hipoteza tłumacząca sposób zainicjowania przez gpu gry ... · 62 przeglĄd bezpieczeŃstwa...

60 PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGO13/15

Marek Świerczek

hipoteza tłumacząca sposób zainicjowania przez GPU gry operacyjnej z Oddziałem II SG WP w czasie afery

„MOCR-Trust” – czyli zagadka Wiktora Tomira Drymmera

Jednązwieluzagadekpojawiającychsiępodczasanalizyoperacjidezinforma-cyjnejGPU,znanejpodnazwą„aferaTrust”1,jestużycieprzezGPU2wpierwszychlatachtejoperacjipolskiegorenegataWiktoraSteckiewicza3.Steckiewiczpoucieczcez armii polskiej w 1920 r. został oficeremGPU i jesienią 1921 r. z ramienia kon-trwywiadusowieckiegobrałudziałwnawiązywaniukontaktówzprzedstawicielamiorganizacjirosyjskiejemigracjiwRewlu4orazwprowadzeniudialogupomiędzyod-delegowanymprzezOddział IIdoMoskwyoficerem łącznikowymEdwardemCzy-żewskim5aorganizacjąMOCR.

Podczas spotkań zCzyżewskim Steckiewicz używał tego samego imienia, copodczasspotkańzbiałogwardzistamiwRewlu,zachowałtakżetensampatronimik6 (WiktorStiepanowicz)irzekomąprzynależnośćdotejsamejformacjiArmiiCzerwo-nej,zktórejramieniamiałwcześniejoficjalniepodróżowaćdoRewla.Wiadomoteż,że po 1921 r. pozostawałw kontakcie z przedstawicielami tzw. ZJARMOMOCR7 w Rewlu (a później w Warszawie) – Jurijem Artamonowem oraz WsiewołodemSzczełgaczowem8.

1PodtąnazwąkryjesięstworzonaprzezGPUorganizacjaMOCR(MonarchiczeskojeObjedinieni-jeCentral’nojRossii),która,występując jakozorganizowanagrupaopozycjonistówprzygotowującychobalenie bolszewickiego reżimu, nawiązała kontakty zarówno z organizacjami polityczno-wojskowy-mi białej emigracji (takimi jakWysszyjmonarchiczeskij sowiet i Russkij obszczewoinskij sojuz), jak izwywiadamiwielupaństweuropejskich(przedewszystkimPolski,Estonii,Łotwy,aletakżeFinlandiiiWielkiejBrytanii).

2ŚciślejbiorącKROGPU(Kontrrazwiedywatiel’nyjOtdiełGPU,czylisowieckikontrwywiadGPU).3WiktorStiepanowiczSteckiewicz–Kijakowskij,Kolesnikow,Kosinskij(1889–1932),członekPolskiej

OrganizacjiWojskowej,w1920r.rezydentpolskiegowywiaduwPiotrogradzieps.WIK.Namówionyprzezinnegorenegata,znajomegozPOW,IgnacegoDobrzyńskiego,przeszedłnastronębolszewików,wstępującdoGPU.Wlatach1922–1930byłnaczelnikiemKROGPU,następnienaczelnikiemGPUwNiżnie-WołżskimKraju.W1932r.zginąłwniejasnychokolicznościachpodczastłumieniapowstaniawMongolii.Za:A.Kołpa-kidi,K.Diegtariew,Wnieszniaja razwiedka SSR[online],http://www.e-reading.club/chapter.php/1015568/297/Degtyarev_-_Vneshnyaya_razvedka_SSSR.html[dostęp:20V2015].

4WystępowałwtedypodnazwiskiemWiktorStiepanowiczKolesnikow.DoRewlaprzyjechałjakoprzed-stawicielRewwojensowietuiprawdopodobnieużywałpaszportunanazwiskoWiktorStiepanowiczKosinskij.CentralneArchiwumWojskowe(CAW),OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.2090,Zeznania W.J. Szczełgaczowa złożone w obecności szefa estońskiego Sztabu Generalnego, gen. mjr. Törvwanda 2.06.1927.

