1. H Ch Minh ton tp -8 -7 Hi ng xut bn o duy tng Ch tch Hi ng nguyn c bnh Ph Ch tch Hi ng H ng U vin Hi ng ng xun k " trn trng tn " Nguyn duy qu " nguyn phng " Hong minh tho " Trn nhm " Ban ch o xy dng bn tho ng xun k song thnh nhm xy dng bn tho tp 2 phan ngc lin (Ch bin) nguyn vn khoan nguyn th giang h ch minh ton tp 2 1924 - 1930 Xut bn ln th hai Nh xut bn chnh tr quc gia H Ni - 2000

2. H Ch Minh ton tp -6 -5 Li GII THiU TP 2 Tp 2 ca b sch H Ch Minh Ton tp, xut bn ln th hai, bao gm nhng tc phm do Ch tch H Ch Minh vit t thng 11-1924 n u nm 1930. y l thi gian k t lc Nguyn i Quc t Lin X n Qung Chu (Trung Quc) hot ng n khi thnh lp ng. Thi gian khng di song c nhiu s kin quan trng i vi phong tro cch mng th gii v Vit Nam, nh du mt bc tin quan trng trong qu trnh pht trin ca t tng H Ch Minh. Vi cng v U vin Ban Phng ng ca Quc t Cng sn, ph trch Vn phng Phng Nam, Nguyn i Quc m nhn vic truyn b ch ngha cng sn vo chu ni chung v ng Dng ni ring, theo di v ch o phong tro cch mng mt s nc, chun b mi iu kin cho vic thnh lp chnh ng ca giai cp v sn. ng thi, Ngi dnh nhiu th gi trc tip lnh o cch mng Vit Nam, c bit quan tm n vic ra i ca ng. i vi lch s cch mng nc ta, c th coi nhng nm 1925- 1930 l thi gian Ch tch H Ch Minh trc tip chun b v chnh tr, t tng v t chc tin ti s kin trng i ny. i vi phong tro cch mng cc nc phng ng, ch yu chu , Ngi cng c nhiu ng gp cho cuc u tranh gii phng dn tc v s thng li ca ch ngha cng sn. Ngi tin hnh nhim v cao c trong nhng iu kin cc k kh khn v phc tp, nhng cng c nhiu thun li c bn: Phong tro chng Php Vit Nam vn rm r, Quc t Cng sn m rng nh hng v t chc ca mnh ra nhiu nc, k c cc nc thuc a. Quc t th hai ngy cng dn su vo con ng tho hip vi giai cp t sn, i theo chng chng li giai cp v sn v cc dn tc b p bc. Varen, ng vin ng X hi Php l mt v d. Hn nhn chc Ton quyn ng Dng, tm cch n p phong tro yu nuc ca nhn dn ba nc ng Dng. Giai cp t sn dn tc cc nc ph thuc v thuc a ngy cng t ra khng m ng ni s mnh lnh o s nghip gii phng dn tc ca nc mnh, chng li nhng th on n p i i vi VII 3. H Ch Minh ton tp -4 -3 la bp ca bn quc thc dn. Khuynh hng ci lng, tho hip ngy cng r rt trong hng ng t sn dn tc; mt s nc, chng phn bi, u hng. Ngay ti Trung Quc, ni hot ng ca Nguyn i Quc lc by gi, cuc phn bin ca Tng Gii Thch, thng 4 nm 1927, bc l bn cht phn cch mng ca nhng k i din cho mt b phn t sn gn vi ch ngha quc. Cuc u tranh chng Php ca nhn dn Vit Nam lc by gi vn sc si, nhng cha ra khi cuc khng hong su sc v ng li cu nc v lnh o. Cc cuc vn ng cu nc do Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh khi xng suy yu dn. Ch ngha ci lng hu, do bn thc dn nui dng, ang ra sc lm t lit tinh thn yu nc ca nhn dn ta. Tuy nhin, cng vi cuc vn ng yu nc, i t do dn ch, phong tro u tranh ca cng nhn c bc pht trin mi, lm c s cho cc t chc v phong tro chnh tr cao hn v sau. Cuc bi cng ca th my xng Ba Son (sa cha v ng tu thu ca hi qun Php) cng Si Gn (8-1925) nh du mt bc tin mi ca phong tro cng nhn Vit Nam, giai cp cng nhn nc ta t y bc u i vo u tranh t gic. S ra i ca Vit Nam Thanh nin cch mng ng ch hi, do Nguyn i Quc thnh lp (6-1925), lm cho phong tro u tranh ca nhn dn ta mang thm sc thi mi - sc thi ca giai cp v sn. Cng khong thi gian ny, Vit Nam Quc dn ng c thnh lp (25-12- 1927). y l mt ng chnh tr theo xu hng dn ch t sn, tiu biu cho b phn t sn dn tc Vit Nam. Sau s kin Yn Bi nm 1930, vai tr lch s ca Vit Nam Quc dn ng chm dt. S mnh lnh o phong tro gii phng dn tc theo con ng ca ch ngha Mc - Lnin c trao trn vn cho giai cp cng nhn Vit Nam v ng ca n, do Nguyn i Quc thnh lp, gio dc v lnh o. Vi t cch l mt nh yu nc chn chnh, mt chin s cng sn, Nguyn i Quc tin hnh nhiu cng vic to ln - truyn b ch ngha Mc - Lnin, xc nh ng li cu nc ng, chun b thnh lp ng bo m cho thng li ca cch mng Vit Nam. ng thi, Ngi khng qun trch nhim ca mt chin s quc t, i din ca Quc t Cng sn tham gia t chc xy dng phong tro cch mng nhiu nc khc ca chu . Nhng hot ng phong ph ca Nguyn i Quc, v t duy l lun cng nh thc tin trong thi k 1924-1930, c phn nh trong tp 2 ca b H Ch Minh Ton tp, xut bn ln ny. Nh kt qu su tm, xc minh ca nhiu c quan lu tr, bo tng... v ca cc nh khoa hc, nhiu ti liu c pht hin, dch, x l, v ln u tin c cng b bng ting Vit. Quyn "Bn n ch thc dn Php", xut bn nm 1925, trc in tp 1, ln xut bn ny c a vo tp 2, cho ph hp vi thi im ra i ca tc phm. Cc ti liu mi c xc nh theo nhng nguyn tc ca vn bn hc: ti liu c ghi tn ca Nguyn i Quc, hoc nhng bt danh khc nhau c xc nhn; c trong h s lu tr ca Quc t Cng sn trao cho Trung ng ng ta c khng nh... Mt s ti liu cha xc nh chc chn l ca Nguyn i Quc th c xp phn Ph lc nghin cu thm. Qua khi lng ti liu c a vo tp 2 ny, chng ta nhn thy bc pht trin ca t tng H Ch Minh v cng lao to ln ca Ngi i vi dn tc, giai cp v phong tro cch mng th gii. Ngi sm tip thu nh sng ca ch ngha Mc - Lnin, tm thy con ng gii phng cc dn tc thuc a gn cht vi cuc u tranh ca giai cp v sn, t Ngi tin hnh u tranh v ph phn mnh m nhng nhn thc sai lm v vn dn tc v thuc a trong phong tro cng nhn cc nc chu u, ng thi, Ngi ra sc y mnh vic truyn b nhng t tng ca Lnin v Quc t Cng sn, vo cc dn tc thuc a. Trong bi "Lnin v cc dn tc thuc a" Ngi vit: "Lnin l ngi u tin hiu v nh gi ht tm quan trng ln lao ca vic li cun nhn dn cc nc thuc a vo phong tro cch mng. Lnin l ngi u tin ch r rng, nu khng c s tham gia ca cc dn tc thuc a, th cch mng x hi khng th c c" (tr. 136). Trong mt bi khc cng nhan , nhng ni vi cc dn tc b p bc, Ngi vit: "Khi cn sng, Lnin l ngi thy, ngi cha ca nhn dn b p bc. Sau khi mt, Ngi l ngi sao ch ng tin ti s nghip gii phng v i ca nhn dn b p bc. Lnin sng mi trong lng mi ngi dn n l cc nc thuc a!" (tr.209). Khi hot ng Qung Chu, Ngi lp ra Vit Nam Thanh nin cch mnh ng ch hi", trong c cng sn on lm nng ct. l bc i thch hp tin ti thnh lp mt chnh ng v sn kiu mi theo ch ngha Lnin mt nc thuc a, nng nghip lc hu. y l IXVII 4. H Ch Minh ton tp -2 -1 bc chun b v chnh tr, t tng, t chc v phng php u tranh cch mng cho i tin phong chin u ca giai cp cng nhn Vit Nam. Nhng bi ging ca Ngi cc lp hun luyn chnh tr Qung Chu (1925-1927), sau c tp hp thnh cun ng cch mnh t c s cho vic hnh thnh ng li v phng php ca cch mng Vit Nam theo quan im ca ch ngha Mc - Lnin. ng cch mnh l s tip ni hp lgc. Bn n ch thc dn Php; n ch r mc tiu con ng v nhng bin php c th i ti thng li. iu kin quan trng hng u l phi c ng ca giai cp cng nhn lnh o " trong th vn ng v t chc dn chng, ngoi th lin lc vi dn tc b p bc v v sn giai cp mi ni. ng c vng cch mnh mi thnh cng" (tr.267-268), ng mun vng th phi c ch ngha lm ct... ng m khng c ch ngha cng nh ngi khng c tr khn, tu khng c bn ch nam" (tr.268). Ngi khng nh: "By gi hc thuyt nhiu, ch ngha nhiu, nhng ch ngha chn chnh nht, chc chn nht, cch mnh nht l ch ngha Lnin" (tr.268). Bng s phn tch su sc trn c s c liu lch s chnh xc, Nguyn i Quc ch cho nhn dn Vit Nam cng nh nhn dn nhiu nc thuc a thy rng cng cuc u tranh gii phng dn tc khng th i theo con ng cch mng t sn, v l cch mnh khng n ni, ting l cng ho v dn ch, k thc trong th n tc lc cng nng, ngoi th n p bc thuc a" (tr. 268). Con ng ng theo Nguyn i Quc l con ng Cch mng thng Mi Nga: Cch mnh Nga dy cho chng ta rng mun cch mnh thnh cng th phi dn chng (cng nng) lm gc, phi c ng vng bn, phi bn gan, phi hy sinh, phi thng nht. Ni tm li phi theo ch ngha M Khc T v Lnin" (tr.280). Ch tch H Ch Minh cng vch r s cn thit phi gn cch mng gii phng dn tc vi cch mng v sn th gii. Trong Bn n ch thc dn Php, Ngi vit: "ng trc ch ngha t bn v ch ngha quc, quyn li ca chng ta l thng nht" (tr.128). V vy, cn c s lin minh chin u gia cc lc lng cch mng v sn v cch mng gii phng dn tc chng ch ngha quc nhm thc hin mc tiu c lp dn tc, dn ch v ch ngha x hi. iu c Nguyn i Quc c kt thnh nguyn l: ..."Lm cho i tin phong ca lao ng thuc a tip xc mt thit vi giai cp v sn phng Ty dn ng cho mt s hp tc tht s sau ny, ch c s hp tc ny mi bo m cho giai cp cng nhn quc t ginh c thng li cui cng" (tr.124). "Lm cho cc dn tc thuc a, t trc n nay vn cch bit nhau, hiu bit nhau hn v on kt li t c s cho mt Lin minh phng ng tng lai, khi lin minh ny s l mt trong nhng ci cnh ca cch mng v sn". (tr.124). Trong khi chm lo xy dng ng mcxt lninnt, xy dng khi on kt quc t, Ch tch H Ch Minh vn tip tc ln n, t co ti c ca ch ngha quc thc dn ng Dng v cc nc thuc a, ph thuc khc trn cc mt chnh tr, kinh t, qun s, vn ho, gio dc... Trong bi pht biu ti i hi i biu ton quc ln th II ca Quc dn ng Trung Quc (14-1-1926), Nguyn i Quc t co mt cch ton din "s tn c ca ch p bc ca ngi Php" v i ti kt lun rng: "Bn quc c nhin l p bc ngi An Nam, nhng ng thi chng cng p bc c ngi Trung Quc... Chng ta bit rng, cc dn tc b p bc trn th gii hin nay c Ai Cp, Marc, Xyri, An Nam, Trung Quc v rt nhiu nc khc. Cho nn, chng ta phi lin hip li, cng nhau chng ch ngha quc" (tr.216). Bng nhiu dn chng chnh xc, c th v ti c ca ch ngha thc dn quc khp mi ni, Nguyn i Quc kt lun: "... mi ch thc dn quc u tiu dit ht cc ni ging bn x, v mun cu vn nhng ni ging ny, ta phi lt ch ngha quc!" (tr.340). Khi cuc khng hong kinh t th gii ngy cng ti gn th ch p bc v bc lt thc dn ngy cng tng; ng thi cuc u tranh ca nhn dn Vit Nam, cng nh nhn dn Trung Quc, n , di s tc ng ca nhng t tng tin b cng mi ngy mt si ni. H Ch Minh th hin tinh thn quc t v sn khng ch trn li ni m cn bng hnh ng c th cho s pht trin ca phong tro cch mng th gii. Vit Nam, nhng t chc cng sn u tin c hnh thnh vo cui nhng nm 1920 nh du s chn mui cho s ra i ca mt chnh ng v sn mcxt - lninnt ca giai cp cng nhn. V vy, Ngi thay mt Quc t Cng sn ng ra thng nht cc t chc cng sn trong nc, chnh thc thnh lp ng Cng sn Vit Nam. Ton b tc phm ca Ch tch H Ch Minh trong tp 2 ca ln xut XIX 5. H Ch Minh ton tp 0 1 bn ny phn nh s sng to c o ca Ngi khng ch trong vic vn dng sng to ch ngha Mc-Lnin vo iu kin c th ca Vit Nam, v cc nc thuc a, ph thuc khc, m cn gp phn pht trin v lm phong ph thm l lun ca ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh v cch mng gii phng dn tc thuc a. T tng H Ch Minh giai on ny t c s khoa hc cho ng li cch mng ng n, sng to ca ng ta. ng li l ngn n pha soi sng cho cch mng Vit Nam tin ti, ng thi l v kh sc bn chin thng nhng t tng ci lng, dn tc hp hi, t tng tho hip ca giai cp t sn gp phn xc lp vng chc a v lnh o ca giai cp v sn v chnh ng ca n i vi cch mng Vit Nam. N cng gip cho nhiu chin s yu nc chuyn sang lp trng ca giai cp v sn khc phc nhng biu hin ca t tng t khuynh, hp hi, bit phi... T tng ca Ch tch H Ch Minh v ng li ca ng nhanh chng thm nhp vo qun chng nhn dn, bin thnh sc mnh to ln a n nhng thng li v i. VIN NGHIN Cu CH NGha MC - lNIN V T TNG H CH MiNH GI TNG TH K QUC T NNG DN 1) Qung Chu, ngy 12-11-1924 Gi ng ch mban, Tng th k Quc t Nng dn1 , ng ch thn mn, Chuyn i ca ti t Mtxcva c quyt nh hi t ngt, v ti khng th bo trc cho ng ch iu . Ti xin ng ch th li v chuyn s t li ca ti n cc ng ch chng ta Hi ng. y, chng ta c mt phong tro nng dn rt ng ch : di s bo tr ca Quc dn ng v di s lnh o ca nhng ngi cng sn, nhng nng dn ngho t t chc li. V pha cc a ch, h cng c t chc nhng tt nhin vi mt mc ch khc. l mt c hi tuyt diu cho s tuyn truyn ca chng ta. Vy ti ngh ng ch vui lng gi cho ti tt c mi ti liu m ng ch c th c nh cc bo, cc tuyn ngn, v.v.. Ti s m nhim thu xp vi cc ng ch chng ta y ph bin chng. V vic lin quan ti v tr ca ti l u vin on Ch tch Quc t Nng dn th ng ch c lm nu nh ng ch xt l tt hoc l ngh thay th ti, trng hp ny ng ch ni l ti m, ch ng ni l ti vng mt, bi v ti sng bt hp php y. Hoc l nu ng ch thy c ch th c gi li ci danh ngha dn