1. r erieveembs 2007 de v ieuw d.d. 1 novern (Hoog) water als uitdaging 2.0 Meervoudig gebruik van de dijk en het buitendijkse gebied: wie durft?

2. Voorwoord 3. WINN: innovatieve ideen en pilots Het innovatieprogramma WaterINNovatiebron (WINN) van Rijkswaterstaat wil toekomstvaste impulsen geven aan nieuwe combinaties van ruimtegebruik en veiligheid bij de herinrichting van onze infrastructuur en ruimte. Dat doet zij door samenspraak en samenwerking te zoeken met externe partners, gekend en ongekend. Het programma ontwikkelt nieuwe ideen en oplossingen en wil deze gerealiseerd krijgen 4 in concrete pilotprojecten.Inspirerende voorbeelden In dit boekje geeft WINN een overzicht van ideen en projec- ten waarin op praktische wijze vanuit de relatie mens-rivier invulling gegeven wordt aan de nieuwe veiligheidsstrategie. De voorbeelden zijn systematisch geclusterd. De selectie is tot stand gekomen tijdens een aantal discussies met de leden van WINN. De voorbeelden hebben voor het grootste deel betrek- king op het rivierengebied. Zo ook de twee projecten, Inspira- tieatlas Waalweelde en EMAB locaties, die uitgebreid worden beschreven en verbeeld. Daarnaast zijn ook voorbeelden uit het buitenland opgenomen die kansrijk lijken voor toepassing in het rivierengebied. WINN wil een breed publiek aanspreken. Van de eigen organisatie tot gemeenten tot bewoners en ge- bruikers van het rivierengebied. 4. 5 5. Verder: wie durft? In dit boekje worden uiteenlopende strategien gepresenteerd voor het gebruik van de dijk en het buitendijkse gebied. Natuurlijk vormen de voorbeelden geen volledig overzicht. Er is meer bedacht en er is nog veel meer denkbaar. WINN heeft dit boekje ook niet bedoeld als eindproduct, maar als startsein voor een brede discussie over de verzoening van mens en ri- vier. Bovendien moet het niet blijven bij plannen maken alleen. Er is dringend behoefte aan aansprekende gerealiseerde voor- 6 beelden. Op weg naar Nederland als veiligste n mooiste delta van de wereld. WINN wil optreden als katalysator en daagt u uit. Wie durft?Uitdaging 1 Dit boek is bedoeld als continu vernieuwend overzicht. Zijn er, naast de in dit boek gepresenteerde strategien voor de ver- zoening van mens en rivier, nog andere strategien denkbaar? Kent u voorbeelden die niet in dit overzicht mogen ontbreken? Uitdaging 2 Hoe kunnen we komen tot realisatie van innovaties in het ri- vierengebied? Heeft u suggesties voor een realisatiestrategie? Uitdaging 3 WINN wil graag een bijdrage leveren aan de realisatie van een aantal aansprekende ideen. Dit boekje geeft een overzicht van inspirerende pilotprojecten. 6. FT ?7DURWIE Contact Neem voor reacties op dit boekje, ideen voor een realisatiestrategie en voor aandragen van kansrijke pilots contact op met WINN. Jan Dirk van Duijvenbode : jandirk.van.duijvenbode@rws.nl 7. 8 8. Inhoudsopgave De watersnood .............................................................................. 10 Introductie .................................................................................... 13 Innovatie ....................................................................................... 31 De meervoudige dijk419Hoog en droog59Meebewegen 79Accepteren en anticiperen97Snel en exibel in de uiterwaarden 127Van dijk naar netwerk143Van dijk naar superdijk153Integrale projecten .................................................................... 167 Experimenteren Met Aangepast Bouwen (EMAB locaties)171Inspiratie Atlas Waalweelde239Bronvermelding .......................................................................... 279 Colofon ............................................................................................ 281 9. De watersnoodDe storm jaagt door de lage landenEn t woelend water der rivierBespringt de sidderende dijken 10 En brult als een bloedgierig dierEn als dan zwart de nacht gaat vallenEn t alom kreunt en kraakt en gromtWeerklinkt opeens een rauwe angstkreetHet water komt - het water komt Duo Hofmann, 1962 10. 11 Er dreigt gevaar... 11. Introductie 12. Het wordt steeds spannender in de deltasNew Orleans, Roemeni, de Elbe regio. Gebieden waar het hogewater zich de afgelopen jaren nadrukkelijk deed gelden. Metvaak grote gevolgen. Wie vanuit de Nederlandse situatie deze rampen beziet, krijgtte maken met een ambivalent gevoel. Allereerst is er natuur-lijk medeleven met de slachtoffers. Aan de andere kant kan 14een gevoel van trots moeilijk onderdrukt worden: wij hebbenonze hoogwaterbescherming beter op orde, wij hanteren stren-gere normen, hier gebeurt zoiets niet. De beheersing van het watersysteem is een belangrijke, zoniet de belangrijkste voorwaarde voor het leven in de DeltaNederland. Tot in de vroege Middeleeuwen was hoogwaterbe-scherming nog een opgave voor individuele burgers en dorps-gemeenschappen. Vanaf de late Middeleeuwen is eeuwenlanggebouwd aan de dijken. Hoogwaterbescherming werd eencollectief belang en een collectieve opgave. Het resultaat iseen systeem van dijkringen met verschillende beschermings-niveaus. Trots is zeker op zijn plaats, maar er is geen reden omgenoegzaam achterover te leunen. 13. 15 Het wordt steeds spannender in de deltas van de wereld 14. De grote rampen dreigen langzaam uit het collectievegeheugen te verdwijnen. De Zeeuwse en Zuid-Hollandsewatersnood in 1953 is velen nog bekend, maar wie weet vande watersnood in het gehele rivierengebied in de jaren 20? Indeze eeuw begint de klimaatverandering zijn tol te eisen. Dezeespiegel stijgt, het zal vaker en heviger gaan regenen en degrote rivieren moeten steeds meer water verwerken. Leven inde Nederlandse Delta zal nooit vanzelfsprekend zijn. 16 15. New Orleans 16. Hoogwaterbescherming in Nederland:dijkringen en overstromingskansIn de jaren 70 is een systeem ingesteld met 53 dijkringen. Dedijkringen kennen elk een ander veiligheidsniveau, uitgedruktin overstromingskans. Deze kansen zijn bepaald aan de handvan de gevolgschade (risico) bij overstroming. De dichtbe-volkte delen van het laag gelegen West Nederland (waaronderdijkring 14) hebben een normfrequentie van 1 / 10.000 per jaar. 18De IJsseldelta heeft te maken met 1 / 2.000 per jaar. Het grootstegedeelte van het rivierengebied 1 / 1.250 per jaar. Sinds de instelling van dit systeem is het hoogwaterbeleidgericht op handhaving van de overstromingskans. Extremewaterstanden moeten verwerkt kunnen worden. In het rivie-rengebied gebeurde dat eerst nog vooral door dijkverhoging(verticale ruimte). Het project Ruimte voor de Rivier laat eenomslag zien. Het vergraven van de uiterwaarden (horizontaleruimte) is een manier om de waterstanden in een extreme situ-atie niet verder te laten stijgen. Ook zijn de eerste projecten invoorbereiding waarbij echt nieuwe ruimte aan het rivierenge-bied wordt toegevoegd, bijvoorbeeld de aanleg van een nieuwerivierloop bij Kampen. 17. Kans x gevolg = risico 18. De kans in realiteitde eurocode 7.1 schrijft faalkans voor kleiner dan 1/50.000 Door Rijkswaterstaat is een studie uitgevoerd naar de vei-ligheid van Nederland. De eerste uitkomsten zijn opmerke-lijk. Iedereen in het rivierengebied dacht dat de overschrij-dingskans van 1 / 1.250 (kans om 4 zessen te gooien) die nuper dijkvak als norm wordt gehanteerd, ook de kans was op 20een watersnoodramp. Uit de berekeningen van VNK (Veilig-heid Nederland in Kaart, www.projectvnk.nl), volgens eengeheel andere methodiek, blijkt dat de overstromingskansvoor dijkring 43 (Betuwe en de Tieler- en Culemborgerwaar-den) met wat slagen om de arm groter kan zijn dan 1 / 200(kans om 3 zessen te gooien)! Verklaarbaar, omdat naar eengroter scala aan faalmechanismen voor het gehele dijkring-gebied is gekeken.Uit de PKB Ruimte voor de Rivier blijkt dat de veiligheiddie nodig is om een rivierafvoer van 16.000 m3/s naar zee telaten stromen pas in 2015 wordt bereikt. Klimaatscenarioslaten zien dat de afvoer toeneemt aan het eind van dezeeeuw als gevolg van een temperatuurstijging. Moeten we deWet op de Waterkering niet aanpassen voor onze dijkringenaan de nieuwe Eurocode?Er blijft een zekere kans op risico 19. ~ kans 1 / 1.250 = wettelijke overschrijdingskans 21~ kans 1 / 200= overstromingskans dijkring 43 (Betuwe en de Tieler- en Culemborgerwaarden) = Faalkans volgens Eurocode 7.1 voor primaire waterkeringen in 2010 ~ kans 1 / 50.000 20. Een omslag in het veiligheidsdenken lijkt gewenstDe maatregelen die op dit moment in beeld zijn, bevinden zichallemaal binnen het speelveld van de vastgestelde dijkringenen hun veiligheidsniveaus. Terwijl het risico door de groeivan de bevolking en de grotere investeringen binnen de dijk-ringen is toegenomen. Daarnaast is op de lange termijn, naastde maatregelen van Ruimte voor de Rivier, veel extra ruimtenodig. Het uitnutten van de mogelijkheden in het bestaande 22buitendijkse gebied en het voortbouwen op bekende strate-gien bieden op termijn onvoldoende ruimte voor water.Innovaties zijn nodig, maar tegen welke achtergrond? 21. 23 22. Perspectief: geef de samenleving haar rivierengebied terug!Veiligheid is te veel het domein geworden van de overheid ente weinig van de burger. Het veiligheidsdenken in een samen-leving is altijd gerelateerd aan een aanwezige rele (tijdelijke)dreiging. Wanneer die dreiging niet meer zichtbaar is, ver-dwijnt het gevoel van noodzaak te investeren in veiligheids-maatregelen. De volgende stap in het veiligheidsdenken kan daarom alleen 24gezet worden wanneer nadrukkelijk wordt nagedacht over desociaal-culturele verankering. Het hoogwaterbewustzijn vande inwoners van het rivierengebied moet hoog op de agendastaan. Het is tijd voor een herbezinning op de rol van de over-heid als rivierbeheerder. Niet langer kan de overheid volstaanmet het opleggen van beperkingen. Er moet meer ruimte komenvoor de eigen verantwoordelijkheid van de gebruikers. Geef desamenleving haar waterkering en uiterwaarden terug! Er zijn nieuwe gebruiksperspectieven voor de dijk en deuiterwaarden nodig. In het toekomstige rivierengebied zijn nuten schoonheid onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mens enrivier worden opnieuw met elkaar verzoend met als resultaat: Nederland in enkele jaren als veiligste n mooiste delta vande wereld 23. 