horcasitas nahuatl practico

Upload: israel-rodriguez

Post on 14-Jul-2015

705 views

Category:

Documents


6 download

TRANSCRIPT

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    1/48

    FERNANDO HORCASITAS

    "NAHUATL PRACTICO

    LECCIONES YEJERCICIOSPARAEL PRINCIPIANTE

    II.Universidad Nacional Aut6noma de MexicoInstituto de Investigaciones Antrop61ogicas

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    2/48

    I

    INDICEPoriada: Maria E Miret

    r (_- -;902/ Lecci6n IIntroducci6nOrtografla y pronunciacionLeeci6n II

    EI sustantivoLecci6n IIILos reverenciales 0diminu tivosEl diminutivo tontli

    Lecci6nIVEl posesivo ., .Los prefijos fX>Sesi~oscon diminutivesOtras formas poseslvasLeccion VEl presente del verbo

    Lecci6n VILos pronombres personalesLeccion VIIVerbos t rans i t ivosLeccion VITILas particulas te y tla

    Lecci6n IXEl agente en los verbosLeccion XEl futuroEl futuro como inflnirivo

    Primera edicion, 1992Primera reimpresi6n, 1996Segunda reimpreston, 1998DR 1998. Univers idad National Aut6noma de MexicoCiudad Universitaria, 04510, Mexico, D.E

    INSTITUTO DE INVESTIGACIONES ANTROPOLOCICASImpreso y hecho en Mexico

    ISBN 968-36 -1798 -0

    911

    1417

    22

    27

    2931

    343641

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    3/48

    Leccion XlAlgunos sufijosReduplicaci6n en los verbosLos mimerosLas formas plurales

    Lecci6nXIIEl irnperativoMaymacamoEl posfijo ~can

    Leccion XllILos pronombres personatesEl gerundio

    Lecci6nXIVEl preterite imperfectoLecci6nXVEl preterite perfecto

    LeccionXVILas formas reflexivasLa forma causativaLa forma aplicativaEl reverencial compuesto de formas causativasy aplicativasL ecc io n X V IILos adjetivosLeccion XVIIIToponirnia

    Lecci6n XIXPosfijos de direcci6nLecci6nXXVocabulario

    N ahuad-espaiiolEspafiol~nahuatl

    46

    9

    52 PRESENTACION56 El presente ttabajo es editado por el Instituto de Inves-

    :' tigaciones AntrofX>16gicas para servir primariamente como,manua l en su seminario de Lenguas Indigenas, parte del sistema" intemo d e educaci6n continuada para el personal del Instituto.

    VCrsiones anteriores de este metodo fueron usadas por el, ,a ut or e n c ur so s de nahuad hablado impartidos en e lMexico CityCollege, de 1958 a 1960, en la Escuela de Cursos Temporales'. de fa UNAM, en 1963, en la Escuela Nacional de Antropologfa e

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    4/48

    LECCI6N I1. IntroducciOn. El nahuatl en que estan redactados estos

    apuntes no es del siglo XV I ni se apega estrictamente a ningunode los dialectos modemos, que varian de region en region y

    'I.. frecuentemente de pueblo en pueblo. La falta de uniforrnidad' . " ~ . ~ I . ~ . " . . . . . en el idioma de pueblos que han vivido relativamente aislados"I durante siglos impide que cualquier texto para e l a pre nd iz aje , si~ esta basado en un dialecto local, sea representative de la lenguax (Y a I,:~"' en gener .

    En estas lecciones se u t il iza un lenguaje que es inteligible engran parte del Altiplano de Mexico. Se ha seguido un sistemaparecido a I que utilize R. H. Barlow en sus cursos de nahuatlmodemo en la Escuela Nacional de Antropologia y en supequefio peri6dico Mexihk4tl ltonIIlama, que era distribuido,leido y comprendido con facilidad en el Distrito Federal, Estadode Mexico, Morelos, Puebla y l1axcala.

    Se espera que una vez familiarizado con los principios queaqui se exponen, al estudiante Ie sea allanado el camino parainiciar el estudio del nahuatl clasico en alguna de las gcimaricasmas detalladas. Por otra parte, e l emologo que va a trabajar enel campo tarnbien adquirira los elementos basicos para comen-zar su estudio de un dialecto local.Adernas de los libros que s e s ef ia la n en la lista que sigue,existen muchos textos con traducci6n adjunta en varias publi-caciones modemas. Entre ellos se pueden citar Estud.Ws deCultur4 NahUlJtI (Instituto de Investigaciones Historicas,UNAM) y TlaJocan (Casa de Tlaloc y UNAM , Mexico).

    Horacio Carochi, CompendW del arte dela l engua me . x iama . ..d is p ue st o po re l p a dr e {gnRcio Pa.redes, EI Escritorio, Puebla, 1910.(Una de las mejores gramaticas de la lengua clasica.)

    Fray Alonso de Molina, JfJcabulario e n l en gu a castellana ym e . x ic an a . . " edicion facsimilar de la editorial Porrua, Mexico,1970. (EI diccionario mas consultado para el nahuatl de faepocacolonial.)

    Francisco Xavier Clavijero, Reg l a sp4m la l engua mexicana,11

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    5/48

    Instituto de Investigaciones Hist6ricas, UNAM Mexico 1974.(Gramatica util y accesible al esrudiante.) , ,, ~gel Maria Garibay, Lla ve de l nahuatl, Editorial Pomia,

    MexJ~, 1961. (La grarnatica moderna mas conocida para elesrudio de la lengua clasica. El apendice consiste en una serie detexros antiKU?s ~ ~odernos con traducci6n al espafiol, de granvalor como eJercloos para e l e s rud ianre .)

    . A n dre s de Olmos, Ane p l U T J aprmder Ia bgua m e x i & a n t J ,editada por Rerni Simeon en 1875, edici6n facsimilar de Ed-m:mdo !,-vina L e v y , Guadalajara, 1972. (Una de las gramaticasmas annguas de la lengua clasica.)

    Remi Simeon,~tionnain de la la ng ue n ah ua tl ou m e xic ain eParis, 1885, facsimilar, Akademische Druck U. Verlagsanstalt,Graz, 1963. (E1 VOcabular io de Molina y este diccionarionahuad-frances son los mas utiles para 1a1engua clasica.). Thelma Sullivan, Otmp end i o de Ia gramdtica ndhuatl, In-

    snturo de Investigaciones Hist6ricas, UNAM, Mexico, 1976.(Una grarnatica nueva, muy util para el que desee proseguir susestudios en el nahuad.)

    Algunos de los textos que aparecen alfinal de estos ejerciciosfuen;>n a~ptados de los Apun t e s d e c la se de R. H. Barlow,MexICO CIty College, 1949. Estan basados en el dialecto deHueyapan, Morelos.

    I II

    2. Ortografoz Y p ronund4c iDn. En los ultirnos 450 afios sehan ~laborado varios sistemas para 1atranscripci6n de la lenguamexlC:~na0nahuad por ~edio del alfabeto europeo. El masco?~do fue el. de los ~slOneros franciscanos que llegaron aMenco en la pnmera rnitad del siglo XVI. Podemos llamarlo el"tradicional=, Hoy, en Mexico y Cenrroamerics, los toporu-mIC?S, nombres de personajes y elementos culrurales, seescriben con ~a ortograffa basada en 1a tradicional: Chapul-tepee, Cuauhtemoc, Quetzalc6ad, cacahuate, teponaztli, etc.

    ~n 1940. e l Consejo de Lenguas Inrugenas del InstiruroNac!

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    6/48

    j) La 1 y la 1 1 se pronuncian como en alabado: dlli, elotl.It) La m se pronuncia como en espafiol: amo, ornpa.1) La n se pronuncia como en espafiol: nantli,m) La t se pronuncia como en espafiol: cateh.n) Lap se pronuncia como en espafiol: Ipan,0) La tl es un sonido independiente, parecido pero no iden-:

    tico a la tl en Atlantico: t la ca d, p et la tl , ( Es cr it ur a f on er ic a: A.) \p) La ts es un sonido independiente y se escribe con tz:i rz c uf n tl i, a tz in tl i. (Es cr ir ur a f one ri ca : .)q) La x se pronuncia como la sh inglesa (shell) 0como la th

    frances a (chalet): xalli, amoxtli, (Es cr it ur a f one ri ca : s.)r) Lay se pronuncia como lay deyeso: yeyi.3. Pronunc ia&Wn . Pronunciar los ejemplos que se han dadoy las palabras nuevas que aparecen en la Lecci6n II .

    LEccr6N II4. El sustantivo puede tener una de las siguienres ter-

    minaciones: -tl, =tli, -Ii 0 -in. Se usaran los siguientessustantivos en las primeras lecciones. Memorizar:arnoxtli: libro ocufllin: gusanoad: agua petlatl: petatecaili: casa pflli: nifioc f ht li : a bue la tahtli: padredhuatl: mujer tecolotl: buhocoatl: serpiente teopantli: iglesiacolli: abuelo ted: piedraitzcuintli: perro tianquiztli: mercadomazatl: venado tlacatl: hombremecatl: cordon tlalli: tierramichin: pescado t6chtli: conejonantli: madre xalli: arena

    14

    S. En las primeras lecciones tambien se utilizacin laspalabras que siguen:limo: nocl:esci~cimpa?: Monde?cateh: estance : un, uno, unahuan: yIn: el , la. inin: este, esta

    ipan: en, sobreItic: dentro denahui: cuatromean: aqui6me: dosompa: aIMquema: siyeyi: tres

    6. Observense los siguientes ejemplos. El articulo inpuede ser omitido. Tampoco es necesa~io us~r los ve~bos tao tduh en e l tiempo presente. No es obligatono pluralizar lossustantivos.a) ~campa ad? H)6nde esta e l agua?

    b) ~campa ca atl? ~DOnde esta el agua?t) (campa inad? ~DOnde esta e l agua?d) lAd n ican ca? lEI agua esci aqui?e) In ad m e a n ca. El agua esci aqui.j) Arl m e a n . El agua esta aquf.B) In ad n ic an , E l agua esta aqui.h) Nican cateh 6me calli. Aqui estan dos casas.i) Orne cilli nican. Aquf esran dos casas.j) lcampa ca in pflli? f[)6nde esta e l nino?It) lIn tlacatl ftic teopantli] ~Escl el hombre dentro de la

    iglesial1) Qu6na, t la ca tl i ti c t eop an tl i, Sf, e l hombre esta dentro dela iglesia. ,. ,m) Arno, in ocw1lin amo ipan xalli. No, el gusano no estasobre la arena.n) Orne ted Ipan petlatl, Estan dos piedras sobre el petate,

    0) In cllli amo ipan xalli, La casa no escl sobre la arena.p) Nahui mecatl ipan tialli. Estan cuatro cordones en la

    tierra.q) Ce nantli Ipan tianquiztli. Una madre esta en el rnercado,r) In maud amo Ipan tlaIli. El venado no esta en la tierra.

    I S

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    7/48

    s) (cam pa ca in tecolotlt (J)onde esta el bUbo?t) In tecolo tl om pa ca. E l buho estd a l i a . 9.1kultUir.1. campa ca in colli]2. ccam pa ca rolli?3. Inrolli 6m pa ca.4. Inmfchin i ti c a d.5. Inad am o m ea n.6. Quema , i n c ih tl i ipan cllli.

    7. campa clteh tet lmuan ad ?8. In d htli o mp a itic reo pa ntli.9 . T ec610d am o Itic ad.10. cI n ocw11 in {pan c:illi?11. Inpflli am o nican ca.12. cI n itzcuintli niean? Amo.13. In pilli mean.14. In pillimean ca .15. Pilli mean ca .16. Ce m az atl 6 mp a.17. Ce ted itic ad.18. cC e tecolotl Ide reopantli!19. ccampa citeh mecatl Ihuan petlad?20. Quema , itzcufntli m e a n ca .

    7 . T m du c ir:1. < ca mp a ca in cihtli?2. T 'ah tli a mo n ican c a. Ompa ca .3. ccam pa cateh yeyi mecatl ]4 . Y eyi mecatl m e a n .5. ccampa ca i n d ht li ?6. In d htl i { pa n d 3.ll i.7. c ca m pa c a itz cu in tli]8. I~ndi6mpaipanted.9. Itzcuintli am o m e a n .10. Querna, ad Ihuan te d n ic an .

    8 . T ra d uc ir :1. (J)Onde esta el niiio?2. E s u a l i a .3. Sf, el a bue lo esta aq ui.4. L a arena esta dentro de la casa.5 . E l b uho esta so bre la iglesia.6. No, la casa no esta aqui. ,7. La m ujer esta en el m ercado,8 . cE sta aq ui el perro!9 . (J)Q nde esta el v en ad o?10. cEscln aqui c ua tr o p et at es ?11. No, estan den tro de la casa.12. El p escado esta den tro del agua.13. No, la abuela no esta aqui.14. S i, la a bue la esta a l i a .15. CEsd . el gusan o den tro de la tierra?16. cDOnde estan lo s tres niiios?17. E l v en ad o y la serp ien te escin aq ui.18. E sta ellib ro so bre la casa.19. El hom bre esta dentro de la arena.20. cL a m adre esra en el m ercado?