thuc a Nguyn i Quc trang tr cho nhng tuyn ngn v nhng li ku gi ca Hi ng. ___________ 1) u do BBT t. XII 6. H Ch Minh ton tp 2 3 Xin gi ng ch v tt c cc ng ch ca chng ta li cho cng sn. a ch gi ti liu: .Lu, Hng thng tn Rxta, Qung Chu, Trung Quc. NGUYN I QUC Th nh my bng ting Php, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. GI BAN BIN TP TP CH RABOTNHITXA Qung Chu, ngy 12-11-1924 Cc n ng ch thn mn, Khi ti cn Quc t Cng sn2 , ti phn khi c i ln cng tc vi t bo ca cc ng ch. Nay ti mun tip tc s cng tc y. Nhng v y ti hot ng bt hp php, cho nn ti gi bi cho cc ng ch di hnh thc "Nhng bc th t Trung Quc" v k tn mt ph n. Ti ngh rng lm nh vy nhng bi vit c tnh cht c o hn v phong ph hn i vi c gi, ng thi cng bo m giu c tn tht ca ti. Xin cc ng ch gi u n cho ti khng ch ring bo ca cc ng ch, m c nhng sch bo Nga m ph n v thiu nhi c th a thch, bi v y cn phi lm nhiu vic vn ng ph n v thiu nhi, nhng cc ng ch ca chng ta y li cha c ti liu hun luyn v tuyn truyn. V phn ti, ti ha s cung cp cho cc ng ch tin tc v phong tro ph n phng ng ni chung v Trung Quc ni ring. Nu phi tr tin t mua cc th bo m cc ng ch s gi cho ti, xin cc ng ch c gi li tin th lao cc bi bo ti vit tr. Xin cc ng ch nhn li cho cng sn ca ti. a ch nhn bo: .Lu, Hng thng tn Rxta, Qung Chu, Trung Quc. Th nh my bng ting Php, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. nguyn i quc 7. H Ch Minh ton tp 4 5 Gi mt ng ch trong quc t cng s1F1 ) Qung Chu, ngy 12-11-1924 ng ch thn mn, Ch c mt dng ch bo cho ng ch bit rng ti n y hm qua, v ang nh ng ch Brin vi 2 hoc 3 ng ch Trung Quc. Ti cha gp ai c. Mi ngi y u bn v vic Bc s Tn ln phng Bc. Ti s vit th cho ng ch sm. Xin gi li cho anh em ca ti n ng ch v tt c cc ng ch chng ta Quc t Cng sn. Nguyn i quc a ch: .Lu, Hng thng tn Rxta, Qung Chu, Trung Quc. Vui lng chuyn gip bc th sau y ti Vn phng ng Php. Th nh my bng ting Php, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. ___________ 1) Th khng tn ngi nhn. C th l gi n mt ng ch trong Ban phng ng ca Quc t Cng sn. TH T TRUNG QUC, S 1 Cc n ng ch thn mn, Cc ng ch bit rng nc ti, Trung Quc, b km kp tn nhn trong mt ci km m nhng quc nc ngoi l mt gng v nhng tay sai trung thnh ca chng - nhng bn qun phit Trung Quc - l gng khc. Bn chng gip nhau bc lt chng ti. Mi khi chng thy phong tro gii phng ny sinh - d ca n ng hay n b - chng khng t vic g bp cht n. S p bc nng ln chng ti, nhng chng ti b p bc nng n hn gp nghn ln n ng ... Khng c cht quyn t do chnh tr, kinh t v x hi, chng ti b bc lt gp i bi v l lao ng v v l n b. Vic khng c hc vn, tnh th ng, tp tc cn lm cho nhng ni kh cc ca chng ti cng nng n thm. Ting vang ca cch mng Nga3 lm cho chng ti dng nh thot khi cn c mng au n. Dn dn chng ti bt u nghe, nhn, suy ngh v tr nn thc c rng chng ti cng vy, chng ti l nhng con ngi nh nhng n ng, rng chng ti cng vy, chng ti phi c quyn sng v lm vic, v sau ht rng ginh c quyn , chng ti cng phi u tranh nh nhng n ng v cng vi n ng chng li nhng k bc lt chng ti. T , nhng ngi tin b nht trong chng ti vo ng cng sn, vo Thanh nin cng sn; nhng ngi khc gia nhp ng cch mng l Quc dn ng. ng ny c cm tnh thnh tht vi nc Cng ho Xvit. 8. H Ch Minh ton tp 6 7 Nc Nga cch mng khng ch nu mt tm gng m cn cho chng ti ngi hng dn na. Chng ti c may mn l y c n ng ch, ng ch Brin. ng ch ny n lc lm cho chng ti hiu v lm vic trn con ng gii phng. ng ch t chc, gio dc, khuyn khch, lm thc tnh ti mi ni m ng ch n. Khi lm cho chng ti cm phc Cch mng Nga, ng thi, ng ch cng lm cho chng ti cm thy s tt yu ca cch mng Trung Quc. ng ch c cch c bit ni chuyn vi chng ti. Nhng li r rng, n gin v thnh thc ca ng ch khin chng ti hiu c v suy ngh. ng ch bit khuyn khch nhng ch hiu cht t v lm cho nhng ch khc cn cha hiu th hiu. Cc ng ch bit rng chng ti, ph n Trung Quc, cn rt lc hu, nht nht v hng h. l mt nhim v kh kh khn lm cho chng ti t nhin thot khi tp qun hng nghn nm , vy m ng ch thn mn ca chng ti lm ci kho lo n th v n cn nim n n th, nu nh ti c th by t nh vy. Cc ng ch hy ghi nhn y l mt v d: Thng trc, ti bui l k nim Cch mng Nga, do li ku gi ca n ng ch Brin, hn 3.000 n cng nhn v n sinh vin Qung Chu i biu tnh vi nam gii v d mt tinh. Sau khi nghe ngi ng ch chng ta ni trong mt gi m bi din vn b ngt qung bi nhng trng v tay ko di, mt ch ca chng ti c ngh quyt sau y: Hm nay, chng ti y lm l k nim cuc Cch mng v i nht m lch s chng kin: Cuc Cch mng Nga. Chnh nh cuc cch mng ny m c s ca quyn t do chn chnh v quyn bnh ng thc s c t ra cho loi ngi. Chnh nh cuc cch mng ny m s gii phng ph n s c gi tr v c nhng ngha y , trn vn. Thay mt cho tt c cc ch em, cm n n ng ch v cam kt lm vic ht sc mnh hp sc vo s chin thng cui cng ca cch mng th gii, m u mt cch thng li bi giai cp v sn anh hng nc Nga. Ngh quyt ny c biu quyt nht tr vi ting h to: Cch mng Nga mun nm! Cch mng Trung Quc mun nm! o ch ngha quc! Ngi ta cha bao gi thy phn khi nhiu nh th trong ph n chng ti! tht s l cuc cch mng nh! Trong th sau, ti s cho cc ng ch bit chng ti hot ng y nh th no. Trong khi ch i nim vui c c th cc ng ch, thay mt cc ng ch ca ti, xin gi n cc ng ch li cho chn thnh nht. Qung Chu, 12-11-1924. LOO SHING YAN2F1 ) n ng vin Quc dn ng Th nh my bng ting Php, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. ___________ 1) Trong th gi tp ch Rabotnhitxa ngy 12-11-1924, Nguyn i Quc thng bo: cc bi bo gi tp ch ly tn "Th t Trung Quc" v k tn mt ph n. 9. H Ch Minh ton tp 8 9 GI CH TCH ON QUC T CNG SN Ti n Qung Chu4 vo gia thng 12. Ti gp ti y vi ba nh cch mng quc gia An Nam, trong s ny c mt ngi xa ri x s t ba mi nm 3F1 ) . Trong thi gian ng ta t chc nhiu cuc ni dy chng Php. Tt c nhng cuc ni dy y u a ti ci cht ca my tn s quan v binh lnh Php, s chim ot my khu sng v... l vic ngi ca chng ta chy thot, do khng c gip v vin tr. Mc ch duy nht ca ng ny l tr th cho nc, cho nh b bn Php tn st. ng khng hiu chnh tr, v li cng khng hiu vic t chc qun chng. Trong cc cuc tho lun, ti gii thch cho ng hiu s cn thit ca t chc v s v ch ca nhng hnh ng khng c s. ng ng . V y l nhng vic m chng ti bt u cng nhau tin hnh: a) Ti vch mt k hoch t chc v xin gi km bn sao theo y. b) Sau khi tn thnh k hoch ny, ng a cho ti mt bn danh sch 10 ngi An Nam cng ng hot ng by lu. c) Ti chn 5 ngi qu 5 tnh khc nhau. Chng ti s c mt ngi An Nam a h ti Qung Chu. Ti s hun luyn cho h v phng php t chc. Chng ti s gi h tr ___________ 1) Nguyn bn ting Php vit l: "ba mi nm nay". C l "hai mi nm nay" ng hn. v ng Dng hot ng sau 3 thng hc tp; v chng ti s ly ra mt on khc. Trong lc ny, y l bin php duy nht. chi vo cc ph tn, ti ly s cn li trong mn tin i ng ca cc ng ch cho ti (150 ng) v v sau th sao ? Ti lm vic mi ngy vi gi cho hng Rxta; nhng tin lng ca ti khng cho php ti c th mt mnh bao cho "cc hc vin" ca ti. V khi cc hc vin n Qung Chu, rt c th ri s phi em tt c hoc gn tt c th gi ca ti vo vic hun luyn h, lc tnh hnh ti chnh ca ti s khng c li thot. Bi vy, ti ngh ng ch ch th cho cc i din ca ng ch Qung Chu cng phi chm lo n ng Dng. Ti thit tng cha cn phi tho mt bn bo co v tnh hnh Trung Quc bi v cc ng ch Trung Quc v Nga lm vic ; tuy nhin, by gi ti lu ng ch vn tuyn truyn trong ph n v thiu nhi. N ng ch Brin phn nn l khng nhn c ti liu (bo ch, chng trnh, v.v.) m n ng ch xin Mtxcva. iu ngn cn khng cho cng tc ca n ng ch y tin trin v cng c lc cn tr hon ton cng tc ca n ng ch y. N ng ch y vit th nhiu ln cho Quc t Ph n, nhng cc bc th u khng c hi p v khng mang li kt qu. Mong cc ng ch nhn cho li cho cng sn. Qung Chu, ngy 18 thng 12 nm 1924. (Trong lc ny ti l mt ngi Trung Quc ch khng phi l mt ngi An Nam, v tn ti l L Thu ch khng phi l Nguyn i Quc). Ti liu ting Php, lu ti Cc lu tr Vn phng Trung ng ng. 10. H Ch Minh ton tp 10 11 TNH HNH NG DNG Thng 11 v 12-1924 Tnh hnh kinh t: 1. Mt tng ngn sch 76.743.000 ng ng Dng c biu quyt. 1/5 s tin l tin li trong vic bn thuc phin (14.900.000 ng ng Dng). 2. Vo thng 10, nhiu tnh b lt v bo tn ph. Nhng s thit hi khng c r; Chnh ph khng mun cho bit iu ny. Theo nhng thng tin c nhn th c nhng ni c ti na s dn b cht ui hay cht i. Tr Nam K, s khn cng ng tr khp ni. 3. Ngn hng cng nghip Trung Quc - m s ph sn v s cu tr gy nn nhiu tin n trong bo ch Php - hon li tin cho khch hng ngi nc ngoi ca n, nhng khng tr cho ng Dng cht no tin gp 30 triu phrng. Vo nhng ngy cht ny, nhng ch n ngi Php v ngi An Nam lp thnh mt mt trn thng nht i n ca h. 4. Hnh nh Chnh ph thuc a sp ng cho thng nghip Nht Bn biu gi thp nht. Nhng ngi An Nam lo s, cn nhng nh bun Php chng li s ng ny. Tnh hnh chnh tr: 1. Chnh ph c sc ngn cn thanh nin An Nam i hc Php. iu chc chn v lo s tuyn truyn cng sn. 2. Nhng t bo An Nam ni n mt U ban c lp nn Pari, gm 10 nh chnh tr, nh bo v nh ti chnh ngi Php. U ban ny c mc ch nghin cu kh nng bn ng Dng cho mt nc khc. l vn nu ra t trong chin tranh. Cn c hi qun ca Anh Xanhgapo, nhng cuc din tp ca hi qun M Thi Bnh Dng v s xm nhp kho lo ca Nht Bn hnh nh lm cho thc dn Php tht s lo lng. y, vic lo s ch ngha bnsvch cng ng k. Bng nhiu bi din vn v qung co, Chnh ph thng bo mt cuc ci cch ln: Chnh ph sp t chc "i hi ng Dng" thng trc. i hi s gm c 27 ngi Php - phn ln l vin chc - c bu 4 nm mt ln; v 17 ngi An Nam - tt nhin l c chn trong s nhng ngi trung thnh nht vi ch - c bu mt nm mt ln. i hi c ting ni tham kho cho cng vic ca Chnh ph, iu ngha l i hi ny s rt v tch s. 3. Chnh tr bn x: C mt ng gi tn l "ng lp hin An Nam"5 . khng phi l mt ng c t chc, m n thun ch l mt vi nh tr thc theo kiu Php t tn ng. Nhng th lnh ca ng ny l nhng ngi theo quc tch Php (c 250 ngi Nam K). Cng lnh ca h. Nhng yu sch ca h l nh sau: a) Ci cch gio dc (hin nay c 90% tr em An Nam khng c trng hc). b) Ci cch v t php: cho nhng ngi An Nam tt nghip v lut php c lm lut s (ti nay, nhng ngi tt nghip y thng c th hnh ngh Php, nhng khng bao gi chnh t nc h, tr phi h c nhp quc tch Php). Chun y cho nhng ngi An Nam quyn c Ban hi thm (hin nay ch c Ban hi thm Php, v th, tt c nhng ngi Php git hi ngi An Nam hay phm nhng ti c khc i vi ngi bn x lun lun c min ngh). c) Gii thiu ngi An Nam vo Quc hi Php. d) M rng vic nhp quc tch Php. 11. H Ch Minh ton tp 12 13 trnh by nhng yu sch ca h vi B trng B Thuc a, h phi mt ngi nguyn l tn v chnh ph ngi Php: Giocgi Grngging. Bo ch ca h. a. Do c quyn t do bo ch nh nhng cng dn Php, h li dng iu xut bn 2 hoc 4 t bo m 2 t ln nht c s lng pht hnh mi ngy 2000 bn. b. H bao gi cng np sau ci mc "lng trung thnh" khi ph bnh cng khai nhng khuyt im ca Chnh ph thuc a. Trong tt c cc bi bo, h tuyn b "vnh vin gn b vi mu quc". H theo khuynh hng ca ng X hi cp tin Php6 (ng ca Eri), t nht trong lc ny l thn tng ln ca h. c. H vn rt knh trng Triu nh nc Nam. t nhin, h i ging v bt u cng kch n kh thm t. Thm ch h cn vit: "T tng cng ho thng trn th gii, v nhng ngi An Nam dn ch v cn bn, c chun b k hiu ci p ca n. Mt vng quyn ph trng ch c th lm m ngha ca n trc qun chng". iu An Nam ng khp ti khi qun. Gi d rng nhng ngi ng lp hin ca chng ta, cm thy ci g t Pari di v: ng uy nghim Kh kho ngi trn ngi vua nc An Nam l ngi c che ch bi Anbe Xar, cu B trng B Thuc a, b khai tr khi ng ca Eri, b khai tr v bu cho Pongcar. Khi b ng, Xar cng b mt bc th ng rt v l gi Eri, Ch tch ng ny. Eri sp thi vua An Nam tr th Xar chng? Rt c th. Nhng ng vin ng lp hin An Nam v ch ngha cng sn. H l nhng ngi c thin cm vi ch ngha cng sn ? Khng hn g nhng ngi dn ch x hi ca nhng nc khc. Tuy nhin h kh khn kho chim ly mi c hi lm Chnh ph thuc a s hi bng ma bnsvch. V vic Php cng nhn Lin X, h vit: "Mt s k thc dn d on mt tng lai en ti cho ng Dng, tip sau vic Chnh ph Php cng nhn