25 Nederland als delta 24. Waterveiligheid 21e eeuw: kans n gevolgMiddels het project Waterveiligheid 21e eeuw verkent hetministerie van Verkeer en Waterstaat of het huidige bescher-mingsbeleid tegen overstromingen en de wettelijke veranke-ring hiervan nog adequaat zijn. Van verschillende alterna-tieven worden de maatschappelijke, nancile en juridischeconsequenties bepaald. De doelstelling is om te komen tot eengeactualiseerd beschermingsbeleid tegen overstromingen, 26waarin nieuwe kennis en inzichten centraal staan. Eenbelangrijk thema is de veiligheidsketen. Deze kent vijf fasen: pro-actie preventie preparatie respons nazorg Het overstromingsrisico is te omschrijven als de overstro-mingskans x het gevolg. Op dit moment is het veiligheidsden-ken in Nederland sterk gericht op preventie, het beperkenvan de overstromingskans. In Waterveiligheid 21e eeuw wordtonderzocht hoe elke fase in de veiligheidsketen kan bijdragenaan het beperken van het overstromingsrisico. Het verkleinenvan de gevolgschade komt daarbij veel nadrukkelijker in beeld. 25. pro- reactie pro- reactie preventiepreparatierespons nazorg27 26. HoogwaterverzekeringOp basis van de rapportage van Veiligheid Nederland in Kaartis een top 53 gemaakt van alle dijkringen in NL. Hierbij isde overschrijdingskans vermenigvuldigd met de maximaleschade die kan optreden. Eigenlijk is dit een hoogwaterverze-keringspremie die ieder jaar apart moet worden gelegd! Alswe dit bedrag delen door het aantal huishoudens krijgen wede jaarlijkse hoogwaterverzekeringspremie. Maar natuurlijk 28kan deze premie ook worden gebruikt om te investeren in eengrotere veiligheid tegen overstromingen! 27. Overstromingsverzekeringspremie 2010 per huishouden of kiezen we voorInvesteringspremie 2010 per huishouden 29 28. Innovatie 29. 32 30. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van concrete ideen, plannen en (gerealiseerde) projecten waarin op innovatieve wijze gepoogd is de mens en het water opnieuw met elkaar te verzoenen. De voorbeelden hebben voor het grootste deel betrekking op het rivierengebied. Ideen van elders die perspectiefrijk lijken voor het rivierengebied zijn ook opgeno- men. Dat geldt ook voor buitenlandse voorbeelden. Het begrip innovatie is ruim opgevat. Het gaat niet alleen om nieuwe ideen en technieken, maar ook om herontdekte 33strategien die in onbruik zijn geraakt of nu gewoon niet meer toegepast worden als gevolg van de nu gangbare praktijk van rivierbeheer.Twee groepen De ideen, plannen en projecten in dit hoofdstuk zijn ingedeeld in twee groepen:A. Geef de samenleving haar rivierengebied terugB. Herbezinning op de dijkring 31. A. Leven met water Groep ADe uiterwaarden en de waterkering worden steeds meer hetterrein van de rivierbeheerder. Natuurontwikkeling vervangthet agrarische gebruik steeds vaker. Het beheer komt inhanden van enkele grote organisaties (Staatsbosbeheer/Natuurmonumenten). De ecologische kwaliteit neemt toe,maar de gebieden worden ook anoniemer voor de bewonersvan het rivierengebied. De moderne dijk is vrij van bebouwing 34en beplanting. Andere vormen van gebruik zijn binnen dehuidige beleidsruimte onmogelijk. Een omslag naar een meer-voudig gebruik is nu gewenst.In groep A worden meerdere strategien voor het(mede)gebruik in en rond een dynamisch riviermilieu beschre-ven. De lagere overheden en inwoners kunnen als initiatoroptreden voor ontwikkeling van een mooie en veilige woon-,werk-, en leefomgeving. Het motto is: geef de samenlevinghaar rivierengebied terug!De volgende strategien worden onderscheiden: meervoudige dijk hoog en droog meebewegen accepteren en anticiperen exibel (en snel) in de uiterwaarden 32. Nee, tenzij Geef de samenleving 35 haar rivierengebied terugJa, mits 33. B. Alternatieven voor de dijkringNederland is opgebouwd uit 53 dijkringen. Omdat het risicobinnen de dijkringen (door de groei van de bevolking en deinvesteringen) is toegenomen, is het tijd voor een herbezin-ning. In deze groep worden een aantal alternatieven voor dehuidige dijkringen gepresenteerd. Het gaat om plannings-concepten op het hogere schaalniveau waarvoor de overheidverantwoordelijk is. De volgende twee strategien worden 36 onderscheiden: van dijk naar netwerk van dijk naar superdijkGroep B 34. elk een eigen dijkring 37 gemeenschappelijke dijkring Herbezinning op de dijkring van dijk naar superdijk van dijk naar netwerk 35. Categorien A 38Meervoudige dijk Hoog en droog Meebewegen Accepteren enanticiperen 36. B39 Snel en exibel in Van dijk naar Van dijk naar superdijk de uiterwaardennetwerk 37. 40 38. Als gevolg van de dijkverzwaringen is de dijk de afge- lopen 50 jaar steeds monofunctioneler geworden. Wie opnieuw aan en op de dijk wil bouwen stuit op grote be- perkingen. Datzelfde geldt voor andere vormen van me- degebruik en de aanleg van beplantingen. De dijk is het exclusieve domein van de waterbeheerder geworden.41 De meervoudige dijk Met een uitgekiend ontwerp moet meer mogelijk zijn. De waterkering kan immers het hoogste, veiligste en mooiste woonmilieu in het rivie- rengebied zijn. Motto: geef de samenleving letterlijk haar zicht op het rivierengebied terug! 39. Demeervoudige 42dijk Referentiebeelden 40. 43 Dijk Durgerdam 41. 44Dijkwoning 42. 45 Overzicht van dijkwoningen 43. 46Gartenreich - dijk als plek met bankjes en follies 44. 47 Gartenreich - dijk als esthetisch object 45. 48Bergsche Maas 46. 49 Bergsche Maas 47. 50 48. De meervoudige dijk51 Projecten 49. Ontwerper : Jan Dirk van Duijvenbode, Richard Kuijpers, 2006Plaats : -Status : concept 52De glazen dijkDe gekende dijk van klei en zand wordt vervangen door een doorzichtigdijklichaam.Hierdoor verandert de monofunctionaliteit (waterkeren) van de dijk naareen multifunctioneel object. In de dijk is er onder andere plaats voorrecreatie, aquateelt en bedrijvigheid. Vanuit de dijk heeft men spectaculairuitzicht op /in het water. 50. 53 51. Ontwerper : Ab Hans, 2004Plaats : Ooijpolder, NederlandStatus : planstudie 54Wonen in WaterlandIn het project wonen in [water]land wordt een voorstel gedaan voor de inrich-ting van een leefbaar noodoverloopgebied. In de rapporten van de commissieLuteijn wordt verwacht dat noodoverloopgebieden eens in de 1250 jaar onderwater zullen worden gezet. Een ongrijpbare periode waarop moeilijk ruimte-lijk beleid kan worden gemaakt.Voorkomen moet worden dat de door ringdijken beschermde dorpskernen ge-isoleerde eilandjes in verder uitgestorven polders worden. Het plan is gerichtop de toekomst van het grondgebruik in de Ooijpolder als overloopgebied enintroduceert daarom een nieuw type gebouw.De basis wordt gevormd door een modulair skelet dat dermate duurzaam,functioneel en exibel is, dat het als drager van alle vervangingsnieuwbouwkan dienen en minstens 1250 jaar zal bestaan. De invulling van het skelet zalmede afhankelijk zijn van de mogelijkheden van de aanwezige natuur en zijngebruikers. Een invulling als agrarisch bedrijfsgebouw is mogelijk. Het skeletzal verschillende malen afsterven, waarna opnieuw kolonisatie zal plaats-vinden. Het skelet symboliseert niet alleen het einde, maar ook het begin; het houdthet lichaam bij elkaar 52. 55 53. Ontwerper : Wingender Hovenier Architecten, Jan Peter Wingender, Joost Hovenier, 1996Plaats : Nieuwaal, NederlandStatus : planstudie 56Aan de dijk gezetHet huis is hoog aan de dijk geplaatst en wordt rechtstreeks vanaf de dijkontsloten. Hierdoor worden ingrepen in het dijkproel, waar al veel afrittenen aanbermingen aanwezig zijn, tot een minimum beperkt.Het bestaande ritme van uitzicht tussen de huizen door, over het achterland,wordt door de naar voren geschoven positie van het huis gecontinueerd. Het hoofdvolume bestaat uit een lange en smalle, eenvoudige betonnen doos.Doordat de hoofdentree zich op de middelste verdieping bevindt, heeft hethuis een exibele indeling. 54. 57 55. 58 56. De terp is ht symbool van de individuele verant- woordelijkheid bij hoogwaterbescherming. Na de ont- wikkeling van de dijken vanaf de late Middeleeuwen is de terp als bewoningsstrategie in onbruik geraakt. In het kader van de verzoening van mens en water verdient de terp een nieuwe kans. 59 Hoog en droog Bovendien kan grond die vrijkomt als gevolg van graafwerkzaamheden elders in de uiterwaarden in de vorm van een terp een herbestemming vinden. Laat het water maar komen, niets is veiliger dan je eigen terp! 57. Hoog en droog 60 Referentiebeelden 58. 61 Een zwerm terpen in de IJsselvallei 59. 62Terpen 60. 63 Terpen 61. 64Le Mont Saint Michel 62. 65 Slot Loevestein 63. 66Scheveningen 64. 67 Strandhuis op palen 65. 68 66. 69 Wonen in de rivierbedding - Dhaka Bangladesh 67. 70 68. Hoog endroogProjecten71 69. 72Het aluminium bos - Ontwerper: Architectenbureau Micha de Haas 70. 73 Het aluminium bos - Ontwerper: Architectenbureau Micha de Haas 71. Ontwerper : NEXT architects i.s.m. INNOVADERS, 2005Plaats : Lingewaard in de Waalsprong, NederlandStatus : WINN ideenwedstrijd 74Hoog DoornenburgHoog Doornenburg betreft het voorstel voor een nieuw type woonwijkbestaande uit een serie van 10 baggerterpen. De essentie van het planbestaat uit twee paradigma-shifts:- We bouwen onze woningen niet langer binnen de dijken maar schuiven de dijken onder de woningen!- De terp is geen natuurlijk maar een bouwkundig element. De betonnen bak is de fundering voor de woningen. De woonterpen krijgen door hun betonnen hoogte een kasteelachtig karakter; ze rijzen majestueus op uit het open landschap. 72. 75 73. Ontwerper : ucxarchitects, 2005Plaats : NederlandStatus : WINN ideenwedstrijd 76Dutch Highlands Dutch highlands combineert twee uitdagingen: het geven van een bestem- ming aan de bagger die uit onze waterwegen komt en het treffen van extra maatregelen om de bescherming tegen water blijvend te garanderen. Het plan stelt voor Nederland te voorzien van een reeks verschillende terpen, vari- rend in grootte, maat, functie en reagerend op de omgeving. Door deze diverse identiteiten fungeren ze als landmarks. Ze accentueren de diverse soorten landschappen die Nederland rijk is en benadrukken daarmee de differenti- atie. 74. 77 75. 78 76. Meebewegen betekent leven met water op ultieme wijze. Er lijkt sprake van een contradictie: wie zich aanpast aan het waterpeil maakt zich er in feite onafhankelijk van. Opvallend genoeg zijn er in Nederland nauwelijks voorbeelden van grootschalige woonvormen in een dynamisch watermilieu. 79 Meebewegen De aanleg van collectieve toegangswegen en steigers is waarschijnlijk een grote opgave. Maar de buiten- landse voorbeelden laten een wenkend perspectief zien. Een bijkomend voordeel is dat er geen aan- spraak wordt gedaan op het waterbergingsvolume in het rivierbed. 