    LECCI6Nm

    10. Los r e v e r e n c i a J e s 0 d i m i n u t i P o s . A l agregar e l posfijo-tzintli, e l s us ta ntiv o p ie rd e s u te nn in ac i6 n (-tl, -tli, -Ii 0_ in). T z in tli se podria traducir como - ito e n e sp ai io l y sus ig nif ic ad o in dic a m a s b ie n re ve re nc ia q ue p eq ue iie z. S u s en tid ose aproxim a al del dim inutivo en el espafio l de Mexico: "uncafecito ", "un a to rtillita", "do s pesito s", e tc. O bserv en se lo ss ig u ie n te s e jemp lo s :a d: a tz in tl i ( ag ii it a)amox t1 i: amox tz in tl i ( li br it o)

    c a ll i: c a lt zi n tl i ( ca si ta )16 17

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    8/48

    mazatl: mazatzintli (venadito)ocuillin: ocuiltzintli (gusanito)teti: tetzintli (piedrita)pilli: piltzintli (nifiito)1 1. T radu dr :1. xaltzintli

    2. tochtzintli3. tlaltzintli4. tlacatzintliS. tianquiztzintli6. teopantzintli7. tecolotzinrliB . tahtzintli9. pedatzintli10. nantzintli

    12 . T raduc i r.1. librito2. gusanito3. agilita4. mujercita5. serpientita6. abuelito7. perritoB . cordoncito9. pescadiro13. PaJ a b ra s n u ev as :quichihua: el hace, hacequipia: el tiene, tieneiztac: blanco(quexqui?: (CUantos?Xuan: JuanMalintzin: Maria

    11. michtzindi12. mecatzindi13. iztcuintzintli14. coltzintli15. coatzinrli16. cihuatzindi17. atzintlilB. amoxtzintli19. cihtzintli20. ocuiltzinrli

    14.7huludr.1. Incihuatzintli niean ca.2. Incoatzindi ompa ca .3..

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    9/48

    I'

    I i"I iI !,

    1 5. E I h omb re ci to y la m u je rc ita e sc in a qu i.1 6. ~ D6 nd e esta l a p ie dr ita ? tS ob re la tie rr a?17 . Juan tie ne u na c as it a.18. E l n in o escl en la iglesita.19. El buho Y eI gusano no estan aqui.20. ~D 6n de esta e l padrecito]

    5. coatontli6. nantontl i7. tlacatoton8. mecatontl i9. tianquiztoton10. petlatoton

    2 0 . 1huIucir:1. La mu jer ci ta2. Las mujercitas3. La mu jer ci ll a4. Las mujercillas5. La p ie dr it a6. Las piedritas7. La p ie d ri ll a8. Las piedri11as9. Las casitas10. La c as it a

    n.La arenilla12. Las arenillas1 3. E l c on ej ito14. E l c onej il lo15 . Los coneji tos16 . Los conejillos17 . L os perrillos18 . Los padrecitos19 . Los padrecillos2 0. E I h omb re ci ll o

    . 16. ~I plural del dim inutive es -tzitzin. E jer npl o s: c a l- tz it -z m: c asitas, atzitzin: aguitas, t la ca tz itz in : h om b re cito s.7hutudr:1. ocuiltzitzin2. petlatzitzin3. piltzitzin4. tahtzitzin5. tecolotzitzin

    6. michtzitzin7. tianquiztzitzin8. teopantzitzin9. atzitzin10. retzitzin

    1 7. Tmdu ci r:1. U:>6 nd e e st an l os c or do n ci to s]2 . L os ab uelito s esta n a1 1a.3. ~ Cr uin to s c on ej ito s e sta n e n la tie rr a?4. E I h or nb re cito tie ne s u tie rrit a.5. Los pe rr it os e st an e n la t ie rr a.6. S I, l o s l ib r it o s estan en l a ig les ia blanca .7. Los perritos y lo s v en ad ito s n o esta n aq ui,8. ~Cuantos pe ra ti to s e s ran e n l as c as it as ?9. Las a bu elita s e sta n e n eI mercado.10. ~ C ua nt os g us an ito s e sr an a lia ?

    2 1. 1 hu lu ci r:1. In c ih ua tz in tl i q ui pi a c e t ia nq ui zt li .2. Quema, Xu an tz in q ui ch ih ua c e p et la to n rl i,3. A mo, in tlacatl ihuan in p illi am o n ican cateh,4. Ocuiltoton am o ipan petlatoron.5. Ma li nt zi n q ui ch ih ua c e r ne ca tz in tl i.6. Orne itzcuintoton, yeyi tochtoton, nahui tecolototon.7. ( Ci hu at l i hu an tlacatl in c o rn e caltoton]8. In p il to n tl i i pa n p et la to n tl i,9 . T la ca tz in tli a mo q uic hih ua c e c alto ntli,10. In c ih ua tz in tl i q uip ia c e m ec ato ntli.n. T eo pa ntz ir zin o m pa c at eh .12. Tochtoton ipan tetoton.1 3. T la ca to ntli q uip ia c e c ih tz in tl i14. C ih ua to ntli q ui pia in c alto ntl i.15 . A to to n in c c alto to n.1 6. c Qu ex qui m eca to to n ip an da lto to n?1 7. T ec olo to ntli i nc t eo pa nt li.1 8. cQ ue xq ui o cu ilto to n n ican ?1 9. T a ht zi nt li q ui ch ih ua c e t eo p an to n tl i.2 0. c Qu ex qu i c altz itz in o m pa ?

    1 8; E I d im in ~tiv o -tond; n o in dic a r ev er en cia . Se puede~ducI~ co mo -.110 0-:uc~, a . ve ce s c o n c ie rt o s en ti do d es pe c-nvo, E jem plo s: teto ntli: p ied rilla, te op an to ntli: ig lesu ch a. E lp lu ra l es -toton. En estas leccion es se traducic i co mo -illo:r~ 1- u .w$.

    1 9. Tmdu c ir :1. amoxtontli2. atoton

    3 . ca ltontl i4. cihtoton

    20 21

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    10/48

    25. L os p re f tj os p o se s is o: c on d im i nu ti vo s. Es cornun utilizar e ldiminutive 0reverencial - tzin (sin la tenninaci6n - tzintli) alhablar de cosas que pertenecen a segundas 0terceras personas.Ejemplos: mocaltzin: tu casita, inantzin: su madrecita. Sinembargo, no se acostumbra utilizarlo para la primera persona(nocaltzin: rni casita) a menos que e l objeto poseido sea dignode reverencia de por sf (notahtzin: mi padrecito). Traducir:1. namox 14. incaltzin2. nauh 15. icaltzin3. iamoxtzin 16. noteopan4. nocihtzin 17. noteopantzin5. tornecauh l S, totzcuin6. nomecatzin 19. mocihtzin7. arnomecatzin 20. icolB . icoauh 21. icoltzin9. icoatzin 22. tocih10. nonantzin 23. amocal11. notahtzin 24. nomich12. nocoltzin 25. tonantzin13. nocal 26. itlacatzin

    LECCI6NIV 2 4. T tw l uc ir :1. su casa (de el)2. mi casa3. tu arena4. su conejo (de ella)5. nuestra tierra6. su piedra (de ustedes)7. su mercado (de ellos)B . mi agua9. nuestro buho10. su mercado (de el)

    2 2. E l p o s e s i v o . El prefijo pose sivo en nahuatl es el siguiente:no- : ni too: nuestrom o o : tu amo-: su, de ustedes, vuestroi: su, de el de ella in-, i: su, de ellos

    Ai anteponerse a un sustantivo, este pierde su tenninaci6n.Ejemplos:n6cal: mi casam6cal: tu casa t6cal: nuestra casaam6cal: vuesta casa,

    su casa de ustedesIcal: su casa incal: su casa, su casa de ellos

    En los siguientes ejemplos notese como cambia latenninaci6n de los sustantivos en -tl.nocihuauh: mi mujer totlacauh: nuestro hombremotecolouh: tu buho amomecauh: vuestro cordoniteuh: su piedra de el inmazauh: su venado de ellos

    Notese los siguientes casos de lacontracci6n de dos vocales:namox: rn i libro, mamox: tu libro, iamox: su libro; tamox:nuestro libro, amamox: vuestro libro, inamox: su libro de ellos.Otros ejemplos de contracci6n son: nauh: mi agua, notzcuin:mi perro, nocuil: mi gusano.

    23. Traducir:1. notlal2.amotlal3. intlal4. mocih5. itlal6. nomecauh7. totecolouhB . inan9. innan10. narnox

    11. amocol12. noxal13. mauh14. itoch15. itecolouh16. totzcuin17. mocoauhlB. topil19. itlacauh20. tocih 26 . Traducir:1. mi abuelita

    2. tuabuelita3. su abuelita (de el)

    22

    11. su iglesia (de el)12. su agua (de ustedes)13. mi iglesia14. tu abuela15. mi nino16. nuestro petate17. nuestra arenais. tuperro19. nuestra madre20. mi padre

    4. nuestra abuelita5. su abuelita (de ustedes)6. su abuelita (de ellos)

    23

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    11/48

    ;, 1I' ,1

    I I

    7. mi casa8. su casita9. tu casita10. nuestra casa11. su casi ta (de ustedes)12. su casita (de ellos)13. tu venadito

    27 . T raduc ir :1. caltontli2. caltoton3. icalton4. icaltoton5. toteopanton6. teopantontli7. tetondi8. ted9. noteuh10. motetzin

    2 8. T ra du c ir :1. mi venado2. tu venadito3. mi venadillo4. mis abuelitos5. mis venadillos6. los venaditos7. los venadillos8. el venadito9. el venadillo10. nuestra iglesita

    14. su nifiito (de el)15. mi nifiito16. nuestra iglesita17. su madrecita (de ellos)18. mi abuelito19. tu piedrita20. su tierrita (de el)

    5. ~Campa ca iperlatzin]6. Tlacatzintli quichihua iteopanton.7. Mecatoton ihuan amoxtoton amo niean cateh,8. ~Campa tochtoton ihuan tecolototon]9. Ipiltzin amo itic tocal.10. Piltzintli quichihua topedauh.11. In tetontli amo itic ipetlatzin,12. Nican cateh atzintli ihuan tlaltzintli .13.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    12/48

    I I. iI

    b) ixal colli (la arena del abuelo)c) i.pedauh in c ih ua tl (e l petate de Ia mujer)d) ~teop~tzin incihtli (la iglesia de la abuela)e! incal In Xuan ihuan Malintzin (la casa de Juan y deMana)

    7. Incal in tlacatzitzin niean ipan totianquiz.8. Nocihtzin amo nican ipan tianquiztzintli.9. Nican cateh mecatoton ipan idal in Xuantzin.10.Nomich amo itic iauh.

    32. 'Ikldudr:1. itoch in tlacatl2. itoch nocoltzin3. itoch in nonan4. incal in cihuad ihuan ipil5. icih in nocihuatzin6. icihtzin in nocihuauh7. itianquiz nopil8. idal in Malintzin9. icoltzin in tonantzin

    10. ipiltzin in cihuad

    LECCI6NV

    35 . EI presente d e l verbo. Ya que no existe el infinitivo ennahuatl, el verbo se expresa en los diccionarios con la tercerapersona singular. Para l lora se encontrara cboca (el llora), paravm r, n em i ( el v iv e ) y para ba ja r, t emo (el baja). En este capitulose usaran estos tres verbos inrransitivos como ejemplos.Segun las gramaticas antiguas las fonnas plurales del verbollevaban un saltillo al final. En muchos de los dialectos moder-nos este sonido ha desaparecido como indicador del plural. Sinembargo, en estas lecciones los plurales apareceran escritos conuna h final para evitar confusion entre la segunda personasingular y la primera plural, y entre las dos terceras personas.

    33. Tradudr:1. la (su) iglesita del hombre2. el agua de mi perro3. el mercado de nuestra abuelita4.1a piedra de su padrecito (d e ustedes)5. la casa de su padre (de ellos)6. el nifiito de su mujercita (de el)7. el venado de tu padre8. e l buho de mi hijito9. e l petate del hombrecito

    10. los petatitos de tu abuelo

    ni-choca: yo lloroti-choca: ill lloraschoca: el llora

    ti-choca-h: lloramosan-choca-h: ustedes Uoranchoca-h: ellos lloran

    ni-nemi: yo vivoti-nemi: illvivesnemi: el vive

    ti-nemi-h: vivimosan-nemi-h: ustedes vivennemi-h: ellos viven

    34. Tradudr:1. ~Campa cateh iamonoton in mopiltzin?2. Hteuh ihuan ixal in Xuantzin nican cateh?3. Tlacatzintli quichihua icaltzin,4. ~.ma,. icihuatzin quichihua topetlatoton.5. Ipil In cihuatl ompa ca ipan totlal,6. Atl amo itic xaltontli; ad itic itlal.

    ni-temo: yo bajoti-temo: illbajastemo: el baja

    ti-temo-h: bajamosan-temo-h: ustedes bajanterno-h: ellos bajan

    36. Tradudr:l.choca2. nemi

    3. temo4. nitemo

    26 27

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    13/48

    5 . n in em i6 . n ie ho c a7 . a nc ho ca h8 . t in em ih9 . n em ih

    10 . titemohn, tichoca12.tiehocah

    37. Tradudr:1 . c DO n de vives til?2. Y o v ivo aqui,3 . U ste des v iv en ., .4. El vive.5 . V iv imo s alla.6. Juan no vive aqui,7. Ellos viven,8 . cV iv e el padre?9 . c DO nde v iv en ello s?

    10. V iv o en M exico .

    1 3. e ho c ah1 4 . t it emo1 5. a nt emoh1 6. te mo h1 7. t in em i1 8. n em ih1 9. n ie ho c a2 0. t it emoh

    16 . c li temoh?1 7. eC am pa a ntem oh ?18 . Htahtzin in c ihuad eho ca o mp a?19. cC am pa tem oh pilli ihuan in an ?2 0. cQ ue xq ui coatoton te m oh itie d al li?