Lin X; trn thc t, ngi Nga d nh nng nhng ngi bn x cc thuc a ca chu u chng li s thng tr ca nc ngoi ti chu . Tnh hnh sc si ca cc sinh linh trong nc chng ti do nhng sai lm ca ch cai tr thc dn thin cn gy ra th ci g cng c th xy ra t nc ny (ti gch di) ch cn nhng phng php khai ho y tip tc c p dng i vi cc dn tc b l thuc v c bo h". e da nh th ri, h tip tc cho ti cui bi bo, ku ni s hp tc Php- An Nam. Nhng cn mt v d khc na. H in li mt bi ca bo Les Continents xut bn Pari ca Rn Marng. y l bi bo : "S tuyn truyn cng sn nhng thuc a Php. Chng ti mi bo tin rng nhng ngi Lin X chun b mt chin dch tuyn truyn rng ri nhng thuc a ca chng ta. i hi ln th V ca Quc t Cng sn ca Mtxcva7 va cho thy chng ta c l. Tht vy, vic thit lp mt Ban thuc a gm c nhng ngi Anh, ngi B, ngi H Lan v ngi Ty Ban Nha c quyt nh. Tr s ca Ban ny t Ginev. Nhim v ca n l dy ln nhng s ni dy v khi ngha trong nhng thuc a. Thuc a chnh c nhm ti l Maagtxca ri ahmy. Ngi ta cng phi hot ng Tuynidi, Marc, Goalp, ngti v Bc K. Chnh ph Xvit 10 triu phrng vng cho Ban s dng nhng nhng ng cng sn Php, Anh, B phi ng gp nhiu, v nhng chi ph d tnh l to ln. Nhng u vin ngi Php ca Ban l cc ng Casanh, Tranh, Xeli, Ghinb v Cxta. ng trc nguy c ny, nhng s t nh qu ng, khm nm ca ng enphtx khng th lm g hn. Vn khng cn l tm ra bn tay ca Mtxcva khp mi ni na. Phi t co ni n n np. Khng phi bng cp mt b bng bt bi c b phi thuc a m chng ta s tm c bn tay y. Sau , nht l Ngh vin hin nay v Chnh ph phi ngay lp tc cho ngi bn x ca cc thuc a nhng quyn s ng m h i (ti gch di). Nhng cu 12. H Ch Minh ton tp 14 15 chin binh, nhng gio vin v nhng vin chc ngi bn x s l nhng ngi u tin b xc ng bi s tuyn truyn ny... Chnh nh u tranh chng li cc nh cai tr vng v v chng li nhng thng c chuyn ch qu ng m chng ta s lm yn c s bt bnh chnh ng ca ngi bn x. Nu khng th nhng n thn Xiren s c dp tt ca tng s ni lon". Nguyn vng ca nhng ng vin lp hin An Nam. G.Grngging, i biu ca h Php tm tt ng nhng nguyn vng y: "H ch mun n gin l chnh sch hp tc (Php- An Nam) c thc hnh ... H mun c dn dn tham gia vo nhng cng vic ca t nc h ... Khng mun g hn". V li, tt c nhng g h i l quyn nhp quc tch Php, min tr qun dch (4 nm i vi ngi An Nam), bu c, v.v.. H ch i cho "lp thng lu c gio dc thi". Cn qun chng th chng c g. Chng ta c th dng h khng? iu tu thuc hai iu: thi ca Chnh ph Php v s khn kho ca chng ta. Linh tinh - Mt lnh Php git mt ngi An Nam; hn b kt n mt thng t n treo. 200 hc sinh tr tui ca mt tnh Nam K biu tnh trc n cnh st i th hai ngi bn ca h b bt gi. ng thi, h do bi kho nu cc bn ca h khng c th ngay. H thng li. y l ln u tin, ng Dng xy ra mt vic nh vy. l mt du hiu ca thi i. 19-12-19244F1 ) Ti liu ting Php, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. ___________ 1) Bo co ca Nguyn i Quc gi Ban Chp hnh Quc t Cng sn. TH GI MT NG CH TRONG QUC T CNG SN5F1 ) ng ch thn mn, Ti gi n ng ch mt bo co v tnh hnh ng Dng. Ti tm thy y vi ngi ng Dng m vi h, ti hy vng lm c vic g . Xin ng ch ch th cho nhng ng ch ngi Nga y cng nhn trch nhim v cc cng vic ca ng Dng, bi v mt mnh ti khng th lm nhiu c. Ti ang cng tc hng Rxta. Ti ch gp ng ch Malaca mt ln; ng ch y m v ni vi ti rng ng ch c gng tr v nc. Ti ngh rng ng ch y v ri, bi v rt lu ti khng gp na. Ti s gi n ng ch mt bo co v cng tc chnh tr ca ti tip sau. a ch ca ti: ng Lu, Hng thng tn Rxta, Qung Chu. Nu ng ch vit th v th nh ng ch nhn cc ng ch chng ta gi nhng th ca ti n y cho ti. Ti tin rng th no cng c mt vi ci. Cho cng sn. Qung Chu, ngy 22-12-1924. NGUYN I QUC Th nh my bng ting Anh, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. ___________ 1) C th th ny gi ng ch i din Vn phng Ban Phng ng ca Quc t Cng sn Thng Hi. 13. H Ch Minh ton tp 16 17 VN NG DNG6F1 ) 1- Nu ng ch ng cho ti gi ngay mt hoc hai sinh vin th iu s cho php ti tuyn truyn tt, v ni rng cch mng Nga ang v s c th lm g cho dn chng thuc a. iu cng s cho php ti - t nay n thng tm - tranh th c nhng phn t tt ca Quc dn ng ng Dng. Hn na, iu cho php ti chn ngay c vi ngi trong s h phi v nc. 2- Ti khng hiu r v sao ng ch ngn ngi cho ti vay tin. l mt vic gia ng ch vi ti, v khng mt ai khc bit c t no v vic ny. Tin vay s cho php ti: a/ C c mt c s trong nc. b/ C ngi sn sng lm tuyn truyn vin. c/ Thc hin vic tuyn truyn n ni n chn v, d/ Bt u ngay cng tc t chc. Khng c ngi no khc c th gip ti trong vic ny, bi v ti l mt dy lin lc gi b mt k hoch ca chng ta. 3- Tuyn truyn v lm cng tc khc, ti phi: a/ Dch ti liu b/ In n n c/ Ly ngi t trong nc n Qung Chu d/ Hun luyn h ___________ 1) Th khng ngy thng v tn ngi nhn. Cn c ni dung, chng ti d on th gi cho mt ng ch i din ng Cng sn Php ti Quc t Cng sn, khong u nm 1925. e/ Phi h tr v. Khng c tin, tt c nhng iu u khng th lm c. V th ti mun ngh ng ch cp cho mt qu no . 4- Khng c s ng v s gip ca cc ng ch Nga ca chng ta th ti s kh m trnh khi sai lm. Nhng ti cng khng nhn c g nu khng c ch th ca ng ch. V h c th khng lm g cho ti khi ti n tay khng. 5- Nu 4 yu cu ny khng c kt qu th trin vng v sau i vi ti s l nh sau: a/ Ti khng c chng c ch ra c nhng phn t tt nht Quc dn ng ng Dng nhn h n vi ta. b/ Ti khng th v nc c. c/ Do ang mc n trn 350 la cho cng tc u tin, ti s phi lm vic t ra l 5 thng tr n. iu kin , ti s khng c thi gi, khng c tin lm cng tc khc. Ti rt hy vng ng ch s ng h yu cu ca ti. Th nh my bng ting Anh, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. 14. H Ch Minh ton tp 18 19 TH GI MT NG CH QUC T CNG SN ng ch thn mn, Quc dn ng ng Dng va c thnh lp vo ngy 3 thng ny vi 3 ng vin lc bt u. Mt ngi s c phi i Trung K v Lo. Mt ngi khc (cha phi l ng vin) s c phi n Bc K ly 5 ngi i Qung Chu hc cch lm cng tc t chc. Ti ngh c th tm nam thanh nin gi i hc Trng i hc Mtxcva8 . Xin ng ch vui lng cho bit c th cho ti gi bao nhiu sinh vin. ng thi, ti xin ng ch ch th cho cc ng ch Nga y cng nhn trch nhim v cc cng vic ca ng Dng bi v c mt mnh, ti khng th lm qu nhiu vic c. Qung Chu, ngy 5-1-25. Cho cng sn N.A.Q Th nh my bng ting Anh, bn chp lu ti Vin H Ch Minh. GI ON CH TCH QUC T CNG SN Qung Chu, ngy 10-1-1925 Knh gi on Ch tch Quc t Cng sn, Cc ng ch thn mn, Quc dn ng (Quc dn ng ng Dng), chiu hm qua kt np ngi ng vin th t. Mt trong s nhng ng vin , x tra nay, i Trung K v Lo, vi nhim v l t chc nhng c s cc x v tm thanh nin i hc Trng i hc cng sn ch ngha Mtxcva. Cc ng ch cho ti bit cc ng ch mun nhn bao nhiu sinh vin An Nam vo hc Trng i hc y. Ngy 15 sp ti, mt ng vin th hai s c gi n Bc K ly 5 ngi Bc K sang hc Trng nng dn Qung Chu. Nhng ngi ny s hc cch t chc nh th no. Phi chi ph cho phi vin th nht l 290 la v cho phi vin th hai 230 la. S tin l do s tin i ng cn li ca ti, gp vi s tin lng m Rxta ng trc cho ti. Q.D.7F 1) c th c nhiu trin vng, nhng nhng phng tin ti chnh ca n rt eo hp: t ra l ti lc ny, nhng phng tin y ch do ti cung cp thi. ___________ 1) Vit tt Quc dn ng. 15. H Ch Minh ton tp 20 21 Chuyn th sp khi hnh ri. Ti xin kt thc bn bo co ca ti. Chuyn th sau, ti s gi cc ng ch mt bn bo co chi tit hn. Xin gi li cho cng sn NGUYN I QUC T.B. Yu cu cc ng ch ch th cho cc i din ca cc ng ch Qung Chu cng phi chm lo n ng Dng. Ti liu ting Php, lu ti Cc lu tr Vn phng Trung ng ng. BN N CH THC DN PHP9 Vit bng ting Php, xut bn ln u tin ti Pari (Php) nm 1925, xut bn ln u tin Vit Nam nm 1946. Dch theo cun sch xut bn ln u tin v i chiu vi cun xut bn nm 1946 Vit Nam. K tn: NGUYN I QUC. 16. H Ch Minh ton tp 22 23 CHNG I8F1 ) THU MU I- CHIN TRANH V "NGI BN X" Trc nm 1914, h ch l nhng tn da en bn thu, nhng tn "Annamt" bn thu, gii lm th cng ch bit ko xe tay v n n ca cc quan cai tr nh ta. y th m cuc chin tranh vui ti va bng n, th lp tc h bin thnh nhng a "con yu", nhng ngi "bn hin" ca cc quan cai tr ph mu nhn hu, thm ch ca c cc quan ton quyn ln, ton quyn b n9F2 ) . ng mt ci, h (nhng ngi bn x) c phong cho ci danh hiu ti cao l "chin s bo v cng l v t do". Nhng h phi tr bng mt gi kh t ci vinh d t ngt y, v bo v cho ci cng l v t do m chnh h khng c hng mt t no, h phi t ngt xa la v con, ri b mnh rung hoc n cu ca h, vt i dng, i phi thy trn cc bi chin trng chu u. Trong lc vt bin, nhiu ngi bn x, sau khi c mi chng kin cnh k diu ca tr biu din khoa hc v phng ng li, c xung tn y bin bo v t quc ca cc loi thu qui. Mt s khc b xc ti nhng min hoang vu th mng vng Bancng, lc cht cn t hi phi chng nc m mun chim ngi nguyn phi trong cung cm vua Th, - ch th sao li em nng h nhng min xa xi y? Mt s khc na th anh dng a thn cho ngi ta tn st trn b sng Mcn, hoc trong bi ly min Smpanh, ly mu mnh ti nhng vng nguyt qu ca cc cp ch huy v ly xng mnh chm nn nhng chic gy ca cc ngi thng ch. ___________ 1) Bn in nm 1925 c li gii thiu ca Nguyn Th Truyn. 2) Nguyn vn: nos gouverneurs plus ou moins gnraux. 17. H Ch Minh ton tp 24 25 Cui cng, hu phng, nhng ngi lm kit sc trong cc xng thuc sng gh tm, tuy khng phi ht hi ngt ca bn "bs"10F 1) , nhng li nhim phi nhng lung kh c i ca ngi Php; ng no cng th thi, v nhng k khn kh y cng khc ra tng ming phi, chng khc g ht phi hi ngt vy. Tng cng c 700.000 ngi bn x t chn ln t Php; v trong s y, 80.000 ngi khng bao gi cn trng thy mt tri trn qu hng t nc mnh na! II- CH LNH TNH NGUYN Mt bn ng nghip ni vi chng ti: dn lao kh bn x ng Dng t bao i nay b bp nn bng mi th thu kho, su sai, tp dch, bng cng bc phi mua ru v thuc phin theo lnh quan trn, t 1915-1916 ti nay, li cn phi chu thm ci v m lnh na. Nhng bin c trong my nm gn y l ci c ngi ta tin hnh nhng cuc lng rp ln v nhn lc trn ton ci ng Dng. Nhng ngi b bt u b nht vo tri lnh vi th tn: lnh kh , lnh th chuyn nghip, lnh th khng chuyn nghip, v.v.. Theo kin ca tt c cc c quan c thm quyn khng thin v c giao cho s dng chu u "vt liu bit ni" chu , th vt liu ny khng a li kt qu tng xng vi chi ph rt ln v chuyn ch v bo qun. Sau na, vic sn bt th "vt liu bit ni" , m lc by gi ngi ta gi l "ch lnh tnh nguyn" (danh t ma mai mt cch gh tm) gy ra nhng v nhng lm ht sc trng trn. y! Ch lnh tnh nguyn y c tin hnh nh th ny: v "cha tnh"- mi vin cng s ng Dng qu l mt v "cha tnh"- ra lnh cho bn quan li di quyn, trong mt thi hn nht nh phi np cho mt s ngi nht nh. Bng cch no, iu khng quan trng. Cc quan c liu m xoay x. M ci ngn xoay x kiu D11F2 ) th cc ng tng y tho ht ch ni, nht l xoay x lm tin. ___________ 1) "Boches". T c ngha xu ch qun c. 2) Nguyn vn: Le Systme D. D, ch u ca t dbrouillard, c ngha l xoay x, tho vt. Thot tin, chng tm nhng ngi kho mnh, ngho kh, nhng ngi ny ch chu cht thi khng cn ku cu vo u c. Sau , chng mi i n con ci nh giu. Nhng ai cng c th chng tm ngay ra dp sinh chuyn vi h hoc vi gia nh h, v nu cn, th giam c h li cho n khi h phi dt khot chn ly mt trong hai con ng: "i lnh tnh nguyn, hoc x tin ra". Nhng ngi b tm i nh th cn ho hng g na vi ci ngh ct vo c h. Cho nn, bc chn vo tri lnh l h lin tm mi c hi trn thot. Cn nhng ngi no thy khng th thot khi s phn hm hiu, th tm cch t lm cho mnh nhim phi nhng bnh nng nht, m thng thng hn c l bnh au mt tot chy m, gy ra bng cch xt vo mt nhiu th cht c, t vi sng n m bnh lu. * * * y th m trong mt bn b co vi nhng ngi b bt lnh, ph ton quyn ng Dng, sau khi ha hn ban phm hm cho nhng lnh s cn sng st v truy tng nhng ngi s hy sinh "cho T quc", trnh trng tuyn b rng: "Cc bn tp np u qun, cc bn khng ngn ngi ri b qu hng xit bao tru mn ngi th hin dng xng mu ca mnh nh lnh kh 12F1 ) , k th hin dng cnh tay lao ng ca mnh nh lnh th". Nu qu tht ngi An Nam phn khi i lnh n th, ti sao li c cnh, tp th b xch tay iu v tnh l, tp th trc khi xung tu, b nht trong mt trng trung hc Si Gn, c lnh Php canh gc, li l tut trn, n ln nng sn? Nhng cuc biu tnh mu Cao Min, nhng v bo ng Si Gn, Bin Ho v nhiu ni khc na, phi chng l nhng biu hin ca lng st sng u qun "tp np" v "khng ngn ngi"? Nhng v trn i lnh v o ng (tnh ra c n 50 phn trm ___________ 1) Bn ting Php: "Les tirailleurs". 