77. 80Meebewegen Referentiebeelden 78. 81 79. 82Ark van Noach: De drijvende redding van de samenleving 80. 83 Johan Huibers: De nieuwe ark van Noach 81. 84Meebewegen met de getijden landungsbruecken Hamburg 82. 85 Meebewegen met de getijden landungsbruecken Hamburg 83. 86 84. MeebewegenProjecten 87 85. Ontwerper : Architectuurstudio Herman Hertzberger, 1998-2005Plaats : Middelburg, NederlandStatus : uitgevoerd plan 88WaterwoningDe waterwoningen die Architectuurstudio Herman Hertzberger ontwierphebben een compacte enigszins cilindrische vorm. Het eerste ontwerp dateertuit 1986 en is sindsdien verder ontwikkeld. Voor de gemeente Middelburg heeftdit geresulteerd in een drijvende en vrij indeelbare watervilla.Op het water wonen betekent vrijheid en onafhankelijkheid. Je kunt je huisaltijd verplaatsen en zelf bijdraaien, zodat je invloed hebt op je uitzicht, ophoe het zonlicht naar binnen schijnt en op de gunstige energiebalans. 86. 89 Kies zelf je uitzicht 87. Ontwerper : Dura VermeerPlaats : NederlandStatus : uitgewerkt concept 90Drijvende kassen De Drijvende Kas staat voor een volledig nieuwe kijk op glastuinbouw. Een vorm van glastuinbouw die anticipeert op toekomstige ontwikkelingen in Nederland op het gebied van ruimtelijke ordening. Ontwikkelingen waar meervoudig ruimtegebruik, waterberging, glastuinbouw en wellicht recreatie en wonen een dominante rol zullen gaan spelen. De innovativiteit van de Drijvende Kas is onder andere gelegen in: - het drijichaam (speciaal ontwikkeld voor gebruik in grote waterop- pervlakten) met een gentegreerd gebruik van zoveel mogelijk relevante bedrijfsfuncties - een exibele kas, die het mogelijk maakt afhankelijk van de behoefte het bedrijfsareaal te vergroten, te verkleinen of zelfs te verplaatsen - een aanzienlijk lager energieverbruik - het creren van waterberging in (toekomstige) glastuinbouwgebieden 88. 91 89. Ontwerper : MG architecten, Tom Mossel, Esther Gongazazel Aurignac, Bert Fraza, 2000Plaats : NederlandStatus : Ambisch wonen ideenwedstrijd 92Wetland De woningen voor polders (met een vast grondwaterpeil), uiterwaarden (die twee keer per jaar overstromen) en kreken (die dagelijks onder water komen te staan) hebben geen van alle paalfundering nodig. De infrastructuur be- staat uit grasbanen, wegen van stelconplaat en drijvende steigers. Omdat het water niet wordt bevochten maar omarmd, zijn nieuwe woningtypen en verkavelingen mogelijk. Een deel van de woningen is drijvend: ze draaien, afhankelijk van de wind en de stroming, rond de meerpaal waaraan ze zijn vastgelegd. De woningen zuiveren hun eigen water via het dak en de gevels. 90. 93 91. Ontwerper : DN Urbland, 2006Plaats : RivierengebiedStatus : prijsvraag Kribben van de Toekomst 94Jack the KribberDe kribben zijn beeldbepalende elementen in ons rivierenlandschap, tochworden zij veronachtzaamd. Het is gestolde techniek die noch op mens nochop dier veel aantrekkingskracht uitoefent.Jack the Kribber stelt hiertegenover een innovatief kribontwerp, waarmeeverscheidene doelstellingen gehaald worden.De rivierkundige doelstellingen zijn gericht op rivierregime, begrenzing vande vaargeul bij laagwater en het verlagen van de weerstand bij hoogwater.Daarnaast zijn er ook ontwerpdoelstellingen: het leveren van een bijdrageaan de verhoging van de veiligheid en de identiteit van de rivier en het cre-ren van meerwaarden voor de beleving, de bezoeker en de natuur. Het innova-tieve ontwerp bestaat uit een afbuiging van de kribkop, een verbrede kribwor-tel, een lichte taludverauwing aan de kribkop en enkele verlagingen in hetkriblichaam. Inkrimpbare modules tussen de verlagingen zijn een optionelemogelijkheid om nog meer veiligheid te bereiken op plekken waar dat noodza-kelijk is. De gebogen vorm en de reeks eilanden die in het kribconcept wordenvoorgesteld, leiden tot een sierlijke oplossing. Het grootste gedeelte van denieuwe krib wordt uit standaardmaterialen opgebouwd, waardoor hergebruikvan de materialen in de huidige kribben mogelijk is. 92. Afbuiging kribkop Verankering 95 Taludverauwing Overlaten 93. 96 94. Het watersysteem verdeelt Nederland in veilig (binnendijks) en onveilig (buitendijks) gebied. De tussencategorie bestaat, met uitzondering van een aantal rivierkades, eigenlijk niet. De gemiddelde Nederlander weet daardoor niet meer wat het betekent je tijdelijk aan te moeten passen aan het water. In Veneti bijvoorbeeld is dat wel anders. 97 Accepteren en anticiperen Op de begane grond ligt natuurlijk geen parket. En de vlonders en de laarzen staan klaar. Bij hoogwater gaat het dagelijkse leven gewoon door. 95. Accepteren enanticiperen 98 Referentiebeelden 96. 99 De laarzen staan al klaar 97. 100 Vloedschuren 98. Elektriciteitskabels boven hoogwaterniveau natuurstenen lambrisering beschermt huis tegen hoogwater 101Het leven gaat gewoon zijn gangetje 99. 102 Mensen helpen elkaar 100. 103 Plaatsen van vloedschotten in Dordrecht 101. 104 102. 105 103. 106 104. Accepteren en anticiperen Projecten 107 105. Ontwerper : Kees Christiaanse (leider stedenbouwkunig plan), diverse architecten Plaats : Hamburg, Duitsland Status : uitgevoerd plan 108 Hafencity Hafencity omvat de transformatie van een verlaten havengebied naar een nieuw bruisend stedelijk gebied met als doel de ligging van de stad aan het water te versterken. Doordat het eiland buitendijks gelegen is, wordt er op een vernieuwende manier met niveaus en ontsluitingen omgegaan. Vloeddeuren beschermen de gebouwen tegen hoogwater. Hoger gelegen vluchtroutes ontsluiten het gebied bij hoogwater. 106. 109 107. 110 Vloeddeuren Vluchtroutes Hamburg 108. 111 109. Ontwerper : Keihin Work Ofce, Kanto Regional Development Bureau, MLIT Plaats : Yokohama, Japan Status : uitgevoerd plan 112 Tsurumi river Multipurpose retarding basinHet stroomgebied van de Tsurumi rivier is de afgelopen 50 jaar voor 85% verstedelijkt en verhard. Om bij extreem hoge waterstanden lager gelegen ge- bieden te beschermen tegen overstroming is er een retentiebekken aangelegd dat maximaal 3,9 miljoen kubieke meter water kan vasthouden. In normale omstandigheden doet het dienst als recreatie- en natuurgebied. Centraal in het retentiegebied ligt het grootste sportstadion van Japan. Dit stadion is op 5 meter hoge pijlers gebouwd en kan in geval van nood in 15 minuten ontruimd worden. De belangrijkste aan- en afvoerwegen liggen ook op hoogwatervrije niveaus. Er is veel aandacht besteed aan het communiceren van de beteke- nis en de werking van het gebied. Zo kan men informatie verkrijgen via eigen mobiele telefoon of internet. Langs de rivier staan cameras opgesteld om informatie door te kunnen geven. 110. 113 111. Ontwerper : Ronald Rietveld, 2002 Plaats : Over-Betuwe, regio Nijmegen, Nederland Status : planstudie 114 Deltawerken 2.0 Van dijk naar linieparkOm dreigende piekafvoeren van de Rijn en Waal op te vangen stelt Deltawerken 2.0 voor een bypass te maken in het stadslandschap tussen Arnhem en Nijmegen. De waterkerende dijk van deze groene rivier is een 42 km lang landschapspark en vormt met 50.000 iepen de monumentale omlijsting van een indrukwekkend grote leegte van 3.000 ha. Het dijkpark is de nieuwe voorkant voor de stedelijke ontwikkelingen in de Over-Betuwse regio. 112. 115 113. Ontwerper : Pascalle Hannetel, 1993 Plaats : Le Pecq nabij Saint Germain en Laye Status : uitgevoerd plan 116 Park CorbireHet park Corbire is gemaakt op het alluviale land langs de Seine. Met hoog-water overstroomt de rivier de lager gelegen delen van het park. Hierdoorkomen de inwoners van Le Pecq in contact met het water zonder vrees tehebben voor overstromingen.Het contrast hoog laag bepaalt het karakter van het park. Hoog bestaat uitstrakke lijnen zoals een boulevard en bomenrijen. De lagere gedeeltes krijgeneen landschappelijk, losser karakter 114. 117 115. Ontwerper : Pascale Hannetel, Anouk Debarre, 1987 Plaats : Les Ponceaux, route de Sarg Status : Uitgevoerd plan 118 Petit Gironde De behoefte aan retentiebekkens voor de buitenwijken van Le Mans heeft ge- leid tot een openbaar park. Dit is opgedeeld in vier zones verbonden door een watergeul. Samen kunnen ze 35.000 m3 bergen. Bij hoogwater stroomt het wa- ter stapsgewijs in het park. Als eerste in het laagst gelegen bekken, wanneer dit vol is stroomt het over naar het tweede bekken. De inrichting van de bek- kens is gent op de frequentie van overstroming. In de laagst gelegen zone, die het meest overstroomt, beperkt de ontwerper de beplanting tot eilandjes. 116. 119 117. Ontwerper : Vista landscape and urban design, 2004 Plaats : Deventer, Nederland Status : planstudie 120 Bypass Deventer Het motto van de twee voorgestelde modellen Tuinen van de stad zijn genspireerd op historisch geograsch onderzoek van de stad Deventer (Hanzestad). Het eerste model, rivierpark Deventer-Twello, is vormgegeven als een compact residentieel parklandschap. De bypass is relatief smal gehouden en de bebouwing concentreert zich op het centrale eiland. Het stroomruggenlandschap, het tweede model, heeft een natuurlijk ri- vierlandschap als karakter. In de brede bypass bevinden zich verspreide stroomruggen waarop de bebouwing staat. De stroomruggen zijn gent op reeds bestaande hoogteverschillen. 118. 121 119. Ontwerper : Rijkswaterstaat bureau Noordwaard, 2004 Plaats : Brabantse Biesbosch, Nederland Status : planstudie 122 Noordwaard De Noordwaard is in de Planologische Kern Beslissing Ruimte voor de Rivier aangewezen als een van de locaties waar ingrijpende maatregelen ruimte zullen maken voor de rivier. Hier zal de dijk verlaagd worden en het rivier- water zal bij hoogwater via de polder de Noordwaard worden afgevoerd richting het Hollandsch diep. Samen met de huidige bewoners wordt gezocht naar de mogelijkheden om in het gebied te kunnen blijven wonen. De hoogteligging van de bestaande huizen (veelal van oorsprong reeds op terpen) en de mogelijkheden om bij overstroming te kunnen evacueren spelen hierbij een belangrijke rol. 120. Evacuatieroutes als onderdeel van het ontwerp123 Verschillende opties om te blijven wonen worden onderzocht Mogelijke nieuwe situatie onder normale omstandigheden 121. Ontwerper : - Plaats : rivierpark aan de rivier de Yangtse, Wuhan, China Status : uitgevoerd plan 124 Park WuhanNa de bijna-overstroming van de stad in 1998 is het rivierfront van Wuhangrondig aangepakt. Een nieuwe waterkering is gecombineerd met een stads-park dat Wuhan een nieuw gezicht geeft naar de rivier. Het buitendijkse parkheeft twee niveaus. Het laagste niveau wordt regelmatig overstroomd bijhoogwater. Dit deel is opgebouwd uit robuuste materialen en beplanting, dieeen overstroming kunnen doorstaan.Het hogerliggende deel overstroomt zelden (minder dan eens in de 50 jaar),is veel jner en minder robuust qua inrichting, materiaal en beplanting. Naoverstroming zal dit deel heringericht moeten worden. 