    LECCI6N VIn. cLloras?12 . Ba ja rnos .1 3. U ste de s b aj an .1 4. E llo s ll ora n.15. No bajo .1 6.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    14/48

    17.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    15/48

    Ti-c-paca in petlatl. Lavas el petate.Qui-paca in petlatl. Ellava el petate.Ti-c-pacah in petlatl. Nosotros lavamos el petate.An-qui-pacah in petlatl. Ustedes lavan el petate.Qui-pacah inpetatl. EUos lavan el petate.Si el objeto es plural, se puede anticipar por medio de quin

    o quim (los).NifqJn~chihua orne lciuq Rago dos casas.Ti-quin-chihua orne calli. Races dos casas.Quin-chihua orne calli. Race dos casas.Ti-quin-chihuah orne calli. Hacemos dos casas.An-quin-chihuah orne calli. Ustedes hacen dos casas.Quin-chihuah orne calli. Hacen dos casas.~i-q~m-p.ia nah~i tetl. ~engo cuatro piedras.Ti-quim-pia nahui tetl. Tienes cuatro piedras.Quim-pia nahui tetl. Tiene cuatro piedras.Ti-quim-piah nahui tetl. Tenemos cuatro piedras.An-quirn-piah nahui tetl. Ustedes tienen cuatro piedras.Quirn-piah nahui tetl. Tienen cuatro piedras.En los dialectos modemos es frecuente la transfonnaci6n dequi~ ? quim .en c , q u i. As! es.que escucharernos el singular paraanncipar objetos plurales. Ejernplos: ni-c-pia nahui tetl: tengo

    cuatro piedras; yehuatl quipaca orne petlatl: el lava dos petates.4 6. T ra du c ir :1. Nocihuauh quinequi ce tochtzintli.

    2. Tocihtzin quimpaca orne tetl.3. Nehuatl nicpia nocal nican Mexihco.4. Yehuatl amo quimpaca ipctlatoton.5. Nehuatl niccua in tochtli.6. Yehuantin amo quicuah intoch.7. ~Tiquimpohua tehuatl yeyi mecatoton?8. lTiquimpohuah tehuantin nahui teopantzitzin?9. In tlacatl ihuan cihuatl quicuah rnichin.10. Nocihuatzin amo quinequi ce iztac itzcuintli.

    32

    11. In itzcuintontli quicua tochtli.12. Nocoltzin quipaca iteopan.13. Nehuatl amo nicchihua ical in Xuantzin.14. Un mazatl ihuan toehtli quipiah intlal ompa?15. ~Tehuatl ticnequi in atzintli]

    47 . ' Ih :u t u ci r:1. Lavo la arena blanca.2. Yo lavo la arenita,3. Lavo dos casas.4 . Yo lavo cuatro casitas.5. cQuieres un perrot6.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    16/48

    48. ConteftM':1. H icn equ i tehu atl nocal?2. ~Yehu at l q u i rn p ia o rn e tetotont3 . ~ M al im zin q uip ac a ic al in c olt zi ntl i]4. ~ X ua ntz in q ui rn pa ca o rn e teopantzitzin!5. ~Quexqui calli t iq ui rn pia o rn pa M e xih ro ?6 . ~ Qu ex qu i ro ch tli q uin cu a y eh uatl?7. ~ Am eh uan tin a nq uich ih ua h a mo ca l n ica n?8. ~Tehuan ti n t ic p iah tocal i pa n i tl al ?9. ~ Y eh ua nti n q ui cu ah c e tochtontli]

    1 0. ~ M op il q uin ch ih ua n ah ui a mo xtli?n. H eh ua tl a mo ticn eq ui in in te co lo tl?1 2. eX ua nr zi n qui pa ca t ot ia nqui z?13. ~ Niq uim po hu a o rn e te tl?14. H iq ui rn po hu ah t eh ua ntin ce, o rn e, y ey i ih ua n n ah ui?15. lAmo t ic ne qu i i ca lt zi n i n n o co lt zi n?

    LECCI6Nvm

    49. Las partlculas tey t la . Cuando e l v er bo tr an siti vo n o lle vaobjeto exp resad o (p or ejernp lo: y o lavo), es n ecesario ind uir laparti'cula te (genre) 0 ta ( co sa s, a lg o) 0e l m ism o ob jeto de laa cc i6 n. S i a lg uie n p re gu nta " (Q ue cuentas]", h ab ra q ue contest-ar "Nitepohua" (Cuento genre) 0"Nitlapohua" (Cuento algoo cuento cos a s ).

    E I m ism o objeto del verbo se p uede in cluir, si tiene sentidogeneral, como en "Nicalpohua" (Cuento casas). Nunca seincluicin c , qui, quin 0quint . C om o se ha visro en la Lecci6nV II, e sto s se u tiliz an cu an do el o bjeto v ie ne e xp res ad o d es pu esd el v er bo . E je rn p lo s:a) T ite po hu a. C uen tas g en te.

    b) T itl ap oh ua . C ue nt as c os as .c) N itla pa ca , L av o c os as .d) N itla cu a. C om o co sa s.

    34

    e) T ite cu ah . C orn em os g en te..f ) Antlachihuah. Ustedes hacen cosas,g) Nicalpohua. Cuento casas.h) N ite op an pa ca , L av o ig le si as .i) T im ic hc ua . C om es c on ejo s.j) Xuan r na za p oh ua .50. Tmduci r:

    1. Te hu an ti n t it ep o hu ah .2.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    17/48

    13. Ustedes lavan (cosas en general).14. SI, yo cuento (gente).15. No, no contamos petates (en general).16. Contamos cuatro perates,17. La abuela de Juan no lava ( co s as ) ,18. iQuieres un petate?19. ~Ustedes lavan la casa?20 ,

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    18/48

    X ua ntz in q ui pia icihuatzin, In in cih uatl ito ca M a lin tz in .X uan ihuan M alin tz in quim pia y ey i in piltz itz in : P ero lo tz in ,M iq ue l ih uan X ua na. N oih qu i n em i ita h, ce h ue hu e tlac atl, in co lin ip ilro ton X uan. X uan dahtohuah m acehualcopa ihuan cax-tilancopa. H uehue colli zan dahtohua m acehualcopa. A moq uim ati ca xtila n. Y ey i p illi q uim piah ce qu in tin am ox tli ip am pay ah ue tem ac htilo ya n o mp a T ep oz tlan a lte petl.

    Xuan tlacatl chicahuac. Quip ia m iac requitl om pa im il.M om ozda m ehua nahui horapan ihuan quiza ipan im il. O mpaq uin da lto ca tla olli , yetl ihuan m etl. P ero lo tzin , in ip iltzin ,q uip ale hu ia itah c eq uin tin to nalli ip an milli i h ua n xochim il li .In in x oc him illi q uim p ia m ia qu eh xochitl ,

    I ci hu atz in , M a lin tz in , t eq ui ti i tic d ac ua 1c hi hu alo y an ih ua nip an tep an calli. ltic dacua1chihualo yan quim pia ce m etlatl, cem o lc ax itl , y ey i ic pa lli, m ia qu eh p etla tl ih ua n c ax id . Inin cihua-tzin tli quichihua tlacualli. T lacualchihua. lpan m olcaxitlq ui ch ih ua m o ll i ic a c hi lli ih ua n c ho co la tl . I ca m et la tl q uic hih uate xtli. Q uitlalia in in tex tli ip an tle tl ih ua n q uin ch ih ua m ia qu ehd ax ca ll i. T I ax ca lc hi hu a. l pa n t ep a nc al li q uimpa ca m i aq ue h c ax it lip am pa q uin eq ui n och i a ch i c hip ah uac .

    X uan quin cua quilitl ip an imil, l ch an tz in co , i ca i ci hu at zi nihuan y ey i p illi, quin cua n acatl ica m olli, tlaxcalli ihuan y ed.A m o quicuah y ehuan tin m olli n ochtin to nalli.

    llhuitl in in altepetontli quiza ipan nahui tonalli oc tubrem etz rli. X uan q uin te qu i rn ia qu eh x oc hitl ica te op an tli ip an in intonalli.

    D orningorica nochtin yahue altepetianquizco ihuanteopantz inco . lpan tianquizrli X uan quinam aca xochitl, y edi hu an tl ao ll i. M a li ntz in q uic oh ua ind en m o ne qu i ic ha nt zin co :n ac at l, c hi ll i, a hu ac at l i hu an x it oma tl ,

    55. Con te r tar en nIIhuatl:1 . cA qu in X uan ?2 . c Cam p a c han tia in in d ac atl?3 . c TI en ito ca ia lte pe uh ?4 . c In in a lte pe to ntli h ue hc a T ep oz tla n?5 . c Te po zrla n q uip ia c e t em a ch tilo y an ?

    38

    l'I 6. cC am pa ca in X ala to yac?7. cIn in atoy ad quip ia m iac ad?8 . H ca l in X ua ntz in q uip ia tep an ca lli?9 . < A qu in q uip ia c e x oc him il li?1 0. c A qu in t eq uit i i pa n x oc him il li?n. c In in c ih ua tl q ui mp ia p ilt oto n?

    12. cQ uexqui p illi quim pia ic ihuauh in X uan ?1 3. cC am pa y ah ue y ey i p illi rn om oz tla l1 4. cT Ien in to ca in y ey i p illi]15. cC am pa chan tia itah in X uan ?16. cT Ien quihto huah in in huehue dacad?17. H nin huehue dacatl ico ltzin in X uan a?18. [C am pa ca itequiuh in X uan?1 9. cXua n c hi ca hu ac ?2 0. cX uan teq uiti itic ca lli?2 1. cA qu in te qu iti itic ca lli?22. cC am pa co chih X uan ihuan M alin tz in ?23. cA quin quip alehuia itah ip an im il?24 . cT Ien quip ia in in m acehualli ip an im il?25 . cQu id a lt o ca yet l ip an t ed ?2 6. c Ca mp a q uitlalto ca y ed ?2 7. c Xu an q uiz a ip an im il d om in go tic a?2 8. c X ua n q uip ia itl ao l ip an x oc him illi?2 9. c TIen q uic hih ua M a lin tz in itic c alli?3 0. c Qu ic hih ua a mo xt li ic a m e tla tl!3 1. cT Ie n q uic hih ua ica d ed ?3 2. c TI en q uic hi hu a it ic m o lc ax id ?3 3. c Qu id alia x oc hitl itic m o lli?3 4. cT Ie n q uid alia M a lin tz in itic m o lli?3 5. c Aq uin q uicu a m o lli?3 6. c A qu in m o lc hih ua ?3 7. c Aq uin q uich ih ua m olli?38 . cXuan t la x ca lc h ih u a]3 9. c M alin tz in c hip ah ua c c ih ua tlt4 0. cT Ien q uich ih ua M a lin tz in ip an te pan calli?4 1. cA quin quim paca caxid?4 2 . cAqui n d ac ua 1c hi hu a?

    I I 39

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    19/48

    4 3. e Aq uin q uic ua d ac ua lli?4 4. < TIe n q uicu a c ih uatl ip an c alli?45. eT Ien quicua X uan ip an irnilj46. cQueman quiza in ilhuitl inin altepetl]4 7. cC am pa y ahue P etolotzin , M iquel ihuan X uana?48. cTIeca quintequi Xuan xo ch id ?49. < C am p a q uid alia h y eh ua nt in x oc hid ?50. [Tlen q uic oh ua M a li ntz in ip an iti an qu iz ?51. [Tlen q uin am ac a X ua n ip an t ia nq uiz tl i Xaloztoc]52. eT Ie n mone qu i Malintzin i pa n i ca l?53. cCampa quicohua y eh ua d n ac ad ?54. c T Ie ca q ui co hu a M a li ntz in c hill i?55. cAlteped Xaloztoc qu ip i a t eopant zi nt li ?56. cC ampa c a t eo p an tl i?57. e Te ma ch tilo ya n o mp a X alo zto c? .5 8. e M ali ntz in q uic oh ua d ax ca ll i ip an te ma ch ti lo ya n?5 9. e Qu in co hu a in i cih ua tl a hu ac atl ip an te op an tli?6 0. c Qu ex qu i d ax ca lli q uin cu a X u an tz in ?

    5 6. 1 hI du c ir y contestar:1. e DO n de v iv e J ua n?2. cQ uicn es Juan?3. eC uM es eI nom bre d e su p ueb lo?4 . eC uM es dnom bre d el rio ?5 . cQ uicn vive co n Juan?6 . eD Onde v ive su p adre?7 . eD 6nd e trabaja Juan ?8 . eQ uic n tra ba ja en la s em en te ra]9 . cQ uic n la va lo s p la to s!

    10. eD 6nde hace M aria la m asa?n. cD O nd e p on e ella e l m eta te ]1 2. c H ac e to rti lla s?. 13. cQ uicn trabaja dentro de la casa?1 4. cQ uic n co me la s to rtilla s?15. cA d6n de v an los n ifios todos los w as?16. cD 6nd e escl cl jardin?17. cQ uien trabaja en el jardfnt

    40

    fI 18. eQ ue siem bra el hom bre en la sem entera?19. c Qu e h ab la el p adre de Juan ?20. c Qu e h ab la P e dr ito ?21.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    20/48

    11. cTIen t ic ch ihuazqueh?12. cTIeca t idaxcalch ihuaz?13. cQueman t id ac ua zq ue h?14. c T Ia pa ca zq ue h a xc an ?15. cAqu in c ho c az ?16. cQueman q ui te qu iz yehuatl ce xochid?17. c A qu in te qu itiz m o m oz da ?18. c T ic ne qu iz o c ce i tz cu in d i?19. cAmo ancu ic a zqu eh ?20. Nicuicaz mozda .21. c A qu in c uic az m o zd a?22. X ua n q uic ua z c hilli .23. Ye hu ad q ui ca hu az ce caxi tl .24. CT icp a ca z mopedauh?25 .

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    21/48

    3 .

