Örneğin İngiltere’de olduğu gibi, tarihsel süreç içerisinde çok sayıda anayasal bildirimler getirilmiştir. Örneğin:

Magna Carta Libertatum Habeas Corpus Act Bill of RightAnayasanın temel yapısına baktığımızda zorunlu olmasa dahi, anaya-

saların bir çoğunda giriş kısmında başlangıç kısmı adı altında giriş bölümü vardır. Başlangıç kısmında anayasanın amacı ve devletin tarihsel gelişimi be-liritilmektedir. Genelde akıcıdır ve maddeler yer almaz. Maddeler içerikte yer alır çünkü maddesiz anayasa düşünülemez. Anayasada değişiklik yapılması,

129


mevcut anayasal hükümleri yürürlükten kaldırmak ve yeni maddelerin kabul edilmesi Değişiklik ile olur. Bunlar anayasanın ayrılmaz parçasıdır. Anayasa-da kaç adet değişiklik olur ve ne sıklıkla olur, bu anayasanın yumuşak ya da katı oluşuna bağlıdır.Makedonya Cumhuriyeti Anayasası şunları içerir (bak resim 11)1. Önsöz 2. Normatif bölüm 3. Anayasa değişiklikleri

Bölüm Başlığı Açıklama1. Temel düzenlemeler Devletin temel karakteristik

özelliklerini düzenler: (bayrak, milli marş) devletin başkenti, resmi dil ve alfabe

2. Vatandaşların temel hak ve özgürlükleri

İnsan haklarının özellikleri: vatandaşlık, siyasi ve ekonomik, sosyal ve kültürel

3. Devlet teşkilatı Devlet organlarını düzenler: Parlamento Başbakanlık Cumhurbaşkanı Yargı Savcılık

4. Makedonya Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi

Anayasa mahkemesinin çalışma düzenini belirler

5. Yerel Yönetimler Yerel yönetimlerin genel düzenlemesini içerir.

6. Uluslararası ilişkiler Uluslararası siyasetin işleyişini düzenler


130

1. Cumhuriyetin savunması, askeri ve acil savunma

Devletin savunmasını düzenler

2. Anayasanın değiştirilmesi Anayasanın değiştirilmesi için gereken düzenlemeler

3. Geçici ve son hükümler Eski sistemin yeni sistem ile uyumunu düzenler

Resim 11. M.C. Anayasası düzenlemelerinin şematik şekli.

Bir anayasa değişikliği örneği:DEĞİŞİKLİK IX1. Cumhuriyet, Makedonya`nın ve diğer toplulukların hukuki durumuna ba-

kılmaksızın tarihsel ve sanatsal mirasın korunması, geliştirilmesi ve zen-ginleştirilmesi için garanti eder.

2. Bu değişikliğin 1. noktası ile Anayasanın 56. maddesinin 2. paragrafı de-ğiştirilmiştir23.

? SORULAR:1. Anayasa nedir?2. Anayasa bir devlette neden önemlidir?3. Ne tür anayasalar vardır?4. M.C. Anayasasının yapısını açıkla?

ÖDEV:1. 1992 – 2010 yılları arasında Makedonya Cumhuriyeti anayasasında

kaç tane anayasal değişiklik yapılmıştır araştırınız.

23 M.C. Anayasası madde 2 paragraf 56 – Cumhuriyet, Makedonya`nın ve diğer toplulukla-rın hukuki durumuna bakılmaksızın tarihsel ve sanatsal mirasın korunması, geliştirilmesi ve zenginleştirilmesi için garanti eder.

131


10.3. KANUN

Kanun genel bir hukuki belgedir ve hiyerarşik düzenlemede anayasa-dan sonra ikinci sırada yer alır. Kanun ile Anayasa ilkeleri düzenlenmektedir. Anayasaya uygun olmalıdır. Anayasaya uygun değilse geçerliliği yoktur. Ka-nunlar devletin yasama organı olan Meclis, Parlamento, Kongre, Duma v.b. tarafından yapılır.

Kanuna kelime anlamıyla maddi ve resmi anlamda kanun olarak baka-biliriz.

Maddi anlamda kanun ile her türlü hukuk yasasını taşıyan genel hu-kuk kurallarıdır.

Resmi anlamda kanun ile yasama organı tarafından kabul edilen ya-sama prosedürü içerisinde olan yazılı hukuk kurallarıdır.

Kanun türleri şu şekildedir:a) Sosyal ilişkiler türüne göre ceza kuralları alanında düzenlenen

ceza hukuku (Ceza kanunu, Ceza Muhakemeleri Kanunu), aile hukuku (Aile hukuku kanunu), miras hukuku (Miras Kanunu), medeni hukuk (sözleşme yükümlülükleri ya da ilişkiler kanunu).

b) Kabul edilmesi için gereken çoğunluğun sağlanması türüne göre kanunların yapılması: Mutlak çoğunluk, Salt çoğunluk, Nitelikli çoğunluk (bu çoğunlukla getirilen yasalara aynı zamanda or-

ganik yasalar denir. Bu yasalar devletin temel anlamı için önemlidir. Ör-neğin, bayrak, milli marş kanunu, yargı kanunu, savunma kanunu v.b.)c) Kanunlar uygulanma süresine göre şu şekilde ayrılır:

Genel yani geleceğe yönelik belirsiz bir zaman için geçerli olanlar, bun-lar çoğunlukla yürürlükteki kanunlardır.

Günlük hayatta sürekli uygulanmayan ancak bazı durumların ortaya çıkması ile uygulanan yani özel durumlarda ortaya çıkan kanunla-ra özel kanunlar denir. Kanun varolmakla birlikte pozitif hukukun bir parçasıdır, sadece belirli bir durumda geçerlidir. (örneğin, seferberlik kanunu sadece savaş durumunda uygulanır, felaketler kanunu sadece felaket durumunda uygulanır).


132

Kanun örneği:

VATANDAŞLIK KİMLİK NUMARASI KANUNUM.C. Resmi Gazetesi no:36/92 08.06.1992 yılı.

Madde 1Vatandaşlık kimlik numarası (bundan sonra sadece: Vatandaşlık numarası) vatandaşın kişisel kimlik bilgilerinin belirlenmesi durumudur.

Madde 2Kimlik numarası altı grup halinde sıralı olarak düzenlenmiş onüç basamaktan oluşmak-tadır:I Grup: Doğum günü (iki sayı)II Grup: Doğum ayı (iki sayı)III Grup: Doğum yılı (üç sayı)IV Grup: Kayıt numarası (iki sayı)V Grup: aynı tarihte doğmuş kişilerin cinsiyeti ve sıra numarası bir arada (üç sayı). Erkek 000 – 449 arası ve Bayan 500 – 999 arası.VI Grup: Kontrol numarası (bir sayı).

Madde 3Vatandaşlık kimlik numarasında yer alan doğum günü (I grup), doğum ayı (II grup), doğum yılı (III grup), cinsiyet (V grup) bilgileri doğum belgelerinden elde edilen veriler esas alınarak belirlenir.Kontrol numarası (VI grup) bilgileri bilgisayar tarafından belirlenir.Kanunun 1. maddesinde belirtilen veriler kanun ile değişikliğe uğraması durumunda yeni kimlik numarası, değişikliğe uğrayan kanunun kararına göre belirlenir veya yeni doğum kimlik numarasının düzeltilmesi yapılır.

Madde 4Makedonya Cumhuriyeti sınırları içerisinde dokuz kayıt merkezi kurulmuş ve numara-ları şu şekildedir: Manastır – belediyeler Manastır, Resne ve Demir Hisar - 41, Kumanova – belediyeler Kumanova, Kratova ve Kriva Palanka - 42, Ohri – belediyeler Ohri, Debre, Kırçova ve Struga – 43, Pirlepe – belediyeler Pirlepe, Kruşevo ve Brod – 44, Üsküp – 45, Ustrumca – belediyeler Ustrumca, Valandova ve Radoviş – 46, Kalkandelen – beledi-yeler Kalkandelen ve Gostivar – 47, Veles – belediyeler Veles, Gevgeliya, Kavadarci ve Negotin – 48 ve İştip – belediyeler İştip, Berovo, Viniça, Delçevo, Koçani, Probiştip ve Sveti Nikole – 49.

Madde 5Makedonya Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı vatandaşlık kimlik numarasını belirler. Kimlik numarasının belirlenmesi ve evrak takibi otomatik yapılır.

133


İçişleri Bakanlığı kanunuda verilen yetkiye dayanarak olası hukuk dışı uygunsuz erişime karşı kimlik bilgilerini depolar ve korumasını sağlar.

Madde 6Makedonya Cumhuriyeti sınırları içerisinde doğan yeni çocuğa kayıt yaptığı yere göre doğum kimlik numarası verilir.Yurt dışında doğan yeni çocuğa doğum kimlik numarası ebeveyinlerinin kayıtlı olduğu yere göre verilir.Madde 7Kanunlar çerçevesinde Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan yabancılara ve aynı za-manda kanun çerçevesinde evrak takibi ve resmi belge verilen yabancılara, İçişleri Ba-kanlığı yabancı kimlik numarası vermektedir.Madde 8Vatandaşlar ikamet değişimi sırasında kimlik numaraları değişmemektedir.

Madde 9Vatandaşa yanlış kimlik numarası ya da birçok kimlik verilmiş ise karar belgesinde dü-zenleme yapılarak yeni kimlik numarası veriliyor yani gerçek kimlik numarası muhafaza ediliyor.Kimlik numarasının iptali için kayıt memurunun ilgilendiği ilgili kayıt ofisine başvurula-rak iptal edilmektedir.

Madde 10Kimlik numarası kanunlarda belirlenen kriterlere göre vatandaşlar için verilen yasal bel-gelerde ve kayıtlarda yazılır.

Madde 11İçişleri Bakanlığı şu konularda yönetmelik yayınlar:- Kimlik numaraları başvuru kayıt formları için yönetmelik,- Kontrol numaraları (VI grup) belirleme için yöntemler,- Yabancılar için verilen kimlik numarası belirleme yöntemleri ve kanun çerçeve-

sinde evrak takibi ve resmi belge verilen yabancıların evrak takibi ve yöntemleri, yabancılara verilen kimlik numarasının takibi ve yabancılara verilen kimlik numa-ralarının kayıt altına alınması.

Madde 12Bu kanun yürülüğe girene kadar vatandaşlık numarası verilemeyen bir kişiye, Make-donya Cumhuriyetinde ikamet ettiği yere göre numara verilecektir.

Madde 13Makedonya Cumhuriyeti vatandaşı olan ve Makedonya da yaşayan bir vatandaşın kim-lik numarası daha önce SFRY (Yugoslavya) cumhuriyetlerinde verilmiş ise, kanunlar çer-çevesinde bu kanunun yürülüğe girdiği günden itibaren 2 yıl içerisinde yeni bir kimlik numarası verilecektir.

Madde 14Bu kanunun yürülüğe girdiği günden itibaren 6 ay içerisinde kanun çerçevesinde yö-netmeliklerin düzenlenmesi gerekir.


134

Bu maddenin 1. paragrafındaki uygulamalar kabul edilinceye kadar mevcut düzenle-meler yürürlükte kalacaktır.

Madde 15Kanunun yürürlülüğü girmesinden sonra, yeni kurulacak olan belediyelerin, daha önce kayıtlı oldukları merkezlerde tekrar kayıtları yapılacaktır.

Madde 16Bu kanunun yürürlülüğü girmesiyle birlikte vatandaşlık kimlik numarası kanunu (M.C. Resmi Gazetesi no:20/80, 35/86, 51/88 ve 19/90) ve vatandaşlık kimlik numarası uygulama kanunu (SFRY (Yugoslavya) Resmi Gazetesi no:58/76) Makedonya Cumhuriyeti topraklarında uygulanmayacaktır, yürürlükten kalkacaktır.

Madde 17Bu kanun yayınlandığı gün yürürlüğe girecektir.

135


10.3.1. KANUNLARIN GETİRİLME USULÜ

Kanunların getirilme usulü karmaşık, sert kurallardan ve birkaç aşama-dan oluşmaktadır, buna göre: (resim 12 bak)

1. Kanunların getirilme girişimi. Yasaların getirilmesi için bir grup vatandaş, dernekler ve enstitüler girişimde bulunabilir. Bu girişimlerini yet-kili organlara teslim edilmesiyle yerine getirilir.

2. Kanun tasarısı sunulmasıKanun tasarısı sunmaya yetkili organlar

Milletvekilleri Başbakanlık En az 10.000 vatandaş

Kanun tasarısı şunları içerir: Kanunun başlığı, Kanunun anayasal dayanağı, Kanunun yapılması için sebepler, Kanunun uygulanması için gereken mali kaynakların durumu, Kanunun içeriği, Kanunun hükümleri açıklanmasına yönelik nedenlerin belirtilmesi, Kanun teklifi hükümlerinin diğer sistemlerle karşılaştırılması ve Avrupa

Birliği müktesebatına uyumlu olması v.b.3. Tasarının değerlendirilmesi. Kanun tasarısı Meclis Başkanlığına

sunulur ve oradan Milletvekillerine dağıtımı yapılır. Başvuru Başbakanlık ta-rafından yapılmadıysa o zaman Başbakanlıktan’da görüş istenebilir.2008 yılı Meclis İçtüzüğünde “Kanunların getirilme usulü süreci”ne okumalar (aşama) denir24.

Birinci okuma (aşama), burada kanun tasarısı mutlak tartışmaya açıl-mamaktadır. Kural olarak içtüzükte bir kaç milletvekilinin vermiş olduğu tasarı olarak kabul edilen teklifl erde sadece formalite bir görüş belirtilmek-tedir. Kanun tasarısının meclise sunulmasından itibaren yedi gün içerisinde 15 milletvekili Mecliste genel görüşme yapılması için başvuruda bulunabilir.

24 Klimovski S, Deskoska R, Karakamişeva T, Anayasa Hukuku, Üsküp, 2009, sayfa 401-407


136

Böyle bir başvuru yoksa o zaman birinci okuma biter. Diğer taraftan Mecliste genel görüşme yapılması için başvuru yapılmış ise o zaman kanun tasarısı Meclis oturumunda görüşülmeden önce tasarı ilgili çalışma birimi (ilgili ta-sarının görev alanına giren birimi) ve Yasama - hukuk komisyonu tarafından incelenmektedir. Bundan sonra Mecliste birinci okuma için oturum düzen-lenmektedir ve burada tartışıldıktan sonra ikinci okuma için karar veriliyor.

Meclis söz konusu tasarının uygunluğunu kabul eder ve ikinici okuma-ya gidebileceğine karar verirse yasama işlemleri devam eder. Tam tersi bir uygulama olursa yasama işlemi durur.

İkinci okuma (aşama)’yı ilgili çalışma birimi ve Yasama - hukuk komis-yonu yapar ve kanun tasarısında yer alan maddeleri ve değişiklik teklifl erini tek tek inceler ve oylar. Çalışma birimleri kendi değişikliklerini de sunarlar. Kanun tasarısı üzerine yapılacak eklemeler ya da değişiklikler yasa değişikliği şeklinde gerçekleşir. Bu değişiklikler için tek tek oylama yapılır.

İlgili çalışma birimi ve Yasama - hukuk komisyonu görüşmelerden son-ra kanun tasarısı için bir teklif metni sunar, bu metinde gerekçe yazılır ve ka-bul edilen değişiklikler (eklenen teklifl er) yer alır. Meclis oturumunun ikinci okumasında sadece ilgili birimler ve komisyonlar tarafından yapılan değişik-likler görüşülür ve sadece o maddeler üzerine değişiklik önerilebilir.