122. 125 Gelaagd park Wuhan 123. 126 124. Het Nederlandse uiterwaardengebied is permanent ingericht voor een hoogwatersituatie die maar af en toe voorkomt: enkele dagen per jaar, 1 keer per 10 jaar of soms zelfs maar 1 keer per honderd jaar. Gezien de ruimtedruk zijn monofunctionele bestemmingen moeilijk vol te houden. En dat hoeft ook niet. Het is goed mogelijk om bij lage waterstanden tijdelijk an- dere vormen van gebruik toe te laten. 127 Snel en exibel in de uiterwaarden Voorbeelden van tijdelijk gebruik elders zijn: de strandtenten langs de kust of het zomerstrand langs de Seine in Parijs. Stijgt het waterpeil, dan wordt er snel plaats voor het water gemaakt. 125. Snel en exibel in de uiterwaarden 128Referentiebeelden 126. 129 Tijdelijk plezier strandhuisjes, Vlissingen 127. 130 Tijdelijk strand aan de Seine 128. 131 Verplaatsbaar wonen 129. 132 Uiterwaarden als festivalweide, Rio Besos Barcelona 130. 133 Containerwoningen 131. 134 Containerwoningen, Luc Deleu 132. 135 133. 136 134. Snel en exibel in de uiterwaardenProjecten137 135. Ontwerper : Martijn Schoots, 2000 Plaats : Tiel, Nederland Status : inzending prijsvraag Breng Tiel naar de Waal 138 Breng Tiel naar de WaalIn de Waal bij Tiel ligt een eiland. Op het eiland wordt samengeleefd met hetwater. Wanneer het water in het voorjaar zakt, vallen delen van het eilanddroog en kunnen de containers met behulp van een kraan worden verplaatst.De containers herbergen functies als een kiosk, een winkel, een caf of eenhotel. In de loop van het jaar komt steeds meer land vrij, zomers is het heleeiland in gebruik totdat het weer winter wordt. Dan worden alle containersingepakt en opgestapeld op het hoogst gelegen deel. Het eiland verandert methet zakken van het rivierwater van vorm en functie. 136. 139 juni t/m oktobermei en juni november t/m januari, april februari en maart 137. Ontwerper : Martijn Schoots, 2000 Plaats : Gouda, Nederland Status : inzending voor de prijsvraag Ambisch wonen 140 Tuinieren in de uiterwaarden Met behulp van een kraan en enkele containers kan de tuinder het hele jaar door in de uiterwaarden tuinieren. s Winters stapelt hij de containers tot een toren, bovenop de container met boerenkool en spruitjes. In het voorjaar zakt het water en installeert de tuinder zijn kweekkas zodat hij later in het voorjaar de stekjes kan uitpoten in de volle uiterwaardengrond. Wanneer de rivier binnen de zomerdijken stroomt, plaatst de tuinder al zijn containers in de uiterwaarden. In deze periode moet hij zoveel mogelijk eten produceren. De schaapjes grazen in de uiterwaarden. 138. 142 139. Met opschalen van de waterbeheersingsgebieden zijn de polderdijken in het rivierengebied ontman- teld. Ze zijn immers overbodig geworden. Hoewel, overbodig? Mocht ergens de dijk het begeven, dan krijgt een groot gebied met de gevolgen te maken. Compartimentering verdient opnieuw aandacht om de gevolgschade bij dijkdoorbraak te beperken.143 Van dijk naar netwerk Het voorbeeld is een opblaasboot of een luchtbed met meerdere luchtkamers. De grond die vrijkomt als gevolg van graafwerkzaamheden elders in de uiterwaarden kan in de vorm van een compartimen- teringsdijk een herbestemming vinden. Er ontstaat een nieuw landschappelijk netwerk met diverse mo- gelijkheden voor gebruik. 140. Van dijk naar netwerk 144Referentiebeelden 141. 145 Principe 142. 146ABGaat de ene kant lek dan is de andere nog steeds heel 143. ijk ADe lingsd 147 BDelingsdijk in Schouwenduivenland 144. 148 145. Van dijk naar netwerkProjecten149 146. Ontwerper : Alterra, Dura Vermeer, Robbert de Koning en DIN-architecten Plaats : Rivierengebied, Nederland Status : ideenwedstrijd terpen van baggerspecie 150 Watervast Watervast is een idee om de risicos van overstromingen te beperken en tegelijkertijd ruimte te bieden aan nieuwe ontwikkelingen in het landschap. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van vrijkomende baggerspecie bij uitvoering van maatregelen in het kader van Ruimte voor de Rivier.Door lage compartimenteringsdijken aan te leggen zal het rivierengebied bij calamiteiten langzamer volstromen. Dit levert een belangrijke bijdrage aan de veiligheid van het gebied. De kaden kunnen door lokale overheden en burgers naar eigen wens worden ingericht. Bijvoorbeeld met nieuwe kade- woningen, etspaden of andere recreatievoorzieningen. Op die manier zal de betrokkenheid bij het gebied sterk worden vergroot. Dit is vooral belangrijk omdat mensen in het rivierengebied moeten beseffen dat zij in een gebied wonen dat een kans heeft om te overstromen. 147. 151 148. 152 149. De dijk vormt de dunne scheidslijn tussen buiten- dijks (onveilig) en binnendijks (veilig) gebied.Van dijk naar superdijk153Hoewel aan de normen voldaan wordt, is de vraag of deze enkelvoudige strategie op termijn nog ge- wenst is. De veiligheid van een auto is bijvoorbeeld gebaseerd op meerdere samenhangende systemen: gordel+kreukelzone+airbags. Een ander voorbeeld is de dubbelwandige mammoettanker. Wat als we deze benadering toepassen op de dijk? Een pleidooi voor de superdijk. 150. 154 Van dijk naar superdijkReferentiebeelden 151. 155 Principe 152. 156A BDubbelwandige tanker 153. veiligheidsgordel 157 kreukelzone airbag ++ = maximale veiligheidVeiligheidszones in auto 154. 158 155. Van dijk naar superdijk159Projecten 156. Ontwerper : Vof. The Dutch Mountain i.s.m FUGRO Plaats : Rivierengebied, Nederland Status : ideenwedstrijd terpen van baggerspecie 160 DijkterpenDroge baggerspecie wordt ingezet voor de bouw van zogenoemde dijk-terpen.Samen met de tussengelegen dijkdelen vormen ze een nieuwe calamiteiten-dijk die achter de huidige dijk wordt aangelegd. Er ontstaat als het ware eendubbele dijk die extra bescherming biedt tegen hoogwater. Tussen de beidedijken is ruimte voor nieuwe natuur. In tegenstelling tot het reguliere uiter-waardengebied mag hier rijke opgaande beplanting tot ontwikkeling komen.De dijkterpen vormen een geschikt vestigingsmilieu voor kleine buurtschap-pen met een uniek uitzicht. 157. 161 158. Ontwerper : Jan Dirk van Duijvenbode Plaats : Nederland Status : concept 162 Klimaatdijk Nederland wordt nu beschermd door zomerdijken en winterdijken. Is de volgende stap niet een klimaatdijk? Deze kan buitendijks worden gelegd maar ook binnendijks, bijvoorbeeld parallel aan bestaande infrastructuur. De hoe- veelheid grond die bij het project Ruimte voor de Rivier vrijkomt is qua orde van grootte vergelijkbaar. De bestaande winterdijk blijft in gebruik voor ge- motoriseerd verkeer. De klimaatdijk kan voor allerlei nieuwe functies worden gebruikt. Voordelen van de aanleg van de klimaatdijk zijn: - Geen aanleg van noodoverloopgebieden. - Anticiperen op een hogere maatgevende afvoer. - Kans om nieuwe ruimtelijke kwaliteit te creren. - Meer verkeersveiligheid voor omwonenden. - Meer veiligheid voor weinig extra investeringen. 159. 163 160. Ontwerper : Europees project Com Coast Plaats : Noordzee oeverstaten Status : uitgewerkt concept 164 Com Coast De Nederlanders zijn van plan om in hun land te blijven wonen. Dat kun je wel zeggen en dat is ook zo als de zeespiegel verder omhoog komt maar moet het beeld dat we hebben van de kust in de toekomst van n verhoogde en ver- sterkte dijk of duin niet worden herzien? Het land voor de dijk kan worden aangevuld en verzwaard. Of - zoals hier op de afbeelding - kan er achter de dijk nog een dijk worden aangelegd terwijl de oude dijk gewoon blijft liggen, al dan niet met openingen er in. De overgang van zee naar land blijft een barrire waar de golven bij storm- vloed per s niet langs komen. Die overgang wordt hier alleen een gebied in plaats van n lijnelement. Een strook die van groot belang kan zijn voor natuur en recreatie. Een aantrekkelijke kust voor zijn bewoners en veel meer dan voorheen een trekpleister voor bezoekers. 161. 165 162. Integraleprojecten 163. 168 164. Inleiding integrale projecten In dit hoofdstuk wordt stil gestaan bij de recente ontwikkelingen van 2006-2007. Twee integrale projecten worden toegelicht: Experimenteren Met Aangepast Bouwen (EMAB) en Inspiratieatlas Waalweelde. Deze projecten hanteren beide (combinaties van) de verschil- lende hoogwaterstrategien die zijn toegelicht in voorgaand hoofdstauk. 169 A. EMAB locaties Het door VROM en Verkeer en Waterstaat gelanceerde project EMAB is op de meeste van de 15 locaties opgepakt. Hoe vernieuwend en inspirerend zijn de projecten? Vanuit innovatie is het tijd voor een overzicht en tussenstand!B. Inspiratieatlas Waalweelde Het project Waalweelde is van start gegaan met het uitbrengen van een inspiratieatlas. Hierin worden aansprekende voorbeel- den gepresenteerd waarin op een innovatieve manier hoog- watermaatregelen worden gekoppeld aan strategien ter verbe- tering van de ruimtelijke kwaliteit. 165. 170 166. A. EMAB projecten 171De EMAB locaties zijn door de Ministeries van VROM en V&W in overleg met deprovincies vastgesteld om een ontwikkelingsimpuls te geven aan gewensteeconomische en ruimtelijke ontwikkelingen in buitendijkse gebieden van degrote rivieren. Het gaat om een limitatieve lijst van 15 locaties in buitendijksgebied die van verbod op buitendijkse ontwikkeling uitgezonderd worden.Hier kan gexperimenteerd worden met technische innovaties om te zoekennaar bebouwing die bestand is tegen water, en geen belemmering vormtvoor de loop van de rivier en waterkeringen. Het uitgangspunt vormt Meerkwaliteit en meer ruimte. De experimenten met aangepast bouwen liependaarmee vooruit op de evaluatie van de Beleidslijn Ruimte voor de Rivier ende aanpassing van de Beleidslijn om onder voorwaarden meer mogelijkhedenvoor ruimtelijke ontwikkeling in het rivierbed toe te staan, waar dat onder deBeleidslijn Ruimte voor de Rivier niet mogelijk was. Inmiddels is de beleids-lijn herzien en is de nieuwe beleidslijn grote rivieren van kracht. 