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    22/48

    I. Ii '

    I ,

    LECCI6NXI 4. Nochan ompa atlixco, amo tepetlixco.5. Itah amo notech.6.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    23/48

    19. Vives junto a las sementeras.20. Ellos harm su trabajo gracias a ri.7 0. R e du pl it :a ciOn e n l os v e rb os. Si se duplica la primera sflaba

    del verbo se indica una accion reperitiva 0eontinuada. Por tanto,y e hu at l c ho ch oc a se puede traducir como "el llora y llora", "lloracontinuamente", "sigue llorando" 0Usela pasa llorando". Aqufse traducira como "llora y llora". Ejemplos:

    a) Yehuatl quintetequi xochitl. El corta y corta flores.b) Nicocochi. Duenno y duenno.c) Tichochocah. Lloramos y Iloramos.d) Yehuanrin tlapapacah. Ellos lavan y Iavan,e ) Amehuantin antlapopohuah. Ustedes cuentan y cuentan.71. Traducir:

    1.Xuan chochoca.2. Malintzin tlapapaca.3. Tiquinrerequih xochitl,4. Yehuanrin cocochih.5. Titlacocohuazqueh.6. Nitlananamacaz,7. Tehuatl ticalpapacaz.8. Yehuatl tlacuacua.9. Nitepopohuaz.10. cYehuantin tetemozqueh?

    7 2. L os n um er os. En nahuatl, la numeracion es vigesimal,con veintenas divididas en unidades de cinco.

    1: ce2: orne3: yeyi4: nahui5: macuilli6: chicuacen (5 + 1)7: chicomc (5 + 2 )8: chicueyi (5 + 3)9: chicnahui (5 + 4)

    48

    . , ;. 0 .' .. .. .

    ,,"/' ; ' .

    10: mahdactli11: mahdactli once (mahdactli ihuan ce)12: mahdactli omorne (mahdactli ihuan orne)13: mahdactli omeyi (rnahtlactli ihuan yeyi)14: mahdactli onnahui (mahdactli ihuan nahui)15: caxtolli16: caxtolli once (caxtolli ihuan ce)17: caxtolli omome (caxtolli ihuan orne)18: caxtolli omeyi (caxtolli ihuan yeyi)19: caxtolli onnahui (caxtolli ihuan nahui)20: cempohualli (una cuenta; ce pohualli)21: cempohualli once (cempohuall i ihuan ce)22: cempohualli omome25: cempohualli ommacuilli30: cempohualli ommahdactli35: cempohualli oncaxtolli40: ompohualli (dos cuentas)43: ompohualli omeyi (dos cuentas + 3)50: ompohualli ommahdactli60: yepohualli (tres cuentas)80: nauhpohualli (cuatro cuentas)100: macuilpohualli (cinco cuentas)120: chicuacempohualli (seis cuentas)140: chicornpohualli (siete cuentas)200: mahdacpohualli (diez cuentas)300: caxtolpohualli (quince cuentas)400: centzontli,420: centzontli oncempohualli (400 + una cuenta)Hoy dia es ram que se utilicen numeros en el sistema

    anriguo mayores de 100. Por 10 general se escucha ce ciento(100), orne ciento (200), ce mil (1 000), nahui mil (4 000),etc. El dinero por 10 general es contado en unidades de tomineso reales (doce centavos y medio). Asf es que "25 centavos" serao m e t : o m i " , "50 centavos" nahu i t : o m i " . "Un peso" puede serdJicuepj t : o m i " 0 e p e s o . Tomin tambien significa "dinero".

    49

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    24/48

    Los n U mero s o rd in ale s se e xp re san al c olo car i"u a nte s d elmimero: init: c e : primero, i"u o m e : s eg un do , e tc . 34.c lUcnauhpohurul i3 5. c ax to ll i o n na hu i3 6. o m po hu alli o nc ax to lli37 . mahda c pohua ll i38 . cax to lpohua l li39 . inic caxtolli40. i n ic mahdac tl i

    7 3. 7 Ta du d r:1 . e hi come2.ome3. ce4. inic ee5. in ic n ah ui6. chicnahui7. inic chienahui8 . c a xr o ll i9 . i ni c ma cu il li10. chicuaeen

    1 1. i ni c e hi cu ac en12 . mah tl ac tl i13 . caxtolli omome1 4. m ah dac tli o mo me15 . c empohual li16 . m ahd actli o me yi1 7. c emp ohu al li ommac ui ll i1 8. c ax to lli o m ey i1 9. cem po hu alli o mo me2 0. c em p oh ua lli o m m ah da ct li2 1. ce n t z on di2 2. i ni c c en tz o nd i

    . 2 3 . omp oh ua ll i2 4. in ic ompohua l l i2 5. ce mp oh ua lli o nea xto lli o nce26 . ma cui lp ohua ll i2 7. i ni c ma cu il po h ua ll i2S . nauhpohualli2 9. n au hp ohu al li om rn ah da ct li30.yepohurul i3 1. y ep oh ua lli o ne ax to U i3 2. y ep oh ua lli o nc ax to lli o nn ah ui33 . ce mp oh ua lli o mm ah da ct1 i o nce

    74. Tmducir:1. 62. 153.204 . 105. 56. 177. 28. 49. 19

    10.30

    11. 5012.813.1414.1115.1S16.2317.13I S . 1219.2620.21

    21. 3022.2523. 3524.3125. 1002 6 . S O27.552S.9929.S530.400

    75 . Las formas pluraJes. H oy dia se a eo stu rn br a p lu ra li za r n oso lo lo s sustantiv os sin o o tras fo rrn as, eom o lo s adje tiv os. Seadvierte que el sistem a de pluralizar es hasta cierto puntoirreg ular y q ue n o es raro que un sustantivo t en g a v a ri as formas,"C asas" p uede ser c a ca J , c a b ne h , caJtin, c a ca lme h , c a ca l ti n. Lassigu ien tes reg la s p ued en se rv ir d e g uia:

    a) S us ta ntiv os e n -tl Uevan -meh. E jempl os : p et lameh ,t la cameh , c ih uameh , x o ch ime h.

    b)S us ta ntiv os e n -li, -tli 0 -in,llevan -tin. Ejemplos:e al ti n, t eo p an ti n, t la xc al ti n, t ah ti n, r ni ch ti n.

    c) L os plurales tarnb ien se pueden form ar poe m edio de lad up lic ac i6 n d e la p rim er a s ila ba . E je m plo s: tatah: padr es , c a ca l:casas , pipi t: ni fios.

    e) Es com un que tanto la p rim era co mo la U ltim a sflab a sep lu ra li ce n. E je rn plo s: p ip iltin , c oc oy o me h, x ox oc him eh .

    50 51

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    25/48

    7 7. E l i m p er at iv o. P ar a f or rn ar e I irn pe ra tiv o se a nte po nex i - al verbo en e l singular (x i - l Juiza : sal) y en el p lural, x i -mas el posfijo - ca n ( x i- lJ u iz a- ca n : salgan ustedes). C uan doeI verbo terrn ina en -ia u -ohua po r 1 0 g en eral se eL im in ala ultim a vocal. P or ejernp lo , "Busca la piedra" (de t emohua )es x ic te m o in te tl y "Pon la sal" (de t h l J ia ) es x i ct la li i n i zt at l.Ejemplos:

    a) Xichoca . L l or a.b) A m o x ich oca. N o llo res,c) X in em ic an . V iv an u ste de s.d) X icn am aca m ocal. V en de ru casa.e) X itl ac ua ca n. C oman u st ed es ,j) X icteq ui in xo ch itl. C otta la flo r.g) X ic te qu ic an in p etla tl. C orte n el petate.h) Xi tl ax c a1chi hu a. Ha z t or ti ll as .

    76 . T nu l ud r:1. nahu i a hu a cameh2 . o rn e m etla me h3. ye y i memet lameh4. macu ilL i caxt in5. maht la ct li c hi lt in6. c empohua ll i c hi ch il ti n7 . c hic na hu i te om eh8. chico m e o htin9 . c hic ue yi c oy om eh

    1 0. ma cu il li c oc oy ome h.1 1. n ah ui c altin1 2. y ey i c ac ax ti n1 3. o rn e te op an rin1 4. c hic ua ce n o zto me h1 5. o rn e ma ce hu al ri n

    1' 1II1

    1 6. n ah ui mama ce hu al tin1 7. ma cu il Li c oameh18. c hi co rn e t ep eme h19. c hi cu ey i t et ep emeh20. c hi cna hu i t ona lr in2 1. y ey i r ete rn eh22. ma cu ilL i t ep a nc al ri n2 3. o rn e te op an tin2 4. c emp oh ua ll i d ax ca lti n2 5. c ax to ll i x oc hime h2 6. c hi co rn e p ip il ti n2 7. c hic ua ce n c ic ih uameh2 8. r na cu ill i t la cameh2 9. c hic na hu i c ac al ri n3 0. o rn e c oltin

    LECCION XII

    52

    i) X icchihuacan ce calli. H ag an un a casa.j) Xicpaca incaxid. Lava e 1 plato.78.7kItlu&ir:1 . X iq uim p oh ua c aca lrin .2. Xiquimpohuacan tetemeh.

    3. Xicalpohua.4. X iccua in tochtli.5 . A m o x ic cu a in itz cu in tli.6 . A mo xictocacan in dacad.7 . A m o x iq uiz ac an .8 . A m o xicho ca.9 . X ic oc hi n ic an .

    10 . Xical chihuacan.11 . X i tl anamac a t ia nqu i: z. co .1 2. X iq uit ta n ot eo pa n.1 3. X in em ic an n ic an .1 4. X iq ui tta ca n i pe tl au h.15 . X i cp a ca incaxitl.1 6. X ite qu iti o mp a.17 . Xipedachihuacan.18. Xitlaxcalchihuacan.19. Xitlacua.20. X ic te qu i i n r ne ca tl ,2 1. X iq ui za .22. X i tl apohu a.2 3. X ic pa ca ca n amoc alt zi n.24 . A mo xiquiza.25. A mo xoco chi axcan.2 6. A m o x ic och ic an .2 7. X iy au h te op an tz in co .2 8. A m o x ite qu iti.2 9. A m o x ic na ma ca m ote pa nc al.3 0. X ic co hu a in c ho co la d.

    79. Traducir:1 . S al ga n u st ed es . 2. C om pra la silla.

    53

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    26/48

    3. No comas la came.4. Vende e l metate.5.Mira m i c om id a.6.MUm la cueva.7. H az W1 camino8. Haz casas.9. Hagan e l trabajo.

    1 0. L av a la c an asta .11. Cuenta (cosas).12 . N o c uen tes (genre).1 3. V iv an u ste de s,14 . C orta la f lor.15. No cones el cordOn.16 . MUm e l plato.

    17. Cucnten (genre ) .18. N o duen nas aho ra.1 9. V en dc (casas).20. Vcndan (casas).21. H az la casa,22. N o hagan el corral.23. Compra W1 perro.24. No mueras.25. Vive.26. Ve a tu casa,27. N o llo res.28. N o llo re n.2 9. H aga n d os igle sia s.30 . L av en la aren a.

    80.M a Ym R C IIm O .E s c om un u tili za r la s fonnas ma (que) ym4aUnO (que no) antes de la s fo nn as im pe rativ as y a v eces an tesd e las in dica tiv as. S uav iz an 1 0 abrup to del imperativo y sep ueden traducir co mo "ojahi" y "o jala n o." E jem plo s:M a x itlac ua . Q ue co ma s; o jalA co ma s.

    M a xico chican . Q ue co man usredes; oja la co man usredes,M acam o xideco. Que no subas; oja la no subas.M a camo x iq ui za ca n. Q ue n o su ban u ste de s; o ja lA n o su ban .81. El posfijo - ca n se puede utilizar en la s t re s p er so n asp l ur al es . E j emp l os :M a tiq uiz ac an . O ja la s alg am o s.M a x iq uiz ac an . S alg an u ste de s; o ja la s alg an .M a q uiz acan . Q ue sa lga n ello s; o jala salg an .82. M a Y macamo , ademas de ser utilizadas con el im -

    perativo, se pueden preponer a las otras personas del verbo .Ejemplos:M a tlap oh ua . O jala 6 1 cuente.M acam o cho ca. O ja la no llo re 6 1 .M a n icp ehua. Q ue y o co mien ce; oja la y o co mien ce.Ma t ic a la qui ca n . Q ue e ntr em o s; o ja la e ntr em o s.

    54

    8 3 . 7 h J d u e i r :1.M a ca mo x ic ho ca .2. Ma x ic ui ca .3. Ma x ic cu ac an in iztad.4. Macamo x ic pa hu ca n in tizad.5. X ic co hu a t eh ua d in amado6. M a n icn am aca n oda l.7. M acam o nicho ca m ozda.8. M a quinotza y ehuad in coned.9. Xicno tz a ca n a rnoci hu a tz it z in .

    1 0. M acarn o hu alla ico l in p illi.11. Ma t ic pa 1e hu ic an c ic ih uameh .12 . X i cp a1ehui in dacad.1 3. X ic pa le hu ic an n op il.1 4. M a qu ip aleh uican y eh uan tin in cihtz in di.1 5. Ma camo t it la ch ic hi na ca n.16 . Xicpopolhu ican inpiltzindi inXuan.17. Ma x ic popo lhu i in Malintzin.18. M a a rn o tim iq uic an .1 9. M acarn o n im iq ui m oz tla .20 . Xi tequ i ti c an .

    8 4 . 1 h u J u c i r :1 . T ra ba ja m an an a.2 . O jala v en ga 6 1 manana.3 . O ja lA salga yo.4 . O jah i n o salg am os diario .5. O ja la p erd on en ello s al sace rd ote .6. O ja la no entren ello s.7. O jala lo s n ifios n o co man e l gis.8. O ja la que n o entres.9 . O ja la qu e en tren u sted es.