Üçüncü okuma (aşama) kanun tasarısı ikinci aşamadan sonra ilk Mec-lis oturumunda görüşülmeye devam edilir. Bu aşamada çalışma organları ta-sarıyı tartışırlar.

4. Oylama, tartışma bittikten sonra kanun tasarısı oylamaya açılır. Oy-lama için gerekli çoğunluğun oluşması kanun tasarısının içeriği ve türüne bağlıdır.

5. Kanunun kararname ile ilanı, kanun Devlet Başkanı (Cumhurbaş-kanı) tarafından kararname ile ilan edilir. Kanun Mecliste kabul edildikten sonra Meclis Başkanı kanunun onaylanaması ve imzalanması için Cumhur-başkanına gönderir.

Cumhurbaşkanının kendisine gelen kararnameyi imzalamama yetki-si vardır. Bu durumda kararname tekrar Meclise geri döner. Kanun tasarısı Mecliste mutlak çoğunlukla tekrar oylandıktan sonra Cumhurbaşkanı kanu-nu imzalamak zorundadır. Mutlak çoğunlukla oylanan bir kanun tasarısını,

137


Cumhurbaşkanı tarafından ikinci defa geri gönderilemez yani Cumhurbaş-kanı bunu imzalamak zorundadır.

Kararname örneği:Makedonya Cumhuriyeti Anayasası Madde 75 paragraf 1 ve 2 uyarınca

Makedonya Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı ve Makedonya Cumhuriyeti Meclis Başkanı yayınlamakta:

KARARNAMEMAHKEMELER KANUNU İLANI

Mahkemeler Kanunu İlanı

Makedonya Cumhuriyeti Meclisi ______________________ tarihinde yapılan oturumunda.

No: Makedonya CumhuriyetiTarih: CumhurbaşkanıÜsküp

Makedonya CumhuriyetiMeclis Başkanı

6. Kabul edilen kanunun Makedonya Resmi Gaztesinde yayınlan-ması, Kanun Cumhurbaşkanı tarafından imzalandıktan sonra M.C. Resmi Gazetesinde yayınlanır. Kanunun yayınlandığı gün ile yürülüğe girdiği gün aralığına vacatio legis denir. Bu aralık 7 gün, 15 gün veya 6 ay olabilir v.b. bu zaman aralığı vatandaşların kanun hakkında bilgi edinmesi için önemlidir.Vacatio legis örneği:

MaddeBu kanun Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesinde yayınlandığı gün yü-rürlüğe girecektir.


138

İMZALAYAN

AKTARAN

GİRİŞİMCİ

KAMUOYU

BİLGİLENDİRME

ÖNEREN

Resim 12. Kanunların yapılması usulü şematik bakış.

? SORULAR:1. Kanun nedir?2. Kanunlar nasıl ayrılır?3. Kanunu getirmek için prosedürü açıklayınız.

139


10.4. YARDIMCI GENEL HUKUKİ MEVZUATLAR

Yardımcı genel hukuki mevzuatlar devlet organları tarafından getiri-lir ve Devletin hiyerarşik yapısında Yasama oragınından daha alt durumda olduklarından, getirdikleri düzenlemeler kanunlara ve Anayasaya uygun olması gerekmektedir. Yardımcı genel hukuki mevzuatlar ile yeni bir kanun getirilmiyor sadece kanunlarda belirtilen düzenlemelerin işleyişi ile ilgili ku-rallar getirilmektedir. Yardımcı genel hukuki mevzuatlar kanunla belirtilen genel hukuk normlarıdır ve kesinlikle kanunlara aykırı olamaz ve kanunda belirtilen uygulamalar dışına çıkamaz.

Yardımcı genel hukuki mevzuatlar aşağıdaki şekilde ayrılırlar:Tüzük – en önemli yardımcı hukuk mevzuatıdır. Ülkedeki idari ve yü-

rütme organları tarafından getirilir. Genelde Bakanlar Kurulu toplantılarında karar verilir. Bununla hukuk kurallarının uygulama aşaması düzenlenmekte-dir.Tüzükler ikiye ayrılır:

a) Kanunun uygulanmasına dair tüzük– kanunun uygulanması için getirilen bir düzenlemedir. Yasama organı tarafından Bakanlar Kuruluna yetki veriliyor ya da kanunlarda beliritilen kuralların uygulanmasının daha ayrıntılı olması gereken yerlerde bir hüküm getirilmesi gereklidir. Bu karar-name kanunun yürürlükte olduğu güne kadar geçerliliğini sürdürür.

b) Kanunun hükmünde kararname – kanun ile düzenlenmesi ge-reken ilişkilerin kararname ile yerine getirilmesidir. Savaş ve olağanüstü du-rumlarda getirilir. Bakanlar Kurulu düzenler ve savaşın ya da olağanüstü du-rumun sona ermesiyle sona erer.

Emirname – Bakanlıklar yapar. Belirli bir durumda olan ve belirli kişi sayısı için düzenlenmektedir. Zorunlu karakterdedir. Belirli durum için bir ey-lemin ya da bir davranışın yasaklanmasıdır. (örneğin, karların temizlenmesi için yönetmelik, halkın tahliyesi kararı, polis saati uygulaması, seferberlik).

Yönetmelik – Bakanlar Kurulunun ve Meclisin genel düzenlemelerinin icrasını yapmak ya da düzenlemek için yürütme organları tarafından yapılan bir yardımcı genel hukuki mevzuattır.

Bakanlar tarafından kendi iç işleyişini ilgilendiren bir konu için getiril-mektedir. (örneğin, değerlendirme için standartlar, çalışma organizasyonu


140

ve sistemi hakkında yönetmelik, maaşlar hakkında yönetmelik). Yönetmelik ile bir makam ya da bir hizmet organının işleyişi hakkında düzenlemeler ya-pılabilir.

Talimatname (Yönerge) – İdari organlar tarafından getirilir. Hukuk gücü en düşük olan düzenlemedir. Yeni bir kural getirmez sadece var olan bir hukuk kuralının nasıl uygulanması gerektiği hakkında yol gösterir.

Tebliğ – Devlet Başkanı tarafından verilir ve şu şekilde ayrılır:a) Genel yasa – kanunların ilan edilmesi için imzalanan kararnameler.b) Bireysel yasa – Devlet Başkanı tarafından görevlendirilen diplo-

matlar, yüksek askeri komutanlar, törenlerde madalya takmak gibi durum-larda olduğu gibi.

Kararlar – genel bir hukuk yasasıdır ve yerel yönetimler (Belediyeler) tarafından kendi ilşlerini ilgilendiren konular hakkında getirilen kararlardır. Belediye meclisi tarafından getirilir ve Belediye statüsüne uygun olmak zo-rundadır. Burdan hareketle, Belediye statüsü Belediyenin en yüksek resmi belgesidir yani belediyenin küçük anayasasıdır ve Belediye Meclisinin karar-ları ise yerel düzeyde kanun gibidir.

? SORULAR:1. Yardımcı hukuk yasaları nedir?2. Yardımcı hukuk yasalarını sayınız.3. Kanun hükmünde karanameyi açıklayınız.4. Emirnameyi açıklayınız.5. Yönetmelikler ne için düzenlenir?6. Hangi yardımcı hukuk yasası en düşük güce sahiptir?7. Tebliği kim getirir ve ne şekilde olabilir?8. Hiyerarşide hangi hukuk yasası ile kararlar eşitlenir?

141


10.5. ÖZEL HUKUK MEVZUATLARININ ÇEŞİTLERİ VE KAVRAMI

Özel hukuk mevzuatları özel hukuk kurallarını içerir. Bu mevzuatlar belirli bir durumu çözmek ve düzenlemektedirler. Bunların temel dayanağı genel hukuk yasalarıdır ve bu genel yasalar buna göre belirlenir.

Özel hukuk yasa türleri:

Özel hukuk yasalarını kabul edenlere göre ayrım şu şekildedir:a) Devlet organları tarafından getirilen özel hukuk yasaları.b) Özel kişiler tarafından getirilen özel hukuk yasaları, hukuki işle-

mer (sözleşme, anlaşma) şeklinde ortaya çıkar.Devlet organları tarafından getirilen özel yasalar hangi devlet organı

tarafından getirildiklerine bağlı olarak idari yasalar ve yargı yasaları şek-linde ikiye ayrılır.

? SORULAR:1. Özel hukuk yasası tanımı nasıldır?2. Ne tür özel hukuk yasaları mevcuttur?


142

10.5.1. İDARİ (İŞLEMLER) MEVZUAT

İdare mevzuatı bireysel yasalar olup özel olarak belirlenmiş biçimde idari organlar tarafından getirilir. Örneğin; bakanlıklar, teftiş kurulları, idari ve diğer organlar tarafından getirilmektedir. Mahkeme işlemlerinden farklı olarak idari işlemler daha basit ve hızlı bir şekilde yapılır. İdari kurumlar doğ-rudan hareket eder. Yani kabul edilmesini beklemeden idari işlemler getiri-lebilir.Örneğin:Biri yasak olan bir yerde karşıdan karşıya geçerse polis memuru o kişiyi olay yerinde cezalandırır.Örneğin:Vergi Dairesi hiç kimseden bir talep gelmeksizin, vergisini ödemekle yüküm-lü bir kişi hakkında özel idari işlem çıkartarak hakkında ödemesi gereken miktarı ve son ödeme tarihini belirtilen bir karar çıkartabilir. Örneğin:Bir müfettiş; şirketler, kurumlar ve vatandaşların faaliyetlerinde kanunlara ve diğer yasal düzenlemere uygun çalışıp çalışmadıklarını ve kanun dışı iş yapıp yapmadıklarını izin almadan kontrol edebilir.

Buradan şu sonuca varabiliriz, idari ilişkiler devlet organlarının güçlü iradesine ve isteğine bağlı olarak sadece kişilerin bir idari eylemleri söz ko-nusu olduğu zaman ortaya çıkar. Bazı durumlarda özel idari işlemlerin ortaya çıkması için böyle bir eylem olması gerekiyor. Özellikle, bir kişi hak veya bir çıkar elde etmek istediği zaman bunu kendisinin talep etmesi gerekiyor.Örneğin:Bir kişi silah taşımak ya da inşaat izni almak istiyorsa bir talepte bulunması gerekiyor ki yetkili kurum bir karar verebilsin. Aynı durum, pasaport başvu-rusu, kimlik kartı başvurusu, burs başvurusu, işyeri açma başvurusu gibi ta-leplerde geçerlidir.

İdari işlemler genellikle karar şeklinde ortaya çıkar. Örneğin; emeklilik kararı, vergi ödeme kararı vb. Fakat, idari işlemler bazı durumlarda izin (Ruh-sat) olarak ortaya çıkar. Örneğin; silah taşıma ruhsatı gibi.

İdari işlemler, yargı (içtihad) işlemlerine göre daha kolay değişebilmek-tedirler.

143


Örneğin:Silah taşıma ruhsatı alamayan bir kişi gelecekte gereken koşulları taşıması durumda tekrar başvurup alabilir.Öreneğin:Bir kişi inşaat izni için başvuruda bulunmuş fakat yetkili kurum kanunlara uygun olmadığı için bu başvuruyu kabul etmemiştir. Eğer kanunlara uygun hareket edip tüm eksiklikleri tamamladığı takdirde tekrar başvurup izin alabilir.


144

İdari işlem yasa örneği:Madde 272 paragraf 1 – ZOUP______________________Kurumun adresi

Numara __________Tarih ____________

_______________________________________________________________________(kararı veren kurumun adı)

Talep edenin ____________________________________________________________(talep eden kişinin adı ve soyadı)

_______________________________________________________________________(şehir, adres, numara)

Kanun maddesi __________________________________________________________(kurumun kararı verdiği kural)

ve Genel İdare Usulü’nün madde 272 paragraf 1 (M.C. Resmi Gazetesi no:38/05) aşağıdaki:

KARAR

VERİLEN KARAR ________________________________________________________________________________________________________________________________

GEREKÇE

_________________________________________________________ şu talepte(adı ve soyadı)bulunulmuştur _________________________________________________________________________________________________________________________________(talebin kısa özeti)Talep şu kanuna dayanarak kabul edilmiştir _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________(talebin kanuni gerekçesi)

HUKUKİ İŞLEM: bu karara karşı_________________15 gün içerisinde şikayette bulun-abilinir.(kararı veren organ)

(MP) MÜHÜR İMZA_______________________

145


10.5.2. YARGILAMA (İÇTİHAD) MEVZUATI

Yargılama içtihadı vatandaşlık ve ceza davaları için mahkemeler tarafından getirilir. Adli makamlar olayların ortaya çıkması ile hareket eder. Örneğin; si-villerin kendi aralarındaki anlaşmazlıklar ve davalar ya da ceza davalarında savcılık olduğu gibi. Böyle olaylar olmadan mahkemeler kendiliğinden harekete geçmez hatta ağır ceza dava-ları olsa dahi harekete geçmez.

İnsanlar arasında kural ihlalleri ve anlaşmazlıkları her zaman olmuştur ve olmaya devam edecektir ve mahkemeler böyle anlaşmazlıklar için adalet-

le karar veren organlardır. Belirli durumlar-da mahkemeler tarafından kanunların uy-gulanmasına kısacası hukukun uygulan-ması demektir. Mahkemeler içtihadlarını karar ve hüküm şeklinde yerine getirir. Ka-rar, bozulmuş ilişkileri düzeltmek ya da bir anlaşmazlığı çözmek şeklinde ortaya çıkar. Hüküm ile ise uygulamada sorun olarak görülen bir olay giderilir ve mahkumiyet kararı ile anlaşmazlık ortadan kalkar. Mah-kumiyet kararı ile işlemin konusu inceleni-yor. Yani örneğin, işlem konusu boşanma

davası ise, mahkeme hükmünde sonuç olarak artık o evliliğin var olmadığı kararlaştırılacaktır.

Mahkeme (İçtihad) kararları her zaman MAKEDONYA CUMHURİYETİ VATANDAŞLARI ADINA GETİRİLİR. Mahkeme içtihadlarının bölümleri şunlar-dır: giriş bölümü, uygulama bölümü, gerekçe bölümü ve yasal talimat bö-lümleri.

Mahkeme içtihadları idari işlemlere göre daha karmaşık, daha yavaş ve daha zor bir şekilde ortaya çıkar. Mahkeme içtihadlarının karakteristik özel-liği değişmez olmasıdır yani burada geçerli olan prensip red judicata (kesin hükümdür). Fakat bazı durumlarda uygulamanın yenilenmesi durumunda mahkeme içtihadları değişebilmektedir.


146

Eğer bireyler verilen mahkeme kararlarını beğenmiyorlarsa bir üst mahkedeme TEMYİZ hakkını kullanabilirler.

Boşanma davasına bir örnek (M.C. Medeni kanunu madde 40)P.br.___ / ___

MAKEDONYA CUMHURİYETİVATANDAŞLARI ADINA

Manastır Mahkemesi bu Yargıcı bağlı olduğu mahkeme______________ Yargıçlar konseyi başkanı olarak yasal işlemden sonra yargıçlar meclis üyeleri olarak_________ve___________, hukuki işlem Manastırlı XX sokak.__________no.__________, yet-kilendirilen _____________ avukat Manastır tarafından davalı aleyhine Manastırlı bir Avukat tarafından temsil edilen ____________ sokak ________ no _________ boşan-ma davası ____________ tarihinde yapılan evlilik yapılan duruşmalardan sonra davacı avukatı ______________________ ile davalı avutakı _____________________ hazır ol-duğu davada şu karar getirildi:

KARAR

Manastır doğumlu Davacı XX ve Davalı UU _______ tarihinde evlenmiş ve kayıtlı oldu-ğu evlilik dairesi no _____ / ___ yılında, Aile kanunun madde 40 uyarınca BOŞANMAK-TADIR.