5EdwardCzyżewski(1893–1986).Wlatach1919–1920pracowałjakokorespondentprasowynaKresach,późniejprzeszedłdopracy(jakocywil)doOddziałuIISGWP,anastępniedoMSZ.TowłaśnieonzastępowałchoregonatyfusMichniewiczawkontaktachzMOCR.

6 Nazwisko, nazwa albo przydomek syna utworzone od imienia, nazwiska lub urzędu ojca (tutaj: odimieniaStepan,pol.Stefan)–przyp.red.

7ZJARMOMOCR,czyliZagranicznajaJaczejkaRossijskojMonarchiczeskojOrganizacyiMOCR,byłyprzed-stawicielstwamiorganizacjiMOCRwstolicachtzw.limitrofóworazpaństwzachodnich.Współpracowałyzeszta-bamigeneralnymitychpaństworazpróbowałynawiązywaćkontaktyzprzedstawicielamiświatadyplomatycznego.

8 W latach późniejszych J. Artamonow stworzył ZJARMO MOCR w Warszawie, blisko współpracując zOddziałemIISGWP,W.SzczełgaczowzaśkierowałZJARMEMwRewlu,współpracujączwywiademestoń-skimorazW.Drymmerem,kierującymtamtejsząplacówkąOddziałuII.

I.ARTYKUŁYIROZPRAWY 61

Utrzymywał również kontakt listowny z pomocnikiem attaché wojskowego wRewlukpt.WiktoremDrymmerem9.

Dopierow1923r. (lub1924r.)Steckiewiczzostałwycofanyzoperacji„Trust”przezGPU,któreprzekazałowspółpracującymzTrustemrosyjskimemigrantomiofice-romwywiadówinformację,żeKolesnikow(czyliukrywającysiępodtymnazwiskiemSteckiewicz)wpadłwpułapkęczekistów,zostałciężkorannyimusiałbyćwysłanynadługie leczenienaKrym10.W rzeczywistościSteckiewicz został „wyprowadzony” zestrukturTrustu,gdyżprzygotowywanogodokolejnejoperacji:wmarcu1924r.doko-nał–podswoimprawdziwymnazwiskiem–nieudanegowerbunkuattachéwojskowegoRPwRydzekmdr.BohdanaJarocińskiego11.GPUobawiałosię,żeOddziałIIprzepro-wadziśledztwomogącewykazać,żeosobawerbującapolskiegooficerawystępowała wkontaktachzOddziałemIIjakoprzedstawicielrzekomejorganizacjimonarchistycznej, zktórąpolskiwywiadaktywniewspółpracowałod1921r.(niktjednaknieskojarzyłwtedyrzekomegoWiktoraStiepanowiczaKolesnikowazWiktoremSteckiewiczem,synemStefa-na,dezerteremzWojskaPolskiego).

WykorzystanieSteckiewiczawoperacjiTrust,któramiaładlaGPUpierwszorzęd-neznaczenie(zostałaokreślonamianem „centralnoj razrabotkoj GPU”12),jestzaskaku-jącezdwóchpowodów.

