Historiografija u doba reformacije/Protestantska historiografija XVI stoljeća

Početak Reformacije se vezuje za Martina Luthera, profesora teologije iz Wittemberga, i

njegov istup 1517. godine sa 95 teza. Prema Lutherovom učenju izvor vjere je Sveto

pismo, dok učenje crkvenih otaca i zaključci crkvenih sabora ne obavezuju ukoliko nisu u

skladu sa Svetim pismom. Da bi dokazao svoju opravdanost borbe protiv pape, Luther je

često isticao potrebu proučavanja historije, koja je po njemu djelo i Boga i čovjeka. Po

njemu je čovjek samostalan historijski subjekt. On se suprotstavlja učenjima službene

crkve o papskom autoritetu, kao i odlukama crkvenih sabora. Pristalice njegovog učenja,

koji su se suprotstavili sankcijama koje je Crkva preduzela protiv Luthera, nazivaju se

protestantima. Martin Luther je autor jedne svjetske hronike i pisao je držeći se učenja sv.

Augustina o 6 razdoblja***.

Matija Vlačić, rodom iz Lavina, pokreće tzv. ''Magdenburske centurije'' u 13 svesaka u

Basselu, u periodu od 1559-1575. godine. ''Centurije'' se smatraju najvećim poduhvatom

protestantske historiografije. To je prvi kolektivni rad kojim je podvrgnuta kritici papska

vlast i dokazano da su brojne povelje, proizišle iz Katoličke crkve, falsifikati. On je

dokazao i da su tzv. ''Pseudo-Isidorove dekretalije'' falsifikati; to je hronološka zbirka

dokumenata sa zaključcima crkvenih sabora, nastala u Francuskoj u XI stoljeću, autora

Isidora Mercatora. Matija Vlačić se smatra prvim autorom crkvene historije, odnosno,

organizatorom protestantske interpretacije crkvene historije. On nastoji dati cjelovit

prikaz crkvene historije kroz propadanje Katoličke crkve zbog autoriteta papa. Mada piše

hronološki, u stilu analista, on pokušava sagledati sve strane crkvenog života, odnosno,

dati ''prikaz njegovog unutrašnjeg bića''. U svom djelu ''Ključ Svetog pisma'' iz 1567.

godine, koje se uzima kao temelj hermenautike, tj. teorije interpretacije i pravila za

izlaganje Biblije; Vlačić, povratkom izvornom Svetom pismu i Novom zavjetu, želi

obnoviti istinski smisao biblijskih poruka, koje su, po njegovom mišljenju, u suprotnosti

sa crkvenom praksom. Po Đurđevu, u pogledu historijske koncepcije i historijske kritike,

stoji znatno niže od humanista. Naime, mada u predgovoru raspravlja o temeljnim,

metodološkim načelima kritike izvora, Bogo Grafenauer s pravom kaže da u

''Centurijama'' još uvijek nije riječ o sistematskoj kritici izvora, nego da je to kritika na

temelju zdravog razuma. Nakon štampanja, ''Magdenburske centurije'' su izazvale pravu

senzaciju, jer su u njima iznesene teške optužbe protiv Katoličke crkve, pa je ova

smatrala za potrebnim da izda slično djelo, koje bi, na temelju izvora, opovrgle tvrdnje u

''Magdenburskim centurijama''.

Kardinal Cesare Baroni je dobio taj zadatak od zvanične Crkve i, u skladu s tim, pokreće

izdavanje ''Crkvenih anala'', u periodu od 1580-1607. godine, do svoje smrti. Budući da je

mogao raditi u Vatikanskom arhivu, služio se brojnim izvorima, koja je predstavio u

''Analima'' pa su tako neki od njih sačuvani. Baroni otkriva jednostranost protestantskih

historičara, a, u isto vrijeme, piše kao i oni, koristeći se samo dokumentima koji idu u

prilog njegovim tvrdnjama. Baroni je prvi od crkvenih historičara koji zataškava i

prešutkuje ono što je neprijatno za Crkvu. Tako, kada nije mogao pobiti da je

''Konstantinova darovnica'' falsifikat, on je objasnio da papa nije mogao dobiti od

Konstantina ono što već posjeduje.

Historiografija u doba erudicije u XVII stoljeću

Pierre Šoni konstatuje da se XVII stoljeće odvraća od historije iz više razloga: između

ostalog to su nemiri u Engleskoj, Tridesetogodišnji rat u Njemačkoj...To je vijek kada

niko u historičarima ne prepoznaje naučnike ili filozofe. Historija se ne proučava po

njemu, jer se smatralo da poznavanje prošlosti je nekorisno. Za razliku od Šonija, Marc

Bloch se divi XVII stoljeću, gledajući u njemu svu veličinu kroz Mabionovo djelo ''De re

diplomatica'', iz 1681. godine, što po njemu označava veliki datum u historiji ljudskog

roda. Tada se rađa historijska metoda. Historiografija erudicije stavila je sebi u zadatak

istraživanje izvora, kritiku izvora, utvrđivanje činjenica te publikovanje (izdavanje)

izvora. Erudite se bave sistematski kritikom izvora i postupno, na temelju dugotrajnog

iskustva, pronalaze pravila za taj postupak. Kako pojedinac ne može dostići veliko

znanje, smatralo se da je nužan kolektivni rad, organizovan u okviru institucije. Upravo

na osnovi toga, dva bogata crkvena reda, isusovci (jezuiti) i benediktinci, započinju se

sistematski baviti eruditskim radom. Kako to smatraju religijskom djelatnošću, stavljaju

im se na raspolaganje fondovi crkvenih i državnih arhiva. Dešavalo se da redovnici ova

dva reda čitav život posvete eruditskom radu, iz kojeg su se stvarale historijske metode i

tehnike historijskih pomoćnih nauka.

Jezuiti (isusovci)

Jean Bolan, flamanski jezuitski erudita pokreće jedan izuzetan projekt kritičkog

kolektivnog rada, s namjerom da životopise svetaca (hagiografije), očisti od legendi i na

taj način se suprotstavi kritici humanizma i protestantizma. Kritičkom analizom

dokumenata nastoje se ustanoviti najstariji izvori njihove autentičnosti i vjerodostojnosti.

Bolan 1643. godine pokreće u Anversu, sa svojim saradnicima izdavanje akta

''Sanctorum'', s ciljem da se kritički sagledaju svi izvori i legende o životu svetaca koje su

bile kritikovane od humanista. Njegov saradnik, Daniel Papenbruk, u II tomu akta

''Sanctorum'', objavljenom 1675. godine, napisao je studiju o kritičkoj analizi izvora, u

prvom redu povelja, u kojoj je iznio načela kako ustanoviti šta je istina, a šta nije. Tako je

on svojom hiperkritikom ustanovio, između ostalog, da su brojne povelje iz doba

Merovinga i Karolinga falsifikati, a izdate su u korist francuskih benediktinskih

samostana, posebno samostana Saint-Denis, kod Pariza. To je pokrenulo benediktince na

akciju da odgovore jezuitima. U duhu bolandista, piše i jedan erudita sa južnoslavenskih

prostora, a to je Ivan Lučić (Iohannes Lucius), rodom iz Trogira, koji se smatra

začetnikom diplomatike u Hrvatskoj. Prvo mu je djelo ''Životopis sv. Ivana trogirskog'',

objavljeno u Rimu 1657. godine, gdje njegov kritički pristup legendama o ovom svecu,

ukazuje na uticaj bolandista. Najznačajnije djelo mu je ''De regno Dalmatiae et Croatiae,

libri sex'', izašlo 1668. godine, napisano na erudističkim principima na bazi kritike izvora

uz sistematske komentare. U prvih pet knjiga piše o političkim i vojnim događajima u

Hrvatskoj od Ilirika do 1480. godine, a u šestoj knjizi daje podatke o unutrašnjim

prilikama i načinu života u Dalmaciji i Hrvatskoj. Kao dopuna ovom djelu smatra se

njegovo drugo djelo ''Povijesna svjedočanstva Trogira'', gdje govori o politici, pravu,

društvenim i kulturnim prilikama, unutrašnjem uređenju grada, običajima i jeziku,

odnosno, o svemu onome što je ovaj grad stekao sticanjem svoje autonomije. On također

dokazuje da su citirana ''Akta splitskih sabora'' navedena u ''Historia salonitane maior'', da

je sve izmišljeno i da su sve falsifikati. Lučić je značajan po tome što je prvi objavio

izvore za hrvatsku historiju srednjeg vijeka uz provođenje kritike koja odgovara

današnjoj spoljašnjoj kritici izvora. Cilj erudita je bio da se utvrdi da li je izvor original ili

falsifikat, što se postiže samo spoljašnjom kritikom.

Budući da erudite nastoje utvrditi samo istinu o određenom izvoru, oni se razlikuju od

historičara koji moraju ovladati umijećem pisanja, jer je historija još uvijek književna

vrsta. Njihov rad iz tih razloga se više koristi u pravne svrhe za dokazivanje prava na

posjed ili plemićko porijeklo, a ne za pisanje historija. Tek sa racionalizmom u XVIII

stoljeću, rad erudita biće korišten od strane historičara.

Benediktinci

Po Mirjani Gross, u benediktinskom samostanu Saint-Denis, koji je posjedovao

najbogatije biblioteke u kršćanskom svijetu, obavljen je posao na kojem se temelji

historijska nauka, od kraja XVIII stoljeća do danas. Tu su izgrađene neke od historijskih

disciplina koje će se od XVIII stoljeća nazivati pomoćnim historijskim naukama:

diplomatika, paleografija i hronologija. U njihovom radu nastaju enciklopedijska djela te

brojni radovi iz opće i lokalne historije. Najpoznatiji među benediktincima je Jean

Mabion, koji u svom djelu ''De re diplomatica, libri sex'' je utemeljio ovu naučnu

disciplinu kao analizu i redakciju isprava te metodu utvrđivanja njihove autentičnosti. On

je obrazložio metodu na osnovi koje se mogu razlikovati falsifikati od originala. Na taj

način, Mabion je dao prilog razvoju historijske metode uopće i udario temelje historijskoj

nauci. On tek u 3 knjizi opovrgava tvrdnje Papenbruka, a u 6 daje 200 faksimila??????

Filozofsko shvatanje historije/Historiografija prosvjetiteljstva XVIII stoljeća

Racionalizam se javlja kao filozofski pravac po kojem je razum jedini izvor spoznaje i

kriterij istine. Osnivači racionalizma su: Descartes, Spinoza i Leibniz, a razvio se osobito

u Francuskoj u XVIII stoljeću. Tada je ovaj pokret dobio i značaj šireg intelektualnog

pokreta prozvan prosvjetiteljstvo, smatrajući da je potrebno prosvjećivanje naroda i djece.

Jednakost ljudi na osnovi njihovih prirodnih prava, lične slobode i prava na sopstveno

mišljenje o politici, vjeri i drugim poljima, su osnovna načela prosvjetitelja. Njihovo

najznačajnije djelo je ''Enciklopedija nauka i umjetnosti'', izdata u 35 tomova od 1751-

1780. godine, izrađena pod rukovodstvom Diderota, a u čijem radu su učestvovali

Rousseau, Voltaire, D'Alembert, Montesquieu, zbog čega su prozvani enciklopedisti.

Po Đurđevu, sa racionalistima počinje prva faza u filozofskom stepenu razvoja

historiografije. Sam naziv potiče od Voltairea, a kao posebno područje spoznaje javlja se

sa Herderom i njegovim djelom ''Ideja za filozofsku historiju čovječanstva''. Ovaj stepen

razvoja historiografije završava sa Hegelom i njegovim predavanjima iz filozofije

historije iz 18-----. XVIII stoljeće je period promjena u karakteru historije. Ona preuzima

naučne zadatke što je do tada bilo u domenu filozofije, ali ih rješava na filozofski način.

U ovom periodu dolazi do izvjesnog spajanja historije i filozofije. Filozofija historije

XVIII stoljeća je kritička i analitička, koja želi definisati formalno obilježje historije,

analizirajući metodološke postupke historičara. Racionalistička filozofija smatra da

postoje prirodni zakoni koji određuju historijsko kretanje. Oni smatraju da čovjek u

prirodi je, u stvari, najveća prirodna sila, jer posjeduje duh. Oni su ubjeđeni da

razmišljanjem o historiji se može spoznati historijska stvarnost. U svojoj posljednjoj fazi

u prvoj polovici XIX stoljeću, filozofija historije je istraživačka, jer je sebi stavila u

zadatak da istraži ne više metode, nego činjenice historije? da bi iz dobro ispitanih

činjenica izveli zaključke i protumačili zbivanje objašnjavajući kako su se historijske

pojave redale u okviru svojih epoha. Ova istraživačka filozofija historije traži smisao u

historijskom zbivanju, budeći cjelovit uvid u historijsko zbivanje. Osnovne karakteristike

racionalističkih historiografa su:

- oni su prvi evolucionisti,

- koriste se rezultatima erudicije,

- imaju pristup univerzalnoj historiji,

- sa njima započinje moderno značenje pojma historije.

Do XVIII stoljeća ovim pojmom je obuhvaćeno ukupno znanje o pojedinim historijama.