    10. O ja la que y o haga e l trabajo.11. N o co mpres la fruta.12. O ja la que v endam os n uestra casa.13. O jala co ma a.1 4. C om e.

    55

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    27/48

    15. O jala n o U orem os.16 . N o llo ren usted es.17. O jala n o m uram os.18. O jala traiga ella m asa,19. P erd on a a l a bu elo .20. O ja la la ve s e l m eta te .

    siguientes:nech: me, a mimitz: te, a tic , q ui : 10, le, a el

    Ejemplos:N im itztoca. Y o te entierro,Tinechtoca . 'Ili me en ti er ra s.N ic to ca. Y o 10 entierro.X uan tech to ca. Ju an n os en tierra.Yehuarl arnechtoca. Ellos entierra a ustedes,T iquinto ca. T u lo s entierras a eU os.

    tech: nos, a nosotrosam ech: lo s, les, a VOSOtr05, osquin , quim : lo s, les, a eU os

    12. Amehu an ti n a nn ec hto ca h.13 . N icn equ i teclun acaz ce am ox di.14. Yehuan ti n qu ino tz a h.15. Neh ua d n iq ui np ohu a.16. A mo xinechcua.17. Xinechilhui.18. Amo x it ec hpohua ca n .19. X in ec hma ca c ax to ll i p ep et lameh .20. Ind ac ad amec hi na .21. X in ec lma rn ac a moca 1.22. X in ec hn ama ca ca n amoc a1 .23. Xinechitta.24. Xiquitta.25. Amo x ine chpal ehu i.26. Yehuad t ec hc a hu a .27. Tehuan ti n t im i tz c ahu azquch .28. ~ n c c atinechilhuiz inin rlahtolli?29. Nehuatl a mo n im itz ma ca z n otilm ah .30. T im it zc ah ua zq ue h t ot le cu il ,

    LECCI6N XIII85. L o s p r o n o m b re s p e r s on a Je s com o o bjeto s del verbo so n lo s

    8 6. T ra du c ir :1.N ehu atl n im itz maca n ah ui to min .2. X in ec hm ac a o rn e to m in .3. Y e hu arl q uim ac a to m in .4. Y ehu an tin n echn am aca h ce caxitl ,5.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    28/48

    I !':. 17. PerdOnalo.18. Dame 50 centavos.1 9. B ntierra me aq ul.20. Vendeme tu corral.21. Verne.22. Velo.23. No nos ayudac ln .2 4. C ue nte nlo s u ste de s.25.131 no s enterracl.26. Y o lo s lavare ,27. T e d ej amo s.28. No 1 0 hagas.29. < Qu ien n os d eja nH30. Venos .

    8 . < nen xoxoctic?9. ~Aqu in c ho ca z?10. ~ n ec a t ic ho ca z?90.FJamuulio. Para formar el gerundio ( - ando, - iendo)

    se utilizan -tiea para el singular y -tia#eh para e l plural.Ejernp1os:

    IJ ) Yehuad choc a ti ca . E I e sn i Uo ra nd o .b) Q uic hihu atica ica l. E sci h acien do su ca sa .c) N echm acatica to min . M e esta dan do dinero .d) H ite po hu atica ? ~ Est3 s co ntan do g en te ?e) ~T IXOc ht eq ui ti ca te h?

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    29/48

    19 . T I a xc a .l ch ih u at ic a te h ye huan ti n .2 0. N ic na m ac atic a n oc al. il) T Ip an oa ya . 1 U p as ab as .e) T I tl ap ac ay a h. L a va bamos ,1) A ntem oa~. U stedes bajaban.8) N em ia. E I v iv fa.h) N i quittay a. Y o 1 0 vela .i) T la cu ay ah , E U os c om ia n.J J N ic teq uia. Y o 1 0 cortaba.Nota: Debe advertirse que en los dialeaos modemos esco mU n an tep on er un 0- a e sta s f orr na s, E je m pl os : o nic ho ca ya :yo U oraba; o tlacuay a: ellos com ian . 'Iam bien es frecuen te que

    to do s lo s v erb os (tan to los que ten nin an en -i como en -ay-0) lleven la te rminaci6n -flYa.

    9 2 . 1 k u t u d r :1. ~Meestas l l a rnando?2. Te estoy Uamanda.3. E st amo s c an ta nd o .4. ~Escln pasando ustedes?5. T e estam os U am an do .6. E st oy h ac ie nd o petates.7. E sta m os h ac ie nd o c or do ne s.8. ~Quim me esu dando dinero?9. [P or q u e te e sra n v en die nd o (c os as )?

    10 . [Por que estamos lavando?11. E sto y com en zan do m i trab ajo .1 2. lQ uie n lo csta comenzando?13. cD Onde esu com iendo el?1 4. E llo s estin durmiendo.1 5. U ste de s e sta n l lo ra nd o.1 6. ~ Esc ls co mp ran do h uev os?17 . Lo e st amo s Ua rn an d o.1 8. E st am o s c on ta nd o.1 9. E tl as estan temblando.2 0. ~ Qu ie n esta li mp ia nd o e l c orr al?

    9 4 . 1 k u t u d r :1 . T e hu an tin tin em ia h.2. T ehuad ihuan X uan an nem iah.3 . N eh ua d n ic ne qu ia tla cu alli.4 . ~ T Ic ne qu ia te hu atl c e a rn ox tli?5 . ~ C am p a tite m oa ya h te hu an tin ?6 . lY eh uan tin cam pa p an oay ah ?7 . N iqu in po hu ay a m ia que h tete pe meh .8 . Y e hu ad d ap oh ua ya .9 . I n tl an ar na ca ni a rn o te na rn ac ay a.

    1 0. In tla co hu an i arn o tec oh uay a.11 . ~Ant l axca lch ihuayah?12 . ~Quenin a nt la namac ay a h ameh ua nt in ?13 . m e c a t ip et la co h ua y a t eh ua d?14 . ~ n e c a titlapapacaya?15 . ~ n e c a t ichochocaya?1 6. I nam ic inc ih ua tz in tli a mo q ui za ya .1 7. N eh uad n iq uiz ay a m om oz tla.1 8. ~ Y eh ua nt in d ac ua ya h n ic an l1 9. ~Ame hu an ti n a nd ax ca lc ua y ah ?20. N itequitia o mp a im il in n otah.2 1. N icch ih uay a n ote pa ncal y alh ua .22. T Ip an ohuay ah ip an ad.2 3. T Iq uin te qu ia h x ox oc him eh .

    61

    LECcr6NXIV93 . E lp r e tl ri to imperf e c to . Para fo rm ar este tiem po se ag re ga

    -a a los verbos que terrn inan en -i, -ya a los verbos queterm inan en - ay -aya a los que term inan en - o. Para el plural,la s te nn in ac io ne s s on -ah, -yah Y -flYah.Ejcmplos:a) N ic oc hia . Y o d orm ia .b) N ic ho ca ya . Y o U o ra ba .

    c) N id ec oa ya . Y o s ub ia .60

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    30/48

    2 4. T Iq uiz ay ah cu alca n.25. TInechmacaya ce cu ac ualtz in tz ap otl in pilli.26. ~T Ir ni tzmac aya t or ni n i n c ih ua tz in tl i?27. N iq uin te te qu ia meme cameh .28. A mo nictequia in am ado29.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    31/48

    99. 7huludr.1.Yehuatl quinequia nitlacuaz.2. Nicnequia tirlacuaz.3. Tehuantin ticnequiah titlapacaz.4. Yehuantin quinequiah titlanamacazqueh.5. Yehuatl quinequia nehuatl nicochiz.6. Nicnequia tehuatl tinemiz.7. cAquin quinequia amehuantin anquizazqueh?8. Quinequia yehuatl ticalaquizqueh.9. amo nicnequia tehuatl tichocaz.10 . Tehuantin tinequiah Malintzin nemiz.

    100 . T nu :J u ci r:1. Nehuatl niquimpohuaya ompohualli ommahtlactlitecolomeh.2. Amo nicnequi chilnarnacaz; nicnequi yehuatl ahua-canamacaz.3. TIquimpiayah macuilpohualli ihuan caxtolli peso.4. Amo tichantiayah ca1ixco; tichantiayah calnepantla.5. Yehuatl yauh tianquizco notla; amo yauh amotlan.6. :ehuantin chochoca toparnpa; choca iparnpa amo ticpiahtonun.7. cAquin chantiaya ompa itlantzinco Xuan?8. Tirlacohuazqueh ihuan tirlanarnacazque Iztaca-mateocaItzinco.9. Ihcuac ticochizqueh, yehuatl tequitiz imiltzinco.10 . Toca .I amo huehca ca. iXiquitta!

    LECCI6NXV1 01 . B l pretIrito perfecto. Para formar el preterite perfecto se

    deben seguir la s reglas que se dan en seguida. Debe advertirseque existen irregularidades y que algunos verbos tienen dosformas, tanto en la lengua clasica como en los dialectos rnoder-

    64

    nos. En el 'W J c a b u I M i o de Molina y en el diccionario de Simeonse da el preterite de cada uno de los verbos. Las siguientes reglaspueden seguir de guia al principiante.

    a) Verbos en -ca.. Choca: chocac; paca: pacac; cuica:cuicac; maca: macae; toea: tocac.

    b) Verbos en consonante (que no sea -c) seguida de -; 0-a.Nemi: nen; nequi: nee; chochi: coch; mati: mat; miqui:mic; quiza: quiz; tequi: tee; tequiti: tequit.

    c) Verbos en -ahua, -ehua" -ihua u -ohua,. Cahua: cauh;pehua: peuh; pohua: pouh; cohua: couh; chihua: chiuh.

    d) Verbos en -ill. Chanria: chanti; ilhuia: ilhui; palehuia:palehui; tlalia: tlali,

    e) Otros preterites: pia: pix; aci: acic; itta: ittac; cua: cua.f) Ademas, a todas estas formas habra que anteponer la

    particu1a 0 - Para el plural se agregara -qNeh. Ejemplos:o-ni-chocac: llore o-ti-chocac-queh: lloramoso-ti-chocac: lloraste o-an-chocac-queh: lloraron

    ustedeso-chocac-queh: llorarono-ti-nen-queh: vivimoso-an-nen-queh:vivieron ustedeso-nen-queh: vivieron

    Ij

    o-chocac: lloroo-ni-nen: vivio-ti-nen: viviste

    . .,o-nen: VIVIOOnicoch. Dorrnf,Otinen. Vivisre.Oticcauh mocal. Dejaste tu casa.Ochocac ipampa onimic. Lloro porque mori,Oniccchiuh nocal. Rice mi casa.Oticcouhqueh chilli. Compramos chile.Otitepouhqueh. Contamos gente.Oantlapacacqueh. Lavaron ustedes.Onechpalehuiqueh. Me ayudaron.Onictec ce xochitl. Corte una flor.102 . T n u Ju c ir :

    1. Onicnec chocolatl. 2. Oticncc tornin.

    \ ~ .~

    65

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    32/48

    3. Pilli oquinec tomin. 12. cOtitequit ompa?4. Oticnecqueh tlalli. 13. cOtitequitqueh?5. Oanquinecqueh tetl. 14. cTIen oticcouh?6. Oquinecqueh petlatl. 15. cCampa otitlanarnacac?7. Xuan onechilhui "quema". 16. cCampa otixodmarnacad8. Onichanti ompa. 17. Oanquipixqueh tomin.9.0anchocacqueh. 18. Colli cacic niean.10. Yehuatl ornico 19. Oniquiz yalhua.11. Omicqueh yehuantin. 20. cOticcauh mocal?

    103.1mducir:1. Juan comi6.2. cTrabajaste aquf]3. cCo~telato~Ua?4. cMe diste el dinero?5. cQuitn 10supo?6. cSalieron ellos?7. Me ayudaste.8. Cortarnos el papel.9. No comirnos el conejo.10. cCuando saliste?

    11. Lloraste.12. Dormiste.13. No muri6 el.14. cHiciste tu casa?15. cQuien hizo el plato?16. cQuien cort6 el cord6n?17. cCuando trabajaste?18. No trabaje; sill.19. Ella me dio el gis.20. Came ayer.

    104. 1huludr at esplliiolJ cambiar at pretmto:Ejemplo: Nehuatl nichoca. Yo 110ro.Nehuatl onichoeac.

    1. Xuan coehi niean. 11. Tlacatl nechpalehuia.2. Nictoca in tetl. 12. Amo nimitzcahua.3. Titlacuah, 13. Titlapapacah.4. Titlacua tehuatl. 14. Nicchihua nopetlauh.5. cQuinequi tlapacaz? 15. Yehuatl tequiti nican.6. Nicnequi nitlapacaz. 16.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    33/48

    7. [Campa ca temachtiloyan?8. ~Campa yauh nantli?9. ~nen quichihua tianquizcoz10. ~TIen quicuazqueh coconeh?

    LECCI6NXVI108. Las formas rejlexWas son las siguientes:no: me to: nos

    mo: te mo: se, osmo: se mo: se

    Ejemplos: Ninodalia: me siento; tirnotoca: te entierras;rnehua: se levanta; titopacah: nos lavamos; anmopohuah: secuentan ustedes; mocehuiah: se descansan.

    Debe advertirse que el reflexivo se usa en rnuchos casos ennahuatl cuando no se maria en espafiol y que se utiliza en formasverbales como reverencial. Tarnbien hay que notar que enmuchos dialectos no existen las dos primeras personas no _ yt o - , utilizandose m o - para las seis personas.