PopierwszeSteckiewicz,choćmówiłporosyjsku,nieumiałukryćsilnegopol-skiego akcentu13 i z tego powodu nawet nie próbował ukrywać swojej narodowości,w listachdoprzedstawicieli rewelskiegoZJARMOMOCRpodpisywał się jako „Po-lak”14.Nieukrywanie pochodzeniamiało też znaczenie podczaswyjazdówdoEstonii i innych krajówPribałtyki. Steckiewicz używał paszportu na fałszywe, rosyjskie na-zwisko,aponieważwszystkietekrajebyłydorewolucjiczęściąimperiumrosyjskiego,tokażdystrażnikgranicznyczycelnikmógłzauważyć,żeosobapodającasięnietylkozaobywatelaRosjiSowieckiej, ale także znazwiskiem rosyjskim,mówi z akcentemzdradzającymnierosyjskiepochodzenie.WykorzystaniePolakadokontaktówzbiało-gwardzistaminależącymidoorganizacji,któreotwarciestałynastanowisku,żeRosja–poobaleniubolszewików–powinnabyćjedinoj i niedelimoj,czyliwgranicachsprzed1914r.,musiałoichnastawiaćnieufnie,gdyżPolacyalbowalczyliowłasnepaństwo,albodołączalidorewolucji,któragłosiłahasłaosamostanowieniunarodów,anieanga-żowalisię–jakomniejszośćetnicznapoddawanaszykanomzestronynieufnejwobecnichwładzycarskiej–wkonspiracyjnądziałalnośćorganizacjiprzygotowującejrzeko-momonarchistycznyprzewrótipowrótdoprzedrewolucyjnegoporządku.

Podrugie–itojestkwestiakluczowa–WiktorSteckiewiczznałosobiścieWiktoraTomiraDrymmera15,którybyłkolejno:pomocnikiemattachéwojskowegoRP,attaché

9CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,raportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.zdopiskiemręcznym:zał. 129.

10CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,dokumentmaszynowybeznagłówka,przechwyconyprzezOddziałIIlistMOCRdoRewlazdatą19.06.1923.

11 R. Majzner, Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej 1919–1945. Strukturalno-organizacyjne aspekty funkcjonowania,Częstochowa2014,s.515;ArchiwumAktNowych(AAN),AttachatWojskowyprzyPoselstwieRPwRydze,nr296z19.03.1924r.,sygn.A.II.70/1.

12CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.2090,dokumentmaszynowyniedatowanypt.Kak woznik Triest –zkontekstuwynika,żesątozeznaniaEdwardaOperputaz1927r.(tłum.aut.art.).

13WynikatojednoznaczniezzeznańSzczełgaczowazłożonychw1927r.,Zeznania W.J. Szczełgaczowa złożone w obecności szefa estońskiego Sztabu Generalnego…

14Tamże.15W.Michniewicz,Wielki bluff sowiecki,Chicago1991,s.75–76.


ad interim iwreszcie attaché wRewlu16.WiktorDrymmerbliskowspółpracował za-równo z białogwardzistami spotykającymi się zeSteckiewiczem17, jak i zEdwardemCzyżewskim,któregoosobiściewysłałdoMoskwyzzadaniempodtrzymaniakontaktu zTrustem.PodczaspobytuwMoskwieCzyżewskiskładałDrymmerowiraportynate-matspotkańzeSteckiewiczem18.Wartopodkreślić,żeelementemkażdegoraportuwy-wiadowczegojestdokładnyopis(pisemnylubwraporcieustnym)osoby,zktórąoficerwywiadowczy się spotyka19.Należywięc domniemywać, żeDrymmer – jako osoba,którazainicjowałakontaktzTrustem,anastępnieodpowiadałazadalszyrozwójwspół-pracyOddziału II z tą organizacją20 –musiałwszechstronnie omawiać kluczową dlakażdegowywiadukwestiępersonaliówgłównychdziałaczyTrustu21nietylkozeswoimpodwładnymwMoskwie, lecz także z rosyjskimioficerami zRewla.Tooniwłaśnieuzgadniali zeSteckiewiczemdalszą taktykęwspółpracy, tworząc lokalne przedstawi-cielstwo MOCR22, wyznaczając kanały komunikacji z Moskwą oraz otrzymując odniegopieniądzeiinstrukcjecododalszejpracykonspiracyjnej23.SamDrymmertakżeotrzymywałlistyodSteckiewicza24,cowzmacniaprzeświadczenie,że–jakooficerwy-wiadowczy–musiałzbieraćinformacjeoSteckiewiczu/Kolesnikowiezwszystkichdo-stępnychmuźródeł,gdyżwiedziałojegosilnejpozycjiworganizacjimonarchistycznej,zktórąwspółpracowałOddziałIISG.