_______ doğumlu Küçük çocuk XU Manastır doğumlu davacı anne UU eğitmesi ve bakımını yapmaya karar verilmiştir.

XU küçük çocuğun babası XX küçük çocuğun geçime katkıda bulunacaktır ve XU’ya aylık _______ denar ödeyecek, _______ tarihinden itibaren küçük çocuk kendi geçimi-ni karşılama gücüne kavuşana kadar.

Davacı destekte bulunacak olan _______ denarı, yasal yükümlülükler gereği XU ya ayın üçüncü gününe kadar ödemekle yükümlüdür.

Davacı, davalıya _________ denar karşılığında destek vermekle yükümlüdür ve bu desteği _______ tarihinden başlayarak ayın üçüncü gününe kadar ödemekle yüküm-lüdür

GEREKÇE

Davacı, yüksek anlaşmazlıklar, görüşlerde büyük farklılıklar, sürekli anlaşmazlık ve karşılıklı hoşgörüsüzlük sebebiyle, davacı ve davalı arasında ortak yaşamın dayanılmaz olduğunu, bu nedenle evliliğin gerçekten işleyen bir evlilik müessesinin olmadığını ve devam etmesi durumunda aynı şeylerin tekrarlanabileceğini belirterek boşanma iste-miştir.

147


Elde edilen kanıtlar ve her iki tarafın ve tanıkların _________ ve ________ dinlenme-si ile eşler arasında evlilik ilişkileri inkâr edilemez bir şekilde bozulduğunu uzun süreli ilişki kuramadığını ve _______ aydır hiç bir ilşki olmadığını bundan dolayı boşanmala-rına karar verilmiştir.

Davalı, bu kararın getirldiği günden itibaren Davacıya _____ içinde mahkeme harc-malarını ödemekle yükümlüdür.

Manastır Mahkemesiyıl ------------------------

Konsey Başkanı____________________

Yasal tavsiye: Bu karara karşı Bitola Yargıtay Temyiz Mahkemesine temyiz için, kararın alınmasından itibaren 15 gün içinde başvurulabilir.

? SORULAR:1. İdari işlemler hangi türde ortaya çıkar?2. Hangi işlemler daha karmaşıktır, idarenin mi yoksa mahkemenin mi?

Neden?3. Mahkeme içtihadlarını sayınız.


148

10.6. HUKUKA UYGUNLUK VE HUKUKA AYKIRILIK

Hukuki kaynaklar hiyerarşik bir düzen üzerine kurulmuş olup, en üste en yüksek hukuki mevzuat ve en alta ise en düşük hukuki mevzuat yer al-maktadır. Bu tür bir hukuki hiyerarşi en yüksek ile en düşük hukuki mev-zuatların uyumluluğu için gereklidir. Düşük hukuki mevzuatlar her zaman yüksek hukuki mevzuatlara gönderme yapar ve yüksek mevzuatlara uyumlu olmalıdır.

Anayasa en yüksek hukuki kaynaktır. Ondan sonraki hukuki kaynak ise kanunlardır ve kaynağını anayasadan alır ve onunla tutarlı olmak zorunda-dır. Hukuki yasalar içerisinde yardımcı hukuk yasaları hiyerarşide en alt ko-numdadırlar ve kanuna uygun olmakla birlikte aynı zamanda anayasaya’da uyumlu olmak zorundadırlar. En üst ve en alt hukuki yasalar arasındaki uyu-ma hukuka uygunluk ya da anayasaya uygunluk denir. Uyumluluk en üst yasa olan anayasadan başlayarak en alta olan kararlara kadar gitmektedir.

Hukuka uygunluk kavramı, tüm hukuk mevzuatlarının ve fiziksel (insan davranışlarının) yasalarının kelime anlamıyla kanunlarla uyumluluk içerisinde olmasıdır.

Buradan hareketle kanundan alta olan yasaların kanunlara uygun ol-ması gerekmektedir. Hukuka uygunluk ilkesi hukuk düzeninin birleşik bir bağ ile bağlı olmalarını sağlamaktadır. Hukuk düzeninde alt yasaların üst yasalara uygun olmasını sağlar. Hukuka uygunluk ilkesi hukukun yürürlülü-ğünü belirtmektedir.

Uyumsuzluk (çelişki) durumunda, yani alt yasaların üst yasalarla uyum-suzluğunda hukuka aykırılık söz konusudur. Eğer alt bir yasa üst yasa ile çe-lişkili durumda ise buna hukuka aykırılık diyoruz.

Hukuka aykırılık kavramı, yasalar arasında uyumsuzluk yani alt yasaların üst yasalara aykırı olma durumudur. Hukuka aykırılık ilkesi iki yasa arasındaki anayasaya aykırılık, kanunlara aykırılık ve uyumsuzluk kavramlarını içerir.

a) Anayasaya aykırılık – genel hukuk yasaları ile özel hukuk yasaları-nın anayasa ile uyumsuz olması durumudur.

b) Kanunlara aykırılık – hukukun yardımcı yasaları ile özel hukuk ya-salarının kanun ile uyumsuzluk içinde olma durumudur.

149


c) Çelişki (aykırılık) – her iki yasa arasındaki uyumsuzluk yani bir ya-sanın içeriği, kaynağını alan diğer yasa ile çelişkili olma durumudur. Örneğin; bir kararın genel alt hukuk yasası olan kararnameye aykırı olması gibi.

Hukuka aykırılık iki türde oluşur:

a) Resmi hukuka aykırılıkBu tür hukuka aykırılık şu şekilde oluşur:1. Kanunun yürülüğe girmesinde usule dikkat edilmemesidir, (örne-ğin, prosedür sırasında karşı taraf dinlenmemiştir)2. Mevzuatın, yetkili makam tara-fından getirilmediğinde (örneğin, kararı Üsküp-1 Asliye Hukuk Mah-kemesi getirmesi gerekirken, Ma-nastır Mahkemesi getiriyor).3. Yasanın getirilmesinde şekil yö-nünden bozukluk varsa (örneğin, karar yazılı olarak verilmesi gerekir-ken sözlü olarak söylenmiştir).

b) Maddi hukuka aykırılık ya da içeriğinin yasadışı olmasıdır.Bu tür bir hukuka aykırılık, kanu-nun içeriği üst bir yasada belirtilen düzenlemelere aykırı olmasıdır. Ör-neğin; aile kanununda yasaklanan kardeş ve kızkardeş evliliği veya genele hitap eden ve satışı yasak olan Ohri Gölünün satılması için anlaşma imzalamak ya da kanunla yasak olan uyuşturucu satımı için anlaşma yapmak gibi.

Özel hukuka aykırılık varsa o zaman kişi buna karşı normal prosedürler içerisinde itirazda bulunabilir. Örneğin; Asliye Mahkemesi tarafından veri-len bir kararın hukuka aykırı olduğunu düşünen bir kişi buna karşı itirazda bulunabilir ve itiraz dilekçesi bir üst Mahkeme olan Temyiz Mahkemesinde görülür. Kanunların anayasaya uygunluğu ya da diğer yardımcı kaynakların kanunlara ve anayasaya uygunluğunun denetimini Anayasa Mahkemesi ta-rafından yapılır.


150

? SORULAR:1. Hukuka Uygunluk nedir?2. Hukuka Aykırılık nedir?3. Resmi hukuka aykırılık kavramını açıkla?4. Maddi hukuka aykırılık kavramını açıkla?

151


10.7. KESİN HÜKÜM

Kesin hüküm kavramı bir hukuki mevzuatın diğerine olan etkisidir yani hangi hukuki mevzuatın daha üstün ya da hangisinin daha düşük olduğunu belirleyen bir ölçüdür.

Hiyerarşide en üste olan bir hukuki yasanın hukuki üstünlüğü daha fazladır çünkü hiyerarşideki konumu itibariyle temsil gücü daha yüksek ola-caktır. Hukukun yürürlülüğü neye göre belirlenmektedir sorusu akla geliyor.

Hukuki düzenlemelerde kesin kavramı iki faktöre bağlıdır:a) Düzenlemeyi getiren devlet kurumu yani devlet hiyerarşisinde

kurumun yeri.Düzenlemeyi getiren kurum, devlet organları hiyerarşisinde en üst dü-

zeyde ise o zaman getirilen yasanın hukuki mevzuatlar hiyerarşisinde etkisi en üst konumda olacaktır. Alt sıralarda bulunan kurumların getirdikleri mev-zuatların gücü daha hafif olacaktır.Devlet organları hiyerarşisinden örnek Hukuki yasalar hiyerarşisinden örnek

Parlamento (Yasama)

Başbakanlık (Yürütme)

Bakanlıklar

Mahkemeler (Yargı)

Anayasa

Kanunlar

Genel Hukuki Yardımcı İşlemler

Özel Hukuki İşlemler

c) Hukuki düzenlemenin getirilmesinde kullanılan işlemler.Bir kurumun birden çok düzenleyici işlem getirdiği durumlarda örne-

ğin; yasama organının anayasa, kanun, kararlar ve diğer düzenleyici işlemler getirdiği gibi, kesin hükümde de kurumun konumuna göre değil düzenleyi-ci işlemin getirilmesinde kullanılan işlemler göz önünde bulundurulur. Bu-rada anayasa ve kanunlar yasama organları tarafından getirilmektedir fakat kanunun aksine anayasa çok özel işlemler ve karmaşık prosedürle getirilir ve bundan dolayı anayasanın kesin hükmü kanuna göre daha yüksektir.


152

? SORULAR:1. Kesin hüküm nedir?2. Hukuki işlemlerin kesin hükmü neye bağlıdır?

ÖDEV:1. Hangi karar daha üst derecede? Kalkandelen Asliye Hukuk

Mahkemesi kararı mı yoksa Gostivar Temyiz Mahkemesi kararı mı? Neden?

153


10.8. HUKUKUN YÜRÜRLÜLÜĞÜ VE UYGULANMASI

Hukukun yürürlülüğü kavramı, hukuki yasaların öyle bir özelliğidir ki bunlara karşı itiraz edilemez ve itiraz ile değiştirilemez.

Hukukun yürülüğü kavramı özellikleri itibariyle yasal düzenlemelerin hukuka uygunluğu ile ilişkilidir. Hukukun yürürlülüğü hukuk dünyasında çok önemli bir yere sahiptir. Kanun dışı olayları kaldırmak ve onlara karşı tedbir almak anlamına gelmektedir. Bu nedenden dolayı olası kanun dışı sebeplere karşı her kanunu inceleme fırsatı doğurmaktadır. Fakat hukukun yürürlülüğü kavramı kanunun kendisini oluşturmak için kullanılmaz. Diğer taraftan kanunlarda yasadışı olayları incelemekte sınırları aştığımızda ya da sürekli incelemede bulunduğumuzda kanunun uygulanamaz tehlikesiyle karşı karşıya kalabiliriz. İnsanları, yasal düzenlemelerin, hukuka uygun mu yoksa değil mi belirsizliği içinde bırakmak yanlış olur.

Hukuki tarafl ar, birinci derece devlet organları tarafından getirilen bir hukuk yasasının doğruluğundan memnun değilse, itiraz etme hakkına sa-hiptir. İtiraz hakkı hukukun olağan prosedürü olmakla birlikte yasal düzen-lemelerin ikinci derecede gözden geçerilmesine neden olmaktadır. Bugün birçok hukuk sisteminde ikinci derece gözden geçirme ilkesi geçerlidir. Buna göre birinci derece devlet organları tarafından getirilen kararlara karşı belir-li süre içerisinde ve bir üst organda itiraz etme hakkı bulunmaktadır. İtiraz dilekçesi, kararı veren birinci derecedeki organa yapılır ve bu organ kararın tekrar gözden geçerilmesi için tüm belgeleri bir üst yani ikinci derecedeki organa gönderir. Dilekçe hakkının getirlmesinde en önemli sebep hukukun yürürlülüğünü sağlamlaştırmak ve aynı zamanda hukukun uygunluğunu garanti altına almaktır.

Hukukun yürürlülüğü iki şekilde ortaya çıkar:a) Temyiz (itiraz) başvuru için başvuru süresinin bitmesi ve bu sü-

renin kullanılmaması. Örneğin; İtiraz süresi 15 gündür fakat kişiler 15 gün içinde başvurmadıkları zaman hukuki düzenleme yürürlülüğünü devam et-tirir.

b) Başvuru süresi içerisinde kullanılan itirazın, hukukun uygun-luğu ilkesi çerçevesinde ikinci derece organ tarafından kabul edilip karara bağlanmasıdır. Örneğin; bir olayın çözümü için yetkili asliye mahkemesi ise


154

ve onun vermiş olduğu bir karara karşı itiraz edilebilir. Temyiz Mahkemesi bu itirazı kabul edip yeni bir karar verebilir. Temyiz Mahkemesinin verdiği karar-lar kesindir ve yürülüğe girer.

Hukukun yürürlülüğüne karşı bundan sonra itiraz etme hakkı yoktur fakat çok sınırlı durumlarda ve özel koşulların olması durumda bu hak orta-ya çıkar. Kural olarak, hukuk kuralının yürürlüğe girmesi ikinci derece organ tarafından verilen karar ile sonuçlanır. Bu yasal düzenleme ya da karar, kural olarak uygulanmaya başlar.

Hukukun uygulanması kavramı, bir yasanın uygulanmasına başlandığını ve kişilerin bu kurala uyması gerektiğini belirtir.

Kural olarak bir yasa ilk önce yürürlüğe girer ve ardından uygulanmaya başlar, itiraz ise bu yasanın uygulanmasını geciktirir. Fakat bazı durumlarda yasalar ilk önce uygulanmaya başlar ondan sonra yürürlüğe girer. Örneğin; tutuklama olayı gibi. Bu karar önce uygulanır ondan sonra yürürlüğe girer. Burada asıl amaç yeterli delil elde edilebilmesi ve tutuklunun kaçmasına karşı bir önlem almaktır. Bu durumda kişi ilk önce tutuklanır ondan sonra hukuki haklarını kullanmasına izin verilir. Burada itiraz hakkı, kararı erteleme hakkını vermemektedir.

? SORULAR:1. Hukukun yürürlülüğü nedir?2. Hukukun uygulanması nedir?

155


HUKUKİ İLİŞKİLER

Amaç:

Hukuki davranışları tanımlamak Sosyal ile hukuki davranışları ayırt etmek. Hukuki davranışların unsurlarını belirlemek. Hukukun yapısı terimini açıklamak. Hukukun yapısını tanımlamak ve sınıfl andırmak. Hukuki faktörleri tanımak ve sınıfl andırmak.

157


11. HUKUKİ İLİŞKİLER

11.1. HUKUKİ İLİŞKİNİN KAVRAMI

İnsanlar arasındaki karşılıklı ilişkiler olmasaydı toplumsal yaşamdan söz etmemiz mümkün olmayacaktı. İnsanlar günlük yaşamlarında ister bireysel ister organize olmuş gruplar halinde, toplumsal varlıklarını sürdürebilmeleri ve sosyalleşmenin gereği olarak çeşitli ekonomik ilişkilere, iş hayatlarına, aile ilişkilerine ile dostluk ve diğer farklı ilişkiler içine girerler.