18. H Ch Minh ton tp 26 27 trong hng ng qun d b) u b n p khng gm tay v nhng cuc n p li gy ra nhng cuc binh bin b dm trong bin m13F1 ) . Bn b co ca ph ton quyn cn cn thn nhc thm rng, tt nhin mun xng ng vi "lng tt r rt" v " lng ln lao" ca chnh ph th "cc anh (binh lnh ng Dng) cn phi c x ng n v khng c lm mt iu g cho ngi ta phi phn nn c". Vin ch huy ti cao qun i ng Dng cn c mt li phng khc: ng ta bt thch vo lng hoc c tay ca tng ngi lnh mi m mt con s khng th no ty xo c bng mt dung dch nitrt bc. y cng ging nh chu u, s khn kh ca nhng ngi ny l ngun li nhun ca nhng k khc: no l bn eo lon chuyn nghip may mn v c cng vic tuyn m v qun l lnh mi bn x m lnh xa c cng lu cng tt nhng cuc giao chin nguy him chu u; no l bn ch thu lng thc lm giu vn vt bng cch b i nhng lnh m khn kh; no l bn c quyn tip liu thng ng vi bn quan chc gian ln, u c. V chuyn ny, cn ni thm l cn mt loi ch tnh nguyn khc na: tnh nguyn mua cng tri. Bin php tin hnh th cng nh th. Ai c mu mt l phi b tin ra. K no kh bo th ngi ta dng cch d d v cng bch n phi mua mi thi. Phn ng nhng ngi mua cng tri ng Dng khng hiu g v th thc ti chnh c; h coi vic mua cng tri cng nh ng mt th thu mi v coi cc phiu cng tri khng khc g nhng bin lai np thu. * * * By gi th xem ch m lnh tnh nguyn c t chc cc thuc a khc nh th no. Ly Ty Phi lm th d: y, bn ch huy qun i ko qun n tng lng bt bn ___________ 1) Bn ting Php: "... qui ont t touffes dans le sang" ch c ngha "b dm trong mu". ho mc phi np ngay lp tc y s ngi chng mun tuyn m. buc nhng thanh nin Xngan b trn phi ra nhn i m lnh, chng phi mt vin ch huy tra tn, hnh h cc thn nhn ca h, v cho rng lm nh th l ti gii sao? Chnh hn bt cc ng b gi, n b c thai, con gi, em lt trn trung, ri t ht qun o trc mt h. Nhng nn nhn khn kh mnh trn nh nhng, tay tri cnh khuu buc phi chy khp cc thn x di ln roi vt, "nu gng"! Mt ngi n b cng con phi van xin mi mi c ci tri mt tay a b. Trong khi chy, hai c gi ng cht ngt i; nhiu em gi khip s trc nhng hnh vi bo ngc , hnh kinh trc tui; mt ngi n b tru thai, mt ch khc mt a con m. * * * C rt nhiu th on bt lnh. Th on sau y t ra nhanh v tin nht: Ly dy chng ngang hai u con ng chnh trong lng li. Th l tt c nhng ngi da en vo gia u coi nh chnh thc phi tng qun. Mt nhn chng vit cho chng ti nh sau: "Gia tra ngy 3 thng 3 nm 1923, bn hin binh vy rp cc bn cng Ruyphixc v 14F1 ) ri tm tt c nhng ngi bn x lm vic . Nhng anh chng ny v khng t v st sng i bo v vn minh ngay, nn ngi ta rc h ln t cam nhng mi v nh lao. y, sau khi h c th gi thay i kin ri, ngi ta mi a h sang tri lnh. " tri lnh, sau nhng nghi l biu dng tinh thn yu nc, 29 lnh tnh nguyn c tuyn dng c th tr nn anh hng ca cuc chin tranh cui cng nay mai... By gi th tt c u nng lng mun ly li min R 15F2 ) cho nc m. ___________ 1) Rufisque et Dakar. Tn nhng hi cng ca nc Xngan. 2) Ruhr. Vng cng nghip ca c, sau Chin tranh th gii th nht b ct giao cho Php t nm 1921 n nm 1925. 19. H Ch Minh ton tp 28 29 Nhng theo tng M 16F1 ) , ngi hiu r h nht, th ch l nhng i qun em nng trc ma ng". Chng ti hin c trong tay bc th ca mt ngi ahmy, vn l cu binh, tng lm "ngha v" trong cuc chin tranh "v cng l". Mt vi on trch trong bc th s vch r cho cc bn thy ngi "B 17F2 ) c bo v nh th no v cc quan cai tr thuc a nh ta nn ra lng trung thnh ca ngi bn x nh th no t im cho tt c nhng bi din vn ca cc nh cm quyn v lm ti cho tt c nhng bi bo ca bn Rgixmngx v H18F3 ) thuc c. Bc th vit: "Nm 1915, khi ng M.Nuphla, thng c ahmy, ra lnh bt lnh, th lng ti b bn cnh st cng lnh c cp ph v t sch. Tt c ti sn ca ti u b mt ht trong cc cuc t ph . Tuy th, ti vn b cng bch nhp ng, v mc du l nn nhn ca vic xc phm b i , ti lm ngha v ca ti mt trn bn Php. Ti b thng trn Exn. "Ngy nay, chin tranh chm dt, ti sp tr v nc, nhng khng cn nh ca, ca ci g c. "Ngi ta cp ca ti: 1000 phrng tin mt; 12 con ln; 15 - cu; 10 - d; 60 - g; 8 tm vi qun mnh; 5 o mc ngoi; 10 qun; ___________ 1) Mangin. Tng Php (1866-1925) tham gia chin thng Vcoong, tng ch huy i qun xm lc Xung, Bc K, Marc. 2) Batouala. Tn mt b lc vng xch o chu Phi. 3) Rgismanset et Hauser. Tn nhng ngi vit bo tay sai, c ngha nh nhng tn bi bt. 7 m; 1 dy chuyn bng bc; 2 hm vt. "y l tn nhng bn cng mt xm b cng bch nhp ng cng ngy vi ti, v nh ca cng b cp ph v t sch. (Ghi tip theo tn by ngi). "Cn nhiu nn nhn na ca nhng chin cng kiu y ca ngi thng c Nuphla, nhng ti khng bit r tn nhng ngi gi cho cc anh hm nay...". Chc bn "bs" ca vua Ghim cng khng lm c hn th. III- KT QU CA S HY SINH Khi i bc ngy tht en, tht vng ri, th nhng li tuyn b tnh t ca cc ngi cm quyn nh ta bng dng im bt nh c php l, v c ngi Ngr19F 1) ln ngi "Annamt" mc nhin tr li "ging ngi bn thu". ghi nh cng lao ngi lnh An Nam, chng phi ngi ta lt ht tt c ca ci ca h, t chic ng h, b qun o mi toanh m h b tin ti ra mua, n cc vt k nim th, v.v. trc khi a h n Mcxy xung tu v nc, sao? Chng phi ngi ta giao h cho bn sc sinh kim sot v nh p h v c sao? Chng phi ngi ta cho h n nh cho ln n v xp h nh xp ln di hm tu m t, khng ging nm, khng nh sng, thiu khng kh sao? V n x s, chng phi h c mt quan cai tr bit n n cho nng nhit bng mt bi din vn yu nc. "Cc anh bo v T quc, th l tt. By gi, chng ti khng cn n cc anh na, ct i!", sao? Th l nhng "cu binh" - ng hn l ci xc cn li - sau khi dng cm bo v chnh ngha v cng l nay tay khng tr v vi ch bn x ca h, mt ch khng bit g n chnh ngha v cng l c. * * * ___________ 1) Ngro. T ch ngi da en. 20. H Ch Minh ton tp 30 31 Theo bo ch ng Dng th thng binh ngi Php b mt mt phn thn th v v ca t s ngi Php u c cp mn bi bn l thuc phin. Nh th l trong mt vic m chnh quyn thuc a phm ti hai ti c i vi nhn loi. Mt mt, h vn cha tho khi t tay lm ci vic b i ca ngi u c, m cn mun li ko vo y c nhng nn nhn ng thng hi ca cuc huynh tng tn na. Mt khc, h coi r tnh mng v xng mu ca nhng k b h la bp, n ni tng rng ch cn qung cho nhng ngi ny khc xng thi y l n b c mt phn ca cnh tay b mt hoc mng ca mt ngi chng. Chng ti chc rng thng binh v qu ph chin tranh s vng mn qu nh nhp y v nh vo mt k tng qu. Chng ti cng tin chc rng th gii vn minh v ngi Php lng thin s ng v pha chng ti ln n bn c mp thc dn ang khng ngn ngi u c c mt dn tc v vt cho y ti. * * * Theo tc l An Nam, khi trong lng c ngi cht th nhng ngi xay la, gi go phi t lng knh trng vong linh ngi cht v thng cm ni au bun ca tang gia bng cch im lng khng ht h trong khi xay gi nh h vn thng lm. Nhng nn vn minh hin i c a vo nc chng ti bng bo lc c cn g phi t nh n nh th. Xin c cu chuyn sau y ng trn mt t bo Nam K: Nhng ngy hi Bin Ho " ly tin b vo qu xy dng i k nim ngi An Nam trn vong ca tnh Bin Ho, ban t chc ngy hi ang tch cc chun b mt chng trnh tuyt diu. "Ngi ta bn tn s c no l yn tic gia vn20F1 ) , no l ch phin, no l khiu v ngoi tri, v.v., tm li, s c nhiu v th tr chi ai ai cng c th gp phn lm vic ngha mt cch th v nht i. ___________ 1) Nguyn vn: Garden - Party. "Qu ng phi cng sn bay Bin Ho c nh s gp phn vo cuc vui, v ngay t by gi ban t chc c th khng nh rng s c mt ca cc quan chc cao cp nht Si Gn s lm cho ngy hi thm phn rc r. "Xin tin thm cho cc bn nam n Si Gn ln d hi bit rng, cc bn s khng cn phi b d cuc vui v nh dng cm, v ngay ti ch, s c phng n t chc cc k chu o v c bit y , cc bn snh n ung nht cng s c hi lng. "Ngy 21 thng 1 ti, tt c chng ta hy i Bin Ho, chng ta s va c d nhng hi h linh nh vui ti, va c dp t cho nhng gia nh t s An Nam Bin Ho thy rng chng ta bit tng nh n s hy sinh ca con em h". Tht l thi i khc, phong tc khc. Nhng phong tc k qui lm sao! Ngi ta cn cho chng ti xem bc th sau y na: Si Gn, ngy... "Nu trn i ny m c mt vic qui g va thng tm li va l bch, th hn l vic bt mt dn tc vn ang chu ng mi th bt cng v khng c bt c th quyn no phi lm l mng cuc chin thng ca "cng l" v "chnh ngha". y th m bn ny chng ti lm nh th y. Ti tng khng cn thut li cho anh nghe v nhng hi h v "tr vui cng cng" trong thnh ph ny ngy 11 thng 11 lm g. u v bao gi cng th thi, rc n, t pho bng, duyt binh, khiu v dinh thng c, ua xe hoa, m lc quyn v nc, qung co, din vn, tic tng, v.v.. Trong tt c nhng tr h , ti ch cn nh li mt vic ng ch v phng din tm l nh sau: cng nh cng chng tt c cc nc, cng chng Si Gn rt thch xi n. V th, mt m ngi dy c t tp trc khch sn Palax xem phim, no h Scl, no bn cao bi, no nhng ngi "lnh quang vinh" ln lt din trn mn nh. Cng chng trn ngp c i l, ng cht c mt ng v h ph. Lc by gi ng ch khch sn Si Gn - Palax khng mun cho ngi ta ng ng trn va h trc ca tim ca ng ta, ng ta lin vung roi my qut ti bi. B ch 21. H Ch Minh ton tp 32 33 cng ra gip mt tay v nh ba vo m ng. My ch tr ranh mnh khng bit lm th no m li "cp" c ngn roi ca b, lm cho mi ngi v tay ci m ln. ng ch in tit chy li tip vin cho b ch. Ln ny, ng cm mt ci ba toong v hng dng phang ti tp xung u ngi ta, c mi tay ny th i tay khc. Nhng ngi "nh qu" phi chy dn xung ng; nhng v say sa vi "chin thng" ca mnh, ng ngi Php qu ho y lin hng h vt qua ng v c tip tc vt ti bi ci gy to tng xung u, xung vai, xung lng nhng ngi dn bn x ng thng y. Mt em b b ng tm ly v "" cho mt trn nn thn"... IV- HNH VI QUN PHIT TIP DIN Bc chn n C 21F1 ) , thng ch Lity gi cho binh s ca o qun chim ng Marc mt bn nht lnh nh sau: "Bn chc c vinh d c Chnh ph nc Php cng ho phong qun hm cao nht l nh, trong chn nm nay, cc ngi hin dng lng trung thnh v mu xng ca cc ngi m khng h tnh ton. "Chng ta sp m mt chin dch hon thnh cng cuc bnh nh x Marc, v li ch chung ca dn chng trung thc trn t nc ny, cng nh v li ch ca quc 22F2 ) bo h, v.v.". Nhng, cng trong ngy y (ngy 14 thng 4), li c bn thng co sau y: "Trong mt cuc giao chin vi bn Bni B 23F3 ) Bp en Hcbe, bn ta c 29 binh s hy sinh v 11 b thng". Khi ngi ta nh rng phi tn xng mu ca mt triu ri ngi lao ng mi to nn c su chic gy thng ch, th ci cht ca 29 k khn kh cha hoan h bi din vn hng ___________ 1) Casablanca. Hi cng ln ca nc Maroocs. 2) Bn ting Php: "nation protectrice". 3) Beni - Bouzert. Qun khi ngha do ptlen Crim, lnh t phong tro chng Php ca Marc, lnh o. hn ca ngi thng ch - khm s! Nhng nh vy th ci quyn dn tc t quyt, m v n trong sut bn nm tri, ngi ta chm git ln nhau, ci quyn y, cc ngi u mt ri? Tht l mt cch khai ho k khi: dy mi ngi sng cho ra sng, ngi ta bt u bng vic git h i ! * * * y (Hi Phng), cng c nhng cuc bi cng ca thu th. Chng hn nh hm th nm (ngy 15 thng 8) l ngy m hai chic tu phi nh neo ch mt s ln lnh kh An Nam i Xyri. Nhng thu th khng chu i, v ngi ta khng chu pht lng cho h bng tin ng Dng. Theo gi th trng, th mt ng ng Dng n khong mi phrng ch khng phi 2 phrng 50, th m cc cng ty hng hi li lm mt vic h lm trng trn l nh tr lng cho thu th bng phrng ch khng tr bng tin ng Dng nh tr cho cng chc. Th l ngi ta lin xua tt c mi ngi di tu ln, ri lp tc bt ht cc thu th. R rng l thu th Hong Hi chng c g phi so b vi thu th Hc Hi. Chng ti cc lc phn i vic a lnh An Nam sang Xyri. Phi chng cc nh cm quyn cp cao cho rng bao nhiu anh em da vng xu s ca chng ti b git hi trn cc chin trng t nm 1914 n nm 1918, trong cuc "chin tranh v vn minh v cng l", vn cn cha hay sao? * * * Cc ngi chin thng quang vinh ca chng ta thng quen thi "gio dc" ngi bn x bng t hoc roi vt. Anh Nahng ng thng hi b m st n hai ln. Ln th nht bi tay tn i u Vida, ln th hai bi tay tn lang bm ng lon qun nhn coi vic phu nghim xc cht. Tn ny 22. H Ch Minh ton tp 34 35 nh cp v giu bit b c ngi cht phi tang, ng cu hung th l bn ca hn. Nhng than i! Anh Nahng khng phi l nn nhn duy nht ca bn qun phit thuc a! Mt bn ng nghip ca chng ti thuc a thut chuyn mt nn nhn khc nh sau: "Ln ny, s vic xy ra trong trung on lnh kh th 5 Medng - C 24F1 ) . Nn nhn l mt ngi lnh tr tui tn l Terie qu Tnt18) thuc lp qun dch nm 1921. "Anh cht trong trng hp rt thng tm. Ngy 5 thng 8, anh lnh tr Terie n bnh x ca trung on xin thuc ty. Ngi ta a thuc ty cho anh, ni ng hn l a cho anh mt th thuc m anh tng l thuc ty. Anh ung v vi gi sau anh au bng qun qui, ri ln ng ra cht. "C thn sinh ra Terie nhn c mt bc in bo tin rng ngi con c nht ca c cht v sng hm sau, ch nht, s a m. Bc in khng c n na li an i hay gii thch. "au xt n cc , c Terie n ngay Angi, tm trung on lnh kh th 5 Medng- Car. y c c bit xc con ang bnh vin Mai. (M lm sao xc Terie li ch n y c nh? Phi chng trnh vic khm nghim m lut l quy nh l bt buc i vi mi trng hp cht trm y t, ngi ta ch xc anh ta n bnh vin lm ra v nh bnh nhn cht dc ng?). "n bnh vin, ngi cha au kh xin thm xc con; ngi ta bo hy ch . "Mi sau, mt quan t thy thuc mi n bo cho c bit l vic phu nghim khng pht hin du vt g kh nghi c. Ni xong hn b mc c ng , khng cho php c vo thm xc con. "Theo tin cui cng th hnh nh c thn sinh ra Terie n hi vin i t ch huy trung on lnh kh th 5 v nguyn do ci cht ca Terie v c tr li l con ng cht v ng c!". ___________ 1) Maison- Care. Mt th x thuc tnh Angi Angiri. 