    1 09 . T nu J uc ir :1. Ninotoca2. Timehua3. Modalia4. Ninodalia5. Titonamacah6. Anmopacah7. Modaliah8. Ninehua9.Monamaca10. Mococohua

    11. Ninonamaca12. Timococohua1 3 . Modalia14. Modaliah15.TItocehuiah16.Mococohuah17. Ninehua18. Ninococohua19. Mocehuia20. Ninocehuia

    no. L a jim na c au sa hv a. Un verbo se vuelve causativo alagregarle las terminaciones -ria 0-lria. Ejemplos:

    68I '

    paca: lavar; paca1ti.a: hacer lavar, mandar lavarchoca: llorar; choctia: hacer llorarmiqui: morir; mictia: hacer morir, matarIll.Lajimna apl imt iPa. Se agregan la s parrlculas -ilia 0-l iJiIJ a la rafz del verbo para indicar que 0quien es el objetode la acci6n. EI sentido es reverencial. Ejemplos:Nicpaquilia ipetlatzin in nocihtz.i.n. Le lavo su perate a miabuela.Nicchihuilia icaltzin in notahtzin. Le hago su casa a mi

    padre.112 . E l r eve r enda l c o m p u e s t o de formas causativasy apl imtims.

    Hoy dia se utilizan estas formas, combin~ con el refle~~o,casi exclusivamente con un sentido reverencial, En el pretentoy en el imperativo es frecuente que aparezca - tzino comoterminaci6n.

    Para el fin de es tas l ecc iones, el estudiante debe confomarsecon reconocerlas. Encontrara las reglas cornpletas en lasgramaticas que se citaron en la secci6n 1. Observense lossiguientes ejemplos: " .Xineclmwlhuil i . Dime (0 digame us ted ). X.-: unperanvo;nab: ami; m o: reflexivo-reverencial; i lhu ia: decir; -iii: reveren-cial. l 17m timonelJuilti4? (Que quieres? 1i-: ui; m o: reflexive-reverencial; n e I J U i : querer; -ltia: reverencial.Anmotl l lh tol t i z l [ueh . Hablacin ustedes. An -: usredes; m o:retlexivo-reverencial; t lahtohua: hablar; lti: reverencial; - Z I J U l h :futuro.

    I

    I ,

    113. AnaJizar . La s siguientes expresiones se encuentran enlos textos qu e aparecen en las Ultimas lecciones.1. Otimopanolti (pano): pasaste2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste3. Xinechmolhuili (ilhuia): dime4. Tunomachitia (mati): sabes5. Timodahtoltiz, (dahtohua): hablaras

    69

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    34/48

    6. Timotlahtolria (tlahtohua): hablas7. Tunonequiltia (nequi): quieres8. TImixmachitia (ixmati): conoces9. Timocochitia (cochi): duermes

    10.Ximotlalittino (tlalia): sientate11. Nimitzixmachitia (mati): te conozco12. Xinechmotlapopolhuili (popolhuia): perdonarne13. Xinechmotlapopolhuilitzino (popolhuia): perdoname14. Nechmolhuilia (ilhuia): me dice15.Onechmotlatlaneuhtili (tlatlaneuhtia): me presto16.Mitzmolhuiliz (ilhuia): te dir.i17. Ximocalaquilitzino (calaqui): ientra!18. Timitiz (i): beberas19. Ximocehuitzino (cehuia): idescansa!20. Anmocochitizqueh (cochi): ustedes descansaran21. Anmopiliah (pia): tienen ustedes22. TImochihuiliz (chihua): haras

    114. C o 7 w e r s a c i t J n .1. Pttolo yaub tiantJuiztli ipan a J te p e t l i hu a n tIahtohua i u Jdhuatzintli 1 J U i t u t . m a c a xochi.cualli (Pedro va al mercado en un

    pueblo y habla con una smora que vende fruta.)2. Pttolo: lQuenin otimopanoltitzino, nonantzin? Xinech-molhuili

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    35/48

    23. Nantli: TIaxcalchihuaz. nimonequiltia ce caxirl molliica t1axcalli? (Hard tortillas. ~Quiere usted \U1 plato de mole contortillas?)

    (De los apuntes del curso de R. H. Barlow)US. Contestar:

    1. ~Carnpa yaub Petolo?2. ~TIahtohua ica tlacatl tianquizco?3. ~TIen quinarnaca cihuatzintli?4.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    36/48

    (5. < Q u e comfa e 1 h om b re f ue ne ?6.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    37/48

    Casa Blanca; Teopantzinco: Lugar de la IgIesita; Caltonco:Lugar de la Casucha.b ) -tlim: lugar de. Cuando hay una 1 f i na l en la raiz delsustantivo, -till" pierde la t.Ejemplos: TIaxcallan: Lugar delas Tortillas; Ahuacadan: Lugar de los Aguacates; Cihudan:Lugar de las Mujeres; Cuicadan: Lugar de los Cantos'Itzcuintlan: Lugar de los Perms; Cempohuallan: Lugar de los

    Veinte.e) -tepee: lugar del cerro de. Coatepec: Lugar del Cerro delas Serpientes; Chiltepec: Lugar del Cerro de los Chiles;Mazatepec: Lugar del Cerro de los Venados.d) - titian: lugar de0unto allugar de. Amatidan: Lugarde 0Junto a los Papeles; Aroyatidan: Lugar de0Junto al Rio;Michtidan: Lugar de0Junto a los Pescados.e) -pan: 1ugaren0s o m e . Apan: Lugar en elAgua; Xalpan:Lugar en 1aArena; Calpan: Lugar en las Casas.j) -apan: lugar del rio de. Huexoloapan: Lugar del Rio delos Guajolotes; Amaapan: Lugar del Rio del Papel; Xalapan:Luga r del Rio de la Arena.

    g) - can: lugar de. Frecuentemente seutiliza con laparticulahua que indica posesi6n. Colhuacan: Lugar de los que TienenAbuelos; Acalhuacan: Lugar de los que Tienen Canoas;Coyohuacan: Lugar de los que Tienen Coyotes.

    b) -e: lugar de. Tecoac: Lugar de la Serpiente de Piedra;Aroyac: Lugar del Rio.t) - nahuRc: junto a. Cuauhnahuac: Lugar junto a losArboles; Tochnahuac: Lugar junto a los Conejos.j) - ix.co: frente a.Xalixco: Frente a laArena; l1alixco: Lugarfrente a laTierra; Tepetlixco: Lugar frente al Cerro.k) - tWpeu : encima de. Tepericpac: Lugar encima del Cerro;Icpalticpac: Lugar encima de la s Sillas; Oztoricpac: Lugarencima de la Cueva.I) -tmco: lugar a la orilla de. Atenco: Lugar a 1aOrilla delAgua; Tianquiztenco: Lugar a laOrilla delMercado; TIaltenco:Lugar a la Orilla de laTierra.

    76

    126.~I. Xochimilco2. Xochicalco3.Xochidan4. Acalrzinco5 . Toch tl an6. Tecoyotidan7 . Toch tepec8.Chilpan9. Papaloapan10. Papalodan

    II. Ozroricpac12. Aricpac13. Michapan14. MecacalcoIS.Acaltonco16. Papaloticpac17. Metlaoztoc18. Teocalco19. Teocaltzinco20.Tetlan

    21. Xochicaltepec22. Iztacmichhuacan23. Tecoloapan24. Tecolodan25.0cuillan26. Ocuiltepec27. Tonanttinda28. Tenahuac29. l1enahuac30. Chillan

    , .

    127. ' 1huIudr .Algunos de los siguienres toponimicos rienenm a s de una forma.I. Lugar del Cerro delMercado2. Lugar de laCasita de Madera3. Lugar de los que Tienen Petates Negros4. Lugar junto a los Petates Viejos5. Lugar de la Casa de Fuego6. Lugar en la Casa de Madera7. Lugar del Cerro de los Quelites8. Lugar de las Canoas Nuevas9. Lugar junto al Maiz10. Lugar del Rio de las Mariposas BlancasII. Lugar del Cerro del Maiz12. Lugar del Cerro del Comedor de Gente13. Lugar de los que Tienen Papel14. Lugar de los CuatroIS. Lugar del Cerro de los Zapotes16. Lugar del Cerro de los Venados Blancos17. Lugar de la Frura18. Lugar del Nino de las Flores19. Lugar a la Orilla de la Arena20. Lugar del Nino Negro21. Lugar del Rio de los Corazones22. Lugar de los Coyotes23. Lugar del Cerro de los Magueycs

    77

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    38/48

    24 . Lugar de la Luna25. Lugar de l a Ig le s il la26. Lugar junto a la Comida27. Lugar de l a Cuevi ta28. Lugar a la O rilla de l a C u ev a29. Lugar de l o s Arbo le s3 0. L ug ar de l as S ie te Se rp ie n te s

    128. 0mversaci0n:T ahtli, n an tli ih ua n M alin tz in y ahu e M az ate pe c1. Tllhtli: N ec hr no lh uilia tla ea tz in tl i m o zd a c ua cu altz in

    t ia nq ui zt li mo tl al iz Ma z at ep ec .2.Nantl;: ~Mitzmolhul l ia cuacualtzin] ~Monamaea xical-tin? 3. 11IhtIi: O m pa cua lle ce q uic oh uaz d en qu in eq uiz .4.Nantl;: ~ A qu in m itz tla tla ne uh tiz c ah ua yo ? A m o tic pia hde n ica tiazqueh.

    5. 7ahtli: Niaz ica m otah tz in . H uiliz ahzo quinequizt ec h tl at la neuh ti z c ahu ayo .6. Nandi: Nechpactia tiazqueh; n oih qu i M alin tz in .

    T e hu an ti n t iq ui xt iz qu eh q uim il ti n.7. 'I1Iht/i. Zan a ch i t ep it zi n n ih ua ll az . 1Ju ih .8.MJlUntzm: [Campa ea cuauhca ll i?9 . Nan tl i: Ompa, c am p a c oc hi m o ta htz in .10. MRUntz in : ~n en dacualli n ictlaliz? T Icp iah daxcalli

    ihuan tamalli. HfIIIlItI,uh in tahtli.11. 'IAhtIi: O n ec hm o tla da ne uh tili c ah ua yo ie a ip eh pe ch .12 . Nan tU : X im o ca hu ay otla li, M a lin tz in . C ua lle tia z intzal-Ian cuauhcaltin.13.MJlUntz in: H p an o htli tiropapatlazqueh]14 . Nan tl i: Quema. Tilnumrin fJWzah iri& al tepet l .15.MiII intzin: ~ T Ie n o htli ip an tia zq ue h? H e a y eh ca ntli~16. 1lIhtIi: A mo, iea opochtli. iX ic cu e pa yo le a d!17.MIIlintzm.. Ahuelli niccuepa. Quinequi q ui cu az z ac at l.18.Ntmti: N ic an c a c e tla co tl ic a tic ma ca z . .Acih ipa.naltepetl.QpitemohuIIh uUli.19.MJlUntz in: ~Campa t ic och izqueh l

    78

    J~.1 ,

    1 \1 ;,

    20. 7ahtli: N ia uh n ic te m oz calli.21. MAlintrin: N onantz in, n icn equi n icahuay otem oz ip anted. TmwMalintzin. (C am pa n iq uilp iz in y olea tl?22. Nantl;: O mpa ipan inon cuahuitl, Huiliz in on c ih ua -tzintli o mpa hualla m om atiz cam pa n iccohuaz naeatl.23. 11IhtIi: Huiliz ahzo mi tzmo lh ui li z c amp a c ua ll e t ic oc hi z-queh.

    (De lo s ap un te s d el curso de R. H . B arlo w)129. Contestar .1 . ~Aqui n q ui lh ui a c ua cu al tz in r ia nq ui zt li r no tl al iz Ma z at ep ec ]

    2. ~ Aq uin q uin equ i q uim atiz tla m on am acaz xixicaltinl3. [Cualle ce q uico hua z d en qu in eq uiz Ma zate pe rian - q uiz co ?4. H ta htz in M a li ntz in q ui pia i ca hu ay ot5. ~ A qu in q uip ia c ah ua yo ic a p eh pe ch tli?6. ~ T Ie n tla cu alli q uip ia h M a lin tz in ih ua n in an ?7. ~ A qu in m o ca hu ay o da lia ip an ohtli]8. H a htli y au h in tz alla n c ua uh ea ltin ?9. H n ohtli M azatepec ica y ehcantli nozo opochtli ~10. ~ Ca mp a c ah ua yo te mo M a lin tz in ?

    1 1. ~ Ca mp a q uilp ia M a lin tz in incahuayo?12. (C am pa quin equih cochizqueh M alin tzin ihuan inan?13. ~ TIe n q uin eq ui q uico hua z in an inMalintzin?14. ~ T Ie n ito ca a lte pe tl c am p a m o tla liz tia nq uiz tli]15. ~ Cihuatz intli om pa huallauh quim atiz cam pa m oco huaznacatl!

    130. ConvmaciOn:S r. Nrez: ( Qu en in o tir no pa no ltitz in o, n ota htz in ?Sr . Gtm;/a.: C ua lli, tla zo hc am ati. H h ua n te hu atz in ?Sr . PIrtz.: Zan c u al li no ih qui , t la zohc amat i.S r. Gtm;/a.: (lliu an m o cih ua tz in ih ua n m o pip iltz it zin ~Sr . Nrez: Zan cu alli n oih qu i. N ocihu atz in o mp a t ochan ca

    ih ua n m o pi pilto to n te m ac htilo ya n cateh.Sr. Gtm;/a.: N eh uatl a xca n n ia uh n ite qu iti z ip an a lte pe tl.S r. Nrez: Cual l i ea . iM an D io s m od an tz in co !Sr . Gtm;/a.: Moztla totrazqueh. iCua ll i oh tl i!