167. De 15 locaties1IHC-terrein Krimpen aan de Lek, gemeente Nederlek2Voormalig steenfabrieksterrein Vuren, gemeente Lingewaal3Waalfront Zaltbommel, gemeente Zaltbommel 1724Zandmeren Kerkdriel, gemeente Maasdriel5Lithse Ham, gemeente Lith6Recreatiegebied De Gouden Ham Maasbommel, gemeente West Maas en Waal7Stadsfront Tiel, gemeente Tiel8Steenfabriek De Plasserwaard Wageningen, gemeente Wageningen9Stadsblokken Meinerswijk Arnhem, gemeente Arnhem10 Steenfabriek De Koppenwaard Angerlo, gemeente Zevenaar11 Steenfabriek De Bunswaard Beuningen, gemeente Beuningen12 Koniginnedijk Grave, gemeente Grave13 Recreatiegebied t Leuken, gemeente Bergen14 Uitplaatsing glastuinbouw Hout-Blerick/Baarlo, gemeenten Venlo en Maasbree15 Maasplassen, gemeenten Thorn, Heel, Haelen, Roggel en Neer, Swalmen, Roermond en Maasbracht 168. 173 169. 174Projecttypering Om een neutraal en helder beeld te scheppen van de stand van zaken van de EMAB projecten is een projecttypering opgesteld. De werkwijze is als volgt: 1. Plantypering Gaat het om een integraal plan of wordt enkel woningbouw toegepast? Wordt de EMAB locatie in een groter geheel gekaderd (contextueel) of vat men het op als eiland (locatiegebonden)? Aangezien het uitwerkingsniveau heel uiteenlopend is bij de 15 locaties, onderscheiden we drie niveaus: visie of concept, masterplan, inrichtings- voorstel. 170. 2. Inhoudelijke toetsing De inhoudelijke toetsing gebeurt aan de hand van vier aspecten. - Bijdrage aan de waterstandsverlaging of rivierstrategie. - Techniek en veiligheid, bouwstrategie, worden er aangepaste bouwvormen toegepast? - Architectonische aspecten, is er een bewuste koppeling tussen de opgave en de plek? Welke impact heeft het voorgestelde plan in zijn omgeving. - Procesinrichting, zijn er in het project nog innovatieve samenwerkingen aangegaan?175De aangereikte oplossingen per aspect kunnen in twee groepen verdeeld worden namelijk: eerder toegepast en innovatief. De referentie voor eerder toegepast of standaardoplossing zijn bijvoorbeeld de drijvende bungalows van Maasbommel, ooit state of the art, maar nu alomgekend en niet vernieuwend meer. Bij innovatie durft men de gebaande paden te verlaten om echt te experimen- teren. Aan de oplossingen wordt een waarde toegekend door ze te quoteren met een -, + of NB. Indien er voor een aspect een interessante oplossing is voorgesteld wordt deze kort toegelicht en gequoteerd met +. De quotatie - wordt toegekend als een bepaald aspect geen oplossing heeft gekregen of als de aangereikte oplossing niet als innovatief bestempeld wordt. Is een aspect nog niet relevant voor de fase waarin het project is, of is over dit aspect niets bekend dan is de quotatie NB.Onderaan bij de projecttypering wordt ook de verwijzing naar het voorgaande hoofdstuk gemaakt. Dit gebeurt door het icoon van de toegepaste categorie op te laten lichten. 171. Gemeente : Nederlek Ontwerper : - Initiatiefnemer : gemeente Nederlek, Dura Vermeer, IHC Onroerend Goed BV, beleggingsmaatschappij Noach BV Status : - 1. IHC-terrein 176 Het IHC-terrein is ruim 9 ha groot en deed tot en met de jaren 60 dienst als scheepswerf. Het naastgelegen stoommolenterrein is circa 2 ha groot. Plan- nen zijn er nu om het terrein integraal te ontwikkelen voor woondoeleinden, recreatie, natuur en mogelijk ook cultuur. Als eerste wil de gemeente door een particulier bureau stedenbouwkundige randvoorwaarden laten opstel- len om zo een goede inpassing in het dorp Krimpen aan de Lek te verzekeren. Er zullen ook gesprekken plaatsvinden met de eigenaar van het naastge- legen stoommolenterrein om ook dit terrein in de planontwikkeling mee te nemen. Projectontwikkelaar Dura Vermeer speelt een belangrijke rol in het project en heeft reeds aangekondigd hun ervaring met bouwen op en aan het water in te zetten om een project van allure neer te zetten. Vooralsnog is er geen informatie beschikbaar gesteld. 172. IHC terrein 177 Locatie IHC terrein 173. Gemeente : Lingewaal Ontwerper : HSRO, Workmatch Initiatiefnemer : - Status : inrichtingsschets, nog niet vastgesteld 2. Voormalig 178Steenfabrieksterrein Het inrichtingsvoorstel voor het steenfabrieksterrein stelt een nieuwe woningbouwontwikkeling met aangepaste bouwvormen voor. Door het vergraven en ophogen van grond ontstaat een waternetwerk waarbij ruimte is voor het aanmeren van boten. De plek ligt contextueel gezien op een interessante locatie, in de nabije omgeving liggen fort Vuren, natuurgebied de Hondswaard, slot Loevestein en de kern van Vuren. De contextuele gegevens komen echter niet terug in het voorstel. Bestuurlijk is er nog geen besluit genomen over het voorgestelde plan. 174. 179 Inrichtingsvoorstel 175. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan+ vergraving maaiveld- waterstandsverlaging+ rivierkundig getoetst Techniek en veiligheid+ drijvend-semidrijvende - 180 woningen + toegangswegen hoogwatervrij + woningen op palen + woonark + woonbootArchitectonische aspecten --ProcesaanpakNB NB 176. 181 Proel bij laagwater Proel bij hoogwater 177. Gemeente : Zaltbommel Ontwerper : BRO, H&S adviseurs Initiatiefnemer : gemeente Zaltbommel Status : visie binnenstad, vastgesteld 3. Waalfront 182De gemeente heeft onlangs de richting voor de uiteindelijk vast te stellen ontwikkelingsvisie op de binnenstad Zaltbommel goedgekeurd. Deze studie is mede opgesteld om de toekomstige positie van de EMAB- locatie t.o.v. de binnenstad te verkennen. Hieruit zijn twee varianten naar voren gekomen, namelijk consolideren of ontwikkelen. De relatie van de locatie met zijn omgeving verschilt per variant. In de variant consolideren ontwikkelt de plek zich als gesoleerde woningbouwlocatie. De variant ontwikkelen zet in om de EMAB-locatie als verlengstuk van de binnenstad te laten fungeren en voegt ook een nieuw programma toe. De keuze van de raad was een combinatie van beide modellen. 178. 183 Variant 1 ontwikkelen 179. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepastInnovatiefBijdrage aanNBNB waterstandsverlaging Techniek en veiligheidNBNB 184 Architectonische aspecten + afhankelijk van model - model ontwikkelen = duidelijke samenhang met de binnenstadProcesinnovatie bottum up:- + interviews + inloopavond bewoners + werksessie actoren + jongeren project + sterk betrekken van bewoners bij het proces 180. 185 Variant 2 consolideren 181. Gemeente : Maasdriel Ontwerper : Groenplanning Maastricht BV Initiatiefnemer : NIBA projecten BV Status : integrale gebiedsvisie, planconcept, vastgesteld inrichtingsvoorstel, MER onderzoek is lopende 4. Zandmeren 186De integrale gebiedsvisie Ruimte voor MAASdriel voor de Maasui- terwaarden en de gemeente Maasdriel heeft als doel om middels een herschikking van functies en een verbetering van de doorstroming van de Maas, stedenbouwkundige, ecologische en recreatief toeristische ontwikkelingen mogelijk te maken. De EMAB-locatie wordt integraal benaderd en in zijn omgeving onderzocht. Deze studie geeft een nadere inkadering van de EMAB-locatie zandmeren Kerkdriel. Het inrichtings- voorstel voor het waterfront van Kerkdriel is hier een uitkomst van. Momenteel is een haalbaarheidsstudie voor de gebiedsontwikkeling lopende. 182. 187 Integrale gebiedsvisie Planconcept Zandmeren 183. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan-+ het maken van waterstandsverlaging hoogwatergeulenen laten mee-stromen van hetplassengebied 188levert eenwaterstandsdalingop van 22cmTechniek en veiligheid+ (semi)drijvende woningen - Architectonische aspecten + ruimtelijke relatie tussen - te ontwikkelen locatie, Maasfront en centrum + re-activering van de Oude MaasProcesinnovatie -+ vroegtijdig afstem-men met overheids-partners+ actieve samenwer-king met RWS, DLG,VROM-Inspectie enprovincie 184. 189 Inrichtingsvoorstel 185. Gemeente : Lith Ontwerper : - Initiatiefnemer : - Status : - 5. Lithse ham 190 Er is nog weinig inhoudelijk bekend over de voortgang van dit project.De gemeente Lith heeft reeds bij de start van de EMAB-projecten aange-geven zich te zullen beraden of men gebruik wil maken van de EMAB-status. Inmiddels heeft de nieuwe gemeenteraad bekend gemaakt datze verder wil met de EMAB-status en dit via een ontwikkelcompetitiewil oppakken waartoe bedrijven uitgenodigd zullen worden.Hiervoor is een eerste voorzet opgezet door de streekmanager. 186. 191 Locatie Lithse ham 187. Gemeente : West Maas en Waal Ontwerper : - Initiatiefnemer : gemeente West Maas en Waal Status : - 6. Recreatiegebied 192de Gouden Ham Twaalf individuele plannen worden in het masterplan Emab Gouden Ham gebundeld en als n samenhangend en integraal geheel gepre- senteerd. Er wordt gekeken naar de ruimtelijke, rivierkundige, economi- sche en productsamenhang. Centraal in het concept staat het aanbod van een mix van voorzieningen met de Maas als verbindend element. De inrichtingsvoorstellen van de 12 projecten worden getoetst aan een voor elk van de vijf deelgebieden beschreven gewenste ruimtelijke structuur. 188. 193 Masterplan 189. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepastInnovatiefBijdrage aan+ nevengeul - waterstandsverlaging+ weerdverlaging + natuurvriendelijke oevers194 Techniek en veiligheid+ verschillende + drijvende potstal hoogwatervrije+ paalbungalettes technieken+ nieuwe woorden- worden toegepastschat passend bij + functies worden hoogwatervrije afgestemd op risico begrippen op hoogwater Architectonische aspecten - -Procesinnovatie - + actieve samenwer king en afstem - ming met RWS en VROM aan het proces + bundeling en samenhang van 12 afzonderlijke projecten 190. 195 Inrichtingsvoorstel 191. Gemeente : Tiel Ontwerper : OKRA landschapsarchitecten, SAB Arnhem Initiatiefnemer : gemeente Tiel Status : Vastgesteld gemeentelijk beleid 7. Stadsfront 196Het onderscheid binnendijks buitendijks en de ordening centrum en groene anken vormen de basis voor het Masterplan Tiel. De dijk wordt ingezet als ruggengraat die de deelgebieden aan elkaar verbindt. De deelgebieden hebben verschillende inrichtingsprincipes en sferen. We onderscheiden: Hertogenwijk, wonen aan de dijk, Waalkade, histo- risch stadsfront en groen stadsplein, Willemspolder, recreatiegebied en buitendijks wonen, wetlands, natuurontwikkeling, Ophemertse dijk, lappendeken van stadsgerelateerde landbouw en Echteldsedijk/Vijver- berg, cultureel kuuroord in het groen. Door het Waalfront programmatisch veelzijdig te maken wordt het een levendige plek die de stad en de rivier aan elkaar verknoopt. 