2) Tns. Hi cng ca Angiri. CHNG II VIC U C NGI BN X C theo li ngi Xar qu mn, ng vin ng cp tin, nguyn B trng B Thuc a, th ngi l ngi cha hin ca dn bn x, ngi rt qu mn ngi An Nam v c ngi An Nam qu mn li. nhi nht vn minh "i Php" cho ngi An Nam, ngi Xar, ngi trm ca s nghip khng t mt th on no, k c nhng th on b i nht v nhng ti c. y, mt chng c: l bc th m ngi gi cho nhng ngi thuc quyn ngi, vi t cch l ton quyn ng Dng v nhm v vt cho y ti tham ca bn k cp thc dn v c ca ngi na: "Knh gi ng cng s, "Ti trn trng yu cu ng vui lng gip nhng c gng ca nha thng chnh trong vic t thm i l bn l thuc phin v ru, theo ch th ca ng tng gim c nha thng chnh ng Dng. " tin hnh vic , ti xin gi ng mt bn danh sch nhng i l cn t trong cc x k tn; phn ln cc x ny, ti nay, vn hon ton cha c ru v thuc phin. "Qua cc tnh trng v cc x trng Cao Min, ng c th dng nh hng to tt ca ng lm cho mt s tiu thng ngi bn x thy rng bun thm ru v thuc phin l rt c li. "V phn chng ti, th nhng vin chc lu ng trong khi i kinh l s tm cch t i l, tr phi ng mun h i ng tranh th c s gip ca cc quan chc a phng trc . Trong trng hp ny, ti ngh ng vui lng bo co cho ti bit. "Chng ta ch c th t kt qu m mn, nu chng ta hp 23. H Ch Minh ton tp 36 37 ng vi nhau cht ch v lin tc, v li ch ti cao ca ngn kh". "K tn: Anbe Xar" Lc y, c mt nghn lng th c n mt nghn nm trm i l bn l ru v thuc phin. Nhng cng trong s mt nghn lng li ch c vn vn mi trng hc. Trc khi c bc th qu ho trn, hng nm ngi ta cng tng t 23 n 24 triu lt ru cho 12 triu ngi bn x, k c n b v tr con. * * * "Ni n cc mn c quyn, ngi ta c th hnh dung ng Dng nh mt con nai bo mp b tri cht v ng hp hi di nhng ci m qup ca mt by diu hu ra ri mi khng thy no". Trong s ngi c c phn trong cng ty c quyn ru, c cc nhn vt cao qu nht ng Dng v tt c cc ngnh cai tr u c i din tai to mt ln trong y. Phn ng cc quan ln ny u rt c ch cho cng ty, khng ai chi ci c: Ngnh t php, c ch gii quyt nhng v li thi vi nhng k m ngi ta mun cng bc, c: 2 chng l; 1 bin l; 1 lc s - chng kh. Ngnh qun i, c ch n p mt cuc ni lon m ngi ta tnh l c th xy ra do ch ring ci vic thi hnh ch c quyn bo b, c: 1 thiu tng; 1 trung t; 2 qun y s cao cp; 1 thiu t; 2 i u. Ngnh hnh chnh m s n cn v t l iu m bo nht cho vic kinh doanh thnh cng, th c: 1 cng s; 1 gim c ti chnh; 1 tng gim c ngn kh; 1 thanh tra bu chnh; 1 gim c trc b; 1 quan cai tr; 2 gio s, v.v.. V cui cng l: ngi Clmngten ng knh, ngh vin ht Puy- m. * * * Trong hi ch trin lm thuc a Mcxy10 , ng Xar ln ting ba hoa: "Nc Php hy nhn vo y v ly lm t ho!". M qu th tht. Nhng anh lc Tuynidi thn nhin ng ngp bn cnh my ch c su oai v ca Ty Phi v nhng anh chng c su25F 1) ng yu ca Maagtxca chuyn tr thn mt vi cc b ci m miu ca ng Dng. Cha bao gi li c mt s ho hp tuyt diu n th, v trc s xm nhp ho bnh ca cc loi th thuc a, ch c trch trong huyn thoi ca Hi cng c11 n n ci duyn dng ca mt b ch nh mn khch. Ngi i xem nhn mt cch rt thch th chic trng k lch s ca mt v ton quyn n, thanh gm ca vin cng s cl tng dng m vo i t nhn Bc K v cy uc m vin quan cai tr Bruye dng thui sng hn 200 th dn Hutxa26F 2) . Gian hng Camrun c c bit ch . y c tm bng my dng ch yu nc sau y: "Trc kia ngi c nhp vo x Camrun rt nhiu ru. "Ngy nay ngi Php li cm ru". ___________ 1) Tc gi dng ch crocodile, caiman, chng ti tm dch l c su c. 2) Houassas. Tn mt b tc chu Phi. 24. H Ch Minh ton tp 38 39 Nhng, mt bn tay ranh mnh no dn ngay vo di tm bng bc th ca ngi Xar ch th cho ngi thuc quyn ngi tng s i l bn l ru v thuc phin cc lng An Nam, km theo li ph: "Th m ngi An Nam li c: nhng 10 trng hc, nhng 1.500 i l ru v thuc phin cho 1.000 lng kia y!". * * * y l mt s kin y ngha ca mt vin chc ng u tnh Sn Ty, mt tnh Bc K. S dn tnh ny c tnh ch 200.000 ngi. Nhng nng s lng ru phi tiu th ln, s dn y bng nhin tng vt nhanh nh chp ti 230.000 ngi. Nhng v 230.000 dn ny ung qu t, vin cng s Sn Ty ra cng mt nm y s lng ru tiu th ln 560.000 lt. Ngay lp tc, vin cng s c thng cp v c khen. ng C... khng nh rng mt vin cng s khc a ng xem mt bc th ca cp trn, trong c on vit: "S ru tiu th trong ph X, tt xung di con s Z, cho mi dn inh. Vy ng c ngh rng cn phi c bin php lm gng khng?". Vin cng s b cnh co gin tip nh th bn i tng l trong ph y n hiu th rng s d h tiu th t ru n nh th l v h nu ru lu. c yn chuyn, cc lng lin mua ngay s ru quy nh chiu theo dn s m s tnh ton ca cc phng giy bt h phi chu. R rng l ngi ta n nh trn thc t - nu khng phi bng cch hp php - mc ru m mi ngi bn x buc phi ung hng nm. V khi ni mi ngi bn x th cng ng tng ch l ngi ng tui m l ton b dn s, k c ngi gi, ph n, tr em, c n a cn b m. Nh th l buc thn nhn ca h phi ung thay, khng phi ch mt lt m hai, ba lt. Dn mt lng Bc K, buc phi ung ru, thy trc nguy c e do y, ku vi vin quan ngi Php "ca h" rng: "Ngay n ci n, chng ti cng khng c g c". Quan p: "Chng my quen ngy ba ba, by gi bt i mt ba, hay nu cn th bt i mt ba ri c th mua ru ca nh nc". Trc y, ngi bn x quen mua ru tng t mt; h mang chai l th no cho va th thi. Nay th ngi ta ng ru vo chai sn. Ru ch bn trong chai na lt hay mt lt. Ngi An Nam quen dng ru t 20 n 22 ; ngy nay ngi ta bt h dng ru t 40 n 45 . H quen dng loi ru c mi v thm du do cht lng ca nhng nguyn liu m h vn dng; trong s nguyn liu ny c th go thuc vo loi ngon nht. Cn th ru m nay ngi ta buc h phi ung li ct bng th go r tin, pha thm cht ho hc, c mi v nng nc kh chu. Bn ch c quyn cn ra thng t bt nhn vin ca chng pha thm nc l vo ru em bn; c mi hctlt ru pha thm 8 lt nc l. Nh th, tnh trn ton ci ng Dng mi ngy c bn 500 hctlt ru th c 4.000 lt nc l pha thm vo; 4.000 lt, mi lt gi ba ho, thnh 1.200 ng mt ngy, 36.000 ng mt thng. Nh th ch cn m vi nc l khng thi, mi nm cng ty cng thu c mt mn li nho nh 432.000 ng, hay 4 triu phrng. Xem th, bit th ru m bn c quyn ct v em bn ng Dng l khng hp vi khu v ca ngi bn x v cng nh v mi v, cho nn ngi ta phi cng bc h mua. V bt buc phi tr nhng khon chi tiu thng xuyn, phi trang tri nhng mn kinh ph ngy cng tng ca ph ton quyn, ca nhng tri khon ln, ca nhng cng trnh kin thit qun s v phi t ra - nu khng phi l nhng chc v thc s- th t ra cng l nhng khon lng cho mt m ng cng chc t Pari gn sang, cho nn Chnh ph tm mi cch thc y cc vin chc, t cng s n nhn vin hng bt, phi lm tng mc tiu th ru ln. 25. H Ch Minh ton tp 40 41 CHNG III CC QUAN THNG C I- NG PHUC ng Phuc, thng c x ahmy, cai tr gii n ni ngi bn x no thuc a y cng ku ca v ng ta. xoa du lng cng phn, ngi ta v phi sang mt vin thanh tra. Vin thanh tra ny kim tra gii n ni cha thm xt g n n khiu ni ca nhn dn cun gi chun th27F1 ) . V vic ny, chng ti c nhn c mt bc th ca u ban hnh ng Php - Hi Poct - Nv2) trong c nhng on chnh nh sau: "Trc lc ngi Php n ahmy rt lu, Poct - Nv c mt th lnh Hi gio gi l Imng c nhim v i din cho tp th ngi Hi bt c ch no cn thit, qun l ti sn ca tp th Hi gio y v trng nom vic l bi. "Theo tc l, Imng phi do mt on c tri bu ln, chn trong nhng ngi Hi gio ngoan o, c ting l c v tng lm ph Imng mt thi gian lu. Hn na, trc khi cht, Imng ng quyn c kin v v ph no c t cch thay th mnh. " kin ca Imng lc l kin khng c sa i. "Trc khi qua i, Imng Ctxumu ch nh vin ph ___________ 1) Bn ting Php: "Celuici inspecte si bin qu'il f ... le camp", vit tt ca t foutre le camp, c ngha l "chun thng". T ny bt u ch f nh tn ng thng c Fourn. 2) Porto Novo. Th ph ahmy. Xarucu lm ngi k v mnh. on c tri v a s ngi Hi gio cng tn thnh. "Khi Ctxumu mt, ng l Xarucu phi c bu ln, nhng tn Inhaxi Pared da vo th ca thng c c on cn tr, bt p ngi Hi gio phi nhn tn Lavani Ctxc l bn thn ca y, lm Imng. Tn Ctxc, cng nh y, ch theo o Hi trn danh ngha. "Thy on c tri v a s ngi Hi gio chng li vic c tn Ctxc mt cch bt hp php, Pared lin nh vin th lnh cao cp l Htgi can thip. Htgi l tn o bi vt, c chnh ph che ch, nn hn c c tn Lavani Ctxc lm Imng, bt chp nguyn vng ngi Hi gio. "K ra, nu Lavani Ctxc l mt ngi Hi gio tt v lng thin th chng ti cng lm ng vic hn c c lm Imng, nhng hn li l mt tn bt lng cha tng thy trn i ny. Chng ti ni nh th l c bng c: "Lavani Ctxc sinh Lagt (x Nigiria thuc Anh). Hn l dn thuc a Anh. V can nhiu ti git ngi v nhiu ti c khc Nigiria thuc Anh, nn b nh chc trch Anh truy n. "ng thng c ca chng ti hi thu dng tn dn thuc a Anh bt lng ny v nh thng cng cho hn, c hn lm t trng cc x ven h nh pphtnu Aghgh, plngcngtng, v.v.. Ton dn vng y ngy nay u gh tm nhng hnh vi nhng lm, nhng ti c ca hn, v ku ca v hn. "Nguyn chng ti c mt in th khu ph Atpatxa ti Poct- Nv. Nh ng cc Php ph hu in th y vi l do v li ch cng cng ri bi thng cho chng ti nm nghn phrng. "Tin bi thng khng xy dng mt in th mi. Chng ti m mt cuc lc quyn ring, thu c 22.000 phrng. "Pared l ngi c chn trong tiu ban mua sm vt liu v pht lng cho th. "Khi vin ph Imng Btxiriu - ngi nm gi cha kha kt - cht, th Pared tr thnh ngi gi cha kho kt. Hn li dng a v y bin th s tin 2.775 phrng. Tiu ban bt buc phi khai tr hn ra khi tiu ban. 26. H Ch Minh ton tp 42 43 "Inhaxi Pared cm tc, bn bn mu tnh k vi ng thng c. Th l ng ny cho thi hnh nhng bin php c on i vi chng ti, v lm tr ngi vic xy dng in th ca chng ti. "Gi y, do mu m ca Inhaxi Pared c ng thng c tip tay cho trong vic c mt cch tri o tn Ctxc lm Imng, dn Hi gio Poct - Nv chia thnh hai phe. Tnh trng y lm tn thng tnh on kt, ho hp ca ngi Hi gio, lm hi cho vic t do hnh o ca chng ti v gy ra nhng v ln xn ln". II- NG LNG Di y l my on trch mt l th ca i t Bcna gi cho bo La Rpublique Franaise, ngy 6 thng 12 nm 1922. Tha ngi B trng, xin ngi vng tm, i t Bcna khng phi l cng sn u. "Con s hng xut khu ng Dng, bc th vit, hin ang gim chn ti ch, thm ch cn ang st xung. Nm 1914, ng Dng xut khu 45.000 kil t la, 99.000 tn ng, 480 tn ch; nm ngoi ch xut khu c 15.000 kil t la, 32.000 tn ng, 156 tn ch. Ngi ta cng tng rng hin nay chnh ph ng Dng ang tch cc tin hnh nhng cng trnh ln cn thit cho vic khai thc thuc a. y th m, t nm 1914 n nay, ngi ta khng h t thm c mt kilmt ng st no, cng khng khai thc c ly mt hcta rung no. Cch y 10 nm, ng Xar c a thng qua mt chng trnh kin thit, bao gm vic xy dng con ng st t Vinh n ng H v bn h thng i thu nng; tt c nhng cng trnh u ngng li t hn 5 nm nay, ly c l khng c kinh ph. Nhng, cng trong thi gian y, x ng Dng li b ra 65 triu ng tc l 450 triu phrng lm ng v dinh th. Mi ng