    79

    ----- -.~

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    39/48

    LECCI6NXIX1 3 1 . P o s f i j o s de direcdOn. Para in dic ar si la ac ci6 n se rea liz a

    hacia el que hab la ("bacia ad") 0en una d ir ec c i6n c on tr ar ia(" bac ia alla" ), e xiste n las sig uie ntes p articu las , q ue s e p ued ena gre ga r a la s s eis p er so na s d el v er bo .

    H tU ia 1IC d.Para el p resen te y preterite s e a gr eg a -(0 Parael futuro -pub. N i-c och i-c o: v en go a dormir, O-ni-cochi-co:v in e a d on nir. N i-co ch i-q uiu h: v en de e a d on nir.H a . e i I J t U J d . Para el p re sen te y preterite se agrega - to. Para

    el futuro - tiub.N i- co ch i-to : v oy a d on nir . 9 -n i- co ch i-t o: fuia d on nir. N i-co ch i-tiu h: ire a d on nir. E je mp lo s:

    II) Y eh uad o cu ica co . E l v in o a c an tar.b) In dacad om iquico . E l hom bre vino a m orie.c) lC ar np a tit eq ui rit iu h? ~ A d6 nd e iris a t ra baj a r?d) lT tte qu iritiu h o m pa? U cls a tra ba jar alla?e) ~ Ttteq uitiq uiu h n iea n? lV en dcls a tra baja r ad ?j) N itlan am aca co . V en go a v en der.8) O nitla co hu ac o. V in e a c om prar.b) Onidacohuato. Fuia c omp ra r.i) ~Aqu in qu ino t za ti uh ? ~Quitnra a l 1a ma rlo ?j) 1 icm ac atiu h in to m in . Iras a dar el dinero.1 3 2 . 1 h u I u d r :

    1.T eh ua d tic na ma ca co m o ca l.2 . Y e h ua d c ui ca ti uh .3. lY e hu ad o ne ch m ac ac o o rn e tz at za po m eh ?4 . N eh ua tl o nic co hu aco ce x ito m ad .5. lQ uem an ticn otzaquiuh m otah?6 . l Qu ema n t it la xa lc hi hu ac o ?7 . ~Queman o ti da xa lc hi hu ac o?8 . l Qu ema n t it la xa lc hi hu aq u iu h?9. Nehu at l n id ap ohu at o.

    1 0. N eh ua d o ni da po hu ato .

    80

    I ,

    1 3 3 . 1 J ' f I d u c i r .Zazanilli to ch tli ih uan c oa d1. C ec pa c e to to ch tli o qu iz itic itla co y oc . O m o za ca te rn o-l ia ya i xt Ja hua p a . Oquinac ye huallaz ce huey quiahuid. ln eno qu ic hiu h? O q uit em o ce oztod. 'Iochtontli am o quim atia daom pa oyeya ce coad. Y e quim atia tla ihcuac quip ia tlacad cecualli huap ahualiz tU , am o z an calaqui ip an chan tli. A chto padapalohua. Ihuan tla quinanquilia , ca laqu i. Ihuan tla am oq uin an qu ili a, a m o c ala qu i.2. Ihcuac o acic o zto ten co , o tlap alo . O quilhu i "~ Quen inotimopanol t i tzino, cualli oztotzint l i?"3 . Oq ui ca c in a m oc ua ll i c oa d i hu an o qu in an qu ili "Cualli,d az o hc ama ti . i X ih ua 1moh ui ca , cualli t o toc h tl i, x imoc a la qui li -t zin o! lQ ue nin o ti miln am iq uili o ti ne ch m op alo co ?"

    4 . Inin co ad quilhuiay a m an calaqui ip am pa tla ca1aq uia,q ui cu az in to ch tli.5 . T ochtli opeuh y e papatlacaz. N im an oquilhui tochrli"Zan n iean n in ocahuaz, dazo hcam ati. Y e n iq uitta z an o pan ocinon quiahuitl,"

    6 . N oih qu i o qu ilh ui to to ch tli "C ualli o zto tz in tli, xinech-m o lh ui li ~ oz to m eh d ah to hu ah ?"7 . Oq ui ht o inamocuaUi c oa d " iO z to m eh a m o r la hto hu ah !"

    8 . "T laz oh ca ma ti h ud m iac . iY e n i az !" o qu ilh ui to ch tli.9. T ochtz in tli y auh. A m o quin equia ca1aquiz itic o zto d

    ipampa in a m oc ua ll i c oa d q uin eq uia q uic ua z.10. Coad om ocauh itic oztod ihuan axcan to tochtli zan

    z ac ac ua tin em i o m pa ix tIa hu ap a.(De un texto en Cumtos ind({ftnll! de P ablo G onzalezCasanova)1 3 4 . ContestM:

    1. ~ A qu in o qu iz itic id ac oy o c?2 . ~ nen q uin eq uia q uicu az to ch tli]3 . ~ ne n q ui ch ih ua ya to ch tz in tli i xtla hu ap a?4 . ~ ne n o qu ittac ih cu ac n em ia ix tIah ua pa ?5 . [C am p a q uin eq uia m od ariz to ch tli ih cu ac o hu alla q uiah ui d ?6 . ~ Qu im atia to to ch tli a qu in itic o zto d?

    81

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    40/48

    7. < TIen m ochihua tla ce quip ia cualli huapahualiztli?8. H h cu ac c ac ic oztotenco, tlen oqu ic hi uh t oc ht li ?9.

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    41/48

    5 . N a nt u: N iq uix tiz c e ip an itlapechtzin motahtzin.6. Paolo: Ticochizqueh h uehc atica, n oc hi y ohu alli ih ua nnochi hu at z in ti ca .7.NImtli: A h ue lli. N ic t1 ac uiltiz d od ru alc an . M a n ce cualliyohua ll i x imopano lt ic a n.

    ~ qu inotvA iptm CI I IRcohu4yan .S. Nantl i : cA qu in ? cA qu in o mp a ca? N iaz n id ada po z.9. S r. P e r e z (CIIkenoJ): c A mo a nm o ln am iq uiltia h a qu iq uintehuantin?10.Nantu: Qu ema , n iq ui ln am i qu i. X imop ano lt ic an .n. Paolo (iaJ Jose): cAquiqu in ye hu ant in ?12. J ose : Y ehuantzirzin tomaicnihuan. Om pa A milcomochanriliah.13 . Nantu: O m pa m op iliah in ca l.

    14. S r. Pmz (caIaqui): c Am o an mo piliah cam pa tico ch iz -qu eh z an c e y ohu alli?15 . Jo se : Q uem a, n orahtzin P elex. N ican tim opilia m ocal-

    tz in . c Qu ex qu i d ac ad h ua lla zq ue h?1 6. S r. Pinz: N od an hu alh uih n ocih ua tz in ih uan n ochp och .Macui lI i h or ap a n.17 . Nantu: c Qu en in a nm o hu etz tic ate h? N ih ua lla n itla cu al-chihuaz.

    IS . Paolo: e A hu elli tic oc hiz qu eh o c te pitz in ? Oc rualcanih ua n a ch i c eh ua ,19. J ose: Y o da ne z. c lle n d ac ua lli tim o ch ih uiliz , n on an tz in ?20. Nantu: cA nm on equ iltiah to to ltem eh? eT Icn eq ui ce d a-r zoyo l ni ll i, J o se ?2 1. J ose : X im orzoy onili toto lted nopam pa. ellen qui p iaoctliti 22 . Nantu: Ad p o zon ti ca .( Ba sa do e n Wl tex to d e H uey ap an , M o relo s. De l o s a pun t esdel curso de R . H . Barlow )

    ,I

    '[I

    138. Con te s ta r.1. cC am pa c och iz qu eh P eto lo ihu an Jo se?2 . cQu ip ia itilmah Perolo?3 . cC am pa c a c e ti1 mah rli?

    84

    4. e Pe to lo q uin eq ui c oc hiz z an te pitz in ?5. e lle n q uic hih ua n an rli ru alc an ?6. eC amp a c a d ec ui ll i?7. eAqu in h ua ll az y o hu al pa n?8. men q uin equ ih da cad ih uan icih ua uh ?9. eAmo cochiz o c te pitz in P eto lo ? e lle ca ?10. ellen q uic uaz qu eh cu alca n P eto lo ihan Jose?

    139. Th ldu ci r.ltah inJ os e i pa n E he ca tz in co1. Paolo: e Aq uin o hu alla y alh ua ? A m o n iq uiln am iq ui.2.Jose: Ce tla ca d ic a ic ih ua tz in ih ua n ic hp oc h,3. Paolo: e ll en ito ca ]4.Jose: I to c a s c: fi o r P e l e x.5. Paolo: eC am pa ca axcan? A mo o dacuah to dan.6.Ntmtl i : O y ah qu eh c ih ua tz in tl i ih ua n ic hp oc hrli te op an .7.Jose: O ya hq ueh xo ch im an az que h z an cu alc an ,S . Nantu: O niquittac teo pixqui o mp a quiahuac teo pan-tzinco.9 . J ose : eO tim oittili? N oih qu i m ay ord om otin o qu itlali-

    queh cast iyocuahu i rl .10. P e t o J o : eY op eu hq ueh m ihto tiz qu eh ? [N ican ch an tiahmihtotianirneh?11.Jose: A mo , chan tiah om pa A tenco.12 . Paolo: eC am pa o tip an oq ueh o hp an y alh ua?13 . Jo s e : Q ue ma , c am p a o rim o pa no lri. O n im itz ilh ui.1 4. N ll nt li : O mpa A ten co quin chihua tepalcarneh. Q uin-n am ac ah x ox oc tin ih ua n x alo tin .15.Jose: eOa ci co no ta h tz in ?16 . Paolo: eC am pa ca ?17.Jose: Omorlanamaquil i to.IS . Paolo: ellen m onam aquilia? eA hzo tilm ahtin nozoxoxocrin?19 . Jo s e : O m on am aq uilito c ax tin .20. Pttolo: cAchi hu eh c a?21 . Nantl i : O m pa E he ca tz in co in tz alla n te pe me h,

    85

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    42/48

    A & i tIIhtIi.22. 1lIhtIi: Yonihual la .23. Nandi: ~Yo ti hu al rn o hu ic ac ? ~Noc ht in c ax ti n o timon a-quill')rna .24. 1lIhtIi: A m id a o nicn am aca c ip am pa q uia hu id nochi intonalli.25. NlUltU: ~ A m o o qu in ec qu eh c ih ua me h c ax co hu az qu ch ?26.1lIhtIi: Amo . Zan n en ca n op an otla yo hu ac . O n oc eh uic o.27. NlUltIi: X im od alitz in o o mp a d ecu iln ah uac . Zan achi

    t ep i tz i n t id a cu a zqu eh .. 28. 'IlIhtli: Moztla namechmalhuiliz d en on iq ui tt ac tian-qwzco.29. NlUltli: A xcan amo quiquixtizqueh xanto iparnpa

    quiahuid.(B asado en un texto de H u ey ap an , M o re lo s. De l o s a pun t esdel curso de R. H . B arlo w )

    140. Contest l l r .1. ~C am p a o ya hq ue h cua1can c ih ua tz in tl i i hu an i ch p oc h?2. ~T Ie n oq ui ch iu hq ue h t eo p an tt in co ?3. ~ TIe n o qu id aliqu eh m ay ord om otin q uiah uad4. Mquin m ih to tia ip an ini h ue y t on al li ?5. l Ch an ti ah n ie an m i ht ot ia nimeh ?6. ~C am pa o ya itahtz in in Jo se?7. lT Ie n q uin am ac a y eh uad ip an altep etl E he cattin co ?8. m hecatz in co huehca ca~9. ~C amp a c a E he ca tz in co ?10 . ~Zan n en ca o ya tah tli o mp a E hec atz in co t11. ~C ic ih uameh E h ec at zi nc o c ax couh qu eh ?12. ~TIeca?13. ~Quinequ i tahtz in t li c ehu iz?14. ( Ca mp a m o ce hu ia ta htli ic ha ntz in ca ?15. ( TI en o qu it ta c ti an qu iz co E he ca tz in co ? (Zan quiahuid?