192. Masterplan 193. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan+ afgraven grond - waterstandsverlagingTechniek en veiligheid+ drijvende woningen + exibel program-ma afhankelijk 198van risico ophoogwater+ dijk als verbindendelement binnen- enbuitendijks; Oost-WestArchitectonische aspecten + principes voor + benoemen van ruimtelijke inpassingarchitectonische per deelgebied beeldkwaliteitbinnen- enbuitendijks Procesinnovatie + uitgebreid participatie- proces met de lokale bevolking en overheden - 194. Ruimtelijke principes binnen - buitendijks 199 Inrichtingsprincipes binnen - buitendijks 195. Inrichtingsprincipes WaalkadeWaalkade laag water 196. 201 Waalkade hoogwater Waalkade laagwater 197. Gemeente : Wageningen Ontwerper : Braaksma en Roos architecten, Taken Initiatiefnemer : eigenaar Henri de Jonge Status : - 8. Plasserwaard 202De eigenaar van de steenfabriek, Henri de Jonge, vecht al enkele jaren voor de renovatie van het pand en de mogelijkheid om er woningen te bouwen. Sinds het EMAB statuut heeft het rijksmonument een nieuwe toekomst gekregen. Echter de voorwaarden van het EMAB statuut eisen het boeken van rivierkundige winst. De rivierwinst kon niet gevonden worden op het 15ha grote terrein. De kwanticering van de eis kwam heel voorzichtig naar voren door middel van doorberekening van effec- ten van afgravingen bij buren en het inleveren van rivierwetvergunnin- gen door de eigenaar. Van de weerbarstige materie kon in 2006 gelukkig weer afscheid genomen worden, doordat de beleidslijn die langdurig dingen onmogelijk maakte, werd aangepast. De EMAB status is gebleven, maar het regime van de nieuwe beleidslijn was vanaf nu bepalend. Het inrichtingsvoorstel is een eerste ideeschets, de ontwikkeling gebeurt heel locatiegebonden. 198. 203 Inrichtingsconcept 199. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan+ Verbetering doorstroming + Zoektocht naar waterstandsverlagingdmv verdraaiingwaterstands- gebouwen naarverlaging buiten stroomrichting eigen locatie204 Techniek en veiligheid+ Laagwaardige functies- onderin gebouw hoogwaardige functies bovenin Architectonische aspecten + Zorgvuldige inpassing- gebouwen - restauratieProcesinnovatie -+ Nauwe samen-werking met RWS 200. 205 Inrichtingsvoorstel 201. Gemeente : Arnhem Ontwerper : H+N+S landschapsarchitecten ism VDVDV Ontwerpers en MVRDV Ontwerpers Initiatiefnemer : St. Mandelabrug, particuliere marktpartijen Status : integraal inrichtingsplan 9. Stadsblokken 206Het voorgestelde Centraal Park vormt een nieuwe verbinding tussen de noord- en zuidzijde van de stad Arnhem. De Rijn wordt hierdoor weer een beeldbepalende drager van het centrum, een nieuwe ontmoetingsplaats. Het Centraal Park krijgt een blauw-groen karakter. Voorzieningen zoals een evenemententerrein, een aantrekkelijke haven en een openbaar stadsgolfterrein geven een impuls aan de stedelijke kwaliteit. Het plan Centraal Park Arnhem sluit aan bij eerdere initiatieven zoals de Floriade.De nieuwe dijkwoningen, die ook geluidswerend zijn, staan tijdens hoog- water met hun voeten in het water. Via een balustrade boven dijkhoogte zijn de bovenste woonlagen altijd bereikbaar. De twee onderste etages zijn bij hoogwater van buitenaf ontoegankelijk en hebben daarom een aangepaste bestemming, bijvoorbeeld garage. 202. 207 Inrichtingsvoorstel laagwater Inrichtingsvoorstel hoogwater 203. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan+ D.m.v. groene rivier - waterstandsverlagingwaterstandsdalingTechniek en veiligheid+ Floating city+ Dijkwoningen ookgeluidswerend 208Architectonische aspecten ++ Verankering instad door ontwik-keling stadsas+ Beleefbaar rivier-parkProcesinnovatie -- 204. Dijkwoningen 209 Floating city 205. Gemeente : Zevenaar Ontwerper : - Initiatiefnemer : - Status : - 10. Steenfabriek de 210 Koppenwaard Er is nog weinig inhoudelijk bekend over de voortgang van dit project. De gemeente heeft onlangs het bureau Kuipercompagnons opdracht gegeven om de visie voor het gebied op te stellen. De eigenaar van de Steenfabriek, Van Benthum Recycling Centrale, heeft de steenfabriek en de omliggende grond een paar jaar geleden gekocht. Tegen zijn plan om de fabriek te restaureren en natuur te ontwikkelen in ruil voor ontzanding en berging van licht vervuild slib, is steeds meer verzet bij lokale politiek en bevolking gerezen. Was men eerst gevoelig voor een mooie opgeknapte steenfabriek, de nadelen van ontzanding en de zorg om het vervuilde slib voeren nu de boventoon. Vooralsnog is het onduidelijk of uiteindelijk gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden die de EMAB status biedt. 206. Koppenwaard211Locatie Koppenwaard 207. Gemeente : Beuningen Ontwerper : architect Roza Initiatiefnemer : BOEi Status : ruimtelijke visie 11. Steenfabriek 212 de BunswaardHet project de Bunswaard bevindt zich op het voormalige steenfabriek-terrein. Het ensemble aan bebouwing dat in de hoogtijdagen (20-er jaren)van de steenfabriek aanwezig was, vormt de basis voor de herontwikke-ling. Deze herontwikkeling concentreert zich op het behoud van de cul-tuurhistorische elementen op de (hoogwatervrije) zandrug aan de Waal.Hier staan nog de rijksmonumentale veldoven, steenoven en schoorsteen.Tot voor kort stonden hier ook een vormelingenloods en enkele haaghut-ten en was het smalspoor nog zichtbaar. Om de rijksmonumenten in standte kunnen houden is middels de EMAB-status beleidsruimte gecreerdom een duurzame herontwikkeling van het steenfabriekencomplex tekunnen realiseren.De beleidslijn Grote rivieren biedt de ruimte om voor bestaande bebou-wing functieverandering toe te staan waardoor herontwikkeling vandeze gebouwen mogelijk wordt. Rivierverruimende maatregelen zijn nietnodig. 208. 213 Historische foto locatie Bunswaard 209. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan- Waterstandsdalende - waterstandsverlagingmaatregelen niet nodigTechniek en veiligheidNB NB214 Architectonische aspecten + Inpassing nieuwe - bebouwing in bestaande contourenProcesinnovatie NB NB 210. 215 Conceptplan 211. Gemeente : Grave Ontwerper : Dana Ponec architecten Initiatiefnemer : samenwerkingsovereenkomst Grond en BouwBureau en gemeente Grave Status : conceptplan, nog niet vastgesteld 12. Koninginnedijk Grave 216 Het bedrijventerrein Wisseveld wordt de komende jaren herontwikkeldtot een aantrekkelijke woon- en werklocatie voor diverse doelgroepen.Onderdeel van de herontwikkeling is het realiseren van de nieuwbouwvoor Zorgcentrum Maaszicht. De zijde van het water en de dijk is voor-zien voor woningen, waarbij de relatie met het rivierenlandschap eenbelangrijk ontwerpthema is.Het havengebied en het terrein van de betoncentrale worden betrokkenin de plannen. Rond de haven zal een nieuw verblijfsgebied ontstaanwaar ruimte is voor wonen en recreatie. De nieuwe ontwikkelingenzullen aansluiten op de bebouwing aan de Havenstraat en verwijzennaar de historische vestigingsstructuur van Grave.De gebiedsvisie is reeds goedgekeurd door bevoegden. 212. Stedenbouwkundige uitgangspunten217Inrichtingsvoorstel 213. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepastInnovatiefBijdrage aan- + actieve samen- waterstandsverlagingwerking RWS ivm model- en reken- faciliteiten voor waterstandsver- lagende effecten 218 + zoektocht naar waterstandver- laging buiten eigen locatieTechniek en veiligheid+ paalwoningen+ vroegtijdig + hoogwatervrije betrekken van nuts- ontsluitingen via eenbedrijven voor vlondernetwerk buitendijksehuisaansluitingen+ onderzoek naarmogelijke gevaren(kruiend ijs, parkerentegen palen,...) Architectonische aspecten + hist. vestigings- structuur als onder- grond voor plaatsing van bebouwing Procesinnovatie - + actieve samenwer- king met RWS en VROM 214. 219 Inspiratiebeelden 215. Gemeente : Bergen Ontwerper : Groenplanning Maastricht BV Initiatiefnemer : recreatiecentrum Leukermeer BV, NIBA projecten BV Status : bestemmingsplan in procedure, MER in opmaak 13. Recreatiegebied 220t Leuken Voor de Maasuiterwaarden tussen Well en Ayen, waarin de EMAB- locatie valt, is een integrale gebiedsvisie opgesteld. Dit met als doel om middels een herschikking van functies en een verbetering van de doorstroming van de Maas, stedenbouwkundige-, ecologische- en recreatief toeristische ontwikkelingen mogelijk te maken. Het projectgebied als katalysator voor de omgeving. Uit deze visie zijn reeds ruimtelijke ontwikkelingsconcepten voortgevloeid. 216. 221 Gebiedsvisie 217. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepast InnovatiefBijdrage aan+ vergroten van doorgang - waterstandsverlagingdoor maken van neven- geulenTechniek en veiligheid+ drijvende woningen - 222Architectonische aspecten + creren van- verschillende types woonmilieusProcesinnovatie -+ particulierinitiatief datanticipeertop tracbesluitvan het gebied 218. 223 Vogelvlucht t Leuken Ruimtelijk ontwikkelingsconcept 219. Gemeenten : Venlo en Maasbree Ontwerper : - Initiatiefnemer : Provincie Limburg Status : - 14. Uitplaatsing 224 glastuinbouwHet project Uitplaatsing glastuinbouw Hout-Blerick voert de pro-vincie uit in samenspraak met de betrokken tuinders, de gemeentenVenlo en Maasbree, de LLTB (Limburgse Land-en Tuinbouwbond) enhet Rijk. In het ongeveer 60 ha grote gebied verwerft de provincie 34ha grond. Binnen enkele jaren zal er 26 ha glas gesloopt worden. Hetdoel hiervan is de transformatie van het glastuinbouwgebied tot eenhoogwaardig, groen woongebied, waarin ruimte voor de rivier (persaldo), natuurontwikkeling en hoge ruimtelijke kwaliteit wordengerealiseerd. Om de aankoopinvestering opnieuw inzetbaar te makengaat de provincie marktpartijen aantrekken die willen deelnemenaan een of andere vorm van publiek - private samenwerking. Hetproject bevindt zich nog in de aanloopfase. De aankoopafspraken zijngemaakt en planvorming is in voorbereiding. 220. 225 Locatie glastuinbouwgebied 221. Gemeenten : Thorn, Heel, Haelen, Roggel en Neer, Swalmen, Roermond en Maasbracht Ontwerper : Engelman architecten, Groenplanning Maastricht BV Initiatiefnemer : Maasplassen Roermond BV Status : Vastgesteld inrichtingsplan, bestemmingsplan in procedure 15. Maasplassen 226Het project River Residence Roermond bestaat uit twee deelgebieden namelijk de plassen Donckere Nack en Douvesbeemd. Hierbij worden 97 kleine jachthavens op een verantwoorde wijze ingepast in beide plassen. De ontwikkeling van de locatie beoogt ook een stimulans te zijn voor het project Roermond Waterfront. 