hrvatski - drzavnamatura.hrdrzavnamatura.hr/wp-content/uploads/2016/01/hrvatski-a-viša.pdf · 1.1...

Hrvatski Viša razina

Danijela Filipović Bojanić, prof. Ana Širinić, prof.

Zagreb, 2015.

Autor: Danijela Filipović Bojanić, prof. Ana Širinić, prof.

Naslov: Hrvatski viša razina

Izdanje: 5. izdanje

Urednik: Ana Belin, prof.

Voditelj projekta: Domagoj Mak

Stručni recenzent: mr.sc. Valerija Bilić, prof. mentor Nakladnik: Algebra d.o.o., 2015.

Za nakladnika: mr.sc. Mislav Balković

Mjesto i godina izdanja: Zagreb, 2015.

U ovom izdanju korišteni su zadaci prošlih rokova državne mature, Nacionalnog centra za vanjsko vrednovanje obrazovanja koji su javno objavljeni i dostupni na www.ncvvo.hr, uz odobrenje NCVVO-a.

Sva prava pridržana. Niti jedan dio ove knjige ne smije se reproducirati ili prenositi u bilo kojem obliku, niti na koji način. Zabranjeno je svako kopiranje, citiranje te upotreba knjige u javnim i privatnim edukacijskim organizacijama u svrhu organiziranih školovanja, a bez pisanog odobrenja nositelja autorskih prava.

Copyright © Algebra d.o.o.

SADRŽAJ

1. POGLAVLJE: KNJIŽEVNI RODOVI: LIRIKA, EPIKA, DRAMA, DISKURZIVNI ROD ......................................... 5

1.1 LIRIKA ................................................................................................................................................ 6 1.2 EPIKA ............................................................................................................................................... 12 1.3 DRAMA ............................................................................................................................................ 13 1.4 DISKURZIVNI ROD ............................................................................................................................ 16 1.5 PITANJA ZA PONAVLJANJE (TEORIJA KNJIŽEVNOSTI) ...................................................................... 17

2. POGLAVLJE: POVIJEST KNJIŽEVNOSTI ............................................................................................. 19

2.1 KNJIŽEVNE EPOHE ........................................................................................................................... 20

3. POGLAVLJE: TEMELJNA CIVILIZACIJSKA DJELA (BIBLIJA) ............................................................... 25

3.1 TEMELJNA CIVILIZACIJSKA DJELA ..................................................................................................... 26 3.2 BIBLIJA ............................................................................................................................................. 26

4. POGLAVLJE: ANTIČKA KNJIŽEVNOST ............................................................................................... 31

4.1 ANTIKA ............................................................................................................................................ 32 4.2 GRČKA KNJIŽEVNOST ....................................................................................................................... 33 4.3 RIMSKA KNJIŽEVNOST ..................................................................................................................... 38 4.4 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ............................................. 41

5. POGLAVLJE: SREDNJI VIJEK................................................................................................................ 45

5.1 EUROPSKO SREDNJOVJEKOVLJE ...................................................................................................... 46 5.2 HRVATSKA SREDNJOVJEKOVNA KNJIŽEVNOST ................................................................................ 47

6. POGLAVLJE: HUMANIZAM I PREDRENESANSA .............................................................................. 51

6.1 HUMANIZAM I PREDRENESANSA .................................................................................................... 52

7. POGLAVLJE: RENESANSA ................................................................................................................... 61

7.1. RENESANSA ..................................................................................................................................... 62 7.1 HRVATSKA RENESANSA ................................................................................................................... 66 7.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ............................................. 74

8. POGLAVLJE: BAROK ............................................................................................................................. 78

8.1 BAROK ............................................................................................................................................. 79 8.2 HRVATSKI BAROK ............................................................................................................................ 81 8.3 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ............................................. 88

9. POGLAVLJE: KLASICIZAM I PROSVJETITELJSTVO ........................................................................... 91

9.1 KLASICIZAM ..................................................................................................................................... 92

9.2 PROSVJETITELJSTVO ........................................................................................................................ 94 9.3 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ............................................. 98

10. POGLAVLJE: PREDROMANTIZAM I ROMANTIZAM ........................................................................ 99

10.1 PREDROMANTIZAM ....................................................................................................................... 100 10.2 ROMANTIZAM ............................................................................................................................... 102 10.3 HRVATSKI ROMANTIZAM .............................................................................................................. 106 10.4 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 110

11. POGLAVLJE: PROTOREALIZAM ILI PREDREALIZAM (ŠENOINO DOBA) .................................... 113

11. PROTOREALIZAM ILI PREDREALIZAM (ŠENOINO DOBA) ...................................................................... 114 11.1 AUGUST ŠENOA (roman Zlatarovo zlato, pripovijetka Prijan Lovro) ............................................. 114

12. POGLAVLJE: REALIZAM .................................................................................................................... 119

12.1 REALIZAM ...................................................................................................................................... 120 12.2 HRVATSKI REALIZAM ..................................................................................................................... 130 12.3 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 138

13. POGLAVLJE: MODERNIZAM ............................................................................................................ 141

13.1 MODERNIZAM ............................................................................................................................... 142 13.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 145

14. POGLAVLJE: (PRVA) HRVATSKA MODERNA ................................................................................. 147

14.1 PRVA HRVATSKA MODERNA ......................................................................................................... 148 14.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 157

15. POGLAVLJE: AVANGARDA .............................................................................................................. 159

15.1 Pravci u književnosti 20. st............................................................................................................. 160 15.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 167

16. POGLAVLJE: HRVATSKA KNJIŽEVNOST OD 1916. DO 1952. .................................................... 169

16.1 Hrvatska književnost 20. stoljeća .................................................................................................. 170 16.2 Drugo razdoblje (1929. – 1952.) .................................................................................................... 175 16.3 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 186

17. POGLAVLJE: KASNI MODERNIZAM ................................................................................................ 187

17.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 192

18. POGLAVLJE: DRUGA MODERNA ..................................................................................................... 194

18.1 DRUGA MODERNA U HRVATSKOJ KNJIŽEVNOSTI (1952. –1969.) ....................................... 195 18.2 PITANJA ZA PONAVLJANJE (ZADATCI ČITANJA S RAZUMIJEVANJEM) ........................................... 205

19. POGLAVLJE: POSTMODERNIZAM .................................................................................................. 207

20. POGLAVLJE: PISANJE ESEJA ............................................................................................................ 213

21. POGLAVLJE JEZIK ........................................................................................................... 219

20.1 JEZIK I GOVOR ................................................................................................................................ 221 20.2 VRSTE RIJEČI .................................................................................................................................. 229 20.3 SINTAKSA ....................................................................................................................................... 242 20.4 LEKSIKOLOGIJA .............................................................................................................................. 248 20.5 TVORBA RIJEČI ............................................................................................................................... 255 20.6 FUNKCIONALNI STILOVI HRVATSKOGA STANDARDNOGA JEZIKA ................................................. 256 20.7 LEKSIKOGRAFIJA ............................................................................................................................ 257 20.8 RAZVOJ HRVATSKOGA JEZIKA I PISMA .......................................................................................... 257 20.9 PRAVILA O PISANJU VELIKOGA I MALOGA SLOVA ......................................................................... 262

PRILOG 1: LJETNI I JESENSKI ROKOVI DRŽAVNE MATURE 2015. ................................................................. 267

U ovom poglavlju naučit ćete:

razlikovati, analizirati i tumačiti lirske, epske, dramske, književno-znanstvene i publicističke tekstove te njihov povijesni razvoj.

1. poglavlje: KNJIŽEVNI RODOVI: lirika, epika, drama, diskurzivni rod

6. str. 1. poglavlje: Književni rodovi

1.1 LIRIKA

LIRIKA ili lirsko pjesništvo književni je rod koji je dobio ime prema starogrčkomu glazbalu liri uz koju su se pjevale pjesme. Obuhvaća pjesništvo koje izravno i sažeto iskazuje unutarnje doživljaje, osjećaje, misli i iskustvo u odnosu prema vanjskomu svijetu.

Uz epiku, lirika je prvi rod koji se razvio u Staroj Grčkoj.

1.1.1 Podjela lirike

1. Prema temi, tematici ili tematska podjela:

misaona ili refleksivna lirska pjesma – lirska pjesma u kojoj se iznosi pjesnikovo misaono iskustvo društvena ili socijalna lirska pjesma – lirska pjesma u kojoj pjesnik pjeva o siromaštvu, društvenoj nejednakosti i socijalnoj nepravdi ljubavna ili intimna lirska pjesma – lirska pjesma u kojoj pjesnik izražava ljubavne osjećaje domoljubna lirska pjesma – lirska pjesma u kojoj se izražava ljubav prema domovini duhovno-religiozna pjesma – lirska pjesma u kojoj pjesnik izražava religiozne misli i osjećaje pejzažna lirska pjesma – lirska pjesma u kojoj se opisuje krajolik.

2. Prema tradiciji ili tradicionalna podjela lirike (vrste koje postoje od antike, razvile su se u Staroj Grčkoj):

himna – pjesma uzvišena i svečana izraza posvećena nekomu (ili nečemu) koga (ili što) čovjek smatra vrijednim najvećega poštovanja i divljenja (bogovi, domovina); primjer: Antun Mihanović, Horvatska domovina

oda – svečana pjesma u čast nekomu (ili nečemu) prema komu (ili čemu) osjećamo privrženost ili ljubav, a sadržaj može biti i šaljiv; primjer: Petar Preradović, Rodu o jeziku

ditiramb – pjesma u kojoj se zanosnim tonom opisuje oduševljenje životnim radostima te prirodom, a nastala je u slavu boga Dioniza; primjer: Vladimir Nazor, Cvrčak

– sve tri vrste imaju svečan ton

elegija – pjesma u kojoj se izražava žaljenje za nečim nedostižnim ili nepovratno izgubljenim, ima tužan ton; primjer: Franjo Ciraki, Florentinske elegije

epigram – jednostavna i duhovita (šaljiva ili podrugljiva, satirična) pjesma; primjer: Stanko Vraz, Nadriknjištvo

epitaf – nadgrobni natpis u kojemu se na pjesnički način izražava odnos prema životu i smrti; primjer: zapisi sa stećaka

Pripreme za državnu maturu: Hrvatski jezik (viša razina) 7. str.

3. Prema obliku, formi:

pjesma u prozi – kraći prozni tekst koji sadržava elemente lirskoga izraza; primjer: Fran Mažuranić, Svemir

pjesma u stihu: – vezani stih – stihovi su povezani rimom – slobodni stih – u stihovima nema rime.

Kad govorimo o formi neke pjesme, određujemo rimu te vrstu stiha i strofe.

Rima (ili srok) – glasovno podudaranje riječi na kraju stiha ili u stihu. Riječi se mogu podudarati u jednome slogu ili u više slogova npr. val – žal (podudara se jedan slog), slamčici – grančici (podudaraju se dva sloga).

Vrste rime:

parna – aa bb

ukrštena (unakrsna ili križna) – abab

obgrljena – abba

nagomilana – aaaa

isprekidana – abcb.

Stih – ritmička, zvukovna, sintaktička i značenjska cjelina, jedan red u pjesmi.

Prema broju slogova u stihu razlikujemo stih od jednoga, dva ili tri sloga, četverac (stih od četiri sloga), peterac (stih od pet slogova), šesterac (stih od šest slogova), sedmerac (stih od sedam slogova), osmerac (stih od osam slogova), deveterac (stih od devet slogova), deseterac (stih od deset slogova) itd.

Strofa (ili kitica) – jedan stih ili skup stihova u pjesmi koji čine cjelinu.

Prema broju stihova u strofi razlikujemo:

monostih – strofa od samo jednog stiha dvostih ili distih – strofa od dva stiha trostih ili tercina – strofa od tri stiha četverostih ili katren(a) – strofa od četiri stiha peterostih ili kvintina – strofa od pet stihova šesterostih ili sestina – strofa od šest stihova sedmerostih ili septima – strofa od sedam stihova osmerostih ili oktava – strofa od osam stihova deveterostih ili nona – strofa od devet stihova deseterostih ili decima – strofa od deset stihova.


4. Prema jeziku:

a) dijalektalna lirika – pjesma napisana na jednome od dijalekata; primjer: Dragutin Domjanić, Ciklame, krvave ciklame (napisana kajkavskim dijalektom)

b) pjesme na standardnom jeziku.

1.1.1.1 Versifikacija (znanost o stihu)

1. silabička – ritam stvara broj slogova u stihu, npr. dvanaesterac – jedan se stih sastoji od 12 slogova

2. akcenatska (tonska) – ritam stvara broj naglasnih cjelina (broje se naglašeni slogovi; u hrvatskome jeziku jedna riječ može imati najviše jedan naglasak, a neke riječi nisu naglašene, već se pri izgovoru spajaju s naglašenom riječi ispred ili iza sebe)

3. antička (klasična, kvantitativna) – ritam stvara broj i kombinacija stopa; stopa – kombinacija dugih i kratkih slogova (po dva ili po tri sloga u jednoj stopi); npr. heksametar – mjera, stih od šest stopa od kojih je prvih pet daktila (dugi, kratki, kratki), a zadnji, šesti može biti jamb (kratki, dugi) ili spondej (dugi, dugi).

1.1.2 Stilske figure

1.1.2.1Glasovne figure (figure dikcije, zvučne figure)

a) Figure ponavljanja glasova

Naziv primjer pojašnjenje

asonanca Mlačna noć; u selu lavež; kasan

Dugo u noć, u zimsku bijelu noć Ponavljanje istih samoglasnika u stihovima radi postizanja određenoga zvukovnog ugođaja.

aliteracija Vijavica. Vjetar vije.

Čovjeka ni vuka nije. Ponavljanje istih suglasnika u stihovima radi postizanja određenoga zvukovnog ugođaja.

onomatopeja

I cvrči, cvrči cvrčak na čvoru crne smrče

Kiša sitno sipi, sipi i rominja

Oponašanje zvukova iz prirode.


b) Figure ponavljanja riječi


anafora Noćas se moje čelo žari,

Noćas se moje vjeđe pote; Ponavljanje jedne ili više riječi na početku nekoliko uzastopnih stihova.

epifora

Čujem u snu

Sanjam u snu

Vidim u snu

Ponavljanje jedne ili više riječi na kraju nekoliko uzastopnih stihova.

simploka To sada gleda on To sada misli on To sada sanja on

Ponavljanje riječi na početku i na kraju stihova; ujedinjene anafora i epifora.

anadiploza A naša ulica je duga,

duga Ponavljanje riječi s kraja jednoga na početku drugoga stiha.

1.1.2.2Figure konstrukcije (sintaktičke figure)


inverzija Tu svaki vagon dimnjak ima. Red riječi ili dijelova rečenice obrnut od gramatički pravilnoga reda riječi.

elipsa

Gledao sam te sinoć. U snu. Tužnu. Mrtvu.

Nedjelja. Tužno. Znamo, o znamo,

Znamo da alkohol škodi.

Izostavljanje riječi iz rečenične cjeline pri čemu se smisao cjeline može shvatiti.

polisindeton I nema ga mjesec, i nema ga dva, I zima je već, I sniježi...

Nizanje veznika bez gramatičke potrebe.

asindeton Tu svaki vagon dimnjak ima,

Željezni, nahereni, tužni. Nizanje riječi bez gramatičkoga povezivanja (bez uporabe veznika).

retoričko pitanje

Teče i teče, teče jedan slap; Što u njem znači moja mala kap?

Pitanje na koje se ne očekuje odgovor.

apostrofa

O lijepa, o draga, o slatka slobodo,

dar u kom sva blaga višnji nam bog je do,

Neprisutnima se obraća kao prisutnima, a neživim bićima kao živima.


1.1.2.3Figure riječi (tropi)


metafora Suton je danas crveni akvarel Prijenos značenja s jedne riječi na drugu

(skraćena poredba).

personifikacija

Livade su me voljele.

Nosile su moj glas

I njim su sjekle potoke.

Figura u kojoj se stvarima, životinjama, biljkama ili prirodnim pojavama daju ljudske osobine.

metonimija

Kruna se obraća svojim kolonijama.

(Kruna= kralj; kralj ima krunu)

Preneseno značenje gradi prema nekim stvarnim odnosima.

sinegdoha

I što od svijetlog osta mi života

U zagrljaju ostalo je rima.

(rime = pjesme)

Nemam ni kune. (Nemam novaca.)

Stilska figura u kojoj se dio uzima umjesto cjeline, jednina umjesto množine, određen broj umjesto neodređene količine i obratno.

eufemizam Moj prijatelju, mene više nema

(značenje: mrtav sam)

Stilska figura u kojoj dolazi do zamjenjivanja neke riječi blažim izrazom.

epitet Oni imaju visoka čela, vijorne kose, široke grudi; Ukrasni pridjev.

alegorija

Vedri se nebo. Sunce se rađa.

Plovi iz luke jedna lađa.

Jedna, što dugo stajaše u doku,

Sva izbijena, s ranama na boku.

More, ko mati, vuče je na krilo.

Ljulja je, šapće:Ništa nije bilo.

(Pjesma govori o čovjekovoj sudbini.)

npr. basne

Produžena metafora, preneseno značenje odnosi se na cijelo djelo. Pravi smisao otkriva se tek ako određene slike zamijenimo pojmovima.

simbol

Teče i teče, teče jedan slap;

Što u njem znači moja mala kap?

(slap = čovječanstvo; kap = čovjek)

Zamjenjivanje riječi, pojave ili pojma njegovom uvjetnom, alegorijskom oznakom.


1.1.2.4Figure misli


gradacija Nađite me,

vežite me,

spalite moje sjećanje

Postupno pojačavanje ili slabljenje početne predodžbe ili misli.

usporedba ili komparacija

I žilice su moje nabrekle ko potoci.

Volio sam je

kao travu

i kao jasenje

Nešto se s nečim uspoređuje na temelju nekih zajedničkih osobina koje na prvi pogled nisu uočljive.

antiteza

slavenska antiteza

Bučni su anđeli tuge... Al anđeli radosti šute.

Što se bili u gori zelenoj? Al su snizi, al su labutovi? Da su snizi, već bi okopnili, labutovi već bi poletili. Ni su snizi, nit su labutovi, nego čator age Asan-age.

Posebna vrsta poredbe koja se zasniva na opreci.

Posebna vrsta antiteze koja se sastoji od pitanja, negacije pitanja i odgovora.

hiperbola Imao sam glas kao vjetar,

ruke kao hridine

Preuveličavanje radi naglašavanja emocionalnoga stava.

litota Otišli ste malo predaleko.

(u smislu: Teško ste pogriješili.)

Pravi izraz zamjenjuje se slabijim, i to u pravilu negativnim ili suprotnim (suprotna hiperboli).

ironija Ti si mi krasan prijatelj. Misli se suprotno od onoga što se kaže.

paradoks Znam da ništa ne znam.

Tko polako ide, daleko stiže.

Figura u kojoj se izriče misao koja je u sebi naizgled protuslovna ili suprotna općemu mišljenju.

oksimoron zimsko ljetovanje, rječita tišina,

živi mrtvac, mudra ludost

Spajanje naizgled protuslovnih pojmova u novi pojam.


1.2 EPIKA

Epika je cjelokupna pripovjedna književnost u stihu i u prozi. Naziv potječe od starogrčke riječi epos, što znači govor, pripovijest.

1.2.1 Podjela epike:

1. epsko pjesništvo (epika u stihu):

epska pjesma – kraće djelo u stihovima pripovjednoga karaktera

ep – opširnije djelo u stihovima pripovjednoga karaktera; primjer: Homer, Odiseja

epopeja – ako se u epu prikazuju događaji važni za cijeli narod, takav je ep nacionalna epopeja; primjer: Homer, Ilijada (uvriježeno je nazivati Ilijadu epom).

2. epska proza (epika u prozi):

1. jednostavni oblici – prozni oblici jednostavne strukture koji oblikuju i izražavaju neku životnu pojavu, a izvorno pripadaju usmenoj književnosti:

mit – vjerovanje koje na temelju mitskoga iskustva najčešće govori o postanku svijeta, o bogovima, npr. grčka mitologija

legenda – priča o ljudima koji postaju uzor svojim ponašanjem, a temelje se na nekoj stvarnoj osobi oko čijega se života isprepliću fikcionalne (nestvarne) priče, npr. srednjovjekovne priče o kralju Arthuru

bajka – prozna vrsta u kojoj se isprepliću fantastični i mogući događaji, tema je borba dobra i zla, a likovi su crno-bijelo okarakterizirani; primjer: Ivana Brlić – Mažuranić, Regoč

basna – kratka prozna vrsta u kojoj su likovi životinje i stvari, a završava poukom; primjer: Ezopove, Krilovljeve, La Fontaineove basne

saga – prozna vrsta koja govori o događajima povezanima s nekom (obično vladarskom) obitelji, npr. islandske sage

vic – kratka jezična tvorevina koja izaziva smiješan dojam neočekivanim krajem

zagonetka – poseban oblik postavljanja pitanja

poslovica – izreka koja u obliku tvrdnje iskazuje nekakvo životno iskustvo.


2. složeni oblici:

novela – prozni oblik kraći od pripovijetke s manjim brojem likova i užim mjestom i vremenom radnje koja je određena obratom na kraju; začetnik je Giovanni Boccaccio (pisac prve zbirke novela Dekameron u vrijeme predrenesanse); primjer: Vjekoslav Kaleb, Gost

pripovijetka – prozni oblik duži od novele, a kraći od romana; primjer: Slavko Kolar, Breza

roman – dulji prozni oblik s radnjom koja obuhvaća velik broj epizoda (događaja) i likova te veći vremenski odsječak; primjer: August Šenoa, Zlatarovo zlato

EPSKO-LIRSKE VRSTE

Nije zaseban rod, već tri književne vrste koje imaju osobine i lirike (osjećajnost, stilska izražajna sredstva) i epike (pripovijedaju neki događaj):

1. poema: epsko-lirska vrsta u kojoj se iznosi neki događaj, ali sadrži i elemente lirskoga izraza

2. balada: epsko-lirska vrsta tužnoga raspoloženja s tragičnim završetkom; primjer: Hasanaginica (narodna)

3. romanca: epsko-lirska vrsta uglavnom ljubavnoga sadržaja bez tragičnoga završetka.

1.3 DRAMA

DRAMA – sva književna djela namijenjena scenskom izvođenju. Naziv je dobila prema grčkoj riječi drama, dramatos, što znači radnja. Dramu odlikuju sukob i napetost.

1.3.1 Podjela drame:

1.3.1.1Tragedija

Dramska vrsta usmjerena na uzvišene, dostojanstvene i sudbinske teme koje su općeljudske, s tragičnim završetkom.

Razvila se iz svečanosti posvećenih bogu Dionizu. U početku je na pozornici stajao samo zbor (kor), odjeven u jarčeve kože, koji je pjevao ditirambe u Dionizovu čast. Po tome tragedija (ili jarčeva pjesma) dobiva ime:

tragos – jarac oda – pjesma.


Glumci

U nekome se trenutku korovođa izdvojio iz kora i započeo s korom dijalog. To se pripisuje piscu TESPISU (6. st. pr. Kr.), iako nije u potpunosti sigurno. Za pojavu drugoga glumca zaslužan je grčki tragičar ESHIL (6./5. st. p. Kr.), koji je, između ostaloga, napisao Okovanoga Prometeja. Trećega je glumca uveo grčki tragičar SOFOKLO (5. st. p. Kr.), pisac Antigone. Svi su glumci bili isključivo muškarci koji su, s obzirom na to da su nastupali u više uloga (muških i ženskih), nosili vrlo izražajne maske. Maske su bile izrađene od gipsa po mjeri glumca, a veliki otvori na ustima služili su poput megafona koji je nosio zvuk sve do zadnjih redova gledališta. Da bi ih se bolje vidjelo, nastupali su u posebnoj vrsti sandala s vrlo debelim potplatima – koturni.

Dijelovi starogrčke tragedije:

prolog – predgovor koji izvodi kor, dio koji prethodi ulasku kora u orkestar, sastoji se od monologa ili dijaloga parod – pristupna pjesma kojom kor ulazi u orkestar epizodij – naknadni ulazak glumca, sve što glumac govori ili čini između dviju korskih pjesama stasim – stajaća pjesma kora eksod – izlazna pjesma kora.

Značajke:

tragičan završetak – obično smrt tragičnoga junaka koji svojom čašću i dosljednošću predstavlja uzor gledateljima (junak je tragičan zbog tragičnoga sukoba – u njemu se sudaraju dva jednako važna, opravdana principa; tragična krivnja – nesretan splet okolnosti koji dovodi junaka do tragičnoga kraja) uzvišen stil – izbor riječi, izraza i sl.), pisane u stihu cilj tragedija – katarza (pročišćenje od negativnih osjećaja uslijed proživljavanja tih osjećaja tijekom gledanja predstave) – po Aristotelu.

Muza zaštitnica tragedije – Melpomena (grč. melpein – pjevati). Prikazuje se u visokim sandalama kakve su nosili glumci u tragedijama, često nosi bodež i žezlo te ima stav koji predstavlja uzvišenost tragedije kao dramskoga roda.

Najpoznatiji pisci:

Eshil (dodao 2. glumca), Okovani Prometej

Sofoklo (dodao 3. glumca), Antigona

Euripid (psihološki razradio likove), Elektra

.


1.3.1.2Komedija

Dramska vrsta koja posvećuje pozornost običnim i svakodnevnim temama pa i zbiljskim osobama, uz ismijavanje mana i nedostataka. Završava sretno. Naziv je dobila prema grčkim riječima kômos (veseli ophod) i odé (pjesma). Primjer: Plaut, Aulularija; Marin Držić, Skup; Moliere, Škrtac.

Komedija se razvila iz grčkih obreda (uglavnom onih u slavu plodnosti). U njima je sudjelovao kor, ali je imao ulogu neke fantastične skupine (npr. žabe). Teme su bile suvremene i aktualne, a likovi su imali neku izraženu manu koju se tijekom djela ismijavalo. Cilj je bio naučiti gledatelje kakvi ne smiju biti.Vrste komedije po komičnome elementu (načinu prikazivanja smiješnoga):

komedija karaktera (prikazuje se neka određena karakterna mana, npr. škrtost)

komedija intrige (radnja se razvija oko neke zabune – npr. zabuna oko značenja riječi tezoro)

komedija konverzacije (verbalne doskočice i šale, npr. “Ne bi Variva bila, da o varenju vazda ne misliš!”)

komedija situacije (radnja se temelji na nakim neobičnim situacijama).

Vrste humora:

humor – postoji određena doza razumijevanja prema onomu što se ismijava ironija – podrugljivo ismijavanje; govori se suprotno od onoga što se misli satira – oštro ismijavanje i kritiziranje, bez imalo milosti (najčešća je politička satira) sarkazam – zlobno i zajedljivo ruganje ili komentiranje groteska – osobe ili predmeti se prikazuju u izobličenim, nakaznim i neprirodnim komičnim oblicima (istovremeno i tragično i smiješno).

Muza komedije Thalia prikazana je s komičnom maskom u ruci.

1.3.1.3Drama u užem smislu

Dramska vrsta u kojoj se bavi temama iz svih područja života (teme iz svakodnevice) i raznovrsnim likovima, bez obzira na njihovo podrijetlo i životnu dob. Javlja se u 19. st. jer su se prije toga vremena takve teme i likovi smatraju nedostojnim opisivanja. Ne završava ni komično ni tragično. Uobičajeno je razvrstavanje drama u užem smislu na psihološke, socijalne te monodrame, radijske drame, televizijske drame i pučke drame.

Primjer:

Ivo Vojnović – Ekvinocijo

Milan Begović – Bez trećega.


1.4 DISKURZIVNI ROD

Diskurzivan – koji se izvodi logičkim zaključivanjem, koji je zasnovan na razmišljanju. To su djela koja se nalaze između znanosti i književnosti. Rod se dijeli na književno-znanstvene i publicističke vrste.

1. Književno-znanstvene vrste:

esej – obrađuje različite teme iz života i znanosti kojima se pristupa znanstveno (na način koji uključuje razmišljanje i zaključivanje), ali se u načinu obrade ogleda i autorova osobnost i stil. Tvorac je eseja Michel de Montaigne (16. st.), autor Eseja (primjer: O odgoju djece).

putopis – opis krajeva, ljudi i običaja o kojima, uz činjenice, autor iznosi i vlastiti stav (primjer: Matija Mažuranić, Pogled u Bosnu; Antun Nemčić, Putositnice)

životopis/biografija – opis života neke osobe

autobiografija – opis vlastitoga života

memoari/sjećanja – autor piše o značajnim ličnostima koje je upoznao ili značajnim događajima u kojima je sudjelovao

dnevnik – iz dana u dan kronološkim se redom zapisuju događaji, zapažanja i razmišljanja

polemika – iznosi oštro suprotstavljanje stavova o stvarima, pojavama i djelima od općega ili osobnoga interesa.

2. Publicističke vrste (publicus –– javni):

feljton/podlistak – obrađuje aktualnu temu iz područja znanosti, umjetnosti, filozofije ili svakodnevnoga života, i to na duhovit način (primjer: Veselko Tenžera, Klupa – Panteon skitnice)

reportaža – novinarsko izvješće o nekoj temi na temelju obavijesti prikupljenih na terenu.


1.5 PITANJA ZA PONAVLJANJE (TEORIJA KNJIŽEVNOSTI)

Vladimir Nazor: Cvrčak

I cvrči, cvrči cvrčak na čvoru crne smrče Svoj trohej zaglušljivi, svoj zvučni, teški jamb... Podne je. - Kao voda tišinom razl'jeva se. Sunčani ditiramb. I pjeva: "Ja sam danas ispio sunce plamno. I žilice su moje nabrekle ko potoci.

(...)

... Zemniče, ja sam pjan. Oh, sunca, sunca, sunca!

(...)

1. U prvom stihu prepoznajemo: a) metaforu, ponavljanje, antitezu b) onomatopeju, aliteraciju, polisindeton c) epitet, alegoriju, anaforu d) epiforu, metonimiju, gradaciju.

2. U četvrtom stihu prepoznajemo: a) anadiplozu, asonancu b) ironija, inverzija c) elipsu, epitet d) paradoks, personifikaciju.

3. U petom stihu prepoznajemo:

a) metaforu b) paradoks c) onomatopeju d) asindeton.

4. U šestom stihu prepoznajemo:

a) polisindeton, epiforu b) epitet, elipsu c) gradaciju, eufemizam d) hiperbolu, usporedbu.

5. U zadnja dva stiha prepoznajemo:

a) inverziju, sinegdohu, oksimoron


b) apostrofiranje, elipsu, asindeton c) metaforu, asonancu, simploku d) aliteraciju, ponavljanje, epitet.

6. Odredi vrstu stiha stihu „Podne je. - Kao voda tišinom razlijeva se.“

a) deseterac b) dvanaesterac c) četrnaesterac d) šesnaesterac

7. Ditiramb se može povezati s himnom i odom jer:

a) su sve tri vrste tužne b) sve tri vrste imaju brz, živahan ritam c) sve tri vrste nastaju u 9. st. pr. K. d) sve tri vrste nešto slave i imaju svečan ton.

8. U stihovima „Zemniče, ja sam pjan. / Oh, sunca, sunca, sunca!“ prepoznajemo svečan, uzvišen

ton: a) po upotrebi stiha, vokativa, neuobičajenih riječi (zemnik, oh), neobičnih varijanti riječi

(pjan) b) po stilskim figurama, uskličnoj rečenici, kratkom stihu c) po inverziji, opijenosti lirskog subjekta, sunčanom pejsažu.

9. Stihovi „Leti ko lišće što vir ga vije, za let si, dušo stvorena. Za zemlju nije, za pokoj nije cvijet što nema korijena.“ jesu: a) vezani, s obgrljenom rimom b) slobodni, s ukrštenom rimom c) vezani, s ukrštenom rimom d) slobodni, s obgrljenom rimom.

10. Stihovi Dragutina Domjanića (20. st.) „Tam sunce je trusilo zlato / Čez listje na preprut i na

me/Iz luga su lukale guste / Dišeće, črlene ciklame.“ pripadaju: a) modernoj poeziji na standardnom jeziku b) srednjovjekovnoj poeziji na standardnom jeziku c) baroknoj dijalektalnoj poeziji d) modernoj dijalektalnoj poeziji.

hrvatski - drzavnamatura.hrdrzavnamatura.hr/wp-content/uploads/2016/01/hrvatski-a-viša.pdf · 1.1...

Documents