Tüm bu bahsetmiş olduğumuz ilişkiler bir kurallara tabidir ve buna top-lumsal ilişkiler denir. Yukarıda belirtildiği üzere insanlar arasındaki tüm iliş-kileri devlet, hukuk kurallarıyla düzenlemez ve bunların uygulanmasını ga-ranti altına almaz. Bu çok olağan bir durum olmakla birlikte, güçlü bir kurum olan Devlet kişisel ilişkileri hukuk kuralları ile düzenlemek için ilgilenmez. Bundan dolayı, eğer devlet toplumsal yaşamın her alanına müdahale ederse (örneğin; inancımıza, giyim kuşamımıza, arkadaşlık ilişkimize, siyasal tercih-lerimize) o zaman bu müdahaleler toplumda daha büyük bir kaos ortamı ya-ratılmış olur. Hatta Devletin toplumsal yaşam alanımıza karışması çok kötü-dür çünkü bu ilişkilerin devlet tarafından düzenlenmesi, devletin gelişmişlik düzeyinde bozucu etki yaratacaktır. Örneğin; özel ilişkiler hukukun uygulan-ma konusu olmaması gerekiyor.

Bu ilişkilerde önemli olan, devletin kendi kuralları ile vatandaşların kar-şılıklı çıkarlarını elde etme konusunda koşullar oluşturmasıdır ve onlara bu konuda yol göstermesi gerekiyor. Devlet kurallarıyla vatandaşlara dayatma-da bulunmaması gerekiyor.Örneğin;Devlet, dini cemaatler ve dini birlikler hakkında kanun getirme hakkına sa-hiptir ve bu kanun ile vatandaşlara inançlarını nasıl yerine getirebilir ve din seçimlerini belirtir vb.Bu kanun bizim neye inanacağımızı ve hangi bir cemaate sahip olmamız ge-rektiğini empoze etmez.


158

Bundan hareketle, hukuki ilişkiler hukuk kuralları ile düzenlenen toplum-sal ilişkilerdir.

? SORULAR:1. Toplumsal ilişkiler nedir?2. Hukuki ilişkiler nedir?

159


11.2. HUKUKİ İLİŞKİNİN UNSURLARI

Hukuki bir ilişkinin oluşabilmesi için en az iki karşılıklı tarafın yani kişinin olması gerekmektedir. Hukuki ilişkilerden hak ve yükümlülükler ortaya çıkar ve bunların taşıyıcıları insanlardır. Hukuki ilişkilerin tarafı olan insanlar olma-dan bunlar uygulanamaz. Bunlar hukuki taraf ve hak sahipleri olarak, hukuki ilişkilerden ortaya çıkan yükümlülükleri oluşturmaktadırlar. Hak ve yükümlü-lükler, hukuki ilişkilerin kurulduğu belirli bir nesne üzerine verilmiştir.Hukuki ilişkiler dört unsurdan oluşmaktadır, bunlar:(bak resim 13)

1. Yasal Vekaletname – hak2. Yasal Görev – yükümlülük3. Hukukun Nesnesi ve4. Hukuki taraf

11.2.1. YASAL VEKALETNAME (HAK)

Yasal vekaletname kavramı, hukukun tarafı olan kişinin başka bir kişi ile ilgili olarak davranışta bulunması ve yasal düzenlemeler çerçevesinde kişinin başka birinden bir şey talep etmesidir.

Bir şey isteme ya da birşey verme, kendi çıkarına birşey yapmak ya da katlanmak kişinin hakkıdır.Örneğin: Satın alma sözleşmesinde satın alan kişi satın aldığı şeyi satıcıdan teslim

etmesini talep edebilir. Satın alma sözleşmesinde satıcı sattığı şeyin parasını alıcıdan teslim et-

mesini talep edebilir. Kira sözleşmesi ile kiracı ev sahibinden sürekli eve gelip kendisini rahatsız

etmemesini isteyebilir. Hukukun tarafı olan kişi istekte bulunduğu şeyden her zaman vazge-

çebilir ve bu nedenle herhangi bir sonuca katlanmaz.


160

Yani hak sahibi kişi hakkın yerine getirilmesini isteyebilir ya da bu hak-kın yerine gitirilmesini istemeyebilir.

Yasal yetkiyi elinde bulunduran hukuki taraf hakkını yerine getiremez ise, kendi hatası dışında dahi olsa, hukuki ilişkilerin gerçekleşmesini garanti eden devletten şikayet ya da itirazda bulunarak koruma isteyebilir.Örneğin:Satın alan kişi satın aldığı şeyin bedelini satıcıya ödemez ise o zaman satıcı hakkın yerine gelmesi için şikayette bulunma hakkına sahiptir.

11.2.2. YASAL GÖREV (YÜKÜMLÜLÜK)

Yasal görev kavramı, hukukun tarafı olan kişinin, hukuk kuralları çerçeve-sinde başka birine birşeyi vermek, birşeye katlanmak ya da başka bir kişi yararı-na çıkar elde etmek yükümlülüğüdür.

Yükümlü kişinin, yükümlülüğünü belli bir bedel ile yerine getirmesi (aktiv bedel) yani birşey vermek, bir kişi yararına çıkar elde etmek ya da bir davranışı yapmaktan kaçınmak (pasif bedel).Aktif bedel için örnek: Satış sözleşmesinde alıcı aldığı eşyanın parasını ödemekle yükümlüdür. Satış sözleşmesinde satıcı sattığı eşyayı vermekle yükümlüdür. Boyacı evi boyamakla yükümlüdür.

Pasif bedel için örnek:Kira sözleşmesi ile ev sahibinin sürekli eve gitmemesi gerekir ve kiracılara kira süresince rahatsızlık vermemekle yükümlüdür.

Hakkını elinde bulunduran fakat o hakkı yerine getirmek mecburiye-tinde olmayan yasal yetkiyi elinde bulunduran kişi, yükümlülüğü elinde taşı-yan yüklenicinin iradesine bağlı değildir. O yerine getirilmesi gereken hak ve yükümlülüklerini sonuna kadar yerine getirecek, aksi halde yaptırım uygula-nacaktır. Başka bir deyişle, kanunen yasal yükümlülüklerini yerine getirme-mekten feragat edemez çünkü cezaya katlanmak zorundadır.

161


Yasal yetki - hak ve yasal görev – yükümlülük ikisi birlikte olmadan dü-şünülemez. Onlar birbirine o kadar bağlıdır ki çoğu zaman bunların tarafı aynı anda hem hakkı hemde yükümlülüğü aynı zamanda taşıyabilir. Bu ko-nuya örnek olarak satış sözleşmesini gösterebiliriz:Bu tür sözleşmelerede her iki tarafın hak ve yükümlülükleri vardır. Satıcı sat-tığı eşyayı teslim etmek ve parasını almakla yükümlüdür diğer taraftan alıcı aldığı eşyayı ödemekle yükümlüdür ve aldığı eşyayı teslim edilmesini iste-mekle yükümlüdür.

Aklımıza şu soru gelmektedir, bir kişinin hak ve yükümlülüklerini baş-kası yerine getirebilir mi yani onu taşıyabilir mi? Özetle, hak ve yükümlülük-ler transfer edilebilir mi?

Mülkiyet hakkına bağlı olan hak ve yükümlülükler yani kişinin kişiliği-ne bağlı olmayan hak ve yükümlülükler diğer kişilere devredilebilir.Örnek:Borç ödeme yükümlülüğü durumunda kişisel haklar başkasına devredilebilir.

Kişi ile sıkı sıkıya bağlı olan hak ve yükümlülükler başkalarına devredi-lemez.

Örnek:Oy kullanma hakkı hiçbir şekilde devredilemez çünkü başkası adımıza oy kullanamaz.Ya da:Resim çizmek için ünlü bir Ressam ile anlaşma yapılmış ise ve bu ressam re-simi yapacak durumda değilse ya da ölmüş ise o zaman resimi çizmek işi varislerine geçmez. Ya da:Ünlü bir sanatçının konseri için bilet almış ve sanatçı mücbir sebepler do-layısıyla konser veremeyecek durumda ise o zaman bu hakkı başkası onun yerine kullanamaz.


162

11.2.3. HUKUKİ İLİŞKİLERİN NESNESİ

Hukuki ilişkilerin nesnesi maddedir (konu), insani faaliyetler (iş, eylem) ya da faliyetsizlik, kalite ya da hukuki ilişkilerin temelini oluşturan olgular.

Bilim alanında hukuki ilişkilerin konusu (nesnesi) hakkında birçok bö-lümler söz konusudur.

Biz sadece aşağıda saydığımız beş başlığı ele alacağız:a) Fiziki maddeler,b) İnsani eylemler,c) İnsani eylemsizlikler,d) İnsani erdem,e) Belirli insani subjektif özellikler.

a) Fiziki maddeler- hukuki ilişkilerin en yaygın nesnesidir.Bunlar insanların egemenliği altında olan doğal maddelerdir. Bunlar

insanın doğadan aldığı maddeleri (mineral kaynaklar, enerji, kendi tüketimi için meyveler) içerir ve aynı zamanda insanın geniş kullanımı için var olan maddelerdir (geniş kullanım alanı için tüketim malları).

Makedonya Anayasasına göre hukuki ilişkilerin nesnesi olan madde-ler söz konusu olduğu gibi, aynı zamanda hukuki ilişkilere konu olamayacak maddeler de söz konusudur, çünkü bunların kullanımı devlete aittir. Örne-ğin; maden ocakları, ormanlar, milli parklar.Örneğin: Ev satın alınmasına dair sözleşme – burada nesne evdir. Toprak satın alınmasına dair sözleşme – burada nesne topraktır. Araba satın alınmasına dair sözleşme – burada nesne arabadır. Bilgisayar satın alınmasına dair sözleşme – burada nesne bilgisayardır. Ekmek satın alınması– burada nesne ekmektir. Elma satın alınması– burada nesne elmadır.

163


b) İnsani eylemlerHukuki ilişkinin konusu eylemdir, burada insan faaliyetlerinde bir taraf

istekte bulunur diğer hukuki ilişkide olan taraf ise istekte bulunulan bir şeyi vermekle yükümlüdür.Örneğin: Ev inşatı için anlaşma yapamak – burada nesne ev inşaatı. Elbise dikmek – burada nesne dikmek. Araba tamiri – burada nesne tamir. Koka Kola üretimi – burada nesne üretim.

c) İnsani eylemsizliklerİnsani eylemsizliğin konusu kişinin haklarından feragat etmesi, bir şeyi

yapmaktan kaçınmasıdır. Fakat normalde kişinin bunları yerine getirmesi gerekir.Örneğin:Otomobil satıcıları aralarındaki rekabeti korumak için (citroen) marka oto-mobillerin satışı için her biri kendi yerinde satış yapmak için anlaşma yap-mışlardır.

d) İnsani erdemHukuki ilişkilerin nesnesi olarak insani erdem, modern yaşam biçimi-

nin kazanımıdır. İnsan, hukuki ilişkilerin nesnesi olamaz. Fakat onun bazı özellikleri, değerleri (erdemleri) örneğin özgürlük, haysiyet, onur, fiziksel bü-tünlük, itibar gibi hukuki ilişkilerin nesnesi olabilir.Örneğin:Politikacıların ve sanatçıların itibarı ve onurunu kıranlardan yüksek miktarda tazminat istemesi.Borçlar Kanuna madde 189’a göre kişiler maddi ve manevi zararlar, itibar, onur, fiziksel acı halleri, korku durumları gibi konularda tazminat talep ede-bilir.


164

e) Belirli insani subjektif özelliklerHukuki ilişkilerin nesnesi, entellektüel ve yaratıcı insan yetenekleri, te-

lif hakları, patentli ve lisanslı hakları da olabilir.Bu anlamda kişilerin bireysel ve entellektüel birikimlerini resime akta-

ranlar, bilimsel eserler, edebi eserler, müzik eserleri, yaratıcı ve diğer referans çalışmaları koruma altına alınmaktadır. Bu çalışmaları yapan kişiler bunları ortaya koyarken belirli bir ücret almaktadırlar.Örneğin:Her yazar ya da üretici kendi yaptığı çalışmasını koruma altına alma hakkına sahiptir.

11.2.4. HUKUKİ İLİŞKİLERİN TARAFLARI

Hukukun tarafl arı hukuki ilişkilerin zorunlu katılımıcılarıdır.Hukuki ilişkilerin tarafl arı, gerçek ve tüzel kişilerdir, bunlar hukuken yasal

hak ve yükümlülüklere sahiptirler.Tanımda da belirtildiği gibi hukuki ilişkilerin tarafl arı iki kişiden oluş-

maktadır, bunlar geçek ve tüzel kişilerdir.

165


HUKUKİ İLİŞKİLER

SUBJELER

Gerçek kişi

İnsan

Tüzel kişi

Dernekler

Şirketler

Bir şeyi almak için istemek

Bir şeyi yaptırmak

Katlanmak

Aktivvermek

Yapmak

Pasif katlanmak

Maddi nesneler

Insan eylemleri

İnsan Eylem-sizlikleri

İnsani Erdemler

Özel insani özellikler

HAKLAR YÜKÜMLÜ-LÜKLER

KIŞILER

Resim 13. Hukuki ilişkilerin unsurlarının tabela gösterimi


166

!!! Önemli

HUKUKİ İLİŞKİHukuki ilişki, hukuk normu ile düzenlenen toplumsal normlardır,

HUKUKİ İLİŞKİLERİN UNSURLARI:KişiHukuki ilişkilerin tarafı insan (kişi) ve tüzel kişilerdir, bunlar hu-kuken yasal hak ve yükümlülüklere sahiptirler.

Yasal Yetki (Hak)Yasal yetki kavramı, hukuki taraf olan kişinin başka bir kişi ile ilgili olarak davranışta bulunması ve yasal düzenlemeler çerçevesinde hukuki taraf olan kişinin yetkisi çerçevesinde başka birinden bir şey talep etmesidir.

Yasal Görev (Yükümlülük)Yasal görev kavramı, hukuki taraf olan kişinin hukuk kuralları çerçevesinde başka birine birşeyi vermek, birşeye katlanmak ya da başka bir kişi yararına çıkar elde etmek yükümlülüğüdür.

NesneHukukun nesnesi maddedir (konu), yani insani faaliyetler (iş, eylem) ya da faliyetsizlik, kalite ya da hukuki ilişkilerin temelini oluşturan kapasiteler.

167


? SORULAR:1. Hukuki ilişki nedir?2. Hukuki ilişkilerin unsurlarını sayınız.3. Yasal yetki (hak) nedir?4. Yasal görev (yükümlülük) nedir?5. Hukuki ilişkilerin nesneleri nelerdir?6. Hukuki eylem ile hukuki eylemsizlik arasındaki farklar nelerdir?7. İnsani erdem neyi ifade etmektedir?8. Bir yıldız sanatçının çıkartmış olduğu CD hukuki ilişkinin konusu

olabilir mi?

ÖDEV:1. Hukuki ilişkilerin unsurlarını aşağıdaki örneklerle analiz ediniz:

A.A. ADLI BİR KİŞİ “GRANİT” FİRMASI İLE DAİRE SATIN ALMAK İÇİN SÖZLEŞME İMZALAMIŞTIR.

N.N. ADLI BİR KİŞİ “MAK TRANS” FİRMASI İLE MANASTIR ŞEHRİNE KENDİ MALZEMELERİNİ TAŞIMAK İÇİN SÖZLEŞME İMZALAMIŞTIR.