222. 227 Douvesbeemd 223. Inhoudelijke aspecten Eerder toegepastInnovatiefBijdrage aan+ vergraven van landbouw- + waterstands- waterstandsverlaginggebiedverlaging van 1mmTechniek en veiligheid+ drijvende woningen- 228 + steigerwoningenArchitectonische aspecten - -Procesinnovatie - + intensieve samen-werking met RWS 224. 229 Donckere Nack 225. Conclusie inhoudelijke aspectenInhoudelijke aspecten Eerder toegepastBijdrage aanHet meest gebruikte voorstel om aan de eis van water-waterstandsverlagingstandsverlaging te voldoen is het vergraven van hetmaaiveld en het maken van extra nevengeulen.230Techniek en veiligheidDrijvende woningen en paalwoningen zijn alomvertegenwoordigd. Maasbommel is en blijft de moedervan de EMAB. Het kopiren en plakken van dezedrijvende en paalwoningen, hetzij in een andereconguratie, gebeurt bij veel projecten.Architectonische aspecten Bij de meeste projecten ontbreekt een bewuste koppelingtussen de EMAB-locatie en de omgeving. De plek wordtontworpen als identiteitloos eiland. Een aantal projecten(Grave, Tiel) reikt interessante cultuurhistorischegegevens aan waarop het nieuwe project is gent.De projecten waarbij het enkel gaat om een functie-verandering van de steenfabriek houden zich meestalaan de bestaande contouren. Procesinnovatie In twee projecten (stadsfront TIel, Waalfront Zaltbommel)wordt intensief samengewerkt met lokale bevolking omdraagkracht te creren. 226. InnovatieDe intensieve zoektocht naar extra waterstandsverlaging is een opmerkelijk gegeven dat bij veel projecten terugkeert. Hierbij wordt niet teruggedeinsd om een gesprek of samenwerking buiten de EMAB-locatie aan te gaan. Hiervan is Maasdriel een mooi voorbeeld. RWS speelt hierin voor sommige projecten ook een belangrijke rol, door het aanbieden van hun technische kennis aan de gemeente.231 Geen tot weinig projecten gaan de uitdaging aan om echt te experimenteren met nieuwe technieken. Er is een aantal verfrissende ideen zoals het gebruiken van een nieuwe woordenschat (paalbungalette). In Tiel gaat men de uitdaging aan om nieuwe tijdelijke functies buitendijks te brengen . De dijk krijgt hier een vernieu- wend concept, waarbij ze niet meer een scheidende maar een bindende rol wordt toegekend.In de aangereikte oplossingen worden geen vernieuwende ideen aangereikt in verband met de architectonische inpassing van het gebied. Een interessant aspect in Tiel is het opstellen van spelregels voor de beeldkwaliteit in binnen- en buitendijks gebied. In de innovatie van het proces scoren veel projecten goed. De reden hiervoor is dat er een intensieve en vroegtijdige afstemming is met de overheidspartners. RWS en VROM leveren een constructieve bijdrage aan de gemeente of initiatiefnemers. 227. Algemene conclusie 232De EMAB-locaties als buitendijkse experimenteertuin voor nieuwe bouw- vormen waren en zijn een mooie kans voor 15 locaties. We constateren echter dat innovatieve elementen onderbelicht blijven. De aangereikte oplossingen houden voorzichtig vast aan de drijvende woningen van Maasbommel, de moeder van de EMAB. De energie wordt vooral ingezet op het halen van de harde EMAB voorwaarden (waterstandsverlaging) en het rendabel maken van de ontwikkeling. Hierdoor schiet de ruimtelijke inpassing erbij in en lijkt een nieuwe vorm van VINEX te ontstaan, al dan niet drijvend of op palen, die tekort doet aan het identiteitsvolle rivierenlandschap. 228. 233Nu er een totaaloverzicht van de 15 locaties is gegeven wordt ook duidelijk dat veel plannen ontworpen worden als eiland en er op een aantal plaatsen dezelfde moeilijkheden voordoen. Het is tijd voor een uitwisseling van ervaringen en ideen.Desalniettemin hebben de EMAB-projecten tot groot enthousiasme geleid. Dit blijkt uit het feit dat de gemeenten de EMAB-status ervaren als het winnen van een speciale prijs en hier trots op zijn. Ook is er nauwe samenwerking tussen de initiatiefnemers en overheidsdiensten. Daarnaast krijgt ook de bevolking in veel projecten de kans om aan hun rivierengebied werken. 229. Wij zijn op zoek na 234 Geen vinex buitendijks ! 230. naar mensen die echt durven!235 13 Na het eerste overzicht van de EMABlocaties en hun uitwerking zijn we opzoek naar de nieuwe toplocaties met innovatieve voorwaarden. Grijp nu je kans! 231. Randvoorwaarden EMAB status 236Om tot ontwikkeling van een EMAB-locatie te komen moeten de initiatiefnemers aan een aantal voorwaarden voldoen:a) Het project moet zijn gelegen op een locatie die is opgenomen in delimitatieve lijst met locaties voor experimenten met aangepastebouwvormen, zoals vastgesteld door de minister van VROM en destaatssecretaris van Verkeer en Waterstaat.b) De bouwactiviteitBouwactiviteit: een activiteit voor het oprichten van alle soorten bouwwerken waarvoor een vergunning vereist is (bouwvergunning, ongrondingenvergunning, Wbr-vergunning e.d.) 232. 1. De bouwactiviteit mag niet in strijd zijn met overige bestaande wet- enregelgeving (1). 2. De bouwactiviteit dient een uitvoering te zijn van een opgave voor deruimtelijke ordening, die past binnen het nationaal en provinciaalruimtelijk beleid en die de steun van het rijk en de provincie heeft. 3. De gemeente cordineert en steunt de vergunningsaanvraag. 4. De bouwactiviteit moet op de locatie van de bouwactiviteit en als gevolgvan een genomen rivierverruimende maatregel (zie c.) een netto water-standsverlagend effect hebben. 5. De mate waarin de ruimtelijke doelstelling wordt gerealiseerd moet inverhouding staan tot de rivierkundige winst die wordt behaald. 6. De bouwactiviteit en het resultaat ervan mogen geen belemmering vormenvoor toekomstige rivierkundige ontwikkelingen (2).237 7. Het resultaat van de bouwactiviteit dient zodanig te zijn dat de aanwezig-heid van het rivierwater hieraan een meerwaarde geeft en dat het is aange-past aan de aanwezigheid van het rivierwater.c ) De rivierverruimde maatregel1. De rivierverruimende maatregel dient op kosten van de initiatiefnemeruitgevoerd te worden. 2. De rivierverruimende maatregel moet gelijktijdig met het resultaat van debouwactiviteit gerealiseerd worden. 3. De rivierverruimende maatregel moet op de locatie van de bouwactiviteiteen zodanig waterstandsverlagend effect hebben, dat met inbegrip van hetresultaat van de bouwactiviteit nog altijd een netto waterstandsverlagendeffect optreedt. (1) Toelichting: zoals de Wet beheer rijkswaterstaat (Wbr), Woningwet, Wet Verontreiniging Oppervlaktewater, Wet Ruimteljike Ordening. (2) Toekomstige rivierkundige ontwikkelingen: o.a. geplande activiteiten in het kader van de PKB Ruimte voor de Rivier of Integrale Verkenning Maas, Maaswerken, Lange- Termijn-visie Ruimte voor de Rivier. 233. 238 Inspiratieatlas 234. B. Waalweelde 239 De Waal mooier maken, de kans op overstromingen verkleinen en tegelijkertijd meer kans bieden aan ruimtelijke ontwikkelingen; dat is de doelstelling van Waalweelde. In de inspiratieatlas wordt een beeld van de Waal geschetst, waarin visie wordt gekoppeld aan een sterk haalbaarheidsgevoel. De nieuwe hoogwater- strategie bestaat uit het graven van hoogwatergeulen langs de gehele lengte van de Waal. Samen vormen ze een structuur van dynamische waterrijke natuurge- bieden. Tussen de hoogwatergeulen ontstaat ruimte voor eilanden, waarop een ander gebruiksperspectief mogelijk is. Het nieuwe landschap biedt ruimte en exibiliteit voor de inpassing van ontwikkelingswensen van de streek. Dit beeld valt daadwerkelijk te realiseren als bestaande plannen en concepten slim aan elkaar worden gekoppeld. Nieuw is de integrale benadering die wordt toegepast. Er zijn vijf motoren die gezamenlijk moeten worden ingezet om het nieuwe rivierenlandschap te realiseren, nl: De kleimotor, zandmotor, de groene motor (natuurontwikkeling), de blauwe motor (rivierverruiming) en de rode motor (woningbouw). 235. Inspiratieatlas Waalweelde Inspiratieatlas Waal 11-01-2007EchteldIJzendoo TielBo Wamel Beneden-LeeuwTiel 240Lingewaal Neerijnen OphemertDreumelGorinchemWest Maas en W Waardenburg Opijnen HellouwVurenHerwijnenVarikTuilHaaftenHeerewaardenBrakel Woudrichem ZuilichemHurwenen Zaltbommel Gameren RossumZaltbommel Maasdriel Een aantal landschapselementen zal kenmerkend zijn voor het nieuwe rivierenland- schap. De hoogwatergeulen en de eilanden vormen de basis van de hoogwaterstra- tegie. De rivierdynamiek wordt leesbaar in de rivierberm en op natuureilanden. De beleefbaarheid van de rivier wordt vergroot door het waalpad. De hoogwatervrije terreinen in het rivierenlandschap bieden ruimte voor allerlei ontwikkelingen. 236. Neder-BetuweOverbetuweOchten Dodewaard IJzendoorn Andelst Rijn- LingewaardwaardenAerdtBemmelDoornenburgPannerden Druten DeestHaalderenBoven-Leeuwen Herwen HulhuizenAfferdenWinssenOosterhoutGendt eden-LeeuwenDruten EwijkLent Kekerdom Millingen a/d Rijn LobithBeuningen Weurt Ooij Tolkamer en WaalBeuningenNijmegen UbbergenErlecomLeuth241 hoogdynamisch eilanddijk (rivierduinen) rivierberm0m Ndijkverlegging eiland, flexibele invullingbuitendijks gebiedH S Hoogwatergeulinrichtingswensintergetijdengebied In opdinrichtingswenshoogwatervrij terreinbedrijventerrein inzoom deelgebied hoogdynamisch eilanddijk (rivierduinen) rivierberm 0m2000mN Landschapsarchitectendijkverlegging eiland, flexibele invullingbuitendijks gebied HS HoogwatergeulinrichtingswensintergetijdengebiedIn opdracht van:inrichtingswenshoogwatervrij terreinbedrijventerrein inzoom deelgebied 237. 242 Waalweelde laagwater 238. 243 Waalweelde hoogwater 239. Hoogwatergeul met inlaatwerk 244De hoogwatergeulen in de uiterwaarden zijn de dragers van het nieuwe buitendijkse rivierenlandschap. Met de klei- en zandmotor kan het natuurlijke relif van de uiterwaarden weer tot uitdrukking worden gebracht. Oude geulenpatronen worden weer zichtbaar na het afgraven van de kleilaag. Deze worden door zandwinning verder uitgediept. Door het aanleggen van de hoogwatergeulen ontstaat de nodige rivierverruiming en dus de gewenste exibiliteit waardoor elders andere gebruiksvormen toegestaan kunnen worden.De dynamiek van de hoogwatergeulen wordt bepaald door het inlaatwerk. Hierdoor is dit het meest cruciale detail in het nieuwe rivierenlandschap. Het vormt de schakel tussen twee tegenstrijdige wensen; maximale beheer- sing van de hoogwaterstroom enerzijds en anderzijds het creren van een zo natuurlijk mogelijk landschap. De inlaatwerken kunnen, net zoals de kribben, een eenduidig vormgeving krijgen over de hele rivier. Een tweede mogelijk- heid zou zijn dat er n integraal ontwerp wordt gemaakt, dat vervolgens op de verschillende situaties in het landschap wordt geprojecteerd. De elemen- ten voegen zich naar de omstandigheden in het landschap, zodat een reeks van inlaatwerken ontstaat, die alle familie van elkaar zijn. Er ontstaat een eenheid in verscheidenheid. 