    86

    ax ca n: ah ora, h oya y ac : n ad ieay am o: to dav fa n o

    VOCABULARIO

    NAHUAlL-EsPANOL

    Aacalli: canoa , barcoaci: U e g a ra co co tl i: a co c ot ea ch i: m uy , m uc hoa ch to pa : p rim er oa hu ac ad : a gu ac at ea hu ell i: n o se puede,

    imposibleahw: ta l v eza lt ep e tl : p u eb loamad:papelamehuantin: vosotros,

    ustedesa m itla : n ad aamo: noamocual l i : mal, maloam otz in: n oa mo xd i: lib ro( aq ui n? : l qu ie n?~aqu iqu in? : ( qui ene s?ad : ag uaa to l li : a to l eato yad : rio

    I ~

    Cca:estacahua: dejar, quedarcahuay o: cab allo \ca lacohuayan:puertac al aq ui : e nt ta rcalli: casac al te n tl i: e n tr ad akam pa? : M 6n de?caqui: oirc as ti yocu ahu id : c a st il lo de

    coheresc at eh : e st anc ax id : c aj et e, p la tocaxtilaan: c a st el la no , e sp a ii o lcaxrilcopa: en c as te ll an o , e n

    espaiiolcaxtolli: quincece: WlOcecepa: a v ec es

    87

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    43/48

    cecpa: una vez chicuacen: seis huiliz ahzo: tal va iztad: salcehua: hace r frio chicueyi: ochocehuia: descansar chichi: perro I Mccmpohualli: veiore chichiltic: rojo i:beber rna: quecenea: mucho chihua: hacer ic: para que maca: da rcentzondi: cuatrocientos chilli: chile ica: con, para macamo: que nocequin: alguno chipahua: lirnpiar icel: C J . solo macehualcopa: en mexicano,cequintin: algunos chipahuac: limpio icniuhdi: hennano cnnahuadcihdi: abuela chiqui: raspar - icpac: encima de macehualli: campesino,cihuatl: mujer chiquihuid: canasta icpalli: silla indlgena-co: en choca:llorar ichpochdi: muchacha rnacuilli: cincocoad: serpiente chocolad: chocolate ihcuac: cuando machtia: cnseiiarcocohua: enfennar choctia:hacerllor.u ihtohua: hablar mahtlaali: diezcochi: donnir ihtotia: bailar maicniuhdi: amigocohua: comprar E ihtotiani: danzante Malintzin: Mariacolli: abuelo ehecad: vienro, aire ihuan: y man: queconed: nino ehua: levantar ilhuia: dccir mana: ofrecercoyod: coyote, citadino elod:dote ilhuid: fiesta mati: sabercua: comer ilnamiqui: recordar mayordomo: mayordomocuacualtzin: bonito H ilpia: amarrar mazad: venadocuahuitl: arbol, lena, bora: hora in:d mecad: cord6nmadera huallauh: venir inin: este mcd: magueycualcan: temprano hualmohuiea: venir (rev.) mon: esc mcdad: metatecua11e:poder huapahualiztli: educaci6n inda: si mctzt1i: luna, rnescualli: bueno, bien huatzintica: la maiiana intzallan: en medio de mexihcacopa: en mcxicano,cuauhcalli: huacal huehea: lejos ipampa: porquc en nahuadcuepa: voltear, regresar huehcatica: largo tiempo ipan: en, sobre mcxihcatlahtolli: nahuadcuet1axd.i: cuero huehue: viejo itech: de, con meya: manarruica: cantar huehueyitoton: grandecitos itic: dentro de miac: muchoruieatl: canto, canci6n huel: muy ida: algo miaqueh: muchoshuelic: sabroso ina, vet' michin: pcscadoCH huetztica: estar (rev.) iacuindi: perro milli: sementera, milpachantia: vivir, residir huexolorol: guajolote, itztic: frio Miqucl: Miguelchandi: casa pavo - ixro: rente a miqui: morirchicahuac: fuerte huey: grande ixmati: conoccr miquizdi: muertechicome: siete huiea: llevar ixtlahuad: campo irnixpantzinco!: isalud!chicnahui: nueve huiliz: tal vcz iztac: blanco molcaxid: molcajete

    88 89

    -- ..--~--~~ --

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    44/48

    m o Di: sa ls a, m o lemomoztla : diario, todos lo sdlasm o ne qu i: se n ec es ita .mozt1a: mananaNn aead : cam e- nahuac: junto an ah ui : c ua tt on am ae a: v en de rnamictli: maridonanqu il ia : c ont es ta rn an tli: m ad ren ehuad: y onemi: vivir, andarnemiliztli: vidan en ca: de b ald enepanda: en medio denequi: querern eu ct li : p ul qu en ie an : a qu iniman: luegon ochi: to donochtin: todosnoihqui: rambiennoaa: llamarnozo:ooo c: a Un , to da viaocachi: m a socce: ottooccequin tin: o tro socuillin: gusanoohtli: caminoorne: do s

    ompa : a n aopoch tl i: i zqu ie rd aoya: fu eoyahqueh: fueronoyeya: estaba, ib aoztod: cuevaP-pa: en , sobrep ac a: l av arp a ct ia : g u st ar- pal: gracias ap al eh ui a: a yu da rp al oh ua : s al ud ar-pampa: por- pan: en, sobrepano: pasarp ap al od : ma ri po sap ap ad a: c amb ia rp ap ad ac a: t emb la rpaqui:gozarp eh pe ch tl i: mont ur ap eh ua : c ome nz arp et la d: p et at ePetolo: Pedrop ia : t en erpilIi: ninop in ah ua : te ne r v er gi ie nz ap itz ah ua c: d elg ad o, f la copohua:contarp op oc a: h um ea rp o po lh ui a: p er do n arpozonia: her vi r; c oc erQquema: slqu em acatz in : sf

    90

    ~quernan?: ccu3ndo?~quenin?: k6mo?cqu exqu i? : c c umtos?q ui ah ua c: a fu er aq ui ah ui tl : l lu vi aq uilid : y erb a, q ud iteq uim il li : b ul roq ui xt ia : s ac arq ui za : s al irTtabtli: padretea: acostart ec oh tl i: d ue fi ote co lo d: b uh o, te co lo tet ec u at l: a g uamie l-tech: con, entehuantin: nosotrostehuad: r Ukbanachtia:p~ntart ema ch ti lo y an : e sc ue latem o: b ajarte rn oh ua : b us ca rteocalli: iglesiat eo p an tl i: i gl es iat eop ixqui : s ac er do teteod: dioste pa le ad : lo zat ep a nc al li : c o rr alte pe d: c err otepittin: un pocotepoztli: metalt eq ui : c or ta rt equ it i: t ra b aj art eq ui d: t ra ba jotetl: piedratextli: masa

    t ia nq ui zt li : p la za , meradot ilmah tl i: s ar ap et it la n i: e nvi artizad: gi stla: sit la ca tl : h ombre , personadacotl: varat la co t ona ll i: med iod iat la coyoct li : a g uj er odacua1chihualoyan: cocinadacu al li : c omid at la cu il o a: e sc ri b irt la cu i1oloni : p luma para

    escribirt la cu il ti a: e nce nde rtlachichina: fwnartlachichinolli: cigarrot la ht oh ua : h ab Ja rt la ht ol li : i di oma , p al ab ratlaitia: desayunard alia : p on er, s en ta rt la lt oc a: s emb r ardalli:tierradamantli: rosat1arni: terminar- dan: con, lugar detlaneci: amanecert la ol li : m a iztlapechtli: camatlapohua:abrird aq ue hu a: a lq ui la rd a ti a: e sc ond e rtladaneuhtia:~tard a tl an ia : p re gun t ardatzoyonilli: fritotlaxca iii: tortilladayohua:~

    91

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    45/48

    tlazohcamati: gracias< tl ec a? : < p or q ue ?tleco: subirtlecuillli: tecuil, hogarden: 10 que

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    46/48

    com prar~ cohua despues: zatepa e sta r (r ev ): h ue tz tic a bervir: pozon iaeste: inin h ij o: p il licon: ica, - dan , - tech dia: tonalli I i hogar : t le c ui ll iconejo : tochtli d iario : momoztla F h om b re : t la ca tlconocer: ixm ati diez : m ahdacdi l f ie st a: i lh u id bora: horaconrar:pohua dios: teo tl f la c o: p i rz a hu a c h oy : a xc anc on tt sr ar : n a nq ui li a c d6 nd e? : k am p a? f lo r : x oc hi tl h u ac a l: c u aubc al licoraz6n: yolod donnir: cochi freir: tzoyonia huevo : t o to l te tlco rd on : m cc ad d os: o rn e fren te a: - 00:0 h um e ar: p op oc acorral: tepancalli duefio: tecohtli frijol: yetic ot ta r: te qu i d u lc e : t zop e li c f ri o : i tz t ic Ir o sa : t Ia rna n tl i f ri to : t la tzoyon il li ib a: o y ay ac oy o te : c oy o tl E fruta: xochicualli i di oma : t la ht ol licuando: ihcua.c e duc a ci on: h u ap ahua li zd i fu e: o ya i gl es ia : t eo p an tl i, t eo ca ll ik win do ?: c qu em an ? e l: y e hua tl f ue go : tle tl impo si bl e: a hu el lic c ua n to s ?: c quexqu i? e1ote : elotl f ue ro n : o y ah qu eh indUgena : macehual l icuatro : nahui eUos: yehuantin f u er te : c h ic a hu a c ir : y au bcuatrocientos: centzontli en : lpan. -pa , -pan. -c o f uma r: t la c hi ch ina ira: ya zcuento: zazani l l i encender:dacuiltia

    IIi zqu ie rd a : opocht lic u er o : c u tl ax tl i encim a de: - icpac G j ar d in : x oc him il licueva: oz to tl enfermar: cocohua g i s: t iz a tl j ar ro : x aloe nf en no : c oc ox qu i I g ord o: to m ~u ac j ka ta : x ic all iCH en m edio de: intzallan, gozar:paqw j it oma te : x it oma tlchile: chilli -nepantla g ra c ia s: d a zoh cama ti J ua n: Xu anc ho co la te : c ho c ol at l enseiiar: machtia g rac ia s a : -p al junto a: - nahuace n te rr ar : t oe a g ran de : h ueyD e n tr ad a : c a lt en t li ! ' g r and e ci to s : h u ehu ey i to t on Ld an z an te : i ht ot ia n i e n tr ar : c al aq ui I g ua jo lo te : h ue xo lo tl la rg o tie m po : h ue hc atic aIdar: maca enviar: tit1ani gusano: ocuillin l av a r: p a cade r in, -tech esconder: datia g us ta r: p ac ti a l ej o s: h u eh c adecir: ilhuia escrib ir: tlacuilohua lena: cuahuitl

    dejar: cahua escuela: temachtiloyan H l ev an ta r: e hu adelgado: p itzahuac ese: mon h ab la r: i hr oh ua , t la ht oh ua l ib ro : amoxt liden tro de: itic e s pa f io l : c a xt iI a n h ac er : c hi hu a l imp i ar : c h ip a hu aderecha: yehcantl i e s pa f io l , e n : c a xt i1 a nc opa h ac er f ri o: c eh ua l imp io : c hi pa hu acd es ay u na r: t la it ia esta: ca h ac er l lo ra r: c ho ct ia 1 0 q ue : tle ndescansar:cehuia e sta ba : o y ey a h ermano : i cn iu ht li l o za : t ep a lc a tld es pa ci o: y o lk e st an : c at eh9594

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    47/48

    luego: nimanluego de: - dan, - c, - coluna: metztliLLUamar: notzaUegar: aciUevar: huicaUorar: chocaUuvia: quiahuitlMmadera: cuahuidmadre: nantlimaguey: metlmaiz: tlaollimal: amocuallimalo: amocuallimanar: meyamanana: mozdamanana, la: huatzinticaMaria: Malintzinmarido: namictlimariposa: papalodmas: o ca ch imasa: textlimayordomo: mayordomomediodia: tlacotonallimercado: tianquiztlimes: metztlimetal: tepoztlimetate: metlatlmexicano, en: mexihcacopa,

    macehualoopaMexico: MexihcoMiguel: Miqudmilpa: milli

    molcajete: molcaxidmole: mollimonrura: pehpechtlimorir: miquimuchacha: ichpochtlimucho: cenca, achi, miacmuchos: miaquehmuerte: miquiztlimujer: cihuadmuy: achi , hue lNnada: amidanadie: ayacnahuatl: mexihcatlahtollinahuatl, en: macehualcopa,

    mexihcacopanecesita, se: monequinegro: tlilticnino: coned, pilIino:amo,amotzinnoehe: yohuallinomas: zannombre: tocaidno se puede: ahuellinosotros: tehuantinnueve: chicnahuinuevo: yancuico0: nozooeho: chicueyiofrecer: manaoir: caquioUa: xoctlioscurecer: dayohuaotto: occe

    96

    II t otros: oecequincinPpadre: tahdipalabra: tlahtollipapel: arnatlpara: ic apara que: icpasar: panopasto: zacatlpavo: huexolodPedro: Petoloperdonar: popolhuiaperro: itzcuintli, chichipersona: dacadpescado: michinpetare: petlatlpiedra: tedplato: caxidplaza: tianquizdiplwna para escribir:

    dacuilolonipoco, un: tepitzinpoder: cualleponer: tlaliapor: -pampaporque: iparnpa~por que): cdeca?preguntar: tlatlaniapresentar: teixmachtiaprestar: tlatlaneuhtiaprimero: achtopapueblo: altepetlpuerta: calacohuayanpulque: neuctli

    Qque: rna, man~que?: ~den?quedar: cahuaque no: macamoquelite: quilitlquerer: nequiequien):

  • 5/13/2018 horcasitas nahuatl practico

    48/48

    serpiente: coatisi: tla, intIasf: quema, quemacatzinsiete: chico mesilla: icpallisobre: ipan, - pan, - pasol: tonallisoJamente: zansolo: -eelsolo: zansubir: tIecoTt al v ez : hui li z, ahzo, huiliz ahzotarnal: tamallitarnbien: noihquitan promo Como: zan icatecolote: tecolotlrecuil: tIecuillitemblar: papatIacatemprano: cualcantener: piatener verglienza: pinahuaterminar: tIamitierra: tIallitinta: tIillitodavia: oetodavia no: ayamotodo: noehitodos: noehtintodos los mas: mornoztlatortilla: tIaxcallitrabajar: tequiti

    trabajo: tequitItres: yeyitu: tehuatl

    Na h ll Q t l p n l c li c o. Lecdones y e j e rc i cw s p a r a eI principianie ,editado por la Direccion General de Publicaciones, setermin6 de impr imir en e lmes de sep tiembre de 1998,en Impresos EDITH NALLELY AVILA CHAvEZ.La edici6nconsta de 2000ejemplares en papel Cultural de 60kg.

    Uuna vez: cecpauno: ceustedes: amehuantinVvara: tlacotlveinte: cempohuallivenado: mazatIvender: namacavenir: huallauhvenir (rev.): hualmohuicaver: in averde: xoxoeticvida: nemiliztliviejo: huehueviento: ehecatl. . .V1VIr: nemivoltear: cuepavosotros: amehuantinyy: ihuanya: yeyerba: quilitlyo: nehuatlZzapote: tzapotl