Otym,żeDrymmerznałSteckiewiczazczasówPOW,wiadomozdwóchźródeł.PierwszymjestpisemnainformacjapochodzącąodpodwładnegoDrymmerawRewlu,wówczassierż.OddziałuIIWładysławaMichniewicza25,którybyłjegobliskimwspół-pracownikiem(asądzączesposobu,wjakimpisałoDrymmerze–takżeprzyjacielem26).DrugimźródłemjestfragmentwspomnieńsamegoW.Drymmera,wktórychwyraźniepiszeoznajomościzeSteckiewiczem27.Wewspomnieniachtych,poświęconychTrusto-

16R.Majzner,Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej…,Aneksnr4.17TojestzJ.ArtamonowemiW.Szczełgaczowem–przyczymSzczełgaczowapoznałprywatniejeszcze

przedrozpoczęciemoperacjiTrust,wsalonie niejakiego Lwowa w Rewlu,tamże.18Którywciążużywałimienia,patronimika,atakżepozostałychczęścilegendyzRewla,czyliprzynależ-

nościdojednostekartyleryjskichArmiiCzerwonej,iprawdopodobniestopniaoficerskiegoA.Krzak,Czerwo-ni Azefowie. Afera: MOCR-TRUST 1922–1927,Warszawa2010,s.94.

19Por.dokumentbeznagłówkazręcznymdopiskiem:zał. 130,CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,zkontekstuwynika,żetowyjaśnieniaA.Niedzińskiegozłożoneprzedtzw.KomisjąBociańskiegow1927r.

20 To Drymmer jako pierwszy zadeklarował gotowość wysłania oficerów Oddziału II do Moskwy wcharakterzełącznikówzTrustem,przyczymzrobiłto,nieznającjeszczestanowiskacentraliOddziałuII wtejsprawie,RaportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.…

21ASteckiewiczdeklarował,żejestczłonkiemgremiumkierowniczegotejorganizacji,tzw.ZarząduTrustu.A.Krzak,Czerwoni Azefowie...,s.94.

22Tzw.ZJARMO.23 Zeznania W.J. Szczełgaczowa złożone w obecności szefa estońskiego Sztabu Generalnego…24RaportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.…25W.Michniewicz,Wielki bluff sowiecki,Chicago1991,s.76.26Michniewicz,omawiająckrytykęnieścisłościiprzeinaczeńwartykuleDrymmeranatematTrustuprze-

prowadzonejprzezS.Wojciechowskiego,starałsięusprawiedliwićW.Drymmerapodeszłymwiekiem,choćchęćprzypisaniasobieprzezDrymmerazasługiMichniewiczabyłaoczywista.Wmojejocenieświadczyto osympatiiMichniewiczadokolegi.Za:W.Michniewicz,Wielki bluff...,s.133–135.

27Warto pamiętać, żeDrymmerw1965 r. niemógł bardziej otwarcie napisać o swojej znajomości zeSteckiewiczem, gdyż wciąż żyli wtedy jego koledzy, byli oficerowie Oddziału II, którzy pamiętali, żew1927 r. towłaśnieDrymmer był głównie obciążanyprzezOperputa o zdradę na rzeczGPU i ostatecz-nie odszedł z wojska, trafiając do MSZ, i którzy pewnie byli w stanie wyciągnąć wnioski operacyjne ztakiejznajomości.Ztegozresztąpowodu,żebysięwpełnioczyścić,Drymmerprzypisałsobiezdekonspiro-wanieTrustujużw1923r.,cowświetlejegozeznańz1927r.byłokłamstwem,za:RaportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.…


wi,znajdujesięopisjegorzekomegospotkaniazeSteckiewiczemwlatachpóźniejszych,kiedy,będącjużpracownikiemMSZ,miałdokonywaćinspekcjidyplomatycznychpla-cówekRPwZSRR.WewspomnianymfragmenciewspomnieńDrymmerwkładawustaSteckiewiczanastępującezdanie:(...)siedziałem obok pana[wteatrzemoskiewskim28],ale mnie pan nie poznał, mimo że na ulicy Widok [dawna komenda naczelna POW]spotkaliśmy się(...).Za panem siedział pański dawny przyjaciel i dowódca, Witkowski-Marczewski29.