M.M. ADLI KİŞİ AKRABASI OLAN F.F. İLE HAFTADA İKİ SEFER EVİNE GELİP EŞYALARINI YIKAMAK, TEMİZLİK YAPMAK VE YEMEK PİŞİRMEK İÇİN ANLAŞMIŞTIR.

H.U. ADLI ŞAHIS KENDİ GAZETESİNDE BİR DEVLET GÖREVLİSİ HAKKINDA YALAN BİR HABER YAZMIŞTIR.


168

11.3. HUKUKİ DURUMLAR

Hukuki durumların ortaya çıkmasıyla birlikte, insan yaşamında yeni hu-kuki ilişkiler oluşuyor, hukuki ilişkiler değişiyor ya da var olan hukuki durumlar ortadan kalkıyor.

Hukuki durumların ortaya çıkması daha önce var olmayan hukuki iliş-kilerin oluşmasına, hukuki ilişkilerin ortadan kalkmasına ya da var olan hu-kuk ilişkilerin değişmesine sebep olmaktadır.

Hukuki durumların türleri aşağıdaki gibidir:1. Kanun koyucunun isteğine bağlı fakat davranışlar kişinin ira-

desinden bağımsız olarak ortaya çıkan hukuki durumlar. (örneğin, ka-nun koyucu yeni kanunlar getirebilir ya da var olanı değiştirebilir ya da orta-dan kaldırabilir).

2. Kişinin isteğine bağlı olarak fakat hukuk normlarına uygun olan hukuki durumlar. Kişinin iradesine bağlı ve ona dayalı olarak de-ğişen, ortadan kalkan ya da yeni oluşan hukuki ilişkiler. (örneğin, bir kişi mülkiyet hakkı elde etmek için bir daireyi satın alırken sözleşme yapar ve orada kişisel isteklerini gönüllü bir şekilde ortaya koyar).

3. Kişinin isteğine bağlı olarak fakat kanun koyucunun iradesine ters düşen hukuki durumlar. (örnek olarak hırsızlık, öldürme gibi). Bu tür eylemler kişinin isteğine bağlı olarak ortaya çıkıyor fakat kanun koyucunun oluşturmuş olduğu hukuk normlarına ters düşüyor.

4. Doğal olayKişinin kişisel isteğine bağlı değildir, onun faaliyetleri sonucu ortaya

çıkan hukuki durumlar değildirler. (örneğin, deprem, yangın, ölüm, sel fela-keti, dolu yağışı, yıldırım çarpması gibi). Fakat şunu belirtmemiz gerekir ki bunlar tek başına hukuki durumlar oluşturmazlar. Örneğin; sel felaketi tek başına hukuki durum değildir, eğer selden dolayı yıkılan evin sigortası varsa o zaman hukuki durum ortaya çıkacak, sigorta şirketi bu zararı karşılamakla yükümlü olacak.

5. Zaman hukuki ilişkilerin oluşması için ya da ortadan kalkması için gereken zaman dilimidir. (Örneğin; kanunlar belirli bir süre içinde yürürlü-ğe girer, vacatio legis ancak ondan sonra hukuki sonuçlar doğurur ya da bir

169


mahkeme kararı için bir üst mahkeme yani temyize gitmek için belirlenen sürede gitmek lazım ondan sonra gidilemez).

? SORULAR:1. Hukuki durum kavramından ne anlıyorsunuz?2. Hukuki durum türlerini sayınız?3. Olayları hukuki duruma göre açıklayınız.4. İnsan eylemleri hukuki durum olarak nasıl olabilir?

171


HUKUKİ TARAFLAR

Amaç:

Hukuki tarafl ar kavramını tanımlamak Tüzel kişi ile Gerçek kişi ayrımını yapabilmek. Hukuki tarafl arın yeteneklerini açıklamak. Hukuki tarafl arın yeteneklerinin gücünü anlayabilmek.. Farkındalık ve istek anlamlarını yapabilmek. Hukuki ehliyet uygulamasını anlamak. Temsil kavramını açıklamak. Temsil türlerini ayırt edebilmek.

173


12. HUKUKİ TARAFLAR

12.1. HUKUKİ TARAFLAR KAVRAMI

25Hukuki ilişkiler sadece insanlar için vardır, çünkü hukuki ilişkilerin ta-şıyıcıları onlardır.

Hukukun tarafl arı, gerçek kişiler (insanlar) ve tüzel kişilerdir, hukuk çerçe-vesinde yasal hak ve yükümlülükleri taşımaya yetkili olanlardır.

Hukuki taraf olmak için, (bunlar gerçek kişi ya da tüzel kişi olabilir) bi-reysel istek ve sağduyu içinde olunması gerekmektedir. Bu iki kişi arasındaki fark şu şekildedir, birincisinde gerçek kişiden bireyden söz edilmekte, diğe-rinde ise belli bir hedefe ulaşmaya yönelik birkaç kişiden oluşan insan toplu-luğundan söz edilmektedir.

Bu tanımlama içerisinde şu gerçeği de hatırlatmak gerekiyor, kölelik ve feodalizm dönemlerinde insanlar hukukun hem tarafı hem de nesnesi idiler (örneğin köleler, hukukun hem tarafı hemde nesnesi durumundaydılar çün-kü onlara “para kazandıran malzeme” gözüyle bakılıyordu).

? SORULAR:1. Hukuki tarafl ar kavramından neler anlıyorsunuz?2. Kimler hukuki taraf olabilir?

25 Hukuk (Pravo), 1999 Prof.Dr. Miodrag Micaykov, Prof.Dr. Dimitar Balayciev, Doç.Dr. Dob-rinka Taskova


174

12.2. HUKUKİ TARAF OLARAK GERÇEK KİŞİLER

Bireysel olarak insan, gereçek kişiyi oluşturur, insanın kişiliği doğumuyla başlar ölümüne kadar devam eder.

Bir insanın gerçek kişi olabilmesi için iki koşul gerekmektedir: kişinin canlı insan olması, insan kılığında olması yani canavar olmaması gerekir.26 Her insan doğumu ile birlikte hak ve yükümlülükler içerisine girer. İn-

san hayatı boyunca bu hak ve yükümlülükleri layık olduğu için kazanmıyor, doğal olarak mevcuttur ve herkese eşit olarak verilmiştir. Hukuki ilişkilerde hukuki tarafl arın hak ve yükümlülüklerini kullanabilmeleri açısından bazı beceri ve özelliklerinin olması gerekmektedir.Gerçek kişilerin üç becerisi (yetenekleri) şunlardır:

a) Hukuki ehliyetb) Karar yeteneği (Mümeyyiz olmak)c) Suç ehliyeti ve

Bilinen üç nitelikler:a) adıb) ikametgâh /geçici ikametgâhc) vatandaşlık

Beceri ya da yetenekler insan için birinci derecede öneme sahiptir, nitelikler ise ikinci derecede öneme sahiptir.

a) Gerçek kişilerin hukuki ehliyeti

Hukuki ehliyetin amacı her insasnın hak ve yükümlülüklerinin tarafı ol-ması yani hak ve yükümlülükleri elde etmesidir.

Hukuki ehliyetin kazanılmasıİnsan türünden doğan her canlı hukuki ehliyeti kazanmaktadır. Huku-

ki ehliyeti elde etmek için herhangi bir yaş sınırlaması ya da özel ruhsal bir durum gerektirmez, sadece insanın canlı ve insan türünde doğması yeterli-

26 Vatandaşlık hukuku, (genel bölüm), D.r. Arsen Grupçe

175


dir. Bu özellik insanın doğumuyla başlar ve yaşam boyunca devam eder. Yani insanın hukuki taraf olmasıyla birlikte aynı anda hukuki ehliyeti başlamakta-dır. Kişinin, hayata hazır bir durumda bulunması şartı yoktur. Bunun istisnası hukuki kurgu’dur.

Hukuki kurgu (uygunsuzluk), hukuk düzeni içerisinde yanıltıcı, yanlış ve var olmayan bir gerçeği doğru ya da var olmuş gibi göstermeye denir.

Var olmadığı belli olan bir durumun, varmış gibi gösterilmesi.

Örneğin:Hayatta var olduğu düşünülen (fakat sağ olarak doğacağı mutlak olmayan bir bebeğe), amaç doğmamış çocuğa hukuki ehliyet tanınmasını sağlamak.

Bu tür bir kurgu kaçınılmazdır, çünkü yeni doğan çocuğun babasının malvarlığına mirasçı olması düşüncesi vardır, fakat kural olarak mirasçılar sağ ve hayatta olan kişiler olabilir ya da miras hakkı ancak miras sahibinin ölümüyle başlar.

Hukuki ehliyetin sona ermesiHukuki ehliyet kişinin hayatı boyunca devam eder ve ölümüyle birlikte

sona erer.

b) Gerçek kişilerin karar yeteneği (Mümeyyiz olmak)

Karar yeteneği ya da mümeyyizlik, gerçek kişinin (insan) bağımsız olarak kendi eylemlerini oluşturması, hukuki ilişkiler kurması, değiştirmesi ya da var olan hukuki ilişkileri ortadan kaldırması yeteneğidir.

Karar yeteneğinin kazanılmasıKarar yeteneği iki unsura bağlıdır: Reşitlik (yaş) durumu Kişinin zihinsel (mantık) durumu.Karar yeteneği belli bir yaşa gelmekle başlar, buna da yetişkin (reşit

olmak) olmak denir. Makedonya Cumhuriyetinde reşitlik yaşı 18 olarak belir-lenmiştir. Bu kuralın istisnası özgürleşme kavramıdır.


176

Özgürleşme kavramı kişinin karar verme yeteneğine 18 yaşından küçük olarak ulaşması yeteneğidir.Örneğin:Aile hukukunda, Mahkeme bir kişinin evlilik müessesinin getirmiş olduğu hak ve yükümlülükleri yerine getirmesinde fiziksel ve duygusal anlamda hiçbir engel bulunmadığını tespit ederse 16 yaşını dolduran kişinin evelene-bileceğine karar verebilir. Bunun anlamı, reşit olmadan evlilik yapılabilmek-tedir. Devamında,İş hukukunda 15 yaşını dolduran bir kişi iş ilişkisi kurabilir. Yine 18 yaşını dol-durmayan birine karar yeteneği verilmektedir. Bu kişi tüketim konusunda kendi başına hak ve yükümlülüklerini yerine getirir. Örneğin; kazancını ken-disinin harcaması gibi.

İkinci koşula nazaran, 18 yaşını doldurmuş fakat zihinsel sağlıklı ola-mayan kişilerin karar yeteneği yoktur. Bunlar aile koruması altındadırlar.

Karar yeteneğinin alınması, sınırlandırılması ve sona ermesiKural olarak karar yeteneği ölüm ile ortadan kalkmaktadır. Fakat bir

kez kazanılan karar yeteneği psikofiziksel durumun oluşmasıyla ortadan kal-kabilir ya da belli durumlarda sınırlandırılabilir. Böylece, kişinin ruh sağlığın-da bozukluk çıkarsa karar yeteneği azalabilir ya da geri alınır. Bu bozukluğun büyüklüğüne bağlıdır. Bozukluğa rağmen, muhakeme (düşünme) yetene-ği varsa o zaman sadece sınırlandırılır. Fakat bozuklukla birlikte muhakeme yeteneği tamam kaybedilmiş ise o zaman geri alınır. Karar yeteneği elinden alınan kişi tedavi edildikten sonra karar yeteneği geri verilir. Karar yeteneği sınırlı olan kişilerin, temsilcileri vardır.

18 yaşını doldurmayan küçüklere yetişkinlerden farklı şekilde davra-nılır. Fakat bu kural 18 yaşını doldurmayan herkes için geçerli değildir. Yaşa göre derecelendirmeler vardır. 14 yaşına kadar kişilere çocuk denir. 14 ile 16 yaş arasındaki kişilere genç çocuk denir. 16 ile 18 yaş arasındakilere ise olgun çocuk denir.

177


c) Suç ehliyeti

Suç ehliyeti sorumluluk durumudur. Bazı yazarlar bu durumu zararla-rın sorumluluğunu taşıma durumu olarak ifade etmektedirler. Diğerleri ise suç yeteneğini kişilerin kendi eylemlerini değerlendirme durumu olarak gö-rüyor fakat bunu akdi ilişkilerde kendi çıkarlarına uygun olup olmadıklarını değerlendirmek için kullanılmamaktadır. Kişilerin bu eylemleri hukuka aykırı mı ya da diğer kişilere zarar veriyor mu soru sorulması gerekiyor.

Suç ehliyeti ortadan kalkabilir. Karar verme yeteneğinde olduğu gibi, kişi, sağlık problemi ve farklı nedenlerden dolayı muhakeme (düşünme) ye-teneğini kaybederse suç ehliyeti ortadan kalkar. Pratikte alkol kullanımı so-nucu geçici olarak düşünme yeteneğini kaybedenlerin durumu söz konusu-dur. Bu konuda cevaplar farklıdır. Kişi kendi hatası olarak muhakeme (düşün-me) yeteneğini geçici olarak kaybediyorsa (kendi kendine sarhoş oluyorsa) ve sarhoşluk durumunda yasadışı eylemler yapabileceğini biliyorsa o zaman suç ehliyeti vardır ve sorumludur.

Fakat kişiyi bu duruma başka bir kişi zorla getirmiş ise o zaman suç ehliyeti yoktur. Lucida intervala (aydınlık anlar) durumunda yani geçici dü-şünme yeteneği durumlarında kişi suç ehliyeti taşımaktadır.

Suç ehliyeti bazı kişilerin yaş itibariyle durumlarına göre farklılıklar gösterir. Böylece uygulanacak yaptırımların özellikleri ortaya çıkacaktır. Ör-neğin; Ceza hukukuna göre çocukların ceza ehliyeti olmadığından hiçbir yaptırım uygulanmaz. Onların eylemlerine karşı ailesi sorumludur. Genç çocukların yaptıklarına karşı çok hafif yaptırımlar uygulanır fakat olgun ço-cuklara daha ağır yaptırımlar uygulanır hatta bazı durumlarda hapis cezası verilir.


178

Nitelikler

Hukukş tarafl arın karakteristik özelliklerini temsil eden yetenek dışın-da, ayrıca üç önemli nitelikleri vardır.

a) adı – hukuk teriminde isimden kastedilen şey kişinin adı ve soyadı-dır. Kişinin ismi anne babası ya da ailesi tarafından verilir ve doğum belge-sine kayıt edilir. Kişinin ismi değiştirilebilir fakat bu değişiklik herhangi bir sorumluluktan kaçınmak için yapılmamalıdır. Geçerli olan mevcut ad, tüm resmi belgelerde kayıt altına alınarak geçerli sayılır. Adın işlevi kişinin tanın-masını sağlamaktadır.

b) ikametgâh/geçici ikametgâh - herkes belirli bir yerde yaşar. Bir kişinin sürekli yaşadığı yere ikametgâh ve belirli süre için yaşadığı yere ise geçici ikametgâh denir. Kişinin ikametgâh ve geçici ikametgâh seçimini se-yahat özgürlüğü çerçevesinde özgürce yapar.

İkametgâh ve geçici ikametgâhın asıl amacı kişinin kimliğinin belirle-nebilemesi için önemlidir. İkametgâh yerinin belirlenmesi hukuk – madde ve hukuk – işlem açısından çok önemlidir. Kişisel anlaşmazlıkların çözü-münde, yerel mahkemlerin yargısal işlemlerinde ve anlaşmaların yapılma-sında, hak ve yükümlülüklerin yerine getirilmesinde vs. çok önemli bir yere sahiptir.

c) vatandaşlık – bir ülkenin hukuki ve siyasi düzen içerisinde vatan-daşlık bağı ile bağlı olan gerçek kişinin, hukuki hak ve yükümlülükler açısın-dan, vatansızlara göre hakları daha yüksektir.