240. 245Laagwater Hoogwater 241. 246Laagwater Hoogwater 242. 247 Met technische materialen vormgegeven inlaat Natuurlijke inlaat Kunstwerk dat reageert op waterstand 243. Rivierduin met ecologische 248 functie Door de rivier weer de ruimte te geven krijgen natuurlijke dynamische processen vrij spel. Hierdoor kunnen natuureilanden, zoals rivierduincomplexen en zand- platen zich spontaan vormen. Onder invloed van de rivierdynamiek zal een spel van bewegende eilandranden ontstaan. 244. 249 Laagwater Hoogwater 245. 250Laagwater Hoogwater 246. 251 Bloeiende rivierduin 247. Riviereiland met multifunctioneel 252 ontwikkelingsperspectief Door het aanleggen van de hoogwatergeulen ontstaat er een exibiliteit met de mogelijkheid tot aanleg van nieuwe eilanden. Deze eilanden hebben een multifunctioneel ontwikkelingsperspectief. Afhankelijk van het toekomstige gebruik en het hierbij horende risicoproel wordt de hoogte bepaald. Op lage eilanden kan tijdelijk gebruik, zoals een seizoenscamping of een evenemententerrein, plaatsvinden. Op hoge eilanden kan gewoond worden. Vier locaties in de uiterwaarden langs de Waal zijn al aangewezen als EMAB- locatie. Op deze vier terreinen kunnen volgens een ruwe inschatting circa 1000 woningen gerealiseerd worden. De dichtheid van bebouwing zal hier vrij hoog zijn. Op de andere hoogwatervrije terreinen is ruimte voor verspreide bebouwing. De bebouwing in de uiterwaarden kan verschillende gedaanten aannemen. Als de eilanden hoog genoeg zijn kunnen er traditionele woningen gebouwd worden. In gebieden die onder het MHW (maatgevend hoogwater) ni- veau liggen kunnen drijvende of paalwoningen gebouwd worden. Bij hoogwa- ter zullen de woningen bereikbaar zijn door bruggen of per boot. In dit laatste geval zullen de toegangswegen overstromen. 248. 253 Laagwater Hoogwater 249. 254 Laagwater Hoogwater 250. 255 Nijmegen tijdelijk: stadsstrand 251. Binnendijkse terp 256 Bij het vergraven van geulen en hoogwatervrije terreinen komt veel grondvrij. Deze overtollige grond kan aangewend worden om een bijzondere locatiemee te realiseren.Door de grond binnendijks in te zetten als dijkverbreding levert dit een meer-waarde op voor de beleving van het rivierengebied vanuit hetbinnendijkse gebied. De locatie krijgt een rst class seat met uitzicht op hetrivierengebied.De relatie binnendijks buitendijks wordt hierdoor versterkt. 252. 257 Laagwater Hoogwater 253. 258 Laagwater Hoogwater 254. 259 Variant van Waalsprong 255. Herontwikkeling 260 hoogwatervrije terreinenDoor de aanleg van hoogwatergeulen kunnen de hoogwatervrije terreinenbehouden blijven en een duurzame bestemming krijgen. Oude fabriekster-reinen kunnen worden gesaneerd en een nieuwe functies krijgen zoalswoon- of recreatiegebied. De terreinen worden beeldbepalende plekken inhet rivierengebied. 256. 261 Laagwater Hoogwater 257. 262 Laagwater Hoogwater 258. 263 Hoogwatervrijterrein de Plasserwaard 259. Waalpad - Van Lobith tot Rotterdam 264 Het rivierengebied als recreatief / toeristisch product kan veel beter worden neergezet. Een belangrijk aspect hiervan is het beter faciliteren van de toeganke- lijkheid van de onderdelen van het systeem (de uiterwaarden) en van de rivier als geheel. Wat dit laatste betreft is een doorgaand Waalpad door de nieuw in te rich- ten oeverzone van de Waal een welkome aanvulling op het recreatieve netwerk van het rivierengebied, dat zich nu nog vooral binnendijks en op de dijk bevindt. Zo wordt het gevoel van de continuteit van het natuurlint langs de Waal versterkt van Rotterdam tot Lobith. De beleving van het rivierengebied wordt versterkt door het pad zo dicht mogelijk langs de rivier te leggen. De dynamiek van de rivier wordt beleefbaar door het pad enerzijds zo dicht mogelijk langs de rivier te leg- gen en anderzijds door het pad over de inlaatwerken te laten lopen. Het pad rijgt de inlaatwerken in de uiterwaarden van de rivier aan elkaar, het worden parels aan een ketting. Waar de mogelijkheid voor een pontje bestaat kan de doorgaande route van oever wisselen en zo steeds het meest interessante traject langs de rivier kiezen. Tevens zijn er kleine ommetjes mogelijk, die aan bebouwde plekken gekoppeld zijn. Het Waalpad neemt door het jaar heen verschillende gedaantes aan. In de zomer is het een brede struinroute door de uiterwaarden, in het najaar en de winter een smal pad op de zomerdijk waar de rivier haar gezicht al laat zien, totdat het pad in de lente niet meer bereikbaar is. Alleen de route via de winterdijk is nog toegankelijk en biedt uitzicht op de ondergelopen uiterwaarden. 260. 265 Laagwater Hoogwater 261. Lobith 266Laagwater rotterdam LoBith Hoogwater rotterdam 262. 267 m m Waalpad 263. Rivierberm 268 Langs het Waalpad is er een continue inrichting van de rivierberm. Hierinworden de eigenschappen van de Waal als zandrivier beleefbaar gemaakt.In deze zone wordt meer ruimte geboden aan de ecologische processen vande rivier. Er moet een integraal inrichtingsbeeld worden ontwikkeld waarinbeheersgrenzen tussen dijk, talud en berm worden opgeheven. De dynamiekvan de rivier krijgt vrijspel. Dit betekent dat er rivierduinen en zandplatenkunnen ontstaan. 264. 269Laagwater Hoogwater 265. 270 Laagwater Hoogwater 266. 271 Dynamiek van zandrivier herkenbaar in de rivierberm 267. a 272u be nt Contact Neem voor reacties op dit boekje, ideen voor een realisatiestrategie en voor aandragen van kansrijke 268. ze t! aan 273pilots contact op met WINN. Jan Dirk van Duijvenbode: Jandirk.van.duijvenbode@rws.nl 269. 274 270. Notitiepagina....................................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 275 ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 271. 276 272. Bronvermelding: Schilderij er dreigt gevaar _ Jacob CatsIntroductie New orleans _ news.bbc.co.uk Dijkringenkaart _ Rijkswaterstaat Een omslag in het veiligheidsdenken lijkt gewenst _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Nederland als delta _ MUST stedenbouw Hoogwaterverzekering _schade na een grootschalige overstroming mei 2003 DWW-2003-056Innovatie De Meervoudige dijk Dijk Durgerdam _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Dijkwoning_ Aan de dijk gezet, Marijke Beek - Marinus Kooiman, ISBN 90 -6450-283-8 Overzicht dijkwoningen _ Bouwen op de dijk, ideen en mogelijkheden voor innovatief bouwen op de nieuwe Zuiderzeedijk, april 06, Robbert de Koning en M3H Architecten (Machiel Spaan) in opdracht van Rijkswaterstaat RIZA en Rijkswaterstaat Ijsselmeergebied Gartenreich _ Ruut van Paridon Bergsche Maas _ Pandion Bergsche Maas _ Robbert de KoningHoog en droog 277 Le Mont Saint Michel _ www. Persowanadoo.fr Slot Loevestein _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Schevingen _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Strandhuis op palen _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Het aluminium bos _ Bouwen met water, Jan Johan ter Poorten en Cees de jong, ISBN 90 6611 2395, V+K publishing, 2003 Wonen in de rivierbedding _ Camiel van Drimmelen De nieuwe ark van Noach _ Johan Huibers Meebewegen met de getijden Landungsbruecken _ Angela HinzMeebewegen Waterwoning _ Wonen op het water, Architectuurstudio Herman Hertzberger, 1999 Drijvende kassen _ Bouwen met water, Jan Johan ter Poorten en Cees de jong, ISBN 90 6611 2395, V+K publishing, 2003 Wetland _ Ambisch wonen, NAI uitgevers, ISBN 90-5662-180-7Accepteren en anticiperen De laarzen staan klaar _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Veneti elektriciteitskabels_ Camiel van Drimmelen Mensen helpen elkaar (onderaan) Hardinxveld Giessendam _ Bert Rietveld Mensen helpen elkaar Plaatsen van vloedschotten _ Waterschap Hollandse Delta Hamburg _ fotoarchief H+N+S landschapsarchitecten Park Corbiere _ Topos Thema nummer Water Petite Gironde _ Topos nr 10 waterscapes Bypass Deventer _ Topos nr 51 prospective landscapes Park Wuham _ Camiel van DrimmelenSnel en exibel in de uiterwaarden Strandhuisjes _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishers Verplaatsbaar wonen _ Big ideas small buildings, ISBN 0-500-34181-8 Rio Besos Barcelona _ Frank Talsma Containerwoningen _ Luc Deleu 273. 278 274. Bronvermelding: EMAB-locaties De afbeeldingen gebruikt voor de bespreking van de EMAB-locaties zijn afkomstig van de desbetreffende bureaus.Inspiratie Atlas Waalweelde illustraties: claire laeremans en Jutta Raith (H+N+S) beelden: Inlaatwerken_Stroming BV Nijlpaard IJburg_Tom Claassen Bloeiende rivierduin_Stroming BV Nijmegen: tijdelijk gebruik stadstrand_Linda Maring Hoogwatervrijterrein de Plasserwaard_Henri de Jonge Waalpad_Stroming BVDe andere afbeeldingen zijn vermeld bij de projectbeschrijving. Er is getracht de bronvermelding zo volledig op te stellen. 279 275. 280 276. Colofon Dit boekje is een product van H+N+S landschapsarchitecten, ontwikkeld in samenwerking met het WINNteam en TNO in opdracht van WINN (www.waterinnovatiebron.nl).H+N+S landschapsarchitecten: Claire Laeremans Lodewijk van Nieuwenhuijze Pieter Schengenga Ilonka van Slooten (lay-out) WINN: Jan Dirk van Duijvenbode (jandirk.van.duijvenbode@rws.nl) TNO:281 Linda Maring (linda.maring@tno.nl) Geiske Bouma (geiske.bouma@tno.nl)Met medewerking van WINN: Renie Hylkema Alan Hoekstra Patrizia Bernardini Gijsbert de Boer Radboud van Casteren Camiel van Drimmelen Ireen Rling Ronald Roosjen Wout SnijdersDeze versie is een tweede druk, indien je nog suggesties, aanvullingen, eigen projecten hebt om het boekje te vervolledigen neem dan contact op met Jan Dirk van Duijvenbode (jandirk.van.duijvenbode@rws.nl). De gebruikte afbeeldingen mogen verspreid worden mits de bron wordt vermeld.ISBN/EAN: 978-90-369-0016-4 Uitgever: Ministerie van Verkeer en WaterstaatUtrecht, november 2007