Drymmerw tym tekścienie przeczy, że znali się ze Steckiewiczem.Opisującrozmowęznim,przechodzipłynniedosentymentalnychwspomnieńnatematswojegobliskiegoprzyjacielazPOWiLegionów,WiktoraWitkowskiego-Marczewskiego,który–podobniejakSteckiewicz–zdezerterowałdobolszewikówistałsięoficeremArmiiCzerwonej30,cozresztąniewpłynęłonasympatięDrymmeradoniego.W całym tek-ście brakuje jakiejkolwiek wzmianki sugerującej, że Steckiewicz, powołując się na dawną znajomość, kłamał.

Brakzaprzeczeniaznajomościjestotyleznamienny,żegdywtychsamychwspomnieniachDrymmerprzypisujeSteckiewiczowizdanie,żeoskarżenieDrym-meraprzezagentasowieckiegoEdwardaOperputaoszpiegostwobyłozemstązazamordowanieBagińskiegoiWieczorkiewiczaprzezst.przodownikaMuraszkę31,Drymmer natychmiast dodaje, że z tą sprawą niemiał nic wspólnego32. Z tego wynika, że Drymmer emocjonalnie reagował na informacje, jego zdaniem, nie-prawdziwe.

Pojawiasięwięckilkaprzesłanekmówiącychotym,żeDrymmerznałsięzeStec-kiewiczem:obajnależelidoPOWiobajbywaliwKomendzieNaczelnejPOW,obajteżdzieliliprzekonaniasocjalistyczne33,charakterystycznedladużejczęścimłodzieżypeowiackiejilegionistów,zwłaszczawywodzącychsięzPPS,mielirównieżwspólnegokolegę–WiktoraWitkowskiego-Marczewskiego.

Możnawięcpowiedzieć,żedysponujesiękilkomaprzesłankami,którepodałnamsamDrymmer,całkowiciezgodnymizcytowanąwypowiedziąSteckiewiczaorazjed-noznacznąinformacjąMichniewicza.Jaksięwydaje,jesttospójnawewnętrznieiwie-loźródłowainformacja,pozwalającaprzyjąćznajomośćmiędzyobupanamizapewnik(choćniewiadomo,nailebliskaonabyła).

Wtakiejsytuacjinależyzadaćjedno,podstawowepytanie: jeżeli GPU wiedziało o znajomości swego funkcjonariusza – Steckiewicza z Drymmerem i było jednocześnie świadome tego, że Drymmer pracuje w ataszacie wojskowym w Rewlu34, to dlaczego na spotkanie z białogwardzistami w Rewlu w 1921 r. wysłało właśnie Steckiewicza? I dlaczego w późniejszych miesiącach w dalszym ciągu zezwalało na kontaktowa-

28Wszystkieuzupełnieniaipodkreśleniawtekściepochodząodautora(przyp.red.).29W.T.Drymmer,Trust…,s.105.30Tamże.31Tamże,s.104–105.32Tamże,s.105.33Por.W.T.Drymmer,W służbie Polsce,Warszawa1998,s.40,59,72,105inast.34GPUdoskonalewiedziałoowyznaczeniuDrymmeranastanowiskopomocnikaattachénadługoprzed

jegoprzyjazdemdoRewlawmaju1921r.,gdyżagentemGPUwestońskimwywiadziebyłRomanBirk,bliskiprzyjaciel iwspółpracownik estońskiego oficera odpowiedzialnego zawspółpracę zarówno zTrustem, jak izOddziałemII,mjrPalm.Niebyłomożliwości,abyBirknieraportowałŁubianceoprzyjeździenowegopomocnikadokluczowejzpunktuwidzeniaGPUplacówkirewelskiej,zwłaszczażeproceduryakredytacyjnewkrajudocelowymsązazwyczajdługieiuwzględniająprzekazanieszczegółowychdanychprzybywającegourzędnika.


nie się Steckiewicza z polskim wywiadowcą przysłanym z Rewla, który raportował bezpośrednio Drymmerowi?