? SORULAR:1. Hukuki taraf olarak gerçek kişilerin önemi nedir?2. Hangi nedenler ve koşullar çerçevesinde gerçek kişiler hukuki taraf

oluyorlar?3. Hukuki taraf olarak gerçek kişilerin yetenekleri nelerdir?4. Hukuki ehliyet açıklayınız.5. Bir kişinin karar yeteneğini elde etmesi için neler gereklidir?6. Suç ehliyeti nedir7. Gerçek kişilerin nitelikleri nelerdir?8. Özgürleşme nedir?

179


12.3. HUKUKİ TARAF OLARAK TÜZEL KİŞİLER

Bazen insanlar belli bir çıkar elde etmek için diğer insanlarla ilişki kur-mak zorundadırlar.

Belli bir ortak çıkar için bir araya gelmiş olan gerçek kişilerin oluşturmuş oldukları birliklere tüzel kişiler denir.

Bunlar belli bir amaca yönelik organize olmuş kişi ve ortak mal varlı-ğı kuruluşları olup, yasal anlamda hukuki taraf olarak ortaya çıkarlar. Tüzel kişilere örnek olarak, şirketler, okullar, hastaneler, kurumlar, sivil dernekleri gösterebiliriz.

Tüzel kişiler kanun çerçevesinde belirlenen kuruluş sözleşmesi ile ku-rulmaktadırlar. Tüzel kişiler hukuki taraf olarak, yetkili kayıt bürosu tarafın-dan kayıdı yapıldıktan sonra resmiyet kazanır.

Aşağıdaki şartlar yerine getirildiği zaman tüzel kişiler oluşur:1. Belirli bir organizasyon bütünlüğü oluşturmuş tüzel kişiler,2. Kendi hak ve yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için mal varlığının

olması gerekiyor,3. Amacı kanunlara aykırı olmayacak,4. Devlet tarafından tanınması ve yetkili makam nezdinde kayıt defterine

kayıtlı olması gereklidir.

Gerçek kişilere nazaran, tüzel kişilerin hukuki ehliyet ve karar yete-neği unsurlarını belirlemek zordur çünkü tüzel kişilerin kuruluş aşamasında her iki unsur aynı anda oluşmaktadır. Tüzel kişiler sadece kuruluş anlaşmala-rında belirtmiş oldukları hak ve yükümlülükleri yerine getirebilirler.- Tüzel kişilerin karar yeteneği (mümeyyizliği)1. Tüzel kişiler sadece kendi hukuki ehliyeti dahilinde anlaşmalar yapabilir.2. Borçlar kanunu madde 46, bu maddenin 1 paragrafında belirtilen

düzenlemeye aykırı yapılan sözleşmelerin hukuki dayanağı yoktur. Ancak istisna oluşturacak durum karşı tarafın bu durumu bilmesi ya da bu sürecin işleyişi hakkında bilgisi olmasıdır.

Tüzel kişilerin hukuki ehliyeti ve karar yeteneği varlıkları sona erdikten sonra ortadan kalkar.


180

Tüzel kişiler aşağıdaki türlere ayrılır:1. Şirketler (Ekonomik çıkar için bir araya gelmiş olan gerçek kişilerin

oluşturmuş olduğu birlikler, örneğin, ticari şirketler).2. Dernekler (maddi olmayan hedefe ulaşmak için oluşan birlikler, örne-

ğin, kültür, spor).3. Kurumlar (genelde bunların üyesi olmayan ve insanlara belli bir hiz-

met vermek için oluşmuş olan birlikler, müzeler, sinemalar, okullar, hastaneler, üniversiteler).

Tüzel kişilerin suç yeteneği

27 Tüzel kişilerin suç yeteneği kavramı, tüzel kişilerin üyeleri, organları ve çalışanlarının üçüncü kişilere karşı zararları ya da sorumluluğudur.

- Suç Yeteneği -1. tüzel kişiler çalışmaları ve eylemleri sırasında üçüncü kişilere karşı

vermiş oldukları zararlardan dolayı sorumludur.2. kanunda ayrıca belirtilmemiş ise, tüzel kişiler kendisine karşı bilerek

veya ihmal yüzünden verilmiş olan zararlara karşı tazminat isteyebi-lir.

(ZOO madde 158.)

Tüzel kişilerin hukuki işlemlerini yürüten bir yasal temsilcileri vardır ve bu temsilciler kurum müdürleridir.

Tüzel kişilerin özellikleri

Gerçek kişilerin nitelikleri vardır fakat onlardan ayrı olarak tüzel kişile-rin özellikleri vardır.

Tüzel kişilerin özellikleri şunlardır: kurum ismi, yani tüzel kişilerin çalıştığı kurum ismidir.

27 Vatandaşlık hukuku genel bölüm Praktikum, 2006, Prof.Dr. Rodna Jivkovska

181


kurum adresi, tüzel kişilerin ana organlarının bulunduğu ve çalıştığı yerdir.

faaliyet ve çalışma konusu (tüzel kişiler sadece çalışma konusu belli olan alanlarda sözleşmeler yapabilir).

? SORULAR:1. Hukuki taraf olarak tüzel kişiler nedir?2. Tüzel kişiler ne zaman hukuki taraf oluyorlar?3. Tüzel kişilerin özellikleri nelerdir?


182

12.4. YASAL TEMSİL (VEKALETNAME)

Yasal temsil kavramı, hak ve yükümlülüklerin bir başkası adına elde edil-mesidir.

Kim temsil edilecek sorusu akla geliyor.Karar verme yeteneği olmayan gerçek kişilerin (küçükler, ailesi olma-

yan küçükler, zihinsel gelişimi olmayan kişiler), ebeveyinleri veya velile-ri tarafından temsil edilmeleri gerekmektedir. Dolayısıyla, böyle bir temsil edilme yetkisi kanun tarafından ya da resmi devlet organları (anne-babasız çocuklar için sosyal hizmet merkezleri) tarafından verilmiştir. Bu durumda yasal temsilcilik konusundan söz edilmektedir. Yasal temsilcilik, ebeveyinle-rin sadece kanuni hakkı değildir aynı zamanda küçüklerin reşit olana kadar onları temsil etme yükümlülükleri vardır.28

Aynı zamanda tüzel kişilerin de böyle bir yasal temsil edilme hakları vardır. Bunların yasal temsilcileri kurumu yönetenler tarafından (gerçek kişi-ler) yapılmaktadır ve bu hak kanun tarafından verilmiştir.29

Örneğin:Müdür kendi kurumunu üçüncü kişilere karşı temsil etmesi gerekiyor. Bu onun kanuni ve statü gereği hakkıdır ve görev başladığı andan itibaren yürürlüğe girer.

Bazı durumlarda karar verme yeteneği (mümeyyizlik) olmayan kişile-rin temsil edilme durumları vardır. Örneğin; hukuki anlaşmanın yapılacağı yerde kişi bulunamıyorsa ya da üçüncü bir kişi uzmanlık yeteneği ile o işi daha iyi başarabilecek durumda olması gibi. Bu durumlarda anlaşmalı yasal temsilcilikten söz edilmekte ve buna vekaletnam denir.

Vekaletname, bir kişinin yazılı bir beyan ile başka bir kişi adına yasal hak ve yükümlülükleri yerine getirmesi, üstelenmesidir.

Hukuki ve anlaşmalı temsil edilme yetkisi arasındaki fark şu faktörden ortaya çıkar; hukuki temsili kanun belirlemekte, anlaşmalı temsili ise gerçek ya da tüzel kişiler kendi aralarında belirlemektedirler.

28 “Ebeveyinlerin kendi çocuklarını temsil etme hak ve yükümlülükleri vardır”. Küçüklerin ebeveyinleri veya velileri tarafından temsil edilme hakları vardır. Aile hukuku madde 51.29 “Fakülte dekanı yurt içinde ve yurt dışında fakülteyi temsil eder” Justiniyan Prvi Fakültesi-Üsküp statüsü madde 41.

183


Vekaletnamede tarafl ar şunlardır: yetkiyi veren (yetkiyi veren kişi) ve yetkilendirilen (yetkiyi alan kişi). Yetkiyi veren ve yetkilendirilen taraf oluna-bilmesi için karar verme yeteneğinin olması gerekmektedir. Vekaletnamenin konusu çok farklı alanlarda olabilmektedir. Bazı durumlarda vekaletname verilememektedir.Örneğin:Hiçkimseye kendi adımıza oy kullanmaya, tanıklık etmeye, hapis cezası çek-meye ya da işe gitmesine karşı vekaletname veremeyiz.

Vekaletname aşağıdaki unsurları içermektedir: vekaletnamenin adı, vekaletnameyi verenin kişisel bilgileri, vekalet verilenin kişisel bilgileri, vekaletnamenin nedenleri, vekaletname süresi, vekaletnameyi verenin imzası ve tüzel kişi ise mühürü,

Vekaletname sözlü ya da yazılı olarak tutanak şeklinde yapılmaktadır. Vekaletname genel ya da özel, sınırlı ve sınırsız zaman durumları için verile-bilir.

Genel vekaletname ile yetkilendirilen kişinin, yetkiyi veren kişi adına tüm hukuki hak ve yükümlülükleri ile maddi hesapları konusunda yetkilendirilmesidir.Genel vekaltenameye örnek:Ben, aşağıda imzası olan D.R. Üsküp adres cd._________________no._____ İçişleri Ba-kanlığı Üsküp Şubesi tarafından verilen kimlik no _____________VN______________ benim adıma tüm yetki kulanan (kardeş, baba, yeğen, arkadaş, vb) O.S. isimli Üsküp doğumlu adres cd.___________no._____ ve İçişleri Bakanlığı Üsküp Şubesi tarafından verilen kimlik no.________VN______________ Makedonya toprakları içerisinde benim bütün gayrimenkulün kullanımına ilişkin işlemleri, Makedonya mahke-meleri nezdinde tüm adli ve idari işlemleri, tüm hukuki durumları ve Hesabım-daki tüm yasal işlemleri benim adıma almak için vekaletname vermekteyim.

Üsküp, __________ 2010 Yetkilendirilen


184

Özel vekaletname ile yetkilendirilen kişi sadece belirlenen durumlar için işlem yapabilir.Özel vekaletnameye örnek:Ben, aşağıda imzası olan V.A.Üsküp adres cd._________________no._____ İçişleri Bakanlığı Üsküp Şubesi tarafından verilen kimlik no _____________VN______________ benim adıma tüm yetki kulanan (kardeş, baba, yeğen, arkadaş, vb) A.F. isimli Üsküp doğumlu adres cd.___________no._____ ve İçişleri Bakanlığı Üsküp Şubesi tarafından verilen kimlik no.________VN______________ benim adıma FİAT PUNTO marka otomobil motor no _________ şase no ____________ satın almak ve kayıt etmek için vekaletname vermekteyim.

Üsküp, __________ 2010 Yetkilendirilen

_________________

Genel ve özel vekaletnameler sınırlı ya da sınırsız zaman dilimi içinde ola-bilir.

Yetkilendirilen kişiye vekaletname ile bir konu, kişi, zaman dilimi ya da di-ğer koşullar için vekaletname ya da yetki verilmiş işe o zaman sınırlı vekaletna-me için söz edilmektedir.Örnek:

A şahsi B şahsına Üsküp’te daire satın almak için yetkilendiriyor fakat aynı zamanda fiyatın belli olabileceği koşulları belirterek, dairenin uzaklık sınırla-rını, kat yüksekliğini ve dairenin büyüklüğünü belirtiyor.

Sınırsız olan vekaltenamlerde, yetkilendirilen kişiye hangi konularda yetki kullanacağını ve ne tür hukuki işlem yapacağı belirtilmemiştir.

Vekaletnameyi veren kişi vekilini her zaman geri çağırabilir ya da ve-kaltenameyi alan kişi vekillikten her zaman çekilebilir. Vekaltenamenin or-tadan kalkmasının koşulları şunlardır; her iki tarafın ölmesi, vekalet verilenin yükümlülüklerini yerine getirmesi ya da vekalet süresinin dolmasıdır.

!!! ÖnemliVekaleti alan kişi, verilen konular ve yerine getirilmesi gereken yükümlülük-ler açısından vekaleti veren kişi ile aynı hak ve yükümlülükleri taşımaktadır.

185


? SORULAR:1. Yasal temsil nedir?2. Vekaletnamenin temel unsurları nelerdir?3. Vekaletnameler nasıl olabilir?4. Vekaletname nedir?5. Vekaltenameyi kimler alabilir?6. Vekaletname nasıl olabilir?7. Vekaletname nasıl sona erer?

ÖDEV:1. Özel vekaletname oluşturunuz.

187


HUKUKİ İŞLEMLER

Amaç:

hukuki işlem kavramını tanımlamak hukuki işlem öğelerini ayırt etmek hukuki işlem türlerini sınıfl andırmak hukuki işlemin türlerini anlamak ve tanımlamak

189


13. HUKUKİ İŞLEMLER

13.1. HUKUKİ İŞLEMLERİN KAVRAMI

Hukuki işlemler kavramı, hukuki ilişkileri oluşturma, değiştirme ve sonlan-dırma amaçlı özgür irade beyanında bulunma isteğidir.

Hukuki işlemleri oluşturmada temel faktör özgür irade beyanında bu-lunmadır. Fakat insanlar arasındaki her iletişim bir hukuki işlem oluşturma-makta çünkü her irade beyanı hukuki işlem oluşturma, değiştirme ve son-landırma nedeni değildir. Herhangi bir hukuki işlem oluşturmak için irade beyanı şu şekilde oluşması gerekir:

beyanda bulunacak kişi bu konuda yetenekli olması gerekir (karar yeteneği olması lazım).

beyanı ciddi ve özgürce olması gerekiyor. yasalar tarafında izin verilen ve yapılabilecek olan birşeyi yapması

gerekiyor (örneğin uyuşturucu anlaşmanın konusu olamaz).İrade beyanında bulunmanın çeşitli yolları vardır. Bunlar aşağıda belirtilmiş-tir:

Açıkça belirtilen irade beyanı – kişi irade beyanında bulunurken bu irade beyanı açık bir şekilde uygun kelime kullanarak, yazılı ya da uygun işaret kullanarak yapılmalıdır. (Örneğin; başıyla onay ver-mek ya da el sıkışarak onay işareti vermesi gibi). Beyanda bulunan kişi beyanını öyle bir şekilde yapmalıdır ki karşı taraf onun anlam ve önemini açık bir şekilde anlaması gerekir. Açıkça belirtilen irade be-yanları kelime ve işaretlerle ifade edilir fakat inandırıcı eylemlerde böyle değildir.

İnandırıcı eylemlerde irade beyanı – irade beyanında bulunan ki-şinin bu beyanı ortaya koyarken almış olduğu inandırıcı eylemlerde geçerlidir (Örneğin; jestler, başınızı sallayarak işaret vererek onay ya da red anlamında vb.). İnandırıcı eylemlerde irade beyanı olayın temel unsurlarını içermez. Yine de, beyanda bulunan kişinin bazı


190

eylemlerinin bir hukuki işleme girmesinde istekli olduğunu belirt-mektedir.