Phagh hy suy ngh v nhng con s xem! Tiu gn na t lm nhng ng t m trn khng h lu thng mt tn hng ho no; xy dng nhng dinh th v phng giy cho m cng chc ang mc y ry ln ng Dng nh c cy vng nhit i; trong khi y th nhng cng trnh c tha nhn l cn thit v c Ngh vin thng qua, li b b ri! Nhng ng tng l ngi ta c mun thay i phng php ng Dng. hon thnh chng trnh nm 1912, ng Lng xin Ngh vin cho php pht hnh mt t cng tri. Nay, ng ta li xin pht hnh mt t th hai na. Nhng k hin ang iu khin vic khai thc ng Dng hnh nh nh tm khng lm ci g tht s c ch li c nu trc ht ngi ta khng cho php h vay n. Cn i vi ti nguyn ngn sch, i vi nhng d tr tch lu c trong v sau thi k chin tranh, th h quyt vung tay nm qua ca s nu Ngh vin khng a vo nn np". III - NG GCBI ng Gcbi, ton quyn o Maagtxca, va v Php. Cng nh tt c cc vin thng c, bn ng nghip ca ng, ng Gcbi rt ly lm hi lng v ci thuc a "ca mnh": tin b, giu c, trung thnh, an c lc nghip, c t chc, c d n ny, chng trnh n, v.v.. l ci bc hnh l mun thu, bt di bt dch ca cc ngi thng c v ngh, m nay n lt ng Gcbi li n cn m ra cho tt c nhng ai mun xem... V vt ln trn tt c nhng ngn bp bm c rch y, ng Gcbi cn kho lo gi ra ngn bp khc (hay ng hn ngn bp ca ngi khc) rt mc tinh vi: vic khai thc thuc a. Chng ti xin cho mng quan ton quyn mi v, v xin hi ngi: "Phi chng phi on thanh tra ca b khng c x phng x28F1 ) ln u quan ton quyn, ng thi thoa trn ci dc, trn c ln phi trt thng v chnh quc li mi mi n mn i trn kip? "Phi chng cu vt th din cho ngi, mt vi tn tay sai c lc t chc mt tic ru tin hnh, v lm vic , chng phi chy b hi tai, v ngoi ban t chc ra, khng ma no bun n d tic c? "Phi chng bn tay chn ca quan ton quyn nh lm mt l n i m xin ngi tr li thuc a, nhng li khng dm a ra v s c n chng li? ___________ 1) Savonner. Ngha en l xt x phng, ngha bng l khin trch kch lit. 27. H Ch Minh ton tp 44 45 "Sau cng, phi chng nhn dn bn x tng ngi li chc thn i ny: "Thi nh, ch Gcbi! Xin chc khng bao gi gp li ch na!" IV- NG MCLANH Vn mnh hai mi triu ngi An Nam tt s ang nm trong tay ng Mcxian Mclanh. Cc bn s hi ti: "Ci ng Mclanh y l ai vy?". l mt ng tng lm quan cai tr qun o Gmbi, sau gi chc ph thng c Ty Phi, ri ln lm thng c x y. l mt ng b ra ba mi su nm ca i mnh nhi nht ci vn minh y n hu ca nc Php vo u c ngi bn x. C l cc bn cho rng a mt ngi khng hiu g v ng Dng n nm vn mnh ng Dng th tht l mt tr h ln kiu ng Dng ch g. ng y! Nhng l ci "mt". Mt bn ng nghip cho bit rng: ti B Thuc a, mt vin quan cai tr c ng Dng ngi chm ch ti v Ty Phi thuc Php; mt vin quan cai tr c Ty Phi ph trch v chu Phi xch o thuc Php; mt vin chc c Xung ph trch nhng vn v Maagtxca; cn i din cho x Camrun hi ch trin lm thuc a li l mt vin chc cha h bao gi t chn ln t Camrun. Th nn, trc khi sang ng Dng khai ho cho ngi ng Dng, quan ton quyn Mclanh nh bt u khai ho nhng ngi ng Dng cht Php, tc l nhng ngi hy sinh v t quc, v cng l, v v vn vn y m! Ci trong ngha a l mt ci th i vi nhng v nhn, nhng ci mt mnh th c l l khng khoi lm. Bi vy, C ln Mclanh ra lnh cho nhng thanh nin An Nam c tr cp phi theo C ln n ngha trang Nging trn b sng Mcn c mt bi din vn trc s chng kin long trng ca ngi. Nhng bi din vn y phi trnh cho C ln kim duyt trc. H lm ng nh th. Nhng C ln thy bi din vn qu qu khch, nn C b pht i v thay bng mt bi khc do C t tay vch ra dn bi. D nhin, bi din vn c xo xo theo kiu nh quan nh vy th phi sc mi trung thnh v quyn luyn. Nu ngi cht m ni c, nh bn ph thu thng bo, th hn ma ca nhng ngi An Nam chn Nging, hn ni rng: "Ngi ton quyn i! Xin c... cm n ngi! Nhng xin Ngi lm n... xo i cho!"29F 1) . V- NG GIRMI LME Chng ti c t Annales coloniales thy mu tin ngn nh sau: "Chng ti c tin Girmi Lme, cu thng c thuc a, cu ngh vin ca n thuc Php, ng b truy t trc to. ng ta nguyn l ch tch mt nh bng do ng Phrdun lm qun tr- u nhim. Nh bng y tuyn b v n cch y hai nm. " l s kt liu ch ng con ng cng danh ca tn v li y". ! ! Th ra cng c nhng tn v li trong ci gii thng c v ngh vin thuc a cao qu y ? Ai ng nh! VI- NG UTRY ng Utry l mt ngh vin Nam K (ng ta l ngi Nam K cng ging nh ng P. Lti l ngi nc Th vy). ng ta c din vn ngh vin, v kinh doanh Si Gn. L ngh vin ng ta nhn cp ph u n; l thc dn, ng ta khng np thu. ng ngh lim chnh ny c mt n in 2.000 hcta, v mi lm nm nay, ng ch n in ng knh khng np mt xu nh thu no. Khi s thu yu cu ng lm ng lut l th ng tr li: c...m n. V ng ta l ngh vin nn ngi ta khng ng n ng. c mt thi, ci ng Utry y gi chc quyn thng c ___________ 1) M... erci toi,... F... nous la paix! Trong Php vn ch M vit tt, ngi ta thng hiu l Merde, l mt ting chi ra rt tc, cng c ngha l phn; ch F. l Foutre, c ngha l ct, xo i, yn... (Foutre le camp, Foutre la paix... ). y l li chi ch ca tc gi. 28. H Ch Minh ton tp 46 47 Nam K. X Nam K do mt thng c cai tr, vin thng c ny do sc lnh tng thng Php b nhim. lm trn nhim v cao c ca mnh, v quan cao cp ny da vo mt hi ng hn hp gm c ngi Php ln ngi An Nam, gi l hi ng qun ht. Mt trong nhng quyn hn chc l quan trng nht ca hi ng ny l hng nm biu quyt d ton ngn sch ca thuc a. Chng ti xin ni ngay rng ngun thu ca ngn sch y l cc khon thu trc thu v gin thu do ngi An Nam np, cn cc khon d chi, th trn nguyn tc (nhng khng bao gi trn thc t!) l phi c chi tiu cho nhng cng cuc c li cho ngi An Nam; tm li l quyn li ca ngi An Nam c giao ph cho ci hi ng qun ht y. Th nhng ci hi ng qun ht qu ho ny li gm nhiu ngi Php hn l ngi An Nam: c 18 ngi Php, th 12 l i biu do tuyn c bu ra, 6 l i biu ca cc cng ty, phng thng mi, phng canh nng v.v., v 6 ngi An Nam. C cho rng lun lun mt i na th 6 phiu ca ngi An Nam kia ti no m chng li c 18 phiu ca ngi Php? V th chnh ph c vic tu m d ton v chc chn l tt c cc khon d ton u c biu quyt trc ri. Hu nh s vic lun lun xy ra nh th. Cho nn nm 1905, cng bng cch y, quan quyn thng c Utry nay l ngh vin ca ngi Php Nam K tng thu in th vn qu nng, ln mt trm phn trm. Vic tng thu ny lm cho tn tui Utry tr thnh bt t trong tr nh ca ngi An Nam, n lm cho cc i biu ngi An Nam trong hi ng nht lot t chc! Cn qui g! Utry lin thay h bng nhng ngi khc do ng ta ch thn bt c tri An Nam phi bu. Trc ngy bu phiu, mt tay chn ca ng ta l vin quan cai tr Maxper (tnh Bin Ho) chng bt giam tt c c tri tnh y li, khng cho h tip xc vi nhng ngi ng c hay sao? Ngi ta do trng pht buc h phi b phiu cho Bi Th Khm, ngi do Utry a ra nhm ngn cn vic bu li ng Hoi, mt i biu va t chc c li l khng lm theo mun ca Utry. CHNG IV CC QUAN CAI TR I- NG XANH30F1 ) Nh cc bn u bit, cc thuc a vn c gi l nhng nc Php hi ngoi, v ngi Php ca nhng nc Php y l ngi An Nam, ngi Maagtxca hoc ngi...v.v.. Bi th, ci g bn ny l phi th bn kia l tri, v ci g bn kia c php th bn ny b cm. Th d: bn y, tt c ngi Php u c php lm cho dn bn x ngu mui i bng thuc phin, h cng bn c nhiu thuc phin, th cng c qu trng; nhng bn ny, nu anh em bn th thuc c y th, anh s b tm c ngay lp tc. Nu bn Php, mt vin chc cao cp c php vn qun o lt i ra ng, th ngc li mt ng hong bn x khng c quyn mc o bn x, ngay c khi nh v ang m. V ang m, nn c quc vng Tuynidi c mc nguyn o ng m tip quan khm s. Nh th l by ri; nhng cn by hn na l chu ni v chu h nh vua li qun cho quan khm s ni trn. Th l sau hai ngy, ng va thi gian suy ngh, quan ln khm s bn mc nhung phc, ko binh m n bt nh vua phi xin li. Th mi ng ch. Mt khi anh l quc vng v chu s bo h ca mt ng thnh (ng Xanh) th d l thnh cha, thnh con hoc thnh thn, anh cng khng c quyn c au m. Cn cc ch "nhc con" bn x, cc ch phi bit rng, mt ___________ 1) Saint. Va l tn vin khm s, va c ngha l thnh. y l li dng ch ca tc gi ch giu vin khm s Saint, da theo in tch Cha ba ngi - thnh cha, thnh con, thnh thn (Sainte Trinit: Saint pre, Saint fils, Saint esprit). 29. H Ch Minh ton tp 48 49 khi sinh ra di i cnh m hin ca nn dn ch th cc ch khng c n a, reo ci, h ht, m phi hc cho ly. ng Dng cng nh cc thuc a khc, i vi nhng ngi bn x khng kp ly cho cc "quan bo h" th nhiu quan cng ch khim tn "gi cho mt trn" thi, ch cha bao gi li huy ng qun i bt tr con phi ly cho. D nhin trong bn h khng phi ai cng u l khm s c! Mc du: "s vic nghim trng" y b vch ra trn din n ngh vin v theo li ng Pongcar, n c th lm tn thng n nh hng ca nc Php, chng ta s l nhng ngi vong n i vi quan khm s Xanh, nu chng ta buc cho ng ci ti "tht bi ch ngha"; bi v, nh c cuc biu din lc lng thn thin, tr con v ho bnh y m t ngi bn x bit cch nn ly cho mt "ngi anh em da trng" nh th no. Ai cng cn nh khi ng Milrng sang thm chu Phi, ngi bn x n cho ng, v t lng trung thnh v hn v lng tn knh su sc vi v quc trng nc bo h, h ko o smi ra ngoi qun y. II- NG CL Tp Cahier des droits de l'Homme va mi ng mt bc th ca ng Phcinng Buytxng, ch tch Hi nhn quyn12 , gi ng Xar, B trng B Thuc a, ni v cuc khi ngha Thi Nguyn13 (ng Dng) nm 1917 v vic n p cuc khi ngha . Bc th vch r trch nhim ca vin cng s tnh Thi Nguyn l ng cl: chnh v s lm quyn ca ng cl m cuc khi ngha bng n. To n Si Gn cng xc nh ti ca ng ta ngay t nm 1917. Th nhng, c ai ng rng ng cl khng h b mt s trng pht no v mt hnh chnh c. Tri li, ng ta li c c lm u vin hi ng thnh ph Si Gn. Cn s trng pht v mt t php th tht l ng bun ci: np vn vn c 200 phrng tin pht! Ci ng cl y qu l mt nh cai tr c ti. Khoa cai tr ca ng ta, ng ta hc c khu ph latinh khi ng cn l mt anh hng cho. Lc y, ng cl khng c mt xu dnh ti v mc n nh cha chm. Nhng nh mt chnh khch c th lc, ng ta c b nhim lm quan cai tr ng Dng. Chm ch ng u mt tnh c hng vn dn, v c giao cho quyn hnh tuyt i, ng ta va l tnh trng, va l th trng, va l quan to, va l m to, va l ngi c thu; tm li, ng ta nm trong tay tt c mi quyn hnh: To n, thu kho, in th, tnh mng v ti sn ca ngi bn x, quyn li ca vin chc, vic bu c l trng v chnh tng, tc l vn mng ca c mt tnh c t vo tay ci anh hng cho ngy xa y. Pari, khng lm giu ni bng cch bc lt khch hng, sang Bc K ng ta g gc li bng cch bt b, giam cm, x ti ngi An Nam mt cch c on, bn rt h. y l mt vi vic lm rng r thi thng tr c ti ca v quan cai tr d thng y m nc m cng ho c nh gi sang khai ho cho chng ti. Mt s lnh tnh nguyn (!) bn x, b iu v sung vo lnh kh v v th h phi i khm sc kho. l nhng ngi m ch, nht nht, khi hi th tr li chm chp, nn quan cng s chi bi, m v ly gy phang h ti bi. Ba ngi lnh kh xanh xng mt ngi t, b ng cl nh p mt cch rt tn nhn, nm tc h ko l di t v p u h vo tng to s. Khi hi cung t nhn, quan cng s thng ly thanh gm m vo i h. C ngi khi v n nh lao th ln ra bt tnh. Mt on t khn kh, gy i, qun o t ti, b li dy t t m sng, c mang gng, chn buc xing, ngi n b xch vo ngi kia, cng ko mt chic xe lu to tng trn nhng lp si dy. Hon ton kit sc, h ch ko chic xe lu nng n di nh nng 30. H Ch Minh ton tp 50 51 nh thiu nh t. Bng quan cng s n. Nh l thng, quan cm theo mt ci gy to tng, ri bng dng v c, quan xng vo m ngi khn kh y, nh con th d, nh ti bi, tn nhn khng tng tng c, va nh va chi h l li. Mt hm nh khai ho ca chng ta va qu trch mt nhn vin ngi u xong, khng bit trt cn gin ln u ai c, v ci thc st trn bn giy p nt hai ngn tay ca mt vin th k ngi An Nam chng lin can g n vic kia c. Mt hm khc, ng ta vt roi gn b vo mt mt vin i ngi bn x trc nhng ngi lnh di quyn anh ta. Li mt ln khc, c my ngi lnh kh xanh lm tri ng ta, ng ta bn cho em chn h n tn c, mi n khi h ngc ngoi mi cho moi ln. C mi khi ng ta i xem xt cc con ng c dn phu lm vic th s chn ngi b nh qu bng li xng, cn cuc, phi tnh bng n v na t. Nhng ngi dn phu lm ng y u l nhng ngi b ng ta bt p i lm vi tin cng mi ngy mt, hai xu, sau khi h phi np tin chuc phn tp dch ca h vi gi mi lm xu mi ngy. Mt ln, mt cng trng, ng ta git sng ca mt ngi lnh coi t nh mt ngi t. Ngi t trnh c, quan cng s quay li nh ngi lnh, cng bng cy sng y. B cng s, ngi v xng ng ca quan ln, cng tham gia, b nh t mt cch t nhin v pht lnh lc no cng c. Ngi ta trng thy quan cng s dng gy nh mt vin i li mt. Quan cn lm nhiu vic cao c khc na m y chng ti khng th no k xit c. Tt c nhng vic k trn, mi ngi u tai nghe, mt thy, k c cp trn ca ng ta l cc quan ton quyn, quan khm s. khen thng tinh thn "cng quyt" v "c rt cng ho" ca ng ta, nhng v ny thng tay thng quan tin chc cho ng ta. III- QU NGI BUIN, BOANH V NHNG NGI KHC Mc cc cuc trin lm n o, nhng bi din vn rm beng, nhng cuc kinh l vng v nhng bi bo hoa m, tnh hnh ng Dng vn chng n cht no. Chic gh b co m quan cai tr lim chnh Lan va ri khi cha kp ngui th ngi ta li bo cho chng ti bit v nhng v xu xa khc na. Trc ht l v Buin. ng Buin l mt nh khai ho in hnh, mt v quan cai tr chuyn n hi l. Trong s v ng ta b t co, chng ti xin k v sau y: "Lng Tn An, ni l s ca tng, ly qu lng v vay tin xy dng mt nh my in. Vic kinh doanh rt c li, v thu vt chi rt nhiu. Ngoi ra, cc cng s v ng s ca lng cn c thp n in khng mt tin. "Nhng bng mt quan cai tr kh xo quyt (ng Buin), kho xoay s th no m lng Tn An phi chu nhng khng nh my in cho mt anh chng thu khon, c hng ci th phi tr tin n ng v n cng s. Ngy nay lng nhn thy chuc li nh my nhng khng y l c li, v chuc li th phi xut ra hng chc nghn ng. Cu chuyn ny l c mt thin tiu thuyt trong ti nng h cu ca mt tn cu tnh trng c t do pht huy vi mt s u cng khng th tng tng ni". V xu xa th hai trc mt l v Ta. Mt bn ng nghip ng Dng vit v v nh sau: "Chng ta ang sng trong mt bu khng kh tht l... khng bnh thng cht no: cha xong v Buin, v Lan, li n v Ta. "ng Ta l mt k s xut sc, gim c mt hng ln ca ngi Php Hi Phng. ng n tm ng Xcala, gim c thng chnh, v tng trc ng ny s tin ch l mt vn la k kt mt chuyn bun thuc phin vi c quan nh nc. Chc l 31. H Ch Minh ton tp 52 53 ng Ta c nhng l do rt c bit ngh rng vic vn ng nh th khng c g l bt thng c. Nh vy c ngha l vic hi l l vic thng thng trong chnh gii ng Dng. Tt c nhng k no c quyn th nh vy u li dng v vt cho y ti tham ca mnh v lm hi ln cho x hi". Nu nh ng cl, cng s kht mu Thi Nguyn m c c lm u vin hi ng thnh ph Si Gn, v ng Boanh, ngi ang c quan to Oaren nng lng ch i, m c c gi chc ton quyn ng Dng, th cc ng Ta v Buin t ra cng nn c gn bi tinh mi phi. CHNG V NHNG NH KHAI HO Xin hi: c phi l s mt thm ca ph ton quyn ng Dng c mt nhn vin ngi Php l C...khng? C phi chnh tn C... y trong khi c phi i "cng cn" Ph Xuyn, bt ngi An Nam y gi hn bng "Quan ln", v nh p tn nhn nhng ai khng nhanh ming cho hn nh th khng? C phi cng chnh tn C... ny hip dm mt ngi lnh l khng? t ra ci g ngi ta cng c php v c th lm c ci thin ng ng Dng y. * * * Gia thng 12 nm 1922, mt vin i ph cnh binh Ph31F1 ) ca s cnh st th Si Gn, "say mm", vo nh mt ngi bn x v lm b thng nng hai ngi trong nh, trong c mt ngi n b. Khi ng d thm hi cung th tn cnh binh y khai l hn khng cn nh g c, v chi phng l hn khng say. Tri li, cc nhn chng, trong c mt ngi u, u xc nhn rng lc xy ra v thng tm y, ngi bo v trt t kia qu l khng trong trng thi bnh thng. Ngi khai ho y say hay l in, iu khng quan trng, chng ti ch thit tha mong rng anh ta s c tng thng hun chng v hnh ng dng cm ca anh ta. * * * ___________ 1) Bn ting Php: sous brigadier europen (ph cnh binh ngi u). 32. H Ch Minh ton tp 54 55 thuc a, h c mu da trng l qu phi, l thuc chng tc thng ng. gi th thng, anh ty oan hng bt cng c t nht mt ngi , mt ngi "bi", v ngi ny thng thng li b dng lm "ngi hu gi vn nng". y t ngi bn x d bo li r tin, nn nhiu vin chc thuc a v ngh hoc v hu mang theo c ngi v nc. Chng hn nh ng Ging L M...rinhy ph Ccn, thnh ph Scbua. ng y ng Dng v, mang theo mt ngi bi lng thng 35 quan. Chng cn phi ni bn cng bit rng, ngi bi y phi lm qun qut t m sng n m khuya. Trong nh y, khng c ch nht cng chng c ngy l. Hn na, ngi ta cho anh n ung ht sc kham kh, v ch rt ti t. Mt hm ng Ging L M...rinhy mun sai ngi "c bo h" ca mnh v lm lng thn qu. V tng c nm cuc sng sung sng thn qu m ng ch qu ho dnh cho, nn ngi con ca x An Nam khng chu i. Th l nh cu khai ho kia ni cn thnh n nn cho anh ta mt trn nn thn, ri ui ra khi 32F1 ) , nhng li gi tt c ti sn ca anh ta: tin bc, hm xing, qun o, v.v., m nht nh khng chu tr li, mc d anh ta nhiu ln van ni. B ui t ngt, tr hai bn tay trng, khng bit ting Php, khng bn b thn thch, b v lc lng, con ngi bt hnh ang lm vo cnh cng khn gh gm. * * * Vin chc thuc a l nguyn nhn chnh gy ra nn i sng t thuc a. Mun bit nhn t n bm y nng ln ngn sch n mc no, ngha l nng ln lng nhn dn lao ng nh th no, hy so snh nhng con s sau y: ___________ 1) Bn ting Php: f... l'Annamite la porte... (ui ngi An Nam ra khi nh). n thuc Anh, dn s 325 triu ngi, c 4.898 vin chc ngi u. ng Dng thuc Php, dn s 15 triu ngi, c 4.300 vin chc ngi u. Nh th ngha l thuc a Anh, c 66.150 ngi dn th c mt vin chc ngi u, cn thuc a Php, th c 3.490 ngi dn c mt vin chc ngi u. n , ngnh thng chnh c 240 vin chc ngi u. ng Dng, ngnh thng chnh c 1.100 vin chc ngi u. n , c 26.000 nh dy thp vi 268 vin chc ngi u. ng Dng c 330 nh dy thp vi 340 vin chc ngi u. Ti sao ng Dng, ci loi n hi ngn sch y li nhiu n th? Bi v thuc a l mt thin ng trn gian; , tr mt vi trng hp rt him hoi, cn th tt c nhng cn b trong cc ngnh chnh tr, ti chnh, bo ch, v.v., m chnh quc thi ra, u tm c mi trng rt thch hp pht trin... Hy bt u t nhn vt quan trng nht l vin ton quyn. V vn ny, mt ngi thc dn khng thin v vit: "Sang Bc K, cc ng ton quyn ch nhm mt mc ch l: tm ch b dng bn b con chu thn thuc v bn vn ng bu c ca nhng bc quyn th c th lm ch da cho mnh; thng thng bn ny l nhng ngi mc n nh cha chm, b ch n sn lng, phi c tin cho chng mi c ...". i vi nh vn thanh cao no mun vit lch s huy hong ca cng cuc khai ho thuc a, th cuc chin tranh gi l v cng l v chnh ngha s l ngun ti liu v tn. Vi mt c ch say sa v hng bin, ng Anbe Xar ni: "Chnh cng cuc chinh phc thuc a o to nn phn ln nhng v tng lnh v i a chng ta n chin thng v tng c d lun nc Php ca tng chin cng v thanh danh khi h a ngn c ca chng ta i khp t , tri Phi". Cng vi ngh thng thn nh th, nhng bng li l km bay bm hn, t Le Journal de Genve (, li c qu s Ginev chng?) ni toc ra rng: "Chnh ph cng ho i tm thuc a g gc li trn tht bi nm 1870. Dn tc Php coi vic 33. H Ch Minh ton tp 56 57 chinh phc thuc a nh l mt s n b li nhng tht vng cay ng ca mnh chu u, v bn qun nhn th v c dp tr ti trong nhng trn thng d dng". Nghe nhng li chng c thm quyn nh th, m cc bn vn c khng khng khng tin rng vic khai thc thuc a l mt s mnh khai ho v nhn o khng hn khng km, th tht l ht ch ni! * * * 1. ng Ghin b mt trm s tin 5.000 phrng. Mun bt nhng ngi bn x lm vic nh ng phi th nhn, ng ch tt bng v nh khai ho v i em h ra tra in. Nhng sau, ngi ta tm ra k cp th li khng phi l mt ngi bn x, m chnh l mt nh khai ho khc: y l cu m con ngi Ghin! Th m ng Ghin vn c v ti, cn tm ngi bn x gip vic ng th hin vn cn nm nh thng. 2. ng Vnla, nh khai ho kim nh bun, khng tr lng u n cho nhng nhn vin bn x lm cho ng. Mt trong nhng nhn vin nh vin c cng hi h cho anh s lng ch cn thiu. ng Vnla bn a cho vin c cng mt mnh giy ghi my ch sau y: "Bo ci con ln y ly C... m n, ch c mn y l hp vi n thi". Vic ny xy ra Tuynidi, nm 1923, ngay gia lc ng tng thng Milrng i kinh l . * * * Khi ngi ta c mu da trng th nghim nhin ngi ta l mt nh khai ho. M khi ngi ta l mt nh khai ho th ngi ta c th lm nhng vic d man m vn c l ngi vn minh nht. Cho nn, mt vin c cng lc l Nam K bt nhng ngi An Nam gp hn trn ng phi ly cho hn theo ng nghi thc ca chng tc chin bi i vi chng tc chin thng. Mt hm, mt vin th k ngi bn x s ra, va i va c mt quyn tiu thuyt. n mt on hi hc, anh bt ln ci. Va lc y vin c cng lc l i ti. ng ta ni cn gin ln, th nht l v ngi bn x y mi c truyn n ni khng nhn thy ng m cho; th hai l v mt ngi bn x m li dm ci khi i qua trc mt mt ngi da trng. Th l nh khai ho nm vin th k li, buc anh phi khai tn v hi anh c mun n mt ci tt khng. Tt nhin l ngi th k t chi mn qu qu ho hip , v t v ngc nhin ti sao li c chuyn tho m nh th c. Th l chng ni chng rng, ngi vin chc Php tm o ngi bn x y li n trc quan ch tnh. Cng vn ci lo c cng lc l y, ly c l phi sp xp nh ca, vn tc li cho ngay ngn, ra lnh cho nhn dn hai bn ng hng tnh phi dn nh i, cht cy v ph vn trong mt thi hn do hn quy nh, nu khng th s b pht tin. Nh th y m ngi ta vn c ngc nhin v sao ngi bn x cc thuc a li c bt bnh! Chng nhng bn thng c, cng s mun lm g th lm, m c cc nhn vin nh oan, cnh binh v tt c nhng ai c t cht quyn hnh trong tay cng u s dng v lm dng quyn hnh th ca lm by v h bit chc rng s khng b ti v g ht. Mt vin cm Tuyn Quang (Bc K) nh mt ngi bn x gy c hai cnh tay. Mt vin cm khc Lt (Trung K)33F 1) va mi sng to ra mt li mua bn cc k l th, chng ti xin thut ra y hin qu ngi i v Xar. Mt hm ng cm cn g vn, ng sai lnh ra ph mua. Mua l mt cch ni thi, ch ng ta c a tin cho lnh ca ng ta u. Tuy vy, lnh ca ng ta cng c ra ph, vo hng chn g v nh mang i, c nhin l khng tr tin. Ngi bn g khng cho. Lnh tr v bo co vi quan Ty yu sch qui g ca nh bun y. in tit ln, ng cm phi ba ngi lnh mang sng n bt ngi bn g to gan . Ngi ny ang b cm khng chu i. Lnh v bo li vi ng cm. Tc gin n cc , ng lin phi thm ba ___________ 1) Bn ting Php: Cochinchine (Nam K). 34. H Ch Minh ton tp 58 59 ngi lnh na nhp vi tp trc, v h lnh cho h phi bt bng c tn cng u cng c kia em v d sng hay cht. Ton lnh v trang n bao vy ca hiu bn g v sp sa thi hnh mnh lnh. Lc y, mt nh bun ngi u can thip bnh ngi bn g bn x v vit th cho ng cm. Nhng ngi cng s y ngh lc ca ng Mrix Lng, vn khng chu thu hi "trt i" ngi bn g v cho bit rng nu anh ta khng chu n th s gp nhiu chuyn rc ri. Nh bun ngi bn x y nh phi b cng vic lm n, b c qu hng ln trnh cn tc gin "khai ho" ca v quan da trng. * * * By ngi An Nam ng thng ang bi mt chic xung di mng mnh; xui dng nc, li c n by tay cho nn chic xung i vn vt nh mt chic xung my. Bng thuyn ca mt nhn vin nh oan khut sau m cy c trong lch hin ra, vi quc k Php cm sau li. Mt thu th trn thuyn nh oan gi, bo xung kia dng li; ngi trn xung vn cho. Thuyn ca vin ty oan i chm khng ui kp. Vin oan lin cm sng oanhsit bn theo. ong! ong! Mt ngi ang cho tht ln ri ng gc. ong! Li mt ngi na ng gc. Lc y, mt ngi u khc, lm ngh gch ngi, va i xung ti, cng tham gia t kch "bn cp" kia mt khc ngoo. ong! ong! ong! Qu l tay sng c! Ba vin n, ba nn nhn. Chic xung cng hai ngi sng st mt ht trong lch ... Mt hm khc, cng vin oan y i vi su thu th v trang, pht hin c mt ngi khn kh ang trn di ao, ngm mnh di bn, th bng mt ci ng, mt u ngm ming, mt u l ra khi mt nc; trn mt nc l sen che ph mt cch rt kho. Vin ty oan lin bt v cht u "tn cp" y em v to s. Tht ra, ch l mt nng dn bnh thng khip s v thy c nhiu ngi l n lng, mt my hung tn, mang y sng lc, ti n, lm lm sng oanhsit trn tay. S l bn nh oan vo cc tp lu trong lng tm thy ba chic v n, my ci bnh tu v mt ci ba i rng. Vy ch th l mt lng lm gic v tip t cho gic ri cn nghi ng g na! Mt s quan tr tui va Php sang, n mt lng n, thy nh ca vng v, cn dn chng th t tp li mt ch. Tng u lt vo phc kch, hn bn x vo m ng v ti. Tht ra th dn chng ng hp cng t. B bn, h kinh hong b chy tn lon. Tn s quan ui theo v tn st h. Mt ngi Php tng Bc K lu nm k: Khi t chic tu ca mt nh kinh doanh ln, ti t chn ln Bc K, anh c bit mng ca mt ngi An Nam ng gi bao nhiu khng ? Khng ng mt trinh! Tht y. - Ny nh, ti cn nh, khi chng ti ngc sng Hng, ngi ta em ru ra nh cuc xem ai ngi di tu, bn mi pht m "h st" c nhiu ngi An Nam nht trn b. Mt i k sng cm tay i lng bt dn lng, thuyn b i tin chuc. Mt i i thu qun lc chin hnh qun n Vnh Thng. Theo php lch s, vin quan a phng dn lnh (bn lnh l) nghnh tip. Tn ch huy ton lnh i d ng ca i i thy th ra lnh bn vo h, lm nhiu ngi cht. Khi ngi ta khng tr ni mt ngha qun th ngi ta t c lng ngi y. Ngi ta trit h c mt vng chung quanh Hng Ho nh vy. Mt ngi An Nam ang i lo o trn mt con ng nh ho lnh, vai gnh hai thng to y lc. Chng ti ti gn, hn ta khng kp trnh. Tc thi ngi ta bt hn v bn cht. Sut ngy, ngi ta vc gy hoc sng gm nn vo ngi An Nam bt h lm vic. Ngi An Nam rt hin lnh, rt ngoan ngon, nhng ngi ta 35. H Ch Minh ton tp 60 61 li ni chuyn vi h ch bng nhng ci t thi. Chng ta coi nhng ngi An Nam yu nc l nhng tn cp. Chng hn nh i Vn, mt ngi yu nc tng chin u my nm tri chng li s thng tr ca ngi nc ngoi, b chm ti H Ni, bu u Bc Ninh, nm xc xung sng Hng. Tng Duy Tn, sau mi nm rng r chin u tuyt vng, b bt v b chm. Phan nh Phng, mt v quan to, khng chin trong mi nm tri ri cht trong rng su. ng ta cht ri m chng ta vn khng tha; ngi ta vo rng qut m ng ln, nm thi hi ng mi ni mt mnh. Ngi ta bo th ng ngay sau khi ng nm su di m. tnh Qung Tr, mt vin cai lc l ngi Php say ru "h" mt ngi bn x ngi trn lng voi, ch v ti khng nghe r hay l khng hiu lnh ca hn. Mt vin ty oan B Ra (Nam K) cng say ru, phang mt gy trng l lch mt thu th An Nam thuc quyn hn, lm cho anh ta cht ti. Mt vin thu khon ngi Php git mt lnh kh xanh Lt. Cng y, mt nh khai ho khc nh mt ngi th mc bn x n cht. Mt vin thu khon bt th lm vic ngy m di nc o mt ng hm. Mt s ng th cht, nhng ngi cn sng st bi cng. Vin thu khon t tay t nh nhng ngi bi cng buc h phi i lm tr li. C mt lng chy rc gia m ti. Mt vin chnh qun pho binh na m vo nh mt b vng chng. B ta khng chu tip hn. Th l hn ni la t nh b. D nhin, ngi n b au kh kia ht sc s hi. Mt vin quan hai nhiu v, qut ng mt thiu ph, dng gy song nh ch n cht ch v ch khng chu n vi hn. Mt vin chc xng ng tu ca hi qun git mt nhn vin ho xa ngi An Nam bng cch x anh vo mt ng than hng sau khi nh p anh ht sc tn nhn. * * * ng Vinh ctng vit: "Trn th gii khng c dn tc chin bi no b n p v hnh h nh ngi dn thuc a". Mt nh du lch khc vit: "i sng thuc a ch lm cho tt xu ca c nhn pht trin: nhng k nm mi chin tranh th cng mt ht thc o c, cng tru lc, bt lng v c c; nhng bn con bun v bn phiu lu khc th cng quen mi trm cp, cp git. bn Php t c dp lm nhng vic , v ngi ta s cnh st hn! y, bn ni trn, i khi ch c mt mnh vi vi ngi bn x, trn mt con thuyn hoc trong mt thn xm; v vy chng cp bc trng trn hn l ngi u trn th trng, v i x tn nhn hn vi nhng nng dn no phn i chng". Mt nh du lch th ba vit: khi t chn n y, tt c nhng ngi Php u ngh rng ngi An Nam l hng ngi thp km v phi lm n l cho h. H coi ngi An Nam nh nhng sc vt phi iu khin bng roi vt. Tt c u quen t coi mnh thuc mt ng cp qu tc mi, c c quyn c li. Binh s hay l thc dn, h u cho rng gia h v ngi bn x khng c cch i x no khc hn l s i x gia ch v t. Hnh nh i vi h, ngi bi l tiu biu ca c chng tc da vng. Phi nghe mt ngi Php ng Dng ni v ngi da vng mi thy ht ci ngu xun trong li ni ngo mn ca hn. Phi nhn mt ngi u i x vi ngi bn x mi thy ht ci cc cn th l ca hn. K i chinh phc rt quan tm n thi phc tng v cung knh ca ngi b chinh phc. Ngi An Nam thnh th cng nh nng thn u bt buc phi ng nn trc mt ngi u. Mt tn mt thm Php nh p tn nhn nhng ngi An Nam no qun khng gi hn ta bng quan ln. Mt tn tham t nh oan buc nhng ngi bn x khi i qua nh hn phi ng m hoc xung xe, xung nga. Mt hm, nh khai ho ny nh p tn nhn mt ch ngi An Nam ang c mang, ch v tuy ch c cho hn, nhng li qun gi hn l quan ln. Hn mt ci 36. H Ch Minh ton tp 62 63 rt mnh vo bng ch lm ch tru thai, t lu sau th ngi n b khn kh y cht. Cc quan bo h ca chng ta buc ngi An Nam phi khm nm, ngoan ngon, d bo v l php, nhng ngc li, v pha cc quan, th nh mt nh vn sang thm ng Dng vit: "Hnh nh h ch lm nhng iu khin cho s c mt ca chng ta tr thnh mt iu xu xa b i khng ai chu c". Nh vn y cn vit tip: " chu u ngi ta coi ging ngi da vng cha ng tt c nhng thi iu ngoa, xo tr. y th m, chnh chng ta th li rt t ch t ra l mnh ngay thng, thnh tht". C nhng s quan git ru thy cng ngay trong lc h lm l. Mt cu m ngi Php nh nh n mt vin chc ngi An Nam, v ng ny ngi trc trn mt chic xe hng m khng chu nhng ch cho cu. Mt vin ton quyn va v ti Mcxy, ngi ta tht tic ng ta v ngh cho my vin quan Nam triu ang c mt cng n cng d. Vin ton quyn ng Dng p: "Nu cc ng mi cc tn quan li y, th ti cng s a tn bi ca ti n". * * * Chng ti xin trch trong nht k i ng ca mt anh lnh thuc a, s vic sau y: - Trong khi "nhng ngi tng Bc K" ang vui chi nhn nh trn tu, th di mn tu pha bn phi, c my chic xung bn hoa qu, c hn. a hng n tn tay chng ti, nhng ngi An Nam buc gi ng hng vo u ngn so, ri gi ln. Chng ti ch c mt cng chn. Nhng ng l tr tin, th ngi ta li c nh b vo gi th nh sau: ng iu, khuy qun, mu tn thuc (c l h lm nh th gio dc tnh ngay tht trong vic mua bn cho ngi bn x chng!). i khi a vui, mt anh sp ph ht mt thng nc si xung lng nhng ngi bn hng khn kh. Th l, nhng ting ku r ln, mi cho vung ln lon x bi trnh, lm cho xung va chm vo nhau lc cc. "Ngay bn di ti, mt ngi An Nam b gii nc si, bng t u n chn, pht in ln mun nhy xung bin. Ngi anh ca anh ta, qun c nguy him, b cho, m ly anh, bt anh nm xung lng thuyn. Cuc vt ln chp nhong va chm dt th mt thng nc si khc do mt bn tay thnh tho li gii xung; th l n lt chnh ngi i cu, b luc chn. Ti trng thy anh ta giy gia trong thuyn, da b lt ra tri tht ri go rng ln nh mt con vt. Th nhng cnh li lm cho chng ti ci, chng ti cho l rt ng nghnh. Qu tht chng ti c tm hn thc dn!". mt trang khc, anh lnh vit: - Trong thi k ti y ( Bc K), khng c tun no l ti khng thy vi ci u rng. Trong nhng cnh y, ti ch cn ghi nh c mt iu l chng ta cn c c, cn d man hn c bn k cp nh ngh. Ti sao li c nhng hnh vi qui c n th i vi mt con ngi t sp phi cht ? Ti sao li dng nhc hnh, ti sao phi gii tng on t i bu khp xm lng ? * * * ng ume, cu ton quyn ng Dng, trnh trng pht biu ti H ngh vin nh sau: "Ti hiu r nhng cnh binh thuc a. Ti tng cho tng s i cnh binh ln, v ti nhn thy rng lc lng cnh binh bo m cho ngi bn x trnh c nhng s h lm c th do mt s tn thc dn gy ra. Cnh binh rt c lng ngi bn x". Chng ta hy xem cc ng cnh binh lm th no "c lng dn". Phi ni ngay rng, nhn chung, cc ng rt hin t i vi bn cn , l iu chc chn ri. Nhng i vi dn hin lnh th li l chuyn khc. Chng ta cha cn ni n chuyn thng tm xy ra ti khm ln Si Gn nm 1916, nm m cc ngi cnh binh, do "nhit tnh yu nc", bt ngi ba bi, v nhng ngi v ti b bt y b kt n v hnh hnh. D mu ngi An Nam nhum "ng M ngu"14 c phai i vi thi gian 37. H Ch Minh ton tp 64 65 chng na, th vt thng lng ca nhng b m gi, nhng ngi v go, nhng a con ci khng bao gi hn gn c. Bn th phm gy ra v , m cnh binh l cng c hn mt ca chng, khng h b trng tr, chng cng cha h b truy t. By gi, ch xin nu mt vi trng hp c bit: Mt vin cm Bc K sut ngy i dc cc cng rnh, bo l gi gn v sinh. H bt gp c d ch mt cung c trn dng nc, l tc khc hn trng tr v pht tin nhng ngi dn ngho kh quanh y. min Ty Nam K, nhm trnh tai nn trong cc knh c thuyn b i li, mi con knh u c mt trm cnh binh lm nhim v kim sot khng cho thuyn b i qu nhanh hoc lm tr ngi giao thng. Nhng vi s c mt ca bn cnh binh, th l mt ci "ca cng" tun ra khng bit bao nhiu v pht tin, pht vi cnh. Hu ht thuyn b qua li trn cc knh lch c trm cnh binh y u b pht t mt n hai ng. Nh th l ngoi cc khon thu ca nh nc chng cht ln ngp u, cn thm thu sng nc do cc ngi cnh binh "c lng dn" t ra na; nn ngi dn An Nam tht l sung sng, sung sng lm! Ngoi vic thng thng dnh cho nhng ngi c lc nht, nghe u cc ngi cnh binh cn c hng mn hoa hng bng 20% s tin pht na th phi! Ch tt p thay! Mt t bo bn x vit: "Dn bn x khng mun c cnh binh Php na v thng l mi tai ho cho ngi lng thin". * * * Mt g Pucxinhng no thy mt ngi An Nam dm t m v c gan nhn vo nh hn trong vi giy, hn nhy x ra nh v git anh ta bng mt pht sng lc vo u. * * * Mt nhn vin ho xa ngi Php Bc K, ly roi my qut mt ngi l trng, ri bt nht vo ci ch. ng Bc m v s ngi li xe cho ng ta. ng Brt thu khon, tri mt ngi An Nam cho ch cn, ri anh ta cho n cht. ng pphi, ch s thu quan, vo hng ngi y t mt ci rt mnh lm anh ny cht ti. ng Hngri, th my, nghe c ting n o ngoi ph; ca nh ng va m; mt ch ngi An Nam chy xc vo, c mt ngi n ng bn x ui theo. Hngri tng ngi n ng kia gho "con gi"34F 1) ca mnh, lin v ngay khu sng sn, bn mt pht, ngi kia ng gc. Mt ngi Php em nga ca hn buc vo mt tu nga trong c con nga ci ca mt ngi dn bn x. Con nga c lng ln lm cho ngi Php tc in u. Hn lin nh ngi bn x y hc mu mm mu mi, ri tri anh ta li, treo ln cu thang. Mt nh truyn gio (vng, mt tng hin lnh ca Cha!) nghi cho mt hc sinh chng vin bn x ly cp mt nghn ng; hn tri anh ta li rt ln x nh m nh. Ngi hc sinh ti nghip kia ngt i. Hn h anh ta xung. Anh hi tnh, hn li rt anh ln, tra kho. Ngi bn x d sng d cht. C l hm nay th cht tht. Vn vn v vn vn. To n c trng pht nhng k y, nhng nh khai ho y khng? Mt s c tha bng, cn mt s th chng h b ng ti lng chn. * * * Mt tn thc dn Php thy ba ngi bn x th cu vo vn liu ca hn. Hn bo v em sng n ra; np vo bi rm, hn ___________ 1) Hi Php thng tr nc ta, ngi Php thng nui nhng ngi thiu n Vit Nam va lm ngi hu h, may v, va lm tr chi; chng gi nhng ngi y l "con gi". Khi mt ngi Php ni "ma con gi" (a con gi ca ti) cng nh ni "mon boy" (ngi bi ca ti) vy. 38. H Ch Minh ton tp 66 67 bn ba pht, lm b thng nng c ba ngi. Mt tn thc dn Php khc c hai cng nhn ngi bn x gip vic l Amuni v Ben Benkhia. Hai ngi ny hnh nh c hi trm vi chm nho. Tn thc dn lin cho gi h n, ly roi gn b qut xi x vo h cho n cht ngt. Khi h tnh li th quan ln bo h sai tri git cnh khuu li v treo ln. Mc d hai ngi khn kh kia m man bt tnh, cuc hnh h gh tm vn c ko di sut bn ting ng h cho n khi c ngi lng ging phn i mi thi. Khing vo bnh vin, mi ngi b ca mt mt bn tay. Cn bn tay kia cng khng chc g cu khi. * * * Mt ngi An Nam, 50 tui, tng lm vic 25 nm s xe la Nam K, b mt vin chc da trng git cht. u ui nh sau: ng L Vn Ti c bn ngi An Nam khc gip vic di quyn mnh. Phn s ca h l ng cu mi khi c xe la i qua v m cu cho thuyn b qua li. Theo l th phi ng cu mi pht trc khi xe la i qua. Ngy 2 thng 4, hi 16 gi 30 pht, mt ngi trong bn h va mi ng cu v treo tn hiu xong th mt xung my cng i n; trn xung c mt vin chc ngi Php ca xng ng tu hi qun i sn v. Chic xung ko ci. Nhn vin bn x lin ra gia cu pht c bo cho nhng ngi trn xung bit xe la sp chy qua. Th l chic xung cp vo mt tr cu. Ngi vin chc Php nhy ln b, hm hm i v pha ngi An Nam. Anh ny khn chy v pha nh ng Ti l "xp" ca mnh. Ngi Php ui bt, ly nm theo. Nghe ting n o, ng Ti chy ra, n vin i din ca vn minh, th vin ny sng s mng vo mt ng: " sc sinh! Ti sao my khng m cu ra?". Vn khng bit ni ting Php, ng Ti ch cn bit tr li hn bng cch tr tay vo ci tn hiu mu . C ch n gin y lm cho v cng s ca ngi ton quyn Lng pht khng ln. Khng phn phi tri, hn ta nhy x vo ng Ti v sau khi nh ng nh t, hn x ng vo mt ng than hng gn . Ngi An Nam gc cu y b bng mt cch rng rn, phi ch n nh thng, v sau su ngy giy gia, ng cht. Ngi vin chc kia vn c v s, khng b i hi g c. Trong lc Mcxy ngi ta trng by s phn vinh gi to ca x ng Dng, th Trung K dn ang cht i. y, ngi ta ca ngi lng trung thnh, th bn kia, ngi ta ang git ngi! Trong khi tnh mng mt con ngi An Nam b r rng khng ng gi mt trinh, th ngi tng thanh tra Rna ch b st mt cht da cnh tay li c lnh n 120.000 phrng tin bi thng. * * * Cng cuc khai ho ngi Marc bng i bc vn tip din. Mt vin ch huy b binh Duav35F 1) ng Xttt, ni vi binh s nh th ny: "Chng ta phi dit cho xong l man r ny. t Marc giu khong sn v nng sn. Chng ta, nhng ngi Php, nhng ngi vn minh, chng ta n y vi hai mc ch: khai ho v lm giu cho chng ta". Vin ch huy y ni ng y. Nht l ng ta thnh tht th nhn rng ngi ta sang thuc a l cp bc ngi bn x. Bi v ch sau 10 nm