Żebypodkreślićznaczeniepowyższegopytania,trzebauświadomićsobie,że:1. Operacja„Trust”byłauznanazanajważniejsząoperacjęGPU,cowykluczało

nonszalancjęlublekkomyślnośćwjejprowadzeniu.2. Jej rozpoczęciebyłoskutkiemnaciskuwładzpolitycznych,a ściślejbiorąc,

osobistegopoleceniaWłodzimierzaLenina,którypodczasXZjazduRKP(b)wmarcu1921r.35–jaksięwydaje,zupełnieszczerze–obarczyłodpowiedzial-nościązabuntkronsztadzkibiałogwardyjskieorganizacjenazachodzieEuro-pyorazprzyznał,żemłodaRosjaSowieckawskutekkatastrofalnej sytuacjigospodarczejorazciągłychbuntówchłopskichbyłabyniezdolnadoprzeciw-stawieniasięzorganizowanejinterwencjizbrojnejZachoduizachowującychwciążpotencjałbojowybiałycharmii.Stądwzięłasięideapieredyszki,czyliuzyskaniaczasupotrzebnegodoodbudowystrukturpaństwa,zanimpojawisię ryzyko nowej interwencji (którą zresztą sztaby zachodnie rozważały36)lubpomysłeksporturewolucjinaZachód.Takwięcludzieodpowiedzialnizaewentualnąporażkęoperacji–zracjijejznaczeniapolitycznego–musielisięliczyćzniezwyklepoważnymikonsekwencjami.

3. Początekkażdejoperacjidezinformacyjnejopartejnawykorzystaniupodwójnejagentury(atakąwłaśniebyłaoperacja„Trust”)jestnajtrudniejszyminajbardziejryzykownymmomentemdlasłużbyjąrealizującej.Pozaoczywistymniebezpie-czeństwem,żeprzygotowanaprzezdezinformatora legendaniezostanie„kupio-na”przezprzeciwnika(czylizorientujesięon,żejestoszukiwany),istniejedużopoważniejszezagrożeniecałkowitejutratyinicjatywyoperacyjnej.Jeżelibowiemstronadezinformowanawykryjeoszustwoizdekonspirujepodsuwanąprzezstronędezinformującąagenturę,tonietylkomoże„spalić”jużnapoczątkucałąoperację(wwypadku„Trustu”wysyłającwinnychwpadkioficerówGPUnajprawdopodob-niejpod stienku),lecztakżemożepodjąćkontrgrę,podczasktórejinicjatywależycałkowiciepojejstronie,comożeprzynieśćstroniedezinformowanejniezwyklepoważnezyskioperacyjneażdocałkowitegoparaliżuaparatuwywiadowczegoużytegoprzezprzeciwnika37.Ztegopowodukażdy element operacji – zwłasz-cza w jej fazie początkowej – jest elementem analizy całego zespołu eksper-tów, którzy mają za zadanie wyłapać wszelkie potencjalne obszary ryzyka38.

35 „Prawda”nr47/1921r.,por.wypowiedźLeninawczasieZZjazduRKP(b):[…]„настольконеопре-деленнатасуммаполитическихгруппировок,котораявКронштадтепопыталасьвзятьвластьвсвоируки.Несомненно,чтовтожевремябелыегенералы,—вывсеэтознаете,—игралитутбольшуюроль.Этовполнедоказано.Задвенеделидокронштадтскихсобытийвпