HOS 302 -Hjúkrunarvörur og sjúkragögn

Haustönn 2006

Kennari Þórunn Júlíusdóttir

Efni áfangans:-Þvagstrimlar (stix) - þvag - þvagprufutökur

- gerð strimla, strimlapróf ofl.

- sýrustig, sýru-basa jafnvægi ofl.

- notagildi, greiningarþættir - hvað sýna strimlarnir?

Frh. efni áfangans:

Sykursýki -algengi, gerðir, insúlín ofl.

Hjálpartæki og mælingar -blóðþrýstingsmælingar -blóðsykursmælingar ofl.Eyðublöð Tryggingastofnunar

Skipskistur

Námsmat

• Stutt verkefni í tíma eftir þvagstrimlakaflann og sykursýkiskaflann

• Verkefni, kynning nemenda 9.11, gildir 15%

• Lokapróf í desember 70%

• Próf í lyfjakistum skipa 23.11, gildir 15%

Þvag

• Innihald þvags er mjög góð vísbending um í hvernig ástandi líkaminn er.

• Hægt er að gera grófa athugun á þvaginu með því að skoða eingöngu lit þess og útlit.

Gróf sjónræn þvagskoðun

• Eðlilegt Ljósgult/gult og tært• Litarlaust Þynning; sykursýki og flóðmiga• Mjólkurlitað Sýking í þvagrás• Appelsínugult Úróbílinógen, fæða eða lyf• Rautt Litarefni í fæðu, blóð í þvagi

Framhald gróf þvagskoðun

-Grænleitt Úróbilínógen - úróbilín,

fenóleitrun

-Blágrænt -grugg Rotnun; taugaveiki eða kólera

-Dökk-brúnrautt Mjög rammt þvag, gallsýrur

-Brún-gult Rauðbrúnt ef súrt, skærrautt ef basi

Framhald þvag

• Rúmmál þvags er venjulega á bilinu 600-2500 ml/klst.

• Innihaldsefni þvags eru meðal annars og í mismiklum mæli:

- Ólífræn: járn, klóríð, natríum, fosfat, kalíum, brennisteinn, kalsíum, magnesíum, joð, arsenik, blý, kopar.

- Lífræn: albúmín, amínósýru nitur, ammóníum nitur, amylasi, askorbinsýra, kreatín, glúkósi, þvagefni, þvagsýra.

Reglur við þvagprufutöku-þvagstrimlapróf hefur ekkert að segja ef reglum

varðandi þvagprufutöku er ekki hlýtt

1. Þvagprufuglasið verður að vera fullkomlega hreint – falskt jákvæðar niðurstöður geta komið fram ef afgangur af þvottaefnum, sem innihalda peroxíð, eða sótthreinsiefnum er eftir í glasinu.

Framhald reglna við þvagprufutöku

2. Tökutími þvagprufunnar: best er að nota morgunþvag, það hefur verið lengst í

blöðrunni og sem minnst af þeim efnum sem eru daglega í þvaginu, s.s. fæðuefnum og úrgangsefnum úr líkamanum.

3. Prufutakan sjálf: nota miðbunuþvag. Ath. Ef útferð hjá konum: hvít

blóðkorn, ef á blæðingum: rauð blóðkorn. Prófa skal þvagprufuna svo fljótt sem hægt er, ekki seinna

en 4 tímum eftir þvaglát. Ef yfir 4 tímar þá er aukinn bakteríuvöxtur í þvagi sem orsakar minnkandi glúkósi, aukið nítrít, hækkað sýrustig og niðurbrot hvítra og rauðra blóðkorna hefst.

Þvagstrimlar

• Vegna þeirrar einföldu tækni sem þvagstrimlaprófin byggjast á gefa þau á skjóta og tiltölulega örugga svörun um það hvort ýmsar sjúklegar breytingar hafi átt sér stað á samansetningu þvags og þar með ástandi líkamans.

Uppbygging þvagstrimla

• Fyrst er hvítur, stífur plaststrimill.

• Ofan á hann er svo sett n.k. gleypið lag (isoglag), 1 eða fleiri.

• Næst koma aðallögin, þ.e. á þeim gerast efnabreytingarnar sem eiga sér stað.

• Yst er svo þunn nælonhimna. Henni er ætlað að vernda viðvæmt innihald strimilsins frá snertingu, óhreinindum og eyðileggingu. Einnig sér þetta lag til þess að þvagið kemst fljótt og jafnt inn í ,,próflagið” svo einsleit litaútbreiðsla á sér stað.

Framhald uppbygging þvagstrimla

• Ísogslagið hindrar að próflögin nái að blandast saman því það drekkur vel í sig þvagið og ,,festir” það. Auðvelt er að lesa af niðurstöðurnar, litabreytingarnar sjást vel á hvítum grunninum.

Framkvæmd strimlaprófs

• Auðvelt er gera og lesa úr strimlaprófi.1. Prufustrimlinum er dýft eitt augnablik ofan í

þvagprufuna (max. 1 sek.).2. Umfram þvag er þurrkað af strimlinum með brún

glassins.3. Eftir 1. mín. er niðurstaða prófsins borin saman

við litakvarða sem er utan á strimlapakkningunni

(Fyrir örfá próf gilda aðrar reglur).

Litskiljun

• Aðferð til að greina og aðskilja efnasambönd með því að láta upplausn sogast í ísmeygt efni og hrífa með sér þau efnasambönd se skilja á að.

• Litskiljun er í raun undirstaðan í mörgum strimlum.

Litvísar (indikatorar)

• Algengt er að þvagstrimlar (og aðrar gerðir af strimlum) innihaldi litvísa eða indikatora.

• Indikatorar hafa þá eiginleika að þeir breyta um lit við ákveðið sýrustig (eða styrk) og er þannig hægt að magngreina ýmis efni eftir litabreytingum.

Þvagstrimlar - greiningarþættir

• Sýrustig (ph)

• Eðlisþyngd

• Hvít blóðkorn

• Nítrít

• Glúkósi

• Metýlketónur

Framhald þvagstrimlar - greiningarþættir

• Albúmín (prótein) og mikróalbúmín

• Bilírúbín

• Blóð (rauð blóðkorn og hvít blóðkorn)

Farið ítarlega í greiningarþættina í næsta tíma.

Notagildi þvagstrimla

• Notagildi þvagstrimla felst einkum í skimunum innan fjögurra sjúkdómsflokka:

1. Sykursýki (diabetes): - glúkósi, metýlketónur (ketone bodies):

mikilvæg ábending um breytingar á sykurbúskapnum.

- mikróalbúmín: getur bent til nýrnabilunar.

Framhald notagildi þvagstrimla

2. Nýrna- og þvagfærasjúkdómar: - hvít blóðkorn (leukocytar): getur bent til

þvagfærasýkingar ofl. - hvít blóðkorn og bakteríur í þvagi: getur

bent til nýrnabólgu (berklar, krabbi), - nítrít: bakteríur framleiða nítrít = sýking. - pH: ef pH er basískt heilan dag= etv.

þvagfærasýking.

Framhald notagildi þvagstrimla

- glúkósi: skert nýrnastarfsemi, þungun ofl. - albúmín: etv. nephrotic syndrome, nýrnabólga.

- blóð: fyrir utan nýrna- og þvagfærasjúkdóma; æxli, steinar, bólga ofl., - eðlisþyngd: mikilvæg ábending um starfsemi nýrnanna og þvagfærasýkingar.

Framhald notagildi þvagstrimla

3. Lifrar- og gallblöðrusjúkdómar: - bilirúbín (gallrauði): gula vegna stíflu í

gallleiðurum, lifrarsjúkdómar. - úróbilínógen: ef til vill skert

lifrarstarfsemi, álag á lifur, lifrarkrabbi.

Gefur tilefni til ákvörðunar um hvort víðtækari rannsókna er þörf.

Framhald notagildi þvagstrimla

4. Sjúkdómar í blóði:

- blóð: blæðingarhneigð, t.d. dreyrasýki.

Fyrir utan þessa notkun þvagstrimla má nota strimla:

- sem þungunapróf - fyrir skólabörn - fyrir einstaklinga í sjálfsskoðun - próf fyrir fíkniefnum Sífellt verið að þróa einföld próf til

einstaklingsskoðunar.

Sýrur og basar

• Hlutlausar lausnir: pH = 7,0

• Súrar lausnir= pH < 7,0

• Basískar lausnir= pH> 7,0

Sýrustig vatns er 7,0; 7,0 er hlutlausast á kvarðanum 0-14.

pH fyrir suma algenga vökva

• Sítrónusýra: 2,2-2,4

• Bjór: 4-5

• Mjólk: 6,3-6,6

• Munnvatn: 6,5-7,5

• Þvag: 4,8-8,0

• Vatn: 6,5-8,0

• Eimað vatn: 7,0

Sýru-basa jafnvægi

• Átt er við þá eðlis- og efnafræðilegu þætti sem viðhalda sýrustigi blóðs stöðugu og stjórna H+ styrk í líkamsvökvum.

• Þessir þættir koma í veg fyrir blóðsýringu (acidosis) og basaeitrun (alkalosis).

• pH slagæðablóðs = 7,4.

• pH í bláæðum og millifrumuvökva= 7,35.

Sýru-basa jafnvægi

• Mikilvægt að halda pH gildi blóðs stöðugu því ef það breytist mikið getur það orðið banvænt.

• pH blóðs< 7,4 : acidosis; súrt blóð, óeðlileg sýring.

• pH blóðs> 7,4: alkalosis; basaeitrun.• pH >7,4: ketóneitrun – ketónefni/metýlketónur í

líkamanum í óhóflegu magni.

Þættir sem stjórna sýru-basa jafnvægi líkamans

1. Líkamsvökvar.

2. Öndun.

3. Nýrun.

1. Líkamsvökvar

• Innihalda sýru-basa buffer kerfi (stuðpúða).

• Þessi kerfi eru mjög fljótvirk og virka á broti úr sek.

• Til eru þrenns konar buffer kerfi, m.a. bíkarbónat buffer.

• Það inniheldur: H2CO3 + NaHCO3.

• Þetta kerfi er í öllum líkamsvökvum.

2. Öndun

• Ekki eins hraðvirk; virkar á 3-12 mínútum.

• Stjórnun öndunar á sýrustigi blóðs er “feedback” mekanismi, þ.e. ef pH blóðs lækkar, eykst öndun og pH blóðs kkar aftur og öfugt. Stjórnstöð öndunar er í mænukylfunni í heilanum.

Framhald öndun

• Við hraðöndun (hyperventilation) eykst útöndun á koldíoxíði CO2 og pH blóðs hækkar.

• Við hægöndun (hypoventilation) minnkar útöndun á CO2 og pH blóðs lækkar.

Acidocis, pH < 7,4

Blóðsýring:

- Skilgeining: pH blóðs og HCO3 blóðs lækkar.

- Respiratory acidocis (blóðsúr tengt öndun); gerist til dæmis þegar haldið er niðri í sér andanum.

Framhald acidocis

- Metabolic acidocis (efnaskipta blóðsýring). Orsök hennar: -niðurgangur (algeng orsök): NaHCO3 tapast og

pH lækkar, sérstaklega hætulegt fyrir ungbörn (dánarorsök).

- uremía (þvagsýra í blóði): vegna nýrnasjúkdóma – nýrun geta ekki útskilið H+.

- sykursýki (léleg stjórnun) – sjá DKA. - nýrnabilun - lyfjaeitrun ofl.

Nýrun eru hægvirkasti en mikilvægasti þátturinn í stjórnun á sýru-basa jafnvægi.

Virka á nokkrum klukkustundum – dagar.

Framhald metabólísk acidósa

• Vegna lélegrar stjórnunar á sykursýki; skortur á insúlíni og frumur vantar glúkósa = fitu er breytt í acetóediksýru = pH lækkar.

• Afleiðing: - metýlketónur í þvagi. - MTK verður slappt = coma (etv. diabetic coma). - hraðöndun (til að hkka sýrustigið): oft eina

einkennið á metabólískri acidósu. Meðferð: gefa inn Na HCO3 og sinna vandamálinu

ef um sykursýki er að ræða.

Alkalosis, pH > 7,4

• Respiratory alkalosis - aukin öndun (oföndun, hraðöndun) = alkalosis.

Meðferð: anda í poka og minnka kvíða. pH getur farið í 7,9.

Metabólísk alkalosis (gerist sjaldnar en acidósa). - Orsök: of mikil inntaka basískra lyfja t.d.

NaHCO3, skortur á Cl-, aukið aldósterón frá nýrnahettum.

Meðferð: gefa inn sýru.Afleiðing alkalosu: krampi, etv. dauði.

Ketósis – ketóneitrun (pH <7,4)

• Orsök:

1. sultur: vantar glúkósa = niðurbrot fitu=ketóne bodies myndast.

2. insúlínskortur (DKA)

DKA (diabetic keto-acidósis)

• Orsök:

- sjúkdómar

- sýkingar

- ónóg insúlíngjöf

- nýgreining sykursýki / ógreind sykursýki

- andlegt álag

DKA

• Einkenni: -máttleysi -höfuðverkur -ógleði, uppköst -kviðverkir -andremma (acetón) -hypnea -hypothermia -respiratory alkalosis

DKA

• Afleiðing:

-hyperglycemia

-ketósis (acidósis)

-dehydration

-elektrólytaójafnvægi

-getur valdið heilabjúg og nýrnabilun

Meðferð: gefa insúlín og NaHCO3