Sada pojam historije obuhvata stvarne događaje u cjelini, kao i znanje i pripovijedanje o

njima. Radi se o složenom pojmu koji se odnosi na historijsku stvarnost u cjelini, što je u

vezi sa njegovim vjerovanjem u jedinstvo historijskog procesa. Historija više nije

književna vrsta. Za racionaliste je značajno i to da su dali temelje modernoj historijskoj

nauci, uvjerenjem da se prošlost može sistematski proučavati povezivanjem uzroka i

posljedica. Teme kojima su se bavili su historija društava i historija civilizacija, a ne više

samo robova i vladara. U duhu kosmopolitizma kojim se odlikuje, racionalistička

historiografija obraća pažnju i na vanevropske narode i unosi pojam svjetske kulture.

Budući da se koristi rezultatima geografije i etnografije, ova historiografija dolazi do

spoznaje o uticaju geografske sredine, religija, običaja, i drugih faktora koji određuju

opći duh naroda. Pristup ka univerzalnoj historiji podrazumijeva cjelovito obuhvatanje

kulture jednog razdoblja.

Racionalisti u Italiji

Gianbattista Vicco je profesor retorike u Napulju i autor knjige ''Stientia nuova''-Nova

nauka-koja će imati uticaja na razvoj historiografije. Prevode ga romantičari koji će

kasnije isticati one dijelove njegovog shvatanja koji odgovaraju romantičarskim

pogledima na svijet. Za Đurđeva, njegovo učenje je mješavina racionalističkog i

religijskog tumačenja racionalizma. U duhu svog shvatanja o cikličnom razvoju, Vicco

pokušava da uspostavi zakone po kojima se narodi razvijaju i smjenjuju na historijskoj

pozornici. U svojoj knjizi on ističe da predmet spoznaje treba da bude kultura koju je

stvorio čovjek i njeni su mu zakoni poznati za razliku od prirode koju je stvorio Bog.

Kultura se po njemu može ispitivati samo unutar svoje epohe, jer su u svakom razdoblju

pronađeni odgovori na pojedina pitanja iz razvoja čovječanstva. U svojoj knjizi, Vicco

zastupa cikličnu teoriju po kojoj svi narodi prolaze kroz:

1. period bogova-faza patrijarhalnog društva,

2. period junaka-faza aristokratskog društva,

3. period ljudi-faza nauke i filozofije.

Racionalizam u Francuskoj daje najpoznatije predstavnike i upravo iz Francuske će se

ove ideje širiti dalje. Montesquieu je teoretičar ustavnog uređenja, na temelju ograničene

kraljevske vlasti i podjele vlasti. Svoju teoriju o razvitku pojedinih institucija,

Montesquieu vezuje sa uticajem geografske sredine, osobito klime čije djelovanje je

određeno kulturom. Kao i Vicco, i Montesquieu ima slične poglede o cikličnom kretanju

po kojem narodi prolaze kroz pojedine epohe kružno tako što se barbari uzdižu do

civiliziranih naroda, civilizacija do kulturnih naroda, a kultura ih slavi pa opet postaju

barbari. On dijeli narode na južne i sjeverne i stoga izvodi njihove fiziološke potrebe i

psihologiju, a iz toga je izvodio i duh zakona kod njih. Montesquieu razmišlja o historiji,

zadaći historičara, želi ispitati historijske činjenice kao temelj za stvaranje zaključaka o

najbitnijim oblicima vlasti i društva. On želi historiografiju koja će objašnjavati činjenice

na temelju dobrog poznavanja izvora. On želi otkriti zakone kretanja u historiji, tj. šta je

pokretačka snaga društva. Od djela poznata su mu: ''Perzijska pisma'', iz 1721. godine,

''Razmatranja o razlozima veličine Rimljana i njihovoj propasti'', iz 1734. godine, ''O

duhu zakona'', iz 1734. godine, itd.

Voltaire

Voltaire je bio filozof, književnik i mislilac, koji najviše razmišlja o historiji od svih

racionalista. On kaže: ''Filozofski misliti o historiji znači razmišljati o predmetu

historiografije, misliti o njenoj korisnosti i načinu na koji je treba pisati.''

Po Voltaireu, historičar mora pisati kao filozof, a historija mora biti utemeljena na

historijskim činjenicama. Za Mirjanu Gross, on je historičar koji ima najveći uticaj na

razvoj prosvjetiteljske historiografije, kao prekretnice ka modernoj historiografiji.

Najveći doprinos razvoju historiografije, Voltaire je dao u sljedećem:

1. bavio se svim velikim problemima koji su se pojavljivali u historiografiji XVIII

stoljeća,

2. obuhvatanjem svih naroda u svim vremenima, udario je temelje svjetskoj historiji;

od njega i potiče naziv ''univerzalna historija'' (histoire universelle),

3. uvodi pojam filozofije historije, za opću historiju koja daje opći pogled na

historijska zbivanja u cjelini.

Za Voltairea, ljudska priroda je uvijek ista i zavisi od države, religije, ali i od prirodnih

uslova (tlo, klima i sl.). Univerzalni razum, koji je isti kod svih ljudi, dopušta im

otkrivanje zakona prirode. U svom članku ''Historija'', objavljenom u petoj svesci

''Francuske enciklopedije'', nastoji definisati način i metodu pisanja o historiji. Za njega je

karakteristično da obraća pažnju na ljudsko ponašanje, običaje, trgovinu, zakone,

poljoprivredu, stanovništvo, sve aspekte ljudskog života i smatra da za to treba prikupiti i

koristiti relevantne izvore.

On želi da piše o životu i duhu pojedinih naroda, pa mu stoga politički i vojni događaji

nisu najvažniji. Poznavanje novije historije smatra važnijim od poznavanja starije, jer je

ova pouzdanija. Najznačajnije djelo mu je: ''Stoljeće Louisa XIV'', izdato 1751. godine,

koje se odlikuje širinom pogleda i kritičkim duhom. Ovaj period, on smatra

najprosvjećenijim, jer je zahvaljujući reformama društva, države i kulture omogućen

razvoj građanskog društva. Tu on daje historiju jedne epohe jednog društva i njegov

način života. Novina je u tome što ne piše hronološki, već tematski. Voltaire sistematski

prikuplja izvore, neobjavljena djela, ali i arhivsku građu. Bavi se historijskom kritikom i

vrši analizu ne samo srednjovjekovnih, nego i antičkih djela. Drugo poznato djelo mu je:

''Esej o običajima i duhu naroda'', izdato 1765. godine. To je prvi pokušaj pisanja historije

svjetske civilizacije, jer nastoji pružiti obavještenja o svim, do tada poznatim, kulturnim

središtima u svijetu. Djelo sadrži i prvi osvrt na srednjovjekovnu historiografiju, sa

kritičkim prikazom Crkve kao feudalne ustanove. Ovo djelo je značajno što se tu

sagledava njegov stav da napredak ovisi o jačanju vladavine razuma.

Racionalisti u Engleskoj

Racionalisti u Engleskoj su nadahnuti Voltaireom i njegovim djelima. Kod njih se

počinje nazirati historijska sinteza, ali i upotreba erudicije. Oni su načinili značajne

korake prema povezivanju kulturne historije, s kritičkom upotrebom izvora. Historijsku

istinu traže u prirodi ljudi, a u historiji nalaze trajnu ljudsku želju za poboljšanjem

ekonomskih, političkih i društvenih uslova.

Prvi predstavnik je David Hume, filozof i pisac djela ''Rasprave o ljudskoj prirodi'', u 8

tomova. Po Mirjani Gross, on je najpoznatiji predstavnik engleskog racionalizma. Djelo

se odnosi na historiju Engleske od Julija Cezara do Revolucije 1688. godine. Zadatak

historičara, po njemu, je da pruži opće poruke iz historije, na temelju sistematskog

istraživanja izvora.

William Robertson je anglikanski svećenik u čijim se djelima mogu sagledati opći

karakter prosvjetiteljske historiografije. To je, prije svega: 1. univerzalni pristup historiji,

koji nastoji cjelovito obuhvatiti kulture određenih perioda i 2. upotreba erudicije je

karakteristika i engleskog prosvjetiteljstva, skupljanje i kritika izvora. Kao i Hume, i

Robertson se bavi proučavanjem razvoja evropske civilizacije. Poznata djela su mu:

''Historija Škotske'', izdato 1759. godine, ''Historija vlade cara Karla V'', 1769. godine, u

kojoj daje pregled historije Evrope od propasti Rimskog carstva do početka XVI stoljeća,

i ''Historija Amerike'', izdato 1777. godine.

Treći predstavnik engleskog racionalizma je Edward Gibon, tipičan predstavnik

racionalizma, koji slijedi uvjerenje da pojedini događaji imaju daleko veće značenje od

onoga što se čini na prvi pogled. Učenik je Robertsona, Humea i Voltairea. Za Đ., on je

najznačajniji historiograf engleskog racionalizma. Njegovo djelo je prekretnica u

povezivanju eruditske i filozofske tradicije. Mada kod njega nema sistematske kritike

izvora, ipak ih poznaje i služi se njima. Posebno se služi rezultatima filologa i erudita.

Značajno za njega je da komentira i prezentira dokumentaciju kojom se služi, što

označava začetak savremenog naučnog aparata. U svom djelu, ''O opadanju i propasti

Rimskog carstva'', izdato 1776. godine u 6 svesaka, on prati razvoj Rimske imperije od II

stoljeća do 1453. godine, tj. pada Carigrada. U svom djelu pokazuje smisao za historijski

kontinuitet, koji inače nije karakterističan za racionaliste. Za razliku od Voltairea, koji je

za pisanje imao široko područje društvenog života, Gibon piše uglavnom o političkim i

vojnim događajima.

Racionalizam u Njemačkoj

Mada francuski i engleski racionalizam utiče na prosvjetitelje u Njemačkoj, ipak se ovdje

historiografija razvija u sasvim drugom pravcu. To je period kada u Njemačkoj

historiografija postaje profesionalna, odnosno, postaje posebna nauka. Historija postaje

novi pojam, koji obuhvata stvarne događaje kao i pripovijedanje o njima. Historičari u

Njemačkoj ne pišu velika historijska djela, koja bi odgovarala njihovim teorijskim

raspravama i razmišljanjima o historijskoj nauci. Ovdje je historičar istraživač koji

usavršava kritičku metodu, ide dalje od filološkog, eruditske kritike i proširuje sam pojam

izvora. Historijska istina se shvata kao izvjesnost dobivena kritikom izvora. Dakle,

njemački historiografi ovog perioda poklanjaju pažnju čisto metodološkim pitanjima

historijske nauke, a historijsko djelo postaje izvještaj o rezultatima istraživanja. Dobri su

poznavaoci pomoćnih historijskih nauka i pokušavaju formulisati pravila njihovih

metoda. Historijske pojave sagledavaju u njihovom razvoju, pa ih M. Gross smatra prvim

genetičarima, te historija postaje genetička.

Ovo je period kada se služi hermenautikom (teorijom interpretacije tekstova). Veliku

zaslugu u razvoju historiografije u samostalnu naučnu disciplinu, imaju profesori na

Univerzitetu u Götingenu, koji formulišu teoretske osnove moderne historijske nauke i

utemeljuju istraživanje na postignućima u pomoćnim historijskim naukama.

Friedrich Schiller, slavni pjesnik i historičar, pripada njemačkom prosvjetiteljstvu, ali u

isto vrijeme se smatra pretečom romantizma. Kao profesor historije, isticao se svojim

pristupnim predavanjem na Univertitetu u Jeni, pod nazivom: ''Šta je i u koju se svrhu

proučava svjetska historija''? On smatra da se pojedinačni događaji mogu povezati u

jednu cjelinu: politička, društvena i duhovna kretanja, jer vjeruje u jedinstvo historijskog

procesa.

Historiografija XIX stoljeća/Tradicionalna historiografija

Hegelova filozofija historije

Nakon Francuske revolucije, dešavaju se promjene koje nije moguće porediti sa prošlim

događajima, odnosno, koje nije moguće objasniti proučavanjem prošlosti. Upravo zbog

toga, tj. zato što nije poučna, historija više nije učiteljica života. Filozofi prve polovine

XIX stoljeća nude cjelovit uvid u historijsko zbivanje. Hegelova filozofija historije

stavlja sebi u zadatak da razjasni razvitak čovječanstva, ali sa filozofskih pozicija. Pojam

historije objedinjuje u sebi subjektivno i objektivno gledište i znači same događaje i

pripovijedanje o njima. Termini res gesta i historia rerum gestarum, potiču upravo od

Hegela, a označavaju same događaje i pripovijedanje o njima.

Na početku tradicionalne historiografije stoji Emmanuel Kant. Po M. Gross, on je filozof

koji stoji na prelazu iz XVIII u XIX stoljeće; pripada misliocima prosvjećenosti, ali po

nekim karakteristikama, svrstavamo ga u filozofiju historije XIX stoljeća (umro je 1804.

godine). Za njega, pokretačka snaga historije leži u suprotnosti ljudske prirode i potrebe

za njihovim uređenjem društvenog života. Drugo, za Kanta, predmet historijskog

istraživanja je država kao sredstvo za napredovanje i razvitak čovječanstva. Posmatrajući

historiju kao proces usmjeren ka kulturi i slobodi čovjeka, Kant nastoji objasniti pojave

pomoću njihove historije. Za Kanta je karakterističan i početak u jednoj knjizi gdje kaže:

''Za vječni mir, historija učiteljica života''. U duhu njegovih svjetsko-građanskih ideja, on

u tom djelu predlaže formiranje jedne svjetske organizacije, slične današnjim

Ujedinjenim nacijama pa je čak dao i ustav te organizacije. Cilj osnivanja te organizacije

je uspostava vječnog mira.

Johann Gotfried Herder

Voltaire je dao naziv filozofija historije za opću historiju, ali sa Herderom filozofija

historije postaje posebno područje spoznaje. On je prvi mislilac koji filozofiju historije

smatra posebnom disciplinom. Herder smatra da se historijske pojave, u svojoj

posebnosti moraju posmatrati kao cjeline i tumačiti ih iz njihovog kretanja. On istražuje

historijske činjenice kao cjeline, sagledava ih kao individualnost u njihovom kretanju te

pokušava ustanoviti kako su određene pojave mijenjale svoj oblik i sadržaj. Po Herderu,

historija se sastoji iz niza pojedinosti, a jedinstvo ljudskog roda se sastoji od niza

pojedinačnih neponovljivih oblika. On, također, smatra da se historija može shvatiti samo

uživljavanjem u prošlost, za razliku od racionalista koji smatraju da je za to dovoljno

samo razumijevanje. Pokretačka snaga histoije leži u prirodi i čovjekovim osobinama,

dok su pojedine osobine naroda pokretačka snaga svjetske historije. Sa Herderom se

narodi pojavljuju na historijskoj pozornici kao njeni subjekti, jer se međusobno razlikuju.

Njihova osobenost ne zavisi, kao kod racionalista, o prirodnoj sredini, nego je urođena,

data od Boga, tj. duh naroda je dat od Boga. Svi narodi imaju od Boga dato šta trebaju

učiniti i zato su oni pokretači svjetske historije. Po njemu se i u slavenskim narodima

krije pokretačka snaga budućeg razvoja i slobode, jer za njega je ovaj miroljubivi narod

sklon trgovini i stvaralaštvu. Uprkos mnogovjekovnoj potlačenosti zadržao je osobenosti

i težnju ka slobodi.

Hegel je zaokružio Kantove misli; njegova filozofija historije predstavlja apsolutno

idealiziranje historijskog procesa, ali je u isto vrijeme i genijalno zapažanje o stvarnom

razvitku, mada u idealističkom obliku. Historijske pojave su za Hegela izraz svjetskog

duha, koji je uvijek isti. Historija je opregmećenje ideje, ostvarenje idealnog cilja, a to

sve biva okvirima države, u kojoj ideja o slobodi dolazi do izražaja. Hegelova filozofija

historije je sebi stavila u zadatak da razjasni razvitak čovječanstva sa filozofskih pozicija.

On polazi od stanovišta da postoji opći razvitak čovječanstva, ali je to samo razvitak

apsolutnog duha. Razvoj države je osnovni cilj historije, pri čemu izbacuje sve narode

koji nisu stvorili sopstvenu državu, pa tako on Slavenima poriče bilo koju ulogu u

historiji. Historiografiju dijeli na prvobitnu ili iskonsku, refleksivnu, koja je njemu

savremena, i filozofsku, koja znači samo shvatanje, a ne samo izlaganje. U ovom stepenu

razvoja historije, dolazi do približavanja filozofije i historije, tako što filozofija historije

treba da pomogne da radovi historije dobiju filozofski smisao. Svjetska historija je, za

Hegela, zakonit proces i njeno sistematsko ostvarivanje. Po njemu, jedino je mogu pisati

filozofi.

Wilhelm Humbolt, filozof, filolog, antropolog i estetičar-osnivač Berlinskog univerziteta,

1810. godine i smatra se predstavnikom neohumanizma u Njemačkoj. Uz teoretičare

filozofije historije, njemački historičari nastavljaju i u ovom periodu da rade na

standardizaciji istraživačkog postupka. Tako Humbolt, u predavanjima koja drži na

Berlinskoj akademiji, pod nazivom ''O zadaći historije'', formuliše temeljne pretpostavke

njemačke historiografije XIX stoljeća.

Da bi historičar mogao shvatiti život, on mora uz pomoć kritičke metode i vladajuće

ideje, u razdoblju koje istražuje, činjenice povezati u jednu cjelinu. Utvrđivanjem

historijskih činjenica ne može se sagledati srž događaja. To je samo građa za historiju, ali

ne i ona sama. Historičar mora da izvrši kritičko-filološko historijsko istraživanje i da

posjeduje kreativnu maštu, pomoću koje treba da se uživi u duh društva i kulture koju

istražuje.

Proces proučavanja prošlosti, po Humboltu, se odvija u tri faze:

1. skupljanje izvora,

2. kritičko istraživanje istine,

3. njeno pronalaženje uz pomoć ideje.

Na ovaj način, po Humboltu, historičar može ispuniti svoj zadatak, da pokaže kako se

ideja ostvaruje u prošlosti. Humbolt je formulisao historijsko učenje o idejama, u kojem

se istražuju ideje kao nevidljiva pokretačka snaga historijskog razvoja. Kao i Hegel, i

Humbolt smatra presudnim značaj države u historiji. On sagledava historijsku zakonitost,

ali je ne izvodi iz samog historijskog razvoja. Za Humbolta se vezuje i hermenautika

(hermenauo-tumačenje). Hermenautički pristup je metodološki pristup, tj. spoznajna

operacija, koji ne uzima u obzir objašnjenjem, poređenjem, tipologijom i

generalizacijom.

Romantičarska historiografija

Romantičarska historiografija u Njemačkoj

Romantizam se kao pravac javlja u obliku reakcije na racionalizam, ne samo u

historiografiji, nego i u književnosti, umjetnosti i filozofiji. Osobito je prihvaćen u

Njemačkoj, što je u vezi sa jačanjem nacionalizma, uopće, u toku XIX stoljeća. U

Francuskoj i Engleskoj je nacionalna ujedinjenost završena pa je tamo uloga (nisam stigla

zapisati)

Stoga su njemački historiografi bili zaokupljeni pitanjima nacionalnog ujedinjenja, a ne

historiografije. Kao što je humanizam oživio antičku filozofiju, tako romantizam

oživljava srednji vijek. Njemački romantizam je odgovor na Francusku revoluciju, jer je

ona izazvala promjene u shvatanju historijske nauke i njenim zadacima. Opće

karakteristike romantičarske historiografije su:

- općoj historiji suprotstavljaju pojedinačni razvitak naroda,

- duhu naroda suprotstavljaju narodni duh i nacionalnu državu. Ovo je period kada

se gubi historijska perspektiva i nestaje kritički duh. Stvara se teorija o vodećim

narodima u historiji pa narode dijele na historijske i nehistorijske. Razvijaju

historizam kao kompletan prilaz historijskom zbivanju. Osnovno obilježje

njemačkog romantizma je odbacivanje svih racionalnih ideja i bijeg u iracionalni

svijet. Uzdizanje nacije je u suprotnosti sa racionalnim shvatanjima pa i to stoga

odbacuju. Međutim, pisane su opće historije; na osnovi njih su se stvarale teorije

o vodećim narodima u historiji, što je osnovna karakteristika romantičarske

historiografije. Pored uticaja iz književnosti i filozofije, na razvoj romantičarske

historiografije u Njemačkoj posebno su imale uticaja historijske škole Einchorna i

Savinija, te filološko-folklorna škola Jakova Grima.

Historijska škola prava Friedricha Karla Savinija

Friedrich Karl Savini je pravi historičar i osnivač je ove škole, a njoj pripada i Einchorn.

Kao i drugi romantičari, pripadnici ove škole su se bavili srednjim vijekom, ali s pravnog

aspekta. Savini i Einchorn su ipak imali različita mišljenja u vezi s razvojem prava u

srednjem vijeku. Savini je dokazivao da je srednjovjekovno pravo nastalo kao produkt

narodnog duha. Naime, on smatra da pravni oblici nisu djelo zakonodavca, nego izraz

narodnog duha, koji, zakonodavac kao izvršitelj, provodi u život na temelju tradicije.

Posmatrajući mijenjanje pravnih ustanova, Savini je uticao na razvoj genetičke

historiografije u Njemačkoj. Einchorn je dokazivao da je njemačko pravo nastalo

probražajem rimskog prava. Međutim, obojica su zastupali tezu da se pravo ne zasniva na

prirodnom pravu i razumu, nego da je ono rezultat historijskog razvoja. Mada okrenuti

srednjem vijeku, ova škola je doprinijela jačanju razvoja historijskog prilaza u

historiografiji. Njihov historizam je ipak jednostran, jer se ne može u potpunosti odbaciti

učenje racionalista o prirodnom pravu, i na izvjesnom stepenu razvoja , pravo koje se

historijski razvija ipak postoji kao prirodno pravo.

Filološko-folklorna škola Jakova Grima

Ova škola se razvila u vezi s razvojem filologije i posvetila se filološkoj kritici epova i

mitova, tj. djelima antičke historiografije. Ona je doprinijela da se u njima potraži

historijsko jezgro, jer su se racionalisti prema ovoj vrsti izvora odnosili nekritički i tako

odbacivali najvažnije izvore za najstariju historiju.

Novi prilaz ovim izvorima, koji je omogućila ova škola, otkrio je realno svjedočanstvo u

njima. Pozitivno u razvoju romantičarske historiografije je to da je jačanjem historizma,

konkretnom prilazu historijskom zbivanju, jačao rad na sistematskom izdavanju izvora.

Tako se u Njemačkoj počinje izdavati jedna serija, pod nazivom ''Monumenta germania

historica'', prvi svesak izašao 18?? Ova edicija se dijelila na 5 odjeljenja:

1. scriptores-prepiske,

2. leges-ugovori,

3. diplomata-povelje,

4. epistole-pisma ili poslanice,

5. antiquitates-starine.

Sa izdavanjem izvora, razvila se i tehnika ispitivanja izvora i postupak historijskog

istraživanja. Romantičarska historiografija je imala uticaja na dalji razvoj historiografije,

naročito na njen historijski prilaz pojedinim problemima u historiografiji. Ona je isticala i

konkretan prilaz historiji pojedinih naroda pa je čak ukazala na stihijski razvoj nekih od

njih. Posebna zasluga je izučavanje srednjovjekovne historije (nisam stigla...)

Kolikog uticaja je imala romantičarska historiografija na dalji razvoj historiografije,

govori činjenica da neki autori u romantičarsku historiografiju ubrajaju i historičare

restauracije u Francuskoj, nazivajući ih liberalnim romantičarima, te Rankeovu

historijsku školu. Činjenica je da se osjeća jak uticaj romantizma na ove dvije škole.

Liberalni romantizam u Francuskoj/Historiografija restauracije

Po nekim odlikama, historičari ovog pravca se mogu smatrati romantičarima, mada se

razlikuju od njemačkih historičara istog pravca. Francuska historiografija polovinom XIX

stoljeća obilježava uspjeh Francuske buržoaske revolucije 1789. godine, jer je ona

ukazala na značaj masa u historiji. Ona je izazvala pojavu romantizma, ali isto tako i

shvatanje da osnovnu snagu u historijskom razvoju treba tražiti u društvu i njegovim

snagama, odnosno, ukazala je na ulogu društvenih odnosa u historijskom zbivanju.

Historičari restauracije u Francuskoj su spona između racionalističkih shvatanja i kasnije

sociološke historiografije, pa stoga ovu historiografiju Đurđev naziva predsociološkom.

Osnovna razlika između romantičara u Njemačkoj i romantičara u Francuskoj, je u tome

što su francuski romantičari bili nadahnuti racionalizmom i oni, kao i racionalisti, vjeruju

u napredak čovječanstva razumom i djelatnošću ljudi.

Za razliku od Voltairea, koji se zauzima za svjetsku historiju, oni svoje teme sužavaju na

Evropu. Za ove historičare historija služi u političkoj borbi. Predstavnici historiografije

restauracije su:

Augustaine Thierry (Ogisten Tjeri), koji je u nauku ušao iz politike. Za Marxa, on je otac

klasne borbe, jer je prvi od francuskih historičara, koji je u svojim djelima zastupao

teoriju prema kojoj klasnu borbu smatra pokretačkom snagom historijskog razvoja. On je

sagledava kroz klasnu borbu plemstva i trećeg staleža. Tako sagledava i historiju

Engleske. Thierry je pristalica književnog prilaza pripovijedanja sa dosta detalja i bez

mnogo ulaženja u historijsku kritiku izvora. On znači napredak u razvoju historijske

nauke, jer želi pisati pravu historiju svoje nacije i kritikuje brojne historije Francuske, u

kojima se govori samo o dinastijama i vladarima.

François Guisot (Gizo) je jedan od osnivača Katedre historije na Sorbonni gdje predaje

kao profesor od 1812-1822. godine. Iza toga postaje ambasador u Engleskoj, a kasnije

član i predsjednik vlade u Francuskoj. Od 1848., on je ministar za obrazovanje; u toj

funkciji on je osnivač Društva za historiju Francuske, Odbora za historiju i naučni rad,

koji izdaje dokumenta iz francuske historiografije, te Odbora za zaštitu spomenika. Od

Thierrya se razlikuje po tome što ne obraća pažnju na estetsku stranu pisanja nego teži ka

objašnjavanju historijskih činjenica analizom. Dok Thierryu nije bilo u interesu da

rješava historijski problem, Guisot je smatrao da ga treba postaviti i razriješiti. Guisot je

smatrao da oživljava erudiciju i kritičko izdavanje izvora pa je tako u periodu od 1823-

1835. objavio preko 30 svesaka izvora. Napisao je djelo ''Historija revolucije u

Engleskoj'', u 6 tomova, uz koju izdaje i 25 svesaka izvora. Napisao je i ''Historiju

civilizacije u Francuskoj'', od 1829-1832. Za Guisota, civilizacija je glavni predmet

istraživanja pa, zahvaljujući tome, on na jedan nov način osvjetljava razvoj

srednjovjekovne civilizacije. Kao pravog romantičara, njega zanima nastanak nacionalne

države, mada želi pisati i o cjelini ljudskog života u društvu u svim njegovim oblicima.

Jules Michelet (Žil Mišle), profesor na College de France i arhivist u nacionalnom arhivu.

Gross ga svrstava u prave romantičarske historiografe, smatra ga najliberalnijim

romantičarem u Francuskoj, koji piše pod uticajima njemačkih romantičara i idealističkih

filozofa, pogotovo Herdera. On otkriva ''Novu nauku'', G. Vicca, prevodi je na francuski i

objavljuje 1827. To utiče na njega da vjeruje da je narod pokretačka snaga historijskog

kretanja. Njegove metode u ispitivanju izvora su iznad drugih, jer obraća pažnju na sve

strane života i želi dati sintetsku historiju odnosno teži ka postizanju sinteze. Prihvata

romantičarsko učenje o narodnom duhu, smatrajući da je on pokretačka snaga francuske

revolucije. On je prvi historičar koji na francusku historiografiju, odnosno, historiju gleda

kao na stvaralaštvo francuskog naroda. Zbog njegovih interesa za običnog čovjeka, njega

će oživjeti analisti u XX stoljeću. Međutim, i kao drugi pravi romantičari, i Michelet želi

spoznati prošlost kroz poeziju, sanjarenje, ali ne i razumom. Izrazit je pripovijedač, koji

piše puno, a djelo mu je ''Pregled moderne historije''.

Zahvaljujući historičarima i u Francuskoj i u Njemačkoj, historiografija krajem XIX

stoljeća postaje samostalna naučna disciplina. Historijsko istraživanje se podvrgava

strogim pravilima historijske metode. Historiografija se osamostaljuje i institucionalizira

na univerzitetima. Veliki doprinos historije kao nauke, dali su časopisi: ''Revue de

questions historique''-Revija historijskih pitanja, objavljeno 1866. sa zadatkom historijske

revizije na temelju stroge kritike izvora, i časopis: Revue historique''-Historijska revija,

koji 1876. pokreću univerzitetski profesori. Urednik ovog časopis je Gabrijel Mono, koji

časopis usmjerava ka osamostaljenju historijske nauke. Mono historiju definiše kao

pozitivnu nauku, kao racionalno povezivanje činjenica. Koliko u Njemačkoj, toliko i u

Francuskoj, historičari žele stvoriti historiografiju koja će uticati na formiranje francuske

nacije. Stoga se historijske činjenice moraju utvrditi metodološki precizno bez ideološke

interpretacije. Trezvenim prikazivanjem historijskih činjenica na temelju kritike izvora se

negira Monoova teza da je zadatak historije da uskrsne prošlost.

Historijska škola Leopolda von Rankea

U idealističkoj historiografiji XIX stoljeća vladala su različita filozofska gledišta, počev

od racionalističkih preko romantičarskih i hegelijanskih, koje su apsolutno idealizovale

historijski proces. Međutim, krajem XIX stoljeća historičari obraćaju pažnju na konkretne

ideje koje vladaju epohom, tako da sve više dolazi do izražaja činjenica stvarnog razvitka

u pozitivnim istraživačkim rezultatima. Historiografija je sada u konkretnom ispitivanju i

prikazivanju uzimala stvarne ideje i njima tumačila historijski razvoj. Zbog toga ovu

historiografiju Đurđev naziva konkretno idealističkom. Mirjana Gross ovo tumači kao

period spajanja erudicije i genetičke historije, prije svega zato što se u Njemačkoj, pod

uticajima iz filozofije, javlja nov način istraživanja historijskih događaja i nov pristup

historiji uopće, a to je historizam. Osim toga, spoznaja o kretanju i promjenljivosti svijeta

stavila je pred historičare, po Gross, zadatak genetičkog ispitivanja historijskih činjenica.

Historizam podstiče uspon historijske nauke, jer sveopće zanimanje za historijsku nauku

utiče na usavršavanje metode i tehnike kritike izvora. Leopold Ranke je historičar Pruske

države, profesor na Berlinskom univerzitetu i jedan od prvih historičara tradicionalne

historiografije, koji udaraju temelje umijeću upotrebe historijske metode i tehnike, koje

se u potpunosti usavršavaju, za političku historiju. Na taj način nastaju temelji za

genetičku historiju, koja istražuje kako je historijska činjenica u određenom periodu

postala ono što jeste (geneza historijskih činjenica). Ranke je klasični predstavnik

njemačkog historizma, koji utiče na razvoj historiografije u cijelom svijetu. On obraća

pažnju na kompletne ideje, koje vladaju epohom i njima tumači historijski razvoj. Smatra

se da je Ranke dao osnove modernoj kritici izvora, kao metodološkom standardu, tako što

je usavršio te standarde kao glavne činioce profesionalne historije. Gross ističe važnost

humanista, Macchiavellija i Guicardinija (Vičardinija) u pojavi genetsko-eruditske

historiografije, dok njenim tvorcem naziva Rankea.

U svojoj ''Historiji romanskih i germanskih naroda, 1494-1535'', objavljene 1824., tu je

Ranke formulisao svoje gledište o historiji i istraživanju pomoću izvora. U uvodu svoje

knjige, kojeg je nazvao ''Prilog kritici novih historiografija'', kritikuje ovu dvojicu

humanista (Macchiavelija i Vičardinija). Kritika njihove metode poslužila je Rankeu da

sistematski izloži svoju metodologiju. Rankea karakteriše euro-centrični pogled na svijet,

umjesto univerzalne historije. U ''Historiji romanskih i germanskih naroda'' vidi jedinstvo

i jezgro moderne historije. Pod Evropom podrazumijeva romanske i germanske države,

koje su, po njemu, dostigle vrhunsku kulturu i tako Evropu učinile središtem historije. On

smatra da su slavenski narodi imali drugorazredni značaj. I po njemu, glavni predmet

istraživanja treba da bude država, koja zajedno sa Crkvom stvara nacionalne države.

Zadatak historičara je uočavanje pojedinačnog, ali i njihove povezanosti tako da

historičar mora istraživati na dva nivoa pojedinačnog. Ranke je isticao princip

objektivnosti u historijskoj nauci, ali ga se sam nije pridržavao, pogotovo kad je riječ o

revolucionarnim pokretima. Pod uticajem njemačkih romantičara, Ranke je bio pristalica

revolucije, ali je odobravao nagle promjene kada je bila u pitanju evropska kultura.

Ranke je smatrao da se ne može govoriti o izolovanom razvoju naroda, prihvata opći

razvitak naroda, i to germanskih i romanskih.

Njegovi nasljednici su:

Johann Gustav Droysen, metodolog, teoretičar i, po Gross, onaj koji utemeljuje mjesto

historije u ustrojstvu nauke. Kao sljedbenik idealističke filozofije i historizma, Droysen je

isticao individualnost i neponovljivost historijskih činjenica, koje ne podliježu

generalizaciji. Droysen se bavio helenizmom, koji prvi put opisuje kao historijsku cjelinu,

i, na primjeru razjedinjenosti grčkih državica i makedonskog carstva Aleksandra Velikog,

u svom djelu ''Historija Aleksandra Velikog'', pravda jačanje Pruske države. Ova historija

je u suštini jednostran prikaz djelatnosti velikih ličnosti. On je tvrdio da samo narodi u

okviru velike unitarističke države ne mogu propasti. U djelu ''Historija pruske politike''

nastoji opravdati širenje njene moći kao uslov ujedinjenja Njemačke. Po Droysenu,

historija je ono što se desilo u vremenu izuzimajući prirodu. Ona kao nauka sa posebnim

predmetom istraživanja i metodom, po Droysenu, nema ništa zajedničko sa filozofijom,

pogotovo sa romantičarima.

U historijskoj metodi, za razliku od Rankea koji se drži narativnih izvora, Droysen se

bavi pisanim izvorima i njihovom kritikom, postižući zavidne rezultate utvrđivanjem

nekih činjenica iz srednjeg vijeka. On je prvi njemački historičar XIX stoljeća koji

sistematski izlaže svoje poglede o metodologiji historijske nauke, posebno o historijskoj

metodi, o čemu predaje na Berlinskom univerzitetu. Njegova teorija izlaganja o

istraživačkom postupku i danas se smatra standardom historijskog istraživanja. U svom

djelu ''Historik'', nastoji formulisati načela istraživačkog postupka, nastoji razraditi

metodologiju profesionalne historije. Tu on izlaže metodu istraživanja, pitanje

sistematske analize izvora, tehniku prikaza, te različite tipove interpretacije. Budući da

historijski događaji ne govore sami za sebe nego kroz pripovjedača, najbolja strana

historičara nije objektivnost, nego težnja da se razumije objektivna stvarnost.

Razumijevanje kao osnovni pristup historijskoj stvarnosti potiče od Vicca, a glavno

načelo historijske metode je uživljavanje, što potiče od Herdera.

Činjenice spoznate kritikom izvora su za Droysena ono što je preostalo od prošlosti, ali

one nisu puko preslikavanje prošlosti nego njena interpretacija. Droysen također

formuliše historijsku metodu i kaže da je ona jedinstvo pravila za istraživački postupak,

odnosno, povezanost 4 faze istraživačkog postupka, koje on utvrđuje:

1. heuristika,

2. kritika izvora,

3. interpretacija podataka

4. prezentiranje rezultata

Ovoj 4 fazi je posvetio posebnu pažnju pa tako je dijeli, po tome šta je postignuto u

istraživanju, na 4 oblika prezentiranja:

1. istraživačko,

2. narativno,

3. didaktičko,

4. diskusivno.

Ono što je započeo Droysen, dovršio je Ernest Berhajm, koji daje najbolje obrazloženje

metodologije tradicionalne historiografije, u duhu idealističkog historizma, u svom

udžbeniku ''Historijska metoda i filozofija historije'', 1880. g.

Berhajm jasno kaže da se oslanja na dostignuća Rankeove škole, što se jasno vidi iz

njegovog udžbenika, ali je isto tako očevidna povezanost između njegovog udžbenika i

udžbenika koje će kasnije napisati Langloisa (Langloa) i Segnobos (Senjobo).

U svom djelu Berhajm daje faze tehnike rada, posebno kada se radi o srednjovjekovnim

izvorima, i te metode postaju klasične metode. Svojim priručnikom, Berhajm je nastojao

cjelovito prikazati metodu historijske nauke, od osnovnih pojmova do konkretnih

tehničkih pojedinosti, tako da će s njim metodička koncepcija dostići vrhunac. Historijska

metoda je zatvoren, jedinstven sistem pravila, splet nužnih faza istraživačkog postupka.

On je pobornik osnovnih gledišta tradiciolne historiografije, da je historiografija nauka o

kretanju pojedinih događaja, koja ne prati ono što je tipično i što se ponavlja, nego

određuje kvalitetne razlike između individualnosti (nisam stigla...)

On osuđuje svođenje predmeta istraživanja na politiku i državu, ali je u isto vrijeme

njegovo učenje o kritici izvora prilagođeno isključivo političkoj historiji. On smatra da je

historija nauka koja istražuje i prezentira vremenski i prostorno određene činjenice

razvoja ljudi u njihovoj pojedinačnoj, tipičnoj i kolektivnoj djelatnosti kao društvenog

bića u povezanosti sa psiho-fizičkom uzročnošću.

Ranke je imao i kritičare svojih shvatanja. Rankeovo historijsko mišljenje i njegove

metode su kritikovali oni koji su bili protiv bavljenja uskom političkom događajnom

historijom i koji su se počeli baviti drugim područjima života. Tako je kritiku njemačkog

historizma dao Friedrich Nietzsche, u prilogu ''Nesavremena zapažanja o propisnosti i

štetnosti historije za život'', iz 1874. g. Tu Nietzsche zastupa ideju da pojedinac mora biti

oslobođen od prošlosti ako slijedi svoje instinkte tako da bi nadmašio samog sebe. Po

njemu, historičari slave prošlost na štetu budućnosti. On smatra da historijski proces ne

treba objašnjavati niti tražiti u njemu smisao. Ovo njegovo destruktivno shvatanje će

kasnije iskoristiti nacističke ideologije.

Sociološka historiografija

Sociološka historiografija započinje pozitivizmom, a najveći uspon doživljava sa

modernim strukturalizmom.

Pozitivistička historiografija

Razvoj tradicionalne historiografije, koji je započeo nakon racionalizma, svoj puni razvoj

tokom XIX stoljeća, doživljava u njemačkom idealističkom historizmu, romantičarskog

smjera, te francuskom pozitivizmu. Sa pozitivističkom historiografijom u drugoj polovini

XIX stoljeća, po Đurđevu, započinje ova sociološka historiografija. On smatra da je

znanje toliko uznapredovalo da je moralo probiti okvire filozofskog tumačenja

historijskog razvoja. Javila se potreba da se, s objašnjenjem historijskog procesa napusti

metoda filozofskih pretpostavki, te da se razvitak čovječanstva objasni prirodno i naučno,

utvrđujući činjenice i povezujući ih jedne s drugima. Po Đurđevu, dva su osnovna pravca

koja se suprotstavljaju filozofskim shvatanjima historije, a to su pozitivizam Auguste

Comtea riječima, i Marxova teorija stvarnog. Pozitivizam u sebi sadrži pojmove

pozitivan i pozitivistički. Pozitivistička historiografija, kao filozofski sistem mišljenja, u

tumačenju historijskog razvoja, polazi od apstraktnih pozicija, dok pojam pozitivna

historijska nauka, označava historičarev pristup interpretaciji činjenica dobivenih

kritikom izvora. Mirjana Gross smatra da je pozitivizam uticao na brojne historičare, koji

su istraživali pojedine elemente društvenih struktura i tako položili temelje strukturalnoj

historiografiji. Na razvoj pozitivističke historiografije, uticala je pojava pozitivizma

Augusta Comtea u filozofiji. Međutim, ona neće preuzeti Comteovu teoriju u njenom

izvornom obliku pa će stoga pozitivizam imati više pravaca koji se kolebaju između

empirizma i uopćavanja. Auguste Comte je osnivač pozitivističkog pravca u filozofiji i

osnivač društvene nauke koju naziva sociologijom. Comte istupa protiv objašnjenja

historijskih činjenica, idejama velikih ličnosti i pukog iznošenja historijskih činjenica. On

želi pozitivnu racionalnu historiju, koja bi izučavala historijsko zbivanje kao izraz

historije pozitivnih nauka. Po njemu, historija treba da bude bez imena, datuma pa čak i

bez imena naroda. On pokušava da metode prirodnih nauka unese u historijska

istraživanja, što će reći: po Comteu, društvo se razvija po svojim specifičnim zakonima, a

ti zakoni imaju se shvatiti kao prirodni zakoni. Po Comteu, historija je dio sociologije i

svodi je na prosto odvijanje zakonitih procesa. Historija je, u stvari, sociologija u

prošlosti. Umjesto filozofske šeme, on daje sociološku šemu razvitka, po kojoj je razvitak

čovječanstva shvaćen kao društveni proces. Po Comteu, čovječanstvo prolazi kroz

stepene razvitka, koji predstavljaju razvitak ljudskog načina mišljenja. Ti stepeni su:

1. teološki, kada se sve objašnjava natprirodnim silama i u kojem vlada apsolutizam

i militarizam,

2. metafizički, kada se sve objašnjava idejama i pretpostavkama i u kojem vlada

feudalizam,

3. poučno-naučno mišljenje, u kojem vlada naučna politika i industrijski tip

društava-na ovom stepenu se nalaze samo društvene nauke.

Comte želi sociologiju da stvori kao opću nauku o društvu, a historiju da stvori bez

naroda i ljudi, svodeći je na prosto odvijanje historijskog procesa. Pozitivizam je u nauci

o društvu uzeo empirizam kao osnovni metodološki princip i unio je u svoje učenje opće

pojmove i filozofske pretpostavke koje ne odgovaraju stvarnom razvoju. Jedna od

metafizičkih pretpostavki Comteovog pozitivizma je upravo izjednačavanje pojma

čovječanstvo i ljudsko društvo. Čovječanstvo je shvaćeno kao društveni organizam, koji

se razvija po određenim društvenim zakonitostima, ali samo kao društveni proces.

Pozitiviste karakteriše i eklekticizam-nedosljednost u uvjerenju i teoriji. U historiografiji

filozofije, eklekticizam se iskazuje u učenju o faktorima. U skladu s tim, društvo je

određeno psiho-socijalnim faktorima, koji u određenom vremenu predstavljaju jedinstvo,

odnosno, za pozitiviste, društvo je skup psiho-socijalnih odlika ljudi. Teorija faktora

govori o tome da su sve strane društvenog života podjednako uticale na društveni razvoj

(politika, ekonomija, religija i drugi faktori). Neosporna je povezanost svih strana

ljudskog života, ali ne stoji činjenica da su idejna i materijalna strana ravnopravni faktori,

te da idejno ne ovisi od materijalnog.

Pozitivizam u Francuskoj

Comteova pozitivistička teorija je najsnažnije uticala na francuske pozitiviste u XIX

stoljeću. Oni ipak ne primjenjuju dosljedno Comteovu pozitivističku teoriju. Oni su

protiv bilo kakve sociološke i filozofske nauke. Historičari se ne zanimaju za razvoj

društvenih nauka, a, odričući se Comteove metafizičke teorije, oni istraživanja

ograničavaju na kraća razdoblja i pojedinačne činjenice. Oni ne žele istraživati historijske

zakone, niti historijske metode poistovjećuju sa metodama prirodnih nauka. Oni se bave

političkom historijom, koja se kreće samo na površini historijskih struktura.

Najznačajnije za historiju francuskog pozitivizma XIX stoljeća je izdavanje izvora-

erudicija.

Charles Segnobos, napisao je djelo o savremenoj političkoj historiji u Evropi, i Charles

Langlois, profesor srednjeg vijeka i direktor državnih arhiva. Njih dvojica su autori

priručnika: ''Uvod u historijske studije'', objav. 1898. g., koji je zbog svoje vrijednosti,

jasnoće i preciznosti postao udžbenik za historičare, u kojem su razrađene sve faze u radu

historičara. Osim toga, ovim udžbenikom je tehnika ispitivanja izvora dostigla visok

stepen, jer su u njima sistematizovana sva dotadašnja dostignuća, tradicionalne

dugotrajne historiografije, kao i metoda historijskog istraživanja. Faze u radu historičara

su:

1. prikupljanje izvora metodom heuristike,

2. kritika izvora primjenom niza kritičkih radnji, u okviru koga se istražuju

autentično porijeklo i vjerodostojnost izvora,

3. na temelju dokumenata, utvrđivanje historijskih činjenica,

4. sačinjavanje historijske konstrukcije

Po njima osnovno područje historijskog razvoja, u kojoj, po Segnobosu, vlada slučajnost.

Ovim pojednostavljenjem historijskog razvoja, kritičari su nazvali ovu historiju

događajnom historijom.

Pozitivizam u Engleskoj

Comteovu pozitivizmu, najbliži je Ipolit Ten, profesor estetike i historije umjetnosti.

Gross smatra da je on imao uticaja samo na literaturu i umjetnost, dok Đurđev smatra da

je imao uticaja i na historiografiju___?___njegovo shvatanje o uticaju sredine na

historijski razvoj, koju je ova teorija vezivala za biološka shvatanja (rasa, sredina,

momenat...). Ipolit Ten je autor djela ''Historija engleske književnosti'', objav. 1863. g. U

toj knjizi, Ten izlaže svoja uvjerenja da su različita područja društvenog života,

međusobno ovisna.

Pod direktnim uticajem Comteova pozitivizma, bio je i engleski historičar, Henri Thomas

Beckle, koji se smatra utemeljiteljem prirodno-naučne historiografije. Beckle je smatrao

historiju društva kao produženje prirode. Isticao se svojim shvatanjima o značaju otkrića i

razvoju civilizacija. U skladu s tim, piše knjigu ''Historijska civilizacija u Engleskoj'',

objavljena su samo prva dva toma, kao uvod u temu o kojoj govori. Značajno je da je u

ovom djelu iznio mišljenje da je zadatak historičara traženje zakonitosti ljudskog razvitka

i djelovanja. U skladu s tim, on potencira da u historiji djeluju isti zakoni kao i u prirodi.

Služio se statističkom metodom, smatrajući da statistiku može stvoriti kao samostalnu

nauku. Po Beckleu, historičar treba da se bavi izučavanjem socijalne sredine pa je svojim

gledištima imao bitnog uticaja na druge historiografe i doprinio da su gledišta pozitivista,

osobito Comteova, postala poznata. Borio se i da nauka o društvu postane pozitivistička

nauka. Sa pozitivizmom započinje uska specijalnost u historiji, pojava koja karakteriše

savremenu historiju. U doba pozitivizma, pored razvoja historiografije nastavlja se i

razvoj pomoćnih historijskih nauka, što bitno utiče na razvoj historiografije.

Historiografija pozitivizma usvaja dostignuća geografije i naročito antropogeografije te

time produžuje svoje metode u stavljanju historijskog razvoja u prirodne okvire. Razvoj

antropologije, arheologije, etnologije i lingvistike uticat će na usvajanje novih

metodoloških pristupa u historiografiji. Pozitivizam je u historiografiju unio sljedeće

postavke:

1. historijsko zbivanje postoji i može se spoznati,

2. u njemu vladaju zakoni kauzaliteta (uzročnosti),

3. redovi u historiji vezani kauzalitetom daju historijski proces,

4. historija ima za cilj spoznaju prošlosti i ništa više.

Odjeci pozitivizma u Njemačkoj (Njemačka kulturno-historijska škola)

Historiografija se, pod uticajem Comteovog pozitivizma, različito razvijala u Francuskoj i

u Njemačkoj. U Njemačkoj u drugoj polovici XIX stoljeća vlada škola Leopolda Rankea,

ali se u isto vrijeme, u njemačkoj idealističkoj historiografiji, pojavljuju i gledišta koja se

približavaju pozitivizmu. Karl Lampreht je najznačajniji predstavnik njemačkog

pozitivizma, koji u svojoj teoriji ''o tipovima kulturnih epoha, kroz koje prolaze narodi u

svom razvoju'', iznosi ideje slične Comteovim. On ulazi u borbu za kulturnu historiju,

koju karakteriše tipično protiv političke historije koju karakteriše individualno. Po njemu,

kulturna historija sadrži sva područja društvenog života, od ekonomije do umjetnosti.

Zbog njegovog gledišta, da interpretacija historijskog razvoja, kao slijeda kolektivnih

psihičkih stanja, zahtjeva upotrebu morfološke metode, to ovaj pravac u razvoju

njemačke historiografije Đurđev naziva kulturno-morfološkom školom. Na primjeru

razvoja njemačkog naroda u djelu ''Njemačka historija'', Lampreht je iznio tezu da stanje

duha jednog naroda uslovljava njegov društveni i ekonomski razvoj. Po njemu, privredna

djelatnost je produkt kolektivnog psihičkog života. U razvoju svakog naroda, koji je

došao do punog kulturnog razvoja, Lampreht vidi sljedeće stepene razvoja:

1. prelazak na sjedilaštvo,

2. naturalna privreda,

3. novčana privreda,

4. preduzimačka privreda, svojstvena njegovom dobu.

Na osnovi ovoga, on izvodi periodizaciju historije na: animizam, simbolizam, tipizam i

konvencionalizam. Ovim stepenima odgovaraju dva tipa naturalne privrede, dok petom i

šestom stepenu, individualizmu i subjektivizmu, odgovaraju dva tipa novčane privrede. Iz

ove Lamprehtove teorije, u Njemačkoj se razvila ciklične teorija o kulturnoj historiji

Kurta Brajsiga, tzv. teorija o kulturnim krugovima i cikličnom razvoju. Mada napušta

neke principe Lamprehtove škole, iz koje je proizišao, ipak ostaje na pozicijama

pozitivizma. Po njemu, historija je jedna i dijeli se po socijalnom stanju naroda i ljudi, a

zatim po njihovom društvenom životu. I on daje periodizaciju historije, koja se ne

zasniva na hronološkom slijedu, nego na oblicima države i društva:

1. prethistorija,

2. stari vijek,

3. stariji i mlađi srednji vijek,

4. novi vijek

5. najnovije doba

Na elementima njemačke idealističke filozofije, izgradio je Osvald Schpengler

pesimističnu cikličnu teoriju o izrastanju i propadanju kultura. Njegov kulturni

pesimizam je rezultat stanja u Njemačkoj nakon propasti carstva. Po njemu, cijeli svijet,

društvo, pa i priroda postoji samo u svijesti ljudi. Ta slika svijeta u svijesti ljudi temelji se

za prirodu u njenim zakonima, a za historiju uživljavanjem (u događaje). Po njemu ne

postoji zakonitost ni uzročnost u historijskoj nauci. Iako je protivnik unošenja prirodnih

zakona u historiju, on ipak podliježe biološkom shvatanju razvoja svojom morfologijom

kultura. Kultura je poput biološkog organizma zatvorena u cjelinu i kreće se u krugu od

rođenja do starosti i izumiranja. On razlikuje 8 duhovnih kultura i po stilu sasvim

različite, ali sve podliježu zakonitosti izrastanja i propadanja. Vrhunac u razvoju, po

njemu, je dostigla evropska kultura, o čemu govori u svom djelu ''Propast Zapada'' i

izlaže da i Evropa ide ka svojoj propasti. Ovu Schpenglerovu pesimističnu teoriju

modifikovao je i pretvorio u spasonosnu engleski historičar, Arnold Toynbee, koji

pokušava povezivanjem Hegelove ideje evolucije i Schpenglerove teorije o cikličnom

razvoju, stvoriti novu teoriju, koju izlaže u svom djelu pod nazivom ''Studije u historiji''

pisane u 12 knjiga. Zadržava pesimistički odnos prema izrastanju i propadanju kultura i u

svoju teoriju unosi misao da religija podiže kulture na viši nivo. Šansu za spas evropske

civilizacije, Toynbee vidi u vraćanju čovjeka Bogu. U posljednjim svescima, on iznosi

zaključak da je konačni cilj historije novo religijsko društvo, utemeljeno na univerzalnoj

Crkvi, u kojoj bi bili spojeni elementi svih svjetskih religija, koje su dio otkrivene istine.

Religije se razvijaju unutar civilizacija pa se historičari trebaju baviti civilizacijom, a ne

nacionalnom državom, za razliku od Schpenglera. Toynbee je umnožio kulture na 21

kulturu, koje dijeli na samostalno nastale, kulture nasljednice i kulture koje se izrođavaju.

Iako se u XIX stoljeću historiografija počela razvijati kao samostalna nauka, to su joj

ipak mnogi naučnici osporavali. U njemačkoj filozofiji to je Vilhelm Vindelbaut, koji je

sve nauke podijelio na nomotetske ili prirodne, u kojima se mogu konstatovati zakonitosti

u razvitku, i idiografske ili duhovne nauke, unutar kojih se može individualno

konstatovati_________

Vindelbaut je značajan i po tome što daje najznačajniji prilog diskusiji o razlici metoda

prirodnih i historijskih nauka, posebno razmatrajući logiku historijskog istraživanja.

Razlika između prirodnih i društvenih nauka, po njemu, ne potiče iz sadržaja, nego iz

naučne spoznaje i odbacuje podjelu nauka prema predmetu istraživanja, nego na temelju

njihovih spoznajnih ciljeva. Slična gledišta je zastupao Heinrich Rikert, koji je

naglašavao individualnost kulturno-historijskih pojava. Njemačka kulturno-historijska

škola, s jedne strane, zastupa historijsku sintezu, a s druge strane oživljava historizam,

kojeg suprotstavlja apsolutnom evolucionizmu. U njemačkoj historiografiji se sve više

javlja subjektivističko mišljenje da historijski razvoj nije objektivni proces, a s tim u vezi

i uvjerenje da objektivno historijsko istraživanje nije moguće. Poriče se čak i postojanje

historijskih činjenica, pa je tako njemačkom historičaru Teodoru Lessingu, historija

osmišljavanje besmislenog. Ona nije nauka, nego volja o čemu i govori u svom djelu

''Historija kao davanje smisla besmislenom''. Po njemu, svako treba da bude svoj

historičar.

Kritički pozitivizam

Najznačajniji predstavnik među kritičkim pozitivistima je Max Weber, a smatra se i

najznačajnijim njemačkim misliocem XIX stoljeća. On je ekonomski historičar koji se

također bavi socijalnom historijom i sociologijom; smatra se osnivačem moderne

sociologije, ali se bavi i psihologijom svjetskih religija i posebno metodologijom

društvenih nauka. Po M. Gross, on je unio strukturalnu misao u problematiku društvenih

nauka i, po Đurđevu, ''misaona podudarnost Weberovih idealnih tipova i Braudelovih

modela triju vremenskih razina je očevidna''. Max Weber je prvi kritičar njemačkog

pozitivizma, mada se ni on nije oslobodio nekih tradicionalnih mišljenja. Za razliku od

drugih njemačkih mislioca, koji su se bavili opće-filozofskim problemima u okviru

historiografije, Weber se bavi prvenstveno metodološkim problemima. Njegov teorijsko-

metodološki pristup objavljen je u djelu pod nazivom ''Učenje o nauci'' i prihvatili su ga

mnogi historičari. Pozitivističkim shvatanjima, Weber suprotstavlja zahtjev za potrebom

provjere rezultata istraživanja, traženjem i objašnjenjem uzroka, ali i upoređivanjem

prošlih epoha, da bi se došlo do određenih analogija i općih pojmova. On misli da je

nemoguće pobrojati sve uzroke određenih događaja pa zato, po njemu, predmet

istraživanja mora biti ono što je važno za opći kulturni interes. Zato on polazi od kulturne

historije prema sistematskoj historijskoj sociologiji, ali sa apstraktnih pozicija, koje

uvijek zaklanjaju historijsku dimenziju. Odbacujući univerzalne historijske teorije i

filozofije historije, poput Hegelove i Marxove, on smatra da se historija čovječanstva ne

može objašnjavati zakonitošću historijskog razvoja. Stoga se on smatra ne samo

protivnikom njemačkog pozitivizma, nego i historizma i pristalicom Rickertove

koncepcije (koji je naglašavao individualnost kulturno-historijskih pojava). Pri analizi

društva, Weber nailazi na tri osnovne dimenzije koje ga odlikuju: 1. vlast (moć), 2.

ekonomija i 3. kultura, ali ni jednoj ne pridaje značenje pokretača historijskog procesa,

kao što to Marx čini sa ekonomijom. Samosagledavanjem njihovih međusobnih odnosa,

može se utvrditi koja dimenzija preovladava u određenom trenutku. Weber konstruiše tri

idealna tipa vlasti: tradicionalnu, karizmatičku i racionalno-birokratsku. Ovi idealni

tipovi su više sociološka formula, nego izraz historijske stvarnosti. Politička vlast je, po

njemu, društveno strukturirana, odnosno, po srijedi je organizovana i nominirana moć

nosioca vlasti. Webera najviše zanimaju metode za vrednovanje i racionalno istraživanje

pojedinih kultura, bez subjektivnog stava historičara. Po njemu, na taj način, se može

postići objektivna spoznaja. Weber razdvaja metode kulturnih i prirodnih nauka, svojom

tezom ''o odnosu razumijevanja i uzročnog objašnjenja''. Naučna metoda mora svima biti

zajednička, nezavisna od istraživača i uticaja njihove društvene okoline. Smatramo ga

osnivačem moderne sociologije, jer, za razliku od tradicionalnih historijskih istraživanja,

koje stvara zaključujući na osnovi historijskih činjenica, Weber historijski razvoj nastoji

shvatiti na osnovi općih pojmova klasifikacijom i tipologijom, na temelju preciznih

metoda. Po njemu, tipologijom na temelju preciznih metoda, a nakon prikupljanja i

odabiranja izvora, istraživač mora formulisati jasne historijske pojmove, koje naziva

idealnim tipovima. Idealni tipovi su pomoćno sredstvo spoznaje stvarnosti. Oni su

heuristička sredstva, koja različite historijske pojave povezuju u logički zatvorenu,

cjelovitu sliku. Oni nisu odraz stvarnosti, nego sredstva da bi se ona spoznala. M. Gross

smatra da je Weber unio strukturnu misao u problematiku društvenih nauka. Međutim,

Weberova historijska kulturna nauka je imala jak uticaj na razvoj savremene

historiografije u Evropi, pa i svijetu. Iako je Weberovu teoriju podvrgao oštroj kritici,

Branislav Đurđev je ipak cijenio njegovu misao ''o istorijskoj objektivnoj mogućnosti,

odnosno, misao o adekvatnim prouzrokovanjima koja historijski tok dovode do

ostvarenja''. Max Weber se, po Đurđevu razlikuje od pozitivista i sadašnjih njihovih

nasljednika, pristalica strukturalne historije, time što sudi o historijskim pojavama, po

tome kakve one odlike popkazuju kao adekvatna prouzrokovanja koja dovode historijski

tok do ostvarenja. Weber je u svojoj teoriji brisao pojam razvitka uopće, a u praksi ga

preuzimao i priznavao samo kada se može prilaziti jednostrano historijski, pa je, po

Đurđevu, priznavao jednostrani historizam. Weber je značajan i po tome što je osporavao

svaki pojam opće i svjetske historije.

Jedan od glavnih kritičara tradicionalne historiografije XIX stoljeća je talijanski filozof i

historičar Benedeto Kroče. U početku se u njegovim radovima osjeća uticaj pozitivizma

pogotovo u rješavanju metodoloških problema i rješavanju pitanja zadatka i značaja

historije kao nauke. Međutim, vrlo brzo je napustio ta gledišta i historiju proglasio

umjetnošću, zbog toga što je, po njemu, zadatak historije utvrđivanje konkretnih, a ne

općih pojmova. Windelbautovoj teoriji o nomotetskim i idiografskim naukama, Kroče

suprotstavlja teoriju apsolutnog historizma, po kojoj je historijski razvoj shvaćen kao

samorazvoj apsolutnog duha, što je povratak Hegelovom apsolutnom idealizmu.

Marxova teorija

Marx se, uz Augustea Comtea, smatra utemeljiteljem sociologije kao ekonomske nauke,

koju suprotstavlja klasičnoj političkoj ekonomiji. Po Đurđevu, obojica su kritičari

njemačke filozofije historije; prvi riječima, drugi djelom. Ipak, činjenica je da Marx svoje

učenje temelji na klasičnoj njemačkoj filozofiji, prije svega na Hegelovim dijalektičnim

stepenima samoostvarenja apsolutnog duha, ali se njegovo objašnjenje historijskog

razvoja bitno razlikuje od Hegelovog. Marxu se kasnije pridružio Friedrich Engels i mada

su obojica bili filozofi sociolozi, njihovi radovi su imali uticaja i na razvoj historiografije

kao nauke. Materijalističko shvatanje historije je jezgro Marxovog učenja. Marxova

teorija je uspjela da objasni materijalistički i historijski razvoj čovjekove svijesti i njenu

aktivnost pa je stoga mogla dati naučne postavke uz historijsko objašnjenje, promjena u

ljudskoj prirodi i time objasniti sam historijski proces. Pri tome, ova teorija nije

apsolutizovala ni čovjekovu prirodu u odnosu na društvo niti je društvo oglasila

samostalnim. Marksizam je proces razvitka čovječanstva shvatao kao prirodno-historijski

razvoj, odnosno, kao promjenu prirode čovječanstva koje se razvija shodno razvitku

društva na materijalnim osnovama. To je proces koji sve više podruštavlja čovječanstvo i

vodi ga ka njegovom društvenom uređenju. Pokretačka snaga društva, po Marxu, je

klasna borba. Međutim, znamo da Marx nije prvi upotrijebio tezu klasne borbe kao

pokretačke snage historijskog razvoja. To je preuzeo od škotskih prosvjetitelja Gibona,

Humea i Robertsona, i od Thierrya kojeg je prozvao ''ocem klasne borbe''. Novo je kod

njega uvjerenje da je klasna borba vezana za određene proizvodne odnose i uvjerenje da

će ona završiti besklasnim komunističkim društvom. Po ovoj teoriji, razvitak proizvodnih

snaga prouzrokuje društvene promjene koje dovode do smjenjivanja jednog društva

drugim. Po Đurđevu, ova teorija zaista odgovara stvarnom procesu, jer u njoj nema iznad

historijskog pristupa. U njoj je sadržan pojam o prirodnom jedinstvu ljudskog roda i o

postupnom uspostavljanju njegovog društvenog bića. Marx je uspio da objasni kako se

materijalna snaga ljudske prirode u odnosu na vanjsku prirodu sama uklapa u historiju

čovječanstva i kako se u njoj razvija, a da u isto vrijeme nije istrgnuta iz okvira prirode u

kojoj nalaze snagu za napredak materijalne i intelektualne strane u životu čovječanstva.

Marx je uspio da objasni ulogu društvenog razvitka u ukupnom prirodno-historijskom

razvitku čovječanstva, tj. da ukaže na zakone djelovanja pojedinih načina proizvodnje. Iz

cjelovite koncepcije Marxa i Engelsa, jasno je da oni svoje zaključke stvaraju na osnovi

prošlosti (historijskog iskustva). Oni u historiji ne traže primjere za određeni filozofski

pristup, nego je za njih u traženju spoznaje historija samostalna naučna disciplina.

Shvaćanje historije kao složenog, ali otvorenog procesa obavezuje historičara da stalno

produbljuje svoje metode istraživanja i pokuša naći odgovor kako se historijski razvoj

stalno oblikuje iz nasljeđene prirode i dinamičnih društvenih struktura u toku historije. Za

Marxa je važno i to da on ne odvaja ljudsku prirodu od društvene prirode čovjeka, jer

kako god samo društvo proizvodi čovjeka, tako i on proizvodi društvo. Marx smatra da

čovjek mijenja sebe sa sviješću da je društveno biće i slobodan pojedinac uvjet za

slobodu svih članova društva. Društveni sistem ne stoji iznad čovjeka kao u savremenom

strukturalizmu, nego ga uključuje u sebe. Po Marxu, ljudi su tvorci sami svoje historije.

Različita i vrlo često suprotna tumačenja marxove teorije, odnosno, rasprave šta su

njegove izvorne teze, dijelila je historičare na marksiste i nemarksiste. Sam Marx,

sagledavajući pogrešna tumačenja njegovih gledišta, znao je izjaviti da on nije marksist.

Po Đurđevu, izvorni marksizam dao je mogućnost da se u punom dijalektičkom

jedinstvu shvati svestrani razvitak čovječanstva, kao prirodno-historijski proces. Stvarni

razvitak čovječanstva sastoji se od dvije strane procesa, koje se u teoriji izražavaju kao

historizam i evolucionizam. Pitanje odnosa historizma i evolucionizma nije jednostavno.

Ove dvije strane historijskog procesa nalaze se u njegovom jedinstvu, ali se također

javljaju i kao suprotnosti. Historizam se suprotstavlja evolucionizmu kao strana razvoja

koja izražava slučajnost, dok se evolucionizam izražava kroz zakonitost u razvitku i

izražava se kroz opće. Prirodna i društvena evolucija izlaze jedna iz druge i djeluju jedna

na drugu. Dosljedni dijalektički materijalizam razvitak čovječanstva tumači dijalektičkim

prožimanjem slučajnosti i zakonitosti općeg i pojedinačnog, odnosno, individualnog i

kolektivnog. Dijalektička zakonitost može doći do izražaja samo u toku stvarnog procesa.

Po M. Gross, marksizam je prvi upotrijebio strukturalnu analizu u istraživanju društvenog

procesa. Na osnovi toga, ona zaključuje da prema marksističkom tumačenju, historija je

historijska društvena struktura u razvoju. Od strukturalista se ipak razlikuje po tome što

marksistički pristup predmetu istraživanja se ne zasniva samo na strukturalnoj metodi,

nego i na težnji ka dijalektičkom jedinstvu u istraživanju događaja, struktura i razvoja.

Savremena francuska historiografija XX stoljeća

Moderna francuska historijska škola oslanja se na rezultate historiografije postignute u

XIX stoljeću, a dalji razvoj je uslovljen pojavom interdisciplinarnosti, tj. pojava

historijske demografije, antropologije i sociologije. Osloncem na ove nauke francuska

historiografija je proširila broj tema. U francuskoj historiografiji XX stoljeća jasno su

prepoznatljive 4 generacije historičara, okupljenih oko časopisa ''Anali''. Prvu generaciju

čine, tzv. Berreov krug i osnivači ''Anala'' u prvoj polovici XX stoljeća. Braudelovo doba

je druga generacija, a započinje iza 1945. Treća generacija je tzv. serijalna historija ili

historija mrvica, započinje 1960. i 1970. godina i iza 1968. pojavljuje se tzv. historija

mentaliteta.

Berreov krug

Prvoj generaciji historičara francuske moderne historiografije, pripadaju Henri Pirenne i

Henri Berre. Bitno će uticati na pojavu ''Anala''. Pirenne je belgijski historičar, koji će

odigrati odlučujuću ulogu u formiranju generacije historičara, koja prekida sa

događajnom historiografijom. Mada je potekao iz Rankeove škole, te pod uticajem

Lamprehtove kulturne historije, Pirenne je položio temelje historiji društvenih struktura,

time što je proširio istraživanja na različita područja društvenog života. On je izradio

teoriju društvenih promjena u srednjem vijeku, na osnovi historijskih činjenica, služeći se

sociološkom metodom. Posebno se bavio proučavanjem historije srednjovjekovnih

evropskih gradova, čiji nastanak vezuje za razvoj trgovine u XI i XII stoljeću. Napisao je

djela: ''Povijest Evrope od seobe naroda do XVI stoljeća'', izdano u Zagrebu 1956., i

''Privredna povijest evropskog Zapada u srednjem vijeku''.

Henri Berre svojom kritikom tradicionalne pozitivističke historiografije, dao je znatan

doprinos razvoju tzv. socijalne historije. On snažno utiče na slom pozitivističke historije i

doprinosi razvoju tzv. nove historije svojim naporom da historija, kao jedan od oblika

traženja istine, postane prava nauka koja istražuje društvene procese. On želi novu

historiju kao novu disciplinu. Za razliku od pozitivista, koji su historiografiji kao

deskriptivnoj nauci suprotstavili sociologiju i koji su odbacili filozofiju historije kao

metafizički prilaz, Berre spajanjem historije, filozofije historije i sociologije želi stvoriti

sintezu nauke o društvu.

Nastojao je da postigne naučnu sintezu apstraktnim spajanjem ovih disciplina. U svojoj

knjizi ''Sinteza kao metoda u historiji'', Berre nastoji da učvrsti naučnost historije

uspostavljenjem tzv. historijske sinteze. Naučna sinteza, po njemu, treba da bude spoj

slučajnosti, nužnosti i logike, pri čemu historijskoj dimenziji, u okviru historijske sinteze,

pripisuje samo slučajnost. On ističe da se eruditska sinteza bavi samo reprodukovanjem

događaja, pa on želi stvoriti naučnu sintezu koja bi te događaje i objasnila. Mada Berre

ističe da su analiza i sinteza nerazdvojno povezane, što je neosporno, po Đurđevu, ipak

naučna sinteza nije uslovljena samo naučnom analizom. Berre ne unosi prirodnu

komponentu u historijsku sintezu bez koje, po Đurđevu, nema naučne sinteze. Ako se na

osnovi analitičkih rezultata daju isključivo sintetički zaključci, ne vodeći pri tome računa

šta je analizom apstrahovano, tj. koliko je ono što je ispitivano izdvojeno iz cjeline, tada

se dobivaju i apstraktni zaključci koji nemaju ništa zajedničko sa stvarnim životom.

Njegov nacrt historije uopće vodi računa o mediteransko-evropskom razvitku, naglašava

razvoj evropskih naroda, dok razvoj drugih naroda zanemaruje i stavlja ih na rub

civilizacije.

Osnivači ''Anala''

Za razumijevanje ne samo francuske savremene historiografije, nego razvoja

historiografije cijelog XX stoljeća, važno je sagledati uslove u okviru kojih se pojavljuju

''Anali'', te samu djelatnost njihovih osnivača, Luciena Febvrea i Marca Bloch. Djelatnost

Luciena Febvrea i Marca Blocha u borbi za novi pristup u historiji, kao i njihov

istraživački rad, M. Gross smatra da su izvršili presudan uticaj na razvoj historiografije

uopće. Oni su se susreli 1920. kao profesori u Strasbourgu, a već 1929. pokreću ''Anale'',

pod nazivom ''Annales historiques et sociales''. Osnivanjem ovog časopisa dat je temelj

modernoj francuskoj historiografiji. Oni oblikuju novu historiju, ukazujući pri tome na

potrebu interdisciplinarnosti, posebno ukazujući na domete sociologije, geodrafije,

demografije, statistike, psihologije, etnografije i dr. Svaka struka, uzeta posebno,

predstavlja, po njima, samo opći odlomak kretanja ka spoznaji. Osnovna gledišta

francuske moderne škole iznijeta su u Blochovom nedovršenom djelu ''Apologija

historije ili zanat historičara'' i Febvreovom nizu članaka u časopisu ''Anali''. Dok Bloch

istražuje dugotrajne ekonomsko-sociološke strukture, Febvre se bavi mentalitetima.

Glavne smjernice historije mentaliteta, Lucien Febvre je izložio u svoja dva članka:

''Psihologija i historija'', u Francuskoj enciklopediji, tom 8, 1938. godine, i ''Osjećajnost u

historiji'', objavljeno u ''Analima'' 1941. godine.

Za njih je karakteristično da probleme u historiografiji rješavaju suprotno njemačkom

historizmu, a u duhu sociološke historije. Marc Bloch, kao medievalist, polazi stopama

Pirennea i daje prve sintetske radove iz socijalne historije feudalnog društva. Područje

istraživanja Luciena Febvrea bilo je područje historije religije i ideje. On je bio

zaokupljen problemom primjene socijalne psihologije u historijskom istraživanju, zbog

čega je upravo struktura mentaliteta postala predmetom kasnije generacije analista. On

vodi bitku za novi pristup historiji, po kojem je ona ''kći svoga vremena''. Za njega je

historija slijed cjelovitih i zatvorenih struktura, koje se nisu mogle pretvarati jedna u

drugu. Još je u XIX stoljeću u Francuskoj postojala tzv. Praktična škola za visoke studije

koja je, za razliku od Sorbonne, držala nastavu na osnovi rezultata istraživanja. L. Febvre

će 1947, u okviru te škole, osnovati tzv. Šestu sekciju, sa programom interdisciplinarnosti

otvorenim za sve društvene nauke, istraživački i kolektivni rad. Na taj način, grupa oko

''Anala'' je imala uticaj u nastavi, a ne samo u istraživačkom radu.

Već je Berre istakao problem odnosa između tradicionalne historije i historije sinteze. U

tom pravcu su nastavili Bloch i Febvre. Naime, političkoj historiji, kao historiji

pripovijedanja i površnim događajima, ispod kojih se ne vide dubinske strukture, oni

suprotstavljaju ekonomsku historiju, kojoj pokušavaju osigurati središnje mjesto u

historiografiji uopće. Ne prihvataju mišljenje pozitivista da je u autentičnim

dokumentima sadržana sva istina, te treba samo slijediti tragove događaja, odnosno,

shvatanje da historijska činjenica unaprijed postoji, pa historičar nema potrebe pristupati

historijskoj interpretaciji. Za njih ne postoji historijska činjenica te historičar mora iz

izvora odabrati podatke za naučnu konstrukciju, koja će omogućiti utvrđivanje i

objašnjenje određenih pojava u prošlosti. Tradicionalni sadržaj historije, kao što su

politika i političke institucije, pravo, djelovanje pojedinih ličnosti, oni zamjenjuju

interesom za materijalnu proizvodnju, pri čemu uporedna i strukturalna metoda

istraživanja dobiva posebno značenje.

Braudelovo doba

U drugoj generaciji historičara, okupljenih oko ''Anala'', najznačajniji su Ernest

Labrousse i Fernand Braudel. Labrusovim djelom, ekonomska i socijalna historija

postaju dominantne među analistima. Njegovo djelo ''Nacrt kretanja cijena i prihodi u

Francuskoj u XVIII stoljeću'' je temelj nove metode u okviru škole ekonomske historije.

Njegovo korištenje kvantitativne metode u ekonomskoj historiji kasnije historičari

primjenjuju na društveno-kulturne pojave. On je među prvim analistima razradio pitanje

kvantitativne metode u historijskom istraživanju. Prvi je historičar koji je u historiografiju

''Anala'' uveo pojam strukture (dugog trajanja) i konjunkture (cikličnog kretanja). Ipak, u

ovom razdoblju glavna ličnost, kako organizacijski, tako i u postavljanju novih

istraživačkih pitanja, je Fernand Braudel, kojeg M. Gross smatra najznačajnijim

historičarem XX stoljeća. On je proširio područje istraživanja na sva područja

materijalnog i duhovnog života. Ovi predstavnici ne žele pisati o historiji, nego daju

prednost određenim istraživačkim pitanjima. Oni se bave teorijskim pitanjima, ali i

njihovom primjenom u praksi, pri čemu su protivnici i Hegelove filozofije historije i

njemačkog historizma. Ranije su se historičari zanimali za geografiju, sociologiju,

ekonomiju i antropologiju; sada nastaje ideja o tzv. totalnoj ili globalnoj historiji, koja

društvo, religiju, ekonomiju, ideologiju, identitet i dr. pojave, sagledava u njihovoj

povezanosti u jednoj epohi i na jednom prostoru. Totalna ili globalna historiografija

označava težnju da se određeni problem što obuhvatnije objasni, odnosno, šire nego što

su to činile druge društvene nauke, ali koristeći njihovu metodu i njihove pojmove. Iz

toga je proizišlo mišljenje da je historijska nauka jedina koja omogućava totalnu historiju,

koja opet ne smije društvo, religiju, ekonomiju, ideologiju i mentalitet posmatrati

pojedinačno, nego u njihovoj povezanosti unutar jedne epohe i jednog prostora. Polazeći

od Labrousseovih konjunktura, Braudel ide dalje prema strukturama dugog trajanja. I

njegova historija je i ekonomska i socijalna kao i Labrousseova, ali je u isto vrijeme i

svaka druga geografska, politička, kulturna i sl. Braudel razlikuje strukturalnu historiju

od prirodne dugotrajnosti, dajući prednost onoj prvoj. Ovo razlikovanje počiva na

shvatanju da pojedini spratovi u historijskom zbivanju imaju različito vrijeme trajanja,

odnosno, na shvatanju da se odnos čovjeka prema prirodi odlikuje dugotrajnošću, a

historija koja je bila predmet tradicionalne historiografije, kratkotrajnom dugotrajnošću.

Između prirodne dugotrajnosti i historijske događajnosti nalaze se spratovi koji se kreću

usporenim vremenom, lagano ritmički i tu spada strukturalna historija. Osnova toj čitavoj

zgradi je čovjekov odnos prema prirodi, koji se odlikuje polupokretljivošću, na kojoj

počiva strukturalna historija, a na ovoj, pak, događajna historija. Ovo Braudelovo gledište

je izloženo u predgovoru njegove knjige ''Sredozemlje i sredozemni svijet u doba Filipa

II, 1556-1598.'', objav. 1949. godine, a potom i u članku ''Historija i društvene nauke,

dugo trajanje'', u časopisu ''Anali'', 1958. godine. U strukturalnu historiju, Braudel je uveo

ne samo da se ona ritmički kreće, nego je po njemu taj ritam sačinjen od 3 razine: 1.

vrijeme dugog trajanja, koje je gotovo nepokretno, a čini ga odnos čovjeka prema prirodi,

tj. dugotrajnost. To je vrijeme ponavljanja, stalnih povrataka i ciklusa koji iznova

počinju. To je period tzv. geohistorije, koja je, po Braudelu, gotovo nepokretna; 2.

vrijeme polaganih promjena ekonomskih, političkih i društvenih struktura, koje

obuhvataju društvo, državu, civilizaciju-to je strukturalna historija; 3. vrijeme brzih

promjena, tj. vrijeme političkih i vojnih događaja, skrojeno po mjeri pojedinca.

Kombinacijom ovih razina dobija se historijski ritam. Međutim, po Đurđevu, Braudel

ipak ne uspijeva dati odgovor na osnovno metodološko pitanje, koje je postavio u svojoj

knjizi, a to je ''kako povezati povijesne strukture dugog trajanja sa događajima koji se

brzo kreću''? Braudel u događajima vidi epizodne činjenice koje poistovjećuje sa

političkom historijom kao površnim nizanjem događaja, koji nisu bitni za objašnjenje

struktura. Pojedinačni događaji su samo površinske pojave dok historičar, po njemu,

mora dosegnuti spoznaju o dubinama. Braudelovo shvatanje dugog trajanja, po Đurđevu,

prirodne postojanosti u historiji, pretvara historiju prije svega u geohistoriju, zatim u

antropogeografiju, a potom u sociologiju. Ovo Braudelovo shvatanje, po Đurđevu, je

jednostrano i statično i nije saobraženo u promjenama, koje tokom historije nastaju u

prirodi, odnosno, u promjenama odnosa čovjeka prema prirodi, kao i promjena u samoj

ljudskoj prirodi, što se ne da objasniti svođenjem na antropografiju. Svojom

geohistorijom, Braudel je pojačao antropološki smjer u francuskoj historiografiji.

Strukture su, po njemu, geografske, ekološke, ekonomske, društvene i kulturne pojave,

koje ostaju dugotrajno iste i razvijaju se gotovo neprimjetno. M. Gross, pod uticajem

Braudela, zastupa strukturalnu historiju i tumači je kao historijsku strukturu u razvoju.

Tako shvaćena strukturalna historija obuhvata sve pravce koji zastupaju smjenu

društvenih poredaka. Ipak, u svom drugom udžbeniku, ona se kritički osvrće na neka

Braudelova gledišta. Poput Đurđeva, i ona konstatuje da Braudel ne uspijeva odgovoriti

na osnovno pitanje što ga postavlja njegovo djelo, a to je povezanost vremenskih razina.

Štaviše, on u događajima vidi epizodne činjenice, koje poistovjećuje sa političkom

historijom kao površnim nizanjem događaja, nevažnim za objašnjenje struktura.

Serijalna historija ili historija mrvica (III generacija analista)

Ovo su Braudelovi učenici, koji ipak u potpunosti ne prihvataju njegovo učenje. Oni

ostaju pri vremenskim razinama, ali to više nije usmjerenje ka njegovoj totalnoj ili

globalnoj historiji. Po njima, strukture nisu potpuno nepokretne, kao kod Braudela.

Strukture su, po Braudelu, niz ekonomskih, društvenih, geografskih, kulturnih i

mentalnih odnosa, koji relativno dugo traju, povezuju skupine ljudi, te uglavnom

određuju one historijske događaje, koje savremenici mogu sami uočiti. Za Braudela

struktura obuhvata gotovo pojam nepokretne geografske historije povetane

konjunkturama, pri čemu površinski događaji nisu bitni, dok za historičare ovog pravca

one nisu gotovo nepokretne. Predstavnik serijalne historije je Pierre Chaunnie, (Šoni)

koji definiše strukturu kao sve ono što u jednom društvu i jednoj ekonomiji traje dovoljno

dugo da se ne može zapaziti običnim promatranjem. U njegovim radovima vidljiv je

uticaj i Labroussea i Braudela, jer se on najprije bavi ekonomskom historijom, a kasnije

historijskom geografijom, gdje ističe važnost prostora i saobraćajnica, na historijsko

zbivanje. Njegova djela su tipična djela serijalne historije. M. Gross konstatuje da je

neosporna njegova uloga u prenošenju serijalnog pristupa na III razinu, tj. razinu

duhovnih kretanja. Serijalna historija je pristup istraživanju, koji konstruiše historijske

činjenice u vremenu, u serijama homogenih jedinica, koje se mogu uporediti. One se

ponavljaju u razmjerno dužem trajanju i unutar njega u određenim pravilnim intervalima.

Serijalna historija pojedinačne neponovljive događaje zamjenjuje pravilnim

ponavljanjima. Sa serijalnom historijom, u istraživanje je ušla kvantitativna metoda,

kojom, na osnovi do tada neupotrebljavanih izvora (katastri, popisi stanovništva,

ugovori...), po njima, iza niza pojedinačnih činjenica, se vide pokreti, pravilnosti i

trajanje određenih struktura. Prva serijalna historija je ekonomska, a kasnije se postupak

širi na demografsku i socijalnu historiju, a na III razini, na istraživanje mentaliteta i

kultura. Slabost ove historiografije, kao i u drugim pravcima unutar francuske

historiografije, je ta što se bave izrazito starim historijama. Pozitivno u serijalnoj

historiografiji je to što je uspjela da postigne značajne rezultate u istraživanju

demografskih struktura, odnosno, u utvrđivanju lokalnih i regionalnih obrazaca

demografskog ponašanja. Ova historija se naziva i historija mrvica, jer je karakteriše

rascjepkanost na ograničene međusobno odvojene historijske teme. Kritiku ovog

usmjerenja dat će historičari sljedeće škole antropološki usmjereni.

Historija mentaliteta (IV generacija)

Začetke ove historiografije nalazimo kod Luciena Febvrea i njegovih shvatanja

mentalnih oruđa, tj. načina mišljenja i osjećanja ljudi u određenoj društvenoj i kulturnoj

sredini, u nekom razdoblju, ograničeno vremenski i prostorno. Dok se Febvreova historija

mentaliteta oslanjala na društvene i ekonomske okvire, ova nova se pod uticajem drugih

disciplina mijenja. Istraživanja se sada šire na one oblasti koje su bile u domenu

antropologa. Polazi se od Febvreovog historijskog mentaliteta, ali sa bitnim izmjenama i

dopunama. Sada se historičari ne bave prvenstveno ekonomskim i sociološkim

problemima, nego, da bi shvatili društvene fenomene, iskustvo sa kvantitativnom

metodom u ekonomskoj historiji primjenjuju na istraživanje kulturnih fenomena. Javlja

se mišljenje nekih historičara da ekonomski i socijalni odnosi nisu temelj kulturnih

fenomena, nego obrnuto. Socijalna historija je proizvela historiju mentaliteta, jer je

posljednja generacija socijalne historiografije demografska kretanja sve više tumačila kao

bitnim kulturnim pojavama i počeli su se baviti kulturom i mentalitetima. Demografija je

postala oruđe historijske psihologije i antropologije, za istraživanje političkih struktura,

tj. mentalnih okvira koji određuju ponašanje. Historija mentaliteta je danas glavno

područje istraživanja u Francuskoj. Ona istražuje kategorije, koje smatra općenitim u

njihovim historijskim okvirima, kao što su ljubav, strah i sl. Ovaj pojam je nastao u

Francuskoj, a izvan nje se naziva historijska psihologija, kulturna historija ili historijska

antropologija. To je široko područje istraživanja, koje pokriva duhovne, uz ekonomske i

socijalne pojave, tj. to je ukupnost fizičkog i duhovnog života ljudi. Pojam mentaliteta

obuhvata cjelinu misli i osjećanja ljudi, na određenom prostoru i u određenom vremenu.

Historija mentaliteta je racionalna historija, ali ne u smislu kako je ranije shvatana, pod

uticajem geografije, sa aspekta ekonomsko-socijalnog interesovanja, nego, prije svega

kulturnog i antropološkog. Umjesto dugog trajanja izdvaja se samo jedan segment

određenog društva. Istražuju se teme u vezi sa definicijama normi, religije, pojma

narodne kulture, običaja i sl. Teme o ljudskom materijalizmu su usko vezane sa

materijalnom kulturom. Najznačajniji predstavnici ovog pravca su Georges Duby i

Jacques Le Goff.

Georges Duby polazi od Blochove ekonomske i socijalne historije, prema istraživanju

mentaliteta. U svom najpoznatijem djelu, pod nazivom ''Tri reda u imaginarnom

feudalizmu'', istražuje odnos mentalnog i materijalnog u društvenim promjenama

kolektivnih shvatanja društva pod tri reda: svećenika, vitezova i seljaka. Po njemu,

ljudima srednjeg vijeka, ekonomska stvarnost se činila nevažnom u odnosu na duhovnost.

On definiše pojam feudalnost kao srednjovjekovni mentalitet. Po njemu, treba istraživati

individualna, ali i kolektivna ponašanja, jer ih sve uglavnom obilježavaju ideologije,

upozoravajući na teškoće u istraživanju ideologija, jer izvori samo osvjetljavaju

ideologije vladajućih klasa. Mentaliteti duže traju od društvenih kretanja, koja su

polaganija od ekonomskih i zato ih treba istraživati i proučavati.

Jacques Le Goff je Braudelov nasljednik u usmjerenju, ali i njegov kritičar. Le Goff

smatra da je Braudel u svom ''Sredozemlju'' političku historiju sveo na puki dodatak bez

značaja te da nije uspio uspostaviti vezu između tri razine. Oživljavanje političke historije

je danas, za Le Goffa moguće i poželjno, ali samo ukoliko u sebe uključuje i dimenziju

simboličkog i imaginarnog. Historija bez imaginarnog je osakaćena i neutjelovljena

povijest, po Le Goffu. Proučavanje imaginarnog društva znači, po njemu, ući u srž

njegove svijesti i historijskog razvoja. On smatra da mora postojati veza između tri

povijesna ritma, koja je postavio Braudel. I Le Goff je medijevalist. U svom djelu ''Za

jedan drugi srednji vijek, vrijeme, rad i kultura Zapada'', zauzima se za jedan drugačiji

pristup srednjem vijeku, na temelju istraživanja onog što su ljudi zamišljali i kako su

doživljavali stvarnost. Le Goff se bavi srednjovjekovnom civilizacijom Zapadne Evrope,

srednjovjekovnim gradovima, ali najviše temama iz historije mentaliteta. Djelo

''Srednjovjekovni imaginarij'' je nastavak prvih eseja, koji proširuju i produbljuju potragu

za obnovljenom vizijom srednjovjekovne historije. U ovim drugim esejima raspravlja o

tri teme: o vremenu, kao povlaštenom predmetu historičara, o odnosima narodne i visoke

kulture i o političkoj historiji i historijskoj antropologiji, za koje daje i definicije. On kaže

da ga zaokuplja pitanje imaginarnog, koje pokušava definisati kroz tri tipa uputa: 1. koju

pokušava definisati kroz pojmove koji su bliski imaginarnom, ali se bitno razlikuju od

njega; to su prikazivanje, mašta, simboličko i ideološko; 2. se odnosi na shvatanje da svi

dokumenti na kojima rade historičari mogu sadržavati i imaginarno; tako se isprave,

povelje po obliku i sadržaju mogu tumačiti pojmovima imaginarnog, jer pergament, tinta,

rukopis, pečat izražavaju više od prikazivanja zamisli jedne kulture, vlasti i moći; 3.

proizilazi iz toga što se smatra da je povijest imaginarno sačinjena od svjedočanstava,

koja su specifična samo za nju, a to su umjetnička i književna djela. Treća uputa, u stvari,

proizilazi iz tvrdnje da u imaginarnom postoji slika. Jacques Le Goff vjeruje u naučnost

historije, jer samo takva historija pruža mogućnost spoznaje historijske stvarnosti, i

znanje o historijskom kretanju u vremenu je, po njemu, moguće. Za njega je koncepcija o

historijskom razvoju i istraživanju ljudskog roda, materijalne i duhovne stvarnosti sve

ono što odlikuje historiju kao disciplinu različitu od ostalih. On naglašava da ne može biti

izričitih granica između historije sociologije i historije antropologije. Njemu je ipak

najbliža historija antropologije i, kako nam navodi, glavno područje njegovog

interesovanja je politička historija antropologije, pojam pod kojim se podrazumijeva nova

politička historija, koja u sebe uključuje cjelinu simboličkog i imaginarnog. Le Goff je

jedan od savremenih historičara, koji je uvjeren da je pripovijedanje bitan medij

historijskog prikazivanja. On se vraća historiografiji velikih ljudi, što je suprotno tradiciji

''Anala'', prema kojoj je glavni predmet istraživanja čovjek. Po Le Goffu, biografija mora

biti prikaz ličnog života čovjeka unutar određene epohe i društva. Treba istaći da se

unutar francuske historije mentaliteta stvaralo tlo za mikrohistoriju. Georges Duby i

Jacques Le Goff nisu pisali mikrohistoriju, ali je njihovo istraživanje sačuvalo

imaginarno o srednjem vijeku, obuhvatalo je i svakodnevicu, koja je uključena u i čini

njen sastavni dio, a ova pak nestaje u historiji mentaliteta.