Örneğin:Bir kişi gazete satılan bir bayinin önünden geçer, 15 denar para vererek ga-zete alır ve yoluna devam eder. Dolayısıyla bu kişinin hareketlerinde görüle-ceği üzere, kişi dolaylı bir şekilde irade beyanında bulunmuştur.Ya da:Otobüse binmek, otobüs hattını ve taşıma koşullarını kabul etme anlamına gelir. Ya da:Malın satıldığı yerde malın teşhiri ve fiyatın belirtilmesi. Ya da:

Alkolsüz içecekler otomatik makinesine belli bir para atmak ve içeceği almak.

Susarak irade beyanı – susarak irade beyanında bulunmak ancak bir isteğin başka bir kişiye yöneltilmiş ve o beyanı onun vermesi gerektiği zaman söz edilmektedir. Susmak bir hukuki işlemin oluşması için ye-terli değildir. Modern hukuk kuralları, sessizliğin bir isteğin reddedildi-ği anlamını taşımaktadır. Sessizliğin beyan olarak kabul edildiği durum ancak daha önce bu konuda anlaşmaya varılmış ise ortaya çakar.

Örnek:İki kişi arasında hukuki ilişki söz konusu ise ve bir taraf belli bir malı karşı tarafa getirir ve karşı taraf hiçbir cevap vermeden sessiz kalır. Örneğin; bira satan kişinin iş ortağına X büfesine 3 koli bira getirir, bife sahibi bu kolileri istemediğini açık bir şekilde söylemez ise o zaman bu satışın gerçekleşmiş ve kabul edildiği anlamına gelmektedir.

Bazı yazarlar susarak irade beyanını sessizlik yani sessiz beyan olarak ifade etmektedirler. Bu görüşün kabul edilmemesi gerekmektedir çünkü su-sarak irade beyanı bir şeyi kabul etmemek anlamına gelmektedir. Susarak irade beyanında aktivite gereklidir daha doğrusu aktivite varsa o zaman su-sarak irade beyanı olabilir, sessiz kalarak değil.

Bizim için önemli olan irade beyanının şeklidir. İrade beyanında şekil şu biçimde uygulanmaya başlar:

191


kanun ile ve anlaşma ileBöyle bir sınıfl andırma yapılmasının nedeni daha önce bu konuda ka-

nun hükümlerinin olup olmadığının belirlenmesi ve bunlara mutlaka uyul-ması gerektiği ya da sadece karşılıklı anlaşmanın söz konusu olduğudur.

13.1.1. HUKUKİ İŞLEMİN UNSURLARI

Her hukuki işlem belli bölümlerden oluşmakta ve bunlara hukuki iş-lemlerin unsurları denilmektedir. Önemlerine göre hukuki işlemlerin unsur-ları şu şekilde ayrılır:

a) Önemli unsurlar – hukuki işlemlerin önemli unsurları temel un-surlar olup bunlar olmadan hiçbir hukuki sonuç doğmamaktadır. Bunlara örnek, alım satım sözleşmesinde temel unsur mal ve fiyatıdır.

b) Doğal unsurlar – bu unsurlar işin yürütülmesi esnasında önemli bir yere sahiptir, işin oluşum aşamasında önemli değildir. Bu unsurun olu-şum aşaması için tarafl ar ilgilenmez çünkü bunun oluşumu kanun ile ön-görülmüştür. Doğal unsurlarda oluşumun zamanı ve yeri belirtilmektedir. Her eylemin uygulanması için belli bir zaman ve yerde yapılması gerekir. Fakat yinede hem zamanın hem de yerin önceden öngörülmesi gerekmez. Tarafl ar bu süreci dispozitif kural çerçevesinde öngörmüyorlarsa o zaman hukuk kuralı devreye girer. Bu hukuk kuralı dispozitif karakterden oluşur ve eğer tarafl ar işlemi düzenlemiyorlarsa o zaman bu uygulama yedek olarak saklı kalır.

Diğer bir ifade ile tarafl ar doğal unsuru kendi eğilimine göre düzenli-yorlarsa o zaman sözleşme maddesi uygulanır, eğer kendileri düzenlemiyor-sa o zaman kanun kuralı uygulanır.

c) Rastgele unsurlar – bu unsurlar önemsiz olup sadece tarafl ar söz-leşmede bunu açıkça belirtmiş iseler ortaya çıkar. Örneğin, kapar bırakma, taksitle ödeme. Eğer böyle birşey belirtilmemiş ise o zaman işlemin yürürlü-lüğünü etkilemez.


192

13.1.2. HUKUKİ İŞLEMİN ÇEŞİTLERİ

Bir işlemin ya da eylemin oluşmasına katılan katılımcıların sayısına göre hukuki işlemler şu şekilde ayrılır:

Tek tarafl ı hukuki işlemler, sadece bir tarafın irade beyanı yeter-lidir. Buna örnek olarak vasiyetnameyi gösterebiliriz. “15 yaşını dol-durmuş ve karar yeteneğinde olan herkes vasiyetname oluşturabilir” Miras hukuku madde 62.

İki tarafl ı hukuki işlemler, hak ve yükümlülüklerin oluşması için iki tarafın irade beyanı gereklidir. Örnek olarak satış sözleşmesi.

Çok tarafl ı hukuki işlemler, birden çok tarafın irade beyanıyla olu-şan işlemler. Örnek olarak “ortaklık anlaşmasında iki ya da birden çok ortağın mal ve emek varlıklarını birleştirerek ve ortak hareket ede-rek, ortak kararlarını paylaşmak için bir arada olmaları” Borçlar kanu-nu 442 madde.

Yükümlülüklerin karakteristik özelliklerine göre ya da hukuki işlemler-de yer alan yükümlülükler için ortak hareket edilmelerine göre hukuki işlem-ler şu şekilde ayrılır:

Eşit ya da çift tarafl ı bağlayıcılık, her iki tarafın aynı hak ve yüküm-lülüklerinin olması yani bir tarafın hakkı diğer tarafın yükümlülüğü-ne bağlıdır.

Burada alınan eşya karşısında gerektiği kadar karşılık ödenmektedir. Örneğin, satış sözleşmesi tipik bir eşit bağlayıcı işlem olup her iki tarafın hak ve yükümlülükleri eşit durumdadır. Satıcı malını satmakla ve parasını istemekle yükümlüdür. Satın alan taraf ise satın alınan malın parasını vermeyi ve satın aldığı malın kendisine teslim edilmeyi isteme hakkı vardır.

Bağış ya da tek tarafl ı bağlayıcılık, bunun en önemeli karakteris-tik özelliği alınan bir mala karşılık ödeme yapılmamaktadır. Bir tara-fın sadece hakkı vardır diğer tarafın ise yükümlülüğü yoktur buna örnek olarak hediyedir.

Zaman süresine göre hukuki işlemler şu şekilde ayrılır: Hayatta olanlar arasındaki hukuki işlemler, tarafl arın hayatta ol-

dukları sürece geçerli olan işlemlerdir. Bunlara örnek olarak anlaş-malardır.

193


Ölümden sonra olan hukuki işlemler, tarafl arın ölümünden sonra geçerli olan hukuki işlemlerdir. Bunlara örnek olarak vasiyetnamedir.

Hukuki işlem olarak SÖZLEŞME’Yİ örnek olarak gösterelim.

SÖZLEŞMESizden her biri gün- lük hayatta sözleşme kelime-

sini mutlaka kullanmış- tır. Belkide bilinçsizce, yerel markketen almış olduğu- muz herhangi bir malzeme o alışverişte bulunan tarafl ar arasında bir işlem oluş-maktadır. Örnekte olduğu gibi tarafl ardan biri markette satın alan (müşteri) diğer tarafta ise malı satan kişi (satıcı) bu işlemi oluştu-ran tarafl arı oluşturmaktadır. Bu durumda satıcı malı satmak istiyor ve diğer tarafta müşteri o malı satın alarak para ödüyor ve ihtiyacını gidermiş oluyor.

Her sözleşmede bir ya da birden çok taraf bulunuyor ve bunlardan bazı hak ve yükümlülükler ortaya çıkıyor.

Bu durumda her iki taraf yani satıcı ve müşteri haklar ve yükümlülükler oluşturmaktadırlar.

Satıcı sattığı malın parasını almak ve karşılığında malın düzgün olarak teslim etmekle yükümlüdür, diğer taraftan müşteri ise malı almak ve karşılı-ğında aldığı şeyi ödemekle yükümlüdür.

Sözleşmelerin yapılmasında yani karşılıklı irade beyanlarınnı oluşma-sında izlenilen sık bir yöntem yazılı sözleşmelerdir. Yinede her sözleşme ya-zılı olması gerekmiyor. İrade beyanı şu şekilde olabilir:

Şahitler önünde sözlü beyan30

Yazılı31

Yazılı, yetkili organlar tarafından tasdik edilen32

Yetkili devlet organları önünde yapılan.33

30 Sözlü vasiyetname31 Satış sözlşemesi32 Ömür boyu bakım sözleşmesi33 Mahkeme vekaltenamesi


194

Sözleşmeye örnek olarak:

SATIŞ SÖZLEŞMESİEMLAK – DAİRE

___________ tarihinde aşağıda belirtilen kişiler arasında Üsküp’te imzalanmıştır:1. ____________ Üsküp doğumlu, adres _____________ Vatandaşlık no _________Kimlik no ____________ kimliği veren makam ______________________________bundan sonra satıcı olarak geçecektir.____________ Üsküp doğumlu, adres _____________ Vatandaşlık no ___________Kimlik no ____________ kimliği veren makam ______________________________bundan sonra alıcı olarak geçecektir.

Madde 1Satıcı Üsküp’te ___________adresinde bulunan ve _________ metrekare olan emlağın – dairenin sağibidir.

Madde 2Önceki madde belirtilen büyüklükteki dairenin toplam tutarı ___________ denar olup bu sözleşmenin yetkili organ noter huzurunda imzalandığı gün kullanımı için alıcıya teslim edilecektir.

Madde 3Satış vergisinin satıcı ödeyecektir, satış sözleşmesiyle ilgili olan harcamaları her iki taraf eşit şekilde ödeyecektir.

Madde 4Satıcı hukuki eksiklikler için ve satış sonrası üçüncü kişilerin hak idda ederek taşınmazı elde etmek istemesi ve aynı zamanda taşınmaz üzerine hukuki sınırlama getirilmesine yönelik hukuki sorunları kabul eder.

Madde 5Bu sözleşmeden doğan anlışmazlıklar için Üsküp 2 Asliye Mahkemesi yetkilidir.

Madde 6Bu sözleşme altı (6) eşit şekilde örnek ile yapılmıştır.

TARAFLAR

Satıcı Alıcı__________________ ____________________

195


? SORULAR:1. Yasal işlem ne anlama gelmektedir?2. Yasal işlem oluşturmada en önemli faktör hangisidir?3. İrade beyanının, hukuki işlem olması için, hangi koşulları oluşturması

gerekiyor?4. İrade beyanı ne şekilde ortaya koyulur?5. Hukuki işlemlerin unsurları nelerdir?6. Hukuki işleme neler konu olabilir?7. Ne tür hukuki işlemler mevcuttur?

ÖDEV:34

Aşağıdaki örneklerin her birine tek tek bakarak bunların her biri için sözleş-me yapılmışmıdır açıklayınız ve ondan sonra kendi düşüncenizi oluşturunuz.

Antika satıcısı soruyor “Bu antika kanepe için ne kadar alacağım” Alıcılardan biri yanıt verir: 30,000 denar.Radiça, Nadiça’ya soruyor: “Bisikletimi 10,000 denara satmak istiyorum” Na-diça cevap veriyor: ” Tamam o zaman al parayı. Bisikleti ben satın alıyorum” Uzun bir köprünün ucunda duran İvana, Petara soruyor: “Köprüden geçer-sen sana 500 denar vereceğim”. Petar cevap vermiyor fakat köprüyü geçme-ye devam ediyor.

34 Hukuk Öğreniyoruz, 2006, Açık Toplum Enstitüsü Vakfı – Makedonya


196

13.2. HUKUKİ YÖNTEMLER

Hukuki yöntemler kavramı bireysel hukuki yasaların ikincil işlemlerini oluşturmaktadır ve bu yasaların başarısı ile başarısızlığı yasanın kaderine bağ-lıdır.Hukuki yöntemlerin üç türü vardır:a) Koşul (şart)b) Süre (zaman)c) Talimat

a) Koşul (şart) – geleceği belirsiz olan bir olay için, sözleşme yapan ta-rafl ardan birinin yasal düzenlemenin uygulanması için ısrar etme durumudur.

Etkileme gücüne göre koşullar erteleme ve sona erme şeklinde ortaya çıkmaktadır.

Erteleme koşuluna göre hukuki işlemler sona ermiştir. Fakat hukuki iş-lemlerden doğan hak ve yükümlülükler ancak gelecekteki faktörlerin (olay, istek) ortaya çıkmasıyla oluşur. Erteleme koşulu olayın ortaya çıkamasını an-cak koşulların oluşmasına kadar ertelemektedir. Eğer ertleme koşulu yerine getirilmediyse o zaman hukuki işlem önemini yitirmektedir.

Erteleme koşuluna bir örnek – makine satış sözleşmesi:“sözleşme, satın alan tarafın NEPA kredi kuruluşu tarafından kredi sağ-layacağı andan itibaren yürürlüğe girer, zaten kredi başvurusunda bu-lunmuştur”. Bu sözleşme ancak gereken kredi sağlandığı güne kadar erte-lenmiştir. Kredi sağlanamaz ise o zaman sözleşme sona erer.

Sona erme koşuluna göre, daha önce devam etmekte olan hukuki işle-min etkisini azaltmaktadır. Hak ve yükümlülükler hukuki işlemlerin oluşma-sıyla başlar ve koşulların oluşması ya da oluşmamasına göre sona erer. Sona erme koşulunun oluşması hukuki işlemin sona ermesi anlamına gelmekte-dir.Sona erme koşuluna bir örnek – makine satış sözleşmesi:

“eğer satın alan kişi 01.03.2009 tarihine kadar sözleşmede belirtilen tüm parayı ödemez ise satıcı sözleşmeyi iptal edebilir ve sözleşmede konu olan makinenin kullanım hakkını elde edebilir”.

197


b) Süre (zaman) – hukuki bir anlaşmanın uygulanması ya da sona er-mesi için belirlenen kesin sürenin sona ermesi.

İşlevi göz önünde alındığında, süreler erteleme ve sona erme şeklinde ortaya çıkmaktadır.

Erteleme süresi, hukuki anlaşmalarda belirlenen kesin sürenin gelece-ğe yönelik etkisinin erteleme durumudur.Erteleme süresine bir örnek – kira sözleşmesi:“sözleşme, hukuki etkisini ancak kiracının sözleşmenin yapıldığı günden itibaren 30 gün içerisinde mal sahibine bakım masrafl arı dahil kira bedelenin iki katı ödemesiyle yürürlüğe girecektir. Aksi taktirde, sözleşme hukuki bir sonuş doğurmayacaktır”.

Süresi dolmadan önce hukuki anlaşmaların etkisi çok büyük olup süre dolduktan sonra sona erer.Sona erme süresine bir örnek – kira sözleşmesi:“Bu sözleşmenin süresi 20.01.2008 ile 20.01.2009 tarihleri arasındadır, eğer sözleşme bitim tarihinden 30 gün önce kiracı sözleşmeyi devam etmek istediğini beyan etmezse o zaman sözleşme sona erer” Ya da:X kişisi U kişisine altı ay kira ile bir makine vermektedir. Altı aylık süre dolduktan sonra kira sözleşmesi sona erer.

