Historia architekturyHistoria architekturyw Polscew Polsce

(od architektury romańskiej do baroku)(od architektury romańskiej do baroku)

Zarys wstępu

Kursy Organizatorów Turystyki PTTK, 2005Oddział Międzyuczelniany PTTK w Warszawie

Architektura romańskaArchitektura romańska• Architektura romańska rozwijała się od X– XIII wieku w nowo

powstających, samodzielnych krajach Europy.• Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku,

naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu.

• Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy.

• Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

RotundaRotunda

• Rotunda to budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przekrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, czasem okolony kolumnadą (tolos). Budowle tego typu znane są od starożytności.

• Przykładami romańskich rotund są:– rotunda śś. Feliksa i Adaukta na Wawelu - X w.,– rotunda św. Mikołaja w Cieszynie – XI. w.,– rotunda św. Prokopa w Strzelnie - XII w.,

• Rotundą nazywamy też obszerne, koliste pomieszczenie przekryte najczęściej kopułą, charakterystyczne dla reprezentacyjnych pomieszczeń pałacowych z okresu renesansu, baroku i klasycyzmu.

Zabytki romańskie w PolsceZabytki romańskie w Polsce• Rotunda NMP a później św. Feliksa i Adaukta na Wawelu X w. • Kościół Św. Andrzeja w Krakowie XI w. • Rotunda Św. Mikołaja w Cieszynie XI w. • Kolegiata NMP i Św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą XII w. • Krypta Św. Leonarda na Wawelu XII w. • Kolegiata Św. Piotra w Kruszwicy XII w. • Klasztor Kanoników Regularnych w Czerwińsku nad Wisłą XII w. • Rotunda Św. Prokopa w Strzelnie XII/XIII w. • Kościół Św. Trójcy w Strzelnie XII/XII w. • Kościół cysterski w Sulejowie XII/XIII w. • Kolegiata Św. Marcina w Opatowie XII/XIII w. • Kościół w Wysocicach XII/XIII w. • opactwo benedyktyńskie w Tyńcu pod Krakowem, XI w.• opactwo benedyktyńskie w w Mogilnie ufundowane przez Bolesława

Śmiałego w 1065 r.• Klasztor cysterski w Wąchocku XIII w.

Architektura gotyckaArchitektura gotycka• Określenie architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze

europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku.

• Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej).

• Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu.

• W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.

Elementy architektoniczneElementy architektoniczne

Kościół cysterski w Peplinie (XVI w.)

WimpergaWimperga• Wimperga (od niemieckiego

Wimerg) – dekoracyjne, ażurowe wykończenie w kształcie trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej.

• Wykonany z kamienia lub cegły. Pole trójkąta rzeźbione lub gładkie. Krawędzie zdobione motywami dekoracyjnymi w kształcie zwiniętego liścia, tak zwanymi żabkami. Zwieńczony kwiatonem albo krzyżem.

Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (dł. 105 m, wys. wnętrza 27 m, wieża 76 m). Mieści się w nim 25000 osób.

Zamek w Malborku. Pocztówka z końca XIX w.

Ratusz we Wrocławiu

Architektura renesansuArchitektura renesansu

• Okres renesansu (odrodzenia) był okresem rozwoju nauki i kultury

• Artyści okresu odrodzenia rozwinęli twórczo zasady budownictwa znane w okresie antyku (Grecja, Rzym)

• Nie tylko kopiowali motywy zdobnicze naśladowali proporcje i zasady konstrukcyjne, ale także szukali nowych wartości, i stworzyli nowy, oryginalny styl który cechowały: prostota kompozycji, harmonia, spójność form, geometryczna regularność, bryły oparte na prostokącie, kwadracie i kole, symetrii

Renesans w PolsceRenesans w Polsce• Odrodzenie w Polsce rozwijało się w trzech fazach:

– 1500-1550 - przejmowanie wzorów włoskich– 1550-1600 - silniejsze cechy rodzime, obok wpływów włoskich także –

niderlandzkie (manieryzm)– 1600-1650 - silne wpływy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego,

początki wpływów baroka• Jeżeli w średniowieczu powstawały przede wszystkim

monumentalne obiekty sakralne: kościoły i klasztory, tak w okresie renesansu powstawały przede wszystkim obiekty świeckie: zamki, pałace, dwory, ratusze i kamienice

• Kościołów w XVI wieku budowano bardzo niewiele, ponieważ: w okresie gotyku wybudowano liczne i przestronne świątynie kultura renesansu była na wskroś świecką, „człowiek odrodzenia” troszczył się przede wszystkim o dobra doczesne, komfort życia duchowieństwo wyżej ceniło w architekturze sakralnej gotyk, czego przykładem są XVI-wieczne późnogotyckie kościoły: Pułtusk, Brok, Brochów

Renesans w PolsceRenesans w PolsceW Polsce renesans pojawił się dzięki mecenatowi Zygmunta I, który w 1502 r. sprowadził do Krakowa Franciszka Florentczyka, który rozpoczął (1507) przebudowę spalonego zamku wawelskiego na wzór renesansowych rezydencji europejskich

Kaplica Zygmuntowska(w zamyśle mauzoleum rodu Jagiellonów)powstała na miejscu wyburzonej kaplicy Wniebowzięcia NMP – co ma również swoją symboliczną wymowę…Kaplica jest prostą bryłą w formie sześcianu (powstała na rzucie kwadratu – tzw. „budowla centralna”) przekryta żebrową kopułą zwieńczoną latarniąkopuła jest oparta na 8-bocznym bębnie opartym na trójkątnych wspornikach, tzw. „żagielkach”

Zamek Ujazd „Krzyżtopór”Zamek Ujazd „Krzyżtopór”

• Rezydencja póżnorenesansowa (manierystyczna) wzniesiona dla Krzysztofa Opalińskiego w XVII wieku, wg planów Wawrzyńca de Senes

• Zamek był wzorowany na planie teoretycznym palazzo in fortezza (Vignola)

• Założony został na planie pięcioboku, otoczony fosą

• Wewnątrz dziedzińce w kształcie elipsy i trapezu

• Pałac miał wiele symboli:– 4 wieże (pory roku)– 12 sal reprezentacyjnych

(miesiące)– 52 sale (tygodnie); 350 okien

(dni)

Renesansowe miastaRenesansowe miasta

• Zamość - jest symbolem europejskiej architektury i urbanistyki doby renesansu

• Zamość (obok Żółkwi i Głowowa) należą do nowoczesnych europejskich miast renesansowych powstałych w oparciu o jednolity kompozycyjnie plan urbanistyczny

• Zamość powstał dzięki fundacji kanclerza Jana Zamojskiego, który wydał w 1580 roku akt lokacyjny

• Zamojski postanowił zbudować Zamość „na surowym korzeniu” chcąc stworzyć miasto idealne, harmonijne przestrzennie i funkcjonalne

• Miała to być realizacja idei miasta-symbolu

Manieryzm gdański (niderlandzki)

W wiekach XVI i XVII, dzięki swojemu położeniu stał się miastem bogatym i potężnym

W XVI wieku osiedliła się w Gdańsku liczna grupa artystów niderlandzkich

Manieryzm, styl w którym tworzyli, szybko zyskał popularność

Najznakomitsze budowle tamtego okresu są dziełem Anton van Obbergen, Abraham i Wilchelma van den Blocke’ów

Architektura barokowaArchitektura barokowa

• Barokiem - nazywamy styl występujący w sztuce XVII i XVIII wieku,

• zasięgiem objął cały obszar wpływów katolicyzmu: nie tylko Europę, ale i Amerykę Południową i ma silny związek programowy z kontrreformacją

• Praktycznie nie występował w Europie protestanckiej (Północnej)

• Termin „barok” oznacza coś niezwykłego, sztucznego i dziwnego i ma zabarwienie pejoratywne

• Tym określeniem nazwali okres XVII i XVIII wieku w sztuce historycy w XX wieku chcąc podkreślić zły smak tego stylu.

Architektura barokowaArchitektura barokowa

• Sztuka baroku narodziła się we Włoszech • Miastem gdzie pojawiły się pierwsze barokowe budowle

był Rzym• Cechami sztuki barokowej są:

– dynamika, malowniczość,– niespokojne, ekspresyjne formy– formy krzywolinijne (rzuty eliptyczne, „falujące” elewacje)– działanie kontrastami, światłocieniem– monumentalizm, wielka skala obiektów i założeń– rozległe perspektywy– złożone kompozycje przestrzenne

• Nowymi zasadami urbanistycznymi były owalne miejskie place oraz założenia pałacowo-ogrodowe

Kościoły barokoweKościoły barokowe• Wzorem dla pierwszych

kościołów „jezuickich” był rzymski Il Gesu (Vignola, della Porta)

• Jego funkcjonalna i harmonijna forma przestrzenna odpowiadała w pełni nowej taktyce kościoła katolickiego:– warunkami akustycznymi i

wizualnymi – (siła żywego słowa)– przestronnością, odpowiednio

dużą pojemnością – bogactwem dekoracji, jasnymi

wnętrzami, manifestacją piękna i radości

Kościoły barokoweKościoły barokowe• Il Gesu stał się prototypem

kościoła idealnego dla ruchu kontrreformacji, dzięki:– długiej, szerokiej nawie– układowi bazylikowemu

(światło)– rzutowi budynku opartemu na

krzyżu łacińskim (symbolika)– kopuła z latarnią (światło,

symbolika)– szereg kaplic w bocznych

nawach (katolicki kult świętych)

– elewacja kurtynowa, dekoracyjna – ale odtwarzająca konstrukcję budynku; rozczłonkowana, bezwieżowa; typowe „ślimacznice” (woluty)

Zespół klasztorny Wizytek w Warszawie (1728-33); Bay, FontanaJest przykładem późnobarokowej „falującej elewacji”, dzięki zastosowaniu kolumn, niszy („aedicula”- kapliczka) i gzymsów

Kościoły barokoweKościoły barokowe

W okresie późniejszym (XVIII wiek) wznoszono także budowle kościołów na rzucie:– krzyża greckiego

kościół Sakramentek w Warszawie; 1683--88 Tylman z Gameren

– elipsyKolegiata w Klimontowie; 1643-50 Wawrzyniec Senes

Świecka sztuka barokuŚwiecka sztuka baroku

• Sztuka baroku odpowiadała również potrzebom władzy świeckiej, królewskiej władzy absolutnej dominującej w XVII i XVIII wiecznej Europie

• Wznoszone, na wzór francuskiego Wersalu, monumentalne i pełne splendoru barokowe rezydencje ukazujące potęgę i bogactwo klasy panującej

• Wyłącznie w Holandii, gdzie władza Kościoła była niewielka władza świecka była rozdrobniona a mieszczaństwo silne i zamożne narodził się „barok mieszczański”

Barokowe rezydencjeBarokowe rezydencje• Barokowe rezydencje (Wersal)

nie miały już cech obronnych• Pałac wersalski był budowlą

reprezentacyjną, pełną symboliki:– miał głosić chwałę i potęgę

Króla– być efektownym tłem dla

Dworu – pałac, oficyny, ogród – miały

wspólną oś symetrii– między korpusem głównym a

jego skrzydłami lub oficynami tworzył się dziedziniec reprezentacyjny „cour d’honneur”

– po drugiej stronie pałacu rozciągał się rozległy ogród francuski

Barokowe rezydencjeBarokowe rezydencje• Po wojnach szwedzkich (XVII)

nastąpiło w Polsce ożywienie budowlane.

• Barokowe rezydencje wiejskie powstały w:– Wilanowie (Sobieskich)– Otwocku Wielkim (Bielińskich)– Nieborowie (Radziejowskiego)– Choroszczy (Branickich)

• a miejskie pałace (hotel) w:– Warszawie (Krasińskich,

Bruhlowski, „Pod Blachą”)– Kielcach (Pałac Biskupi)– Białymstoku („Wersal

Podlaski” Branickich)