Süre çeşitli şekillerde belirlenebilir. Bazı durumlarda kesin net süreler belirlenir (başlangıç ve bitiş) bazı durumlarda ise o işin yapılması için ihtiyac olan tüm zaman belirlenir (örneğin; üç yıl içerisinde). Bazı durumlarda sü-reler, günleri belirterek yapılır (tatiller ya da olaylar veya durumlar). Süreler genellikle zaman dilimi şeklinde belirlenir, yani geçen günler, haftalar ya da aylara göre hesaplanır.

c) Talimat (modus)Talimat kavramı, bir subjenin (kişinin) özel hukuki yükümlülüklerini baş-

ka bir subjeye aktarması, yani yükümlülüğü kabul eden taraf, devreden tarafın yarar ve isteğine bağlı olarak belirli bir süre zarfında onun arzu ve isteğini yerine getirmeyi kabul etme durumudur.


198

Talimatın hukuki sonucuna göre yükümlülüğü kabul eden taraf bunu yerine getirmesi gerekiyor.Talimata örnek:Talimat ile vasiyetname – kişi ondan sonraki varisine yardıma muhtaç kişilere 50.000 denar para vermesini vasiyetnamesinde talimatla bildirir. Ya da:Hediye sözleşmesinde X kişisi talimatla U kişisine belirli bir miktar para vere-rek ve bu paralardan bir kısmını kendi yıkık olan evinin tamiratı için kullana-cağını belirtir. Ya da:Ömür boyu yaşam destek sözlemeşinde, kişi öldükten sonra tüm malvarlı-ğını kendi bakıcısına bırakıyor ve bakıcıyı onu ömür boyu bakmakla görev-lendiriyor.

? SORULAR:1. Hukuki yöntemler kavramından ne anlıyorsunuz?2. Ne tür hukuki yöntemler vardır?3. Hukuki yöntem olarak koşul (şart) kavramını açıklayınız?4. Hukuki yöntem olarak süre (zaman) kavramını açıklayınız?5. Hukuki Yöntem olarak talimat nedir?

199


KAVRAMLARA

Apatrid – Vatansız bir kişi

Ahlak - yazılı olmayan davranış kurallarıdır daha doğrusu kişilerin kendi nefislerine karşı iyi ile kötü arasındaki hesaplaşmalardır.

B

Bipatrit – Çifte vatandaş olan bir kişi

Bilim- fiziki ve doğal evrenin yapısınınve hareketlerinin birtakım yöntem-ler (deney, düşünce veya gözlemler) aracılığıyla sistematik bir şekilde incelenmesini de kapsayan entelektüel ve pratik çalışmalar bütünü.

Ç

Çoğunluk – bir kararın getirilmesi için üyelerin minimun sayısını ifade eder, EVET oyu kullanarak o kararın geçmesini sağlamak.

D

Devletin Öğeleri - devletin oluştuğu temel bölümlerdir.

Demokrasi - bu siyasi rejimde egemenlik halkın elindedir. Devlet işlerinde halk karar vermektedir. İnsan haklarına saygı gösterilmekte ve garanti altı-na alınmaktadır. Kanun önünde herkes eşittir. İktidar halk adına yapılamk-ta ve çoğunluğa göre karar verilmektedir.

Devlet - meşruiyetini sadece belli bir insan topluluğunun yaşadığı alan ile sınırlı olan coğrafik (toprak) organizasyondur.

Devlet düzeni – merkezi ve yerel yönetimler arasındaki düzeni (ilişki) temsil etmektedir.

Devlet organı – devlet organizasyonun bir parçasıdır, kuruluşu ve yetkile-ri kanun çerçevesinde belirlenmiş olup kendi yetki alanı içerisinde hukuki kararlar verebilir.


200

Dokunulmazlık - yetki çerçevesinde bir ülkenin coğrafik alanı içerisinde bir yer tahsis edip orada görev yapmak.

Doğrudan demokrasi – bu rejimde, halk seçtiği temsilciler yada başka organlar eliyle değil direk kendisi karar vermektedir.

Dolaylı (temsili) demokrasi - halk tarafından seçilen temsilciler eliyle ik-tidarı kullanmak.

Dispositif hukuk normları, kişilere dispozitif normda belirtilen kuralların dışında başka davranışta bulunmasına imkan sağlamaktadır.


E

Eğilim - Eğilim, sadece davranış kurallarını kapsayan hukuk normunun bir parçasıdır.

F

Federasyon - birleşik devletler anlamına gelir, federe birimlerin cumhuri-yet, özerk, eyalet vs. şeklinde kendi istekleri doğrultusunda birleştikleri bir durumdur.

G

Genel vekaletname - yetkilendirilen kişinin yetkiyi veren kişi adına tüm hukuki hak ve yükümlülükleri ile maddi hesapları konusunda yetkilendi-rilmesidir.

Gelenek – günlük yaşamımızda sürekli tekrarlanan yazılı olamayan kural-lardır.

H

Hukuk - devlet tarafından getirilmiş kurallar bütünü olup, toplum içinde yaşayan insanların davranışlarını, birbirleri arasındaki ilişkileri düzenlemek-tedir. Devlet bu ilişkilerin düzenini ceza (yaptırım) uygulayarak yerine getirir.

201


Halk - devlet sınırları içerisinde yaşayan insan topluluğudur.

Hukuka uygunluk - tüm hukuk yasalarının ve fiziksel (insan davranışları) yasalarının kelime anlamıyla kanunlarla uyumluluk içerisinde olmasıdır.

Hukuka aykırılık - yasalar arasında uyumsuzluk yani alt yasaların üst ya-salara aykırı olması.

Hukuki durum - insan yaşamının bazı durumlarında yeni hukuki ilişkler oluşuyor, hukuki ilişkiler değişiyor ya da var olan hukuki durumları orta-dan kalkıyor.

Hukuki ilişkiler - hukuki ilişkileri oluşturma, değiştirme ve sonlandırma amaçlı özgür irade beyanında bulunma isteğidir.

Hukuki yöntemler - bireysel hukuki yasaların ikincil işlemlerini oluşturan ve bu yasaların başarısı ile başarısızlığı yasanın kaderine bağlıdır.

Hukuki kurgu (uygunsuzluk), hukuk düzeni içerisinde yanıltıcı, yanlış ve var olmayan bir gerçeğin doğru ya da var olmuş gibi göstermek.

Hukuki ehliyetin - amacı her insasnın hak ve yükümlülüklerinin öznesi olması yani hak ve yükümlülükleri elde etmesidir.

Hukuk bilimi - iki önemli olgu ve birbirine bağlı toplumsal kategori olan devlet ve hukuk kavramlarının sistematik bilgisidir.

Hukukun kaynağı – hakların (kuralların) geldiği yerdir.

Hipotez hukuk normunun bir parçasıdır ve yaptırım ve eğilimin yerine ge-tirilmesi için gereken şartların ve koşulların oluşturulmasıdır.

İ

İktidar – iki subje arasındaki ilişki, biri emir verir diğeri ise onu dinlemek zorundadır.

K

Karar yeteneği (Mümeyyiz) - Karar yeteneği ya da mümezeyyizlik, ger-çek kişinin (insan) yeteneğinin bağımsız olarak kendi eylemlerini kurması, hukuki ilişkiler kurmak, değiştirmek ya da var olan hukuki ilişkileri ortadan kaldırma yeteneğidir.


202

Kanun - Hukuk kurallarının göründükleri en yaygın şeklidir. Bu, vatandaş-ların her türlü davranıştan yasaklamak veya belli bir şekilde hareket etme-lerini emreden bir kurallar bütünüdür.

Kararname – Bakanlıklar yapar. Belirli bir durumda olan belirli kişi sayısı için düzenlenmektedir. Genel zorunlu karajterde olan belirli durum için bir eylemin ya da bir davranışın yasaklanmasıdır.

Koşul (şart) – geleceği belirsiz olan bir olay, sözleşme yapan tarafl ardan birinin yasal düzenlemenin uygulanması için ısrar etme durumudur.

Konfederasyon - birleşik devletler demektir. Ortak organlar eliyle oluştu-rulan ve sadece o hedef için anlaşma yapılarak belirlenir.

M

Metod (yöntem) - latince methodus kelimesinden türemiş, kelime olgu-sunun öğrenilme yöntemini ya da varılan sonuca ne şekilde ulaşıldığını ve izlenilen yolun ne olduğunu bizlere öğretir.

Monarşi - bir hükümdarın devlet başkanı olduğu bir yönetim biçimi-dir. Babadan oğla geçer.

Ö

Özgürleşme - kişinin karar verme yeteneğine 18 yaşından küçük olarak ulaşması yeteneğidir.

Özel vekaletname - yetkilendirilen kişi sadece belirlenen durumlar için işlem yapabilir.

S

Siyasi sistem (rejim) - en üst şekilde organize olmuş devlet iktidarı yani devlet ile halkın arasındaki ilişkiye denmektedir.

Süre (zaman) – hukuki bir anlaşmanın uygulanması ya da sona ermesi için belirlenen kesin sürenin sona ermesi.

203


T

Tüzük – en önemli yardımcı hukuk yasasıdır. Ülkedeki idari ve yürütme organları tarafından getirilir.

Temsil - başka bir kişi adına hak ve yükümlülükleri almak.

Talimat - bir subjenin (kişinin) özel hukuki yükümlülükleri başka bir sub-jeye aktarması, yani yükümlülüğü kabul eden taraf, devreden tarafın yarar ve isteğine bağlı olarak belirli bir süre zarfında onun arzu ve isteğini yerine getirmeyi kabul etme durumudur.

Toplum - Birarada yaşayan ve temel çıkarlarını sağlamak için iş birliği ya-pan insanların tümü, cemiyet.

Toplumsal norm - insanların belli bir olay karşısında nasıl bir tutum içeri-sinde olması gösteren düzenlemelerdir.

Ü

Üniter devlet - iktidar gücünün özerk merkezi devlet organlarının elinde olan devletlerdir.

V

Vatandaş – belirli bir kişi subje devlet ile hak ve yükümlülükler çerçeve-sinde özel bağ ile bağlanmak.

Vatandaşlık - devlet ile toplum içerisindeki bireyin arasındaki hukuki iliş-kilerin bağı olup böylece hem devlete hem de bireye hak ve yükümlülük-ler düşmektedir.

Y

Yönetmek – iki subje arasındaki ilişki bir taraf yönetiyor diğer taraf yöne-tiliyor.

Yasallık – tüm mevzuatın belirli bir düzen içerisinde olması, yani kanunla-ra aykırı olmaması.


204

Yaptırım - hukuk normunun bir parçası olup, bir düzenlemenin yürütül-mesini engellemektir. Hukuki normun uygulanması engel olan kişiler karşı yaptırım uygulanan yasal bir normdur.

Yasa - mevzuat oluşturma ve uygulama aracıdır.

Yürürlülük – bir kuralın hayata geçmesi ve kişinin buna uymak zorunda olmasıdır.

Yönetmelik – Kanunun ya da Bakanlar Kurulunun ve Meclisin genel dü-zenlemelerinin icrasını yapamak ya da düzenlemek için yürütme organları tarafından yapılan bir yardımcı hukuk yasasıdır.

Yasal yetki (Hak) - hukuk konusu öznenin (kişi) başka bir özne ile ilgili ola-rak davranışta bulunması ve yasal düzenlemeler çerçevesinde hukuk ko-nusu öznenin yetkisi çerçevesinde başka birinden bir şey talep etmesidir.

Yasal görev yükümlülük - hukuk konusu öznenin (kişi) hukuk kuralları çerçevesinde başka birine birşeyi vermek, birşeye katlanmak ya da başka bir özne yararına çıkar elde etmek yükümlülüğüdür.

Yasal temsil - hak ve yükümlülüklerin bir başkası adına elde edilmesi.

Yetkilendirme - bir kişinin yazılı bir beyanı ile başka bir kişiye kendi adı yasal hak ve yükümlülüklerini yerine getirmesini üstelnmesidir.

205


KULLANILAN LİTERATÜR

1. Баjалџиев.д, Вовед во правото, Скопје, 200/2. Баjалџиев.Д, Држава, 1999, Скопје, 19993. Бајалџиев.Д, Мицајков.М, Ичокаев.Б, Увод во правото, Скопје, 19884. Габер.С, Теорија на државата и правото, Скопје, 19865. Габер.С., Увод во државата и правото, Скопје, 19806. Гризо.Н, Гелевски.С, Давитковски.Б, Павловска Данева.А,

Административно право, Скопје 20087. Живковска.Р, Општдел на граѓанското право, Скопје, 20068. Живковска.Р, Практикум, Општдел на граѓанското право, Скопје,

20059. Живковска.Р, Стварно право, книга прва, Скопје, 200510. Закон за државјанство, Службен весник на Р.Македонија, бр 67/199211. Закон за облигациони односи, Службен весник на Р.Македонија, бр

18/200112. Закон за организација и работа на органите на државната управа,

Службен весник на Р.Македонија, бр 58/200013. Закон за семејство, Службен весник на Р.Македонија, бр 80/199214. Закон за собрание, Службен весник на Р.Македонија, бр 104/200915. Закон за сопственост и друи стварни права, Службен весник на

Р.Македонија, бр 18/200116. Закон за средно образование, Службен весник на Р.Македонија, бр

44/199517. Закон за странци, Службен весник на Р.Македонија, бр 35/200618. Закон за судовите, Службен весник на Р.Македонија, бр 58/200619. Институт отворено општество, Учиме право, Скопје, 200620. Институт отворено општестсво,Учиме право, Скопје, 200221. Климовски.С, Каракамишева.Т, Дескоска.Р, , Конституционо

уредување на Република Македонија, Скопје, 200622. Климовски.С, Дескоска.Р, Каракамишева.Т, Уставно право, Скопје,

200923. Климовски.С, Митков.В, Дескоска.Р, Каракамишева.Т, Уставно право

и политички систем, Скопје, 200324. Лукич.Д.Р, Кошутичем.Б, Уводу право, Београд, 198825. Македониум- антологија на македонската национално-политичка

мисла (сто години од илинденското востание), Скопје, 2003


206

26. Македонска Академија на Науките и Уметностите, Прилози за обичајното право на Македонскиот народ, Том 1, Скопје, 2000

27. Макијавели.Н, Владетел, Силсонс, Скопје, 200428. Мишелин.Р.Ишеј, Човекови права, зборникна основни политички

есеи, говори и документи, Скопје, 200229. Мишулин.А.В, Историја на Стариот Свет, Силсонс, Скопје30. Младинска книга, Историја, Скопје, 200931. Младинска книга, Фактопедија,32. Младинска книга, Човек, Скопје33. Младински образовен форум, Мала судска тура, Скопје, 200534. Мје1с1пеЈгл.1_., ИПејогС. Ѕ.,ЅоМзегд.Е.„Спектар, Феникс, Скопје,

200635. Пертовски.Д, Демократија и граѓанско образование, Битола, 200336. Пижевски.С, Николовски.А, Извадоци од основи на правото книга I и

II, Скопје 198137. Савремена администрација, Енциклопедија политичке културе,

Београд, 199338. Ташковски.Д, Македонија низ вековите, Скопје, 198539. Топер,Голем лексикон на странски зборови и изрази, Скопје,200140. Устав на република Македонија, Службен весник на Р.Македонија,

бр 52/199141. www.wikipedia.org

hukukun temel kavramlari - e-ucebnici na pravoto_i god...1.1. bİlİm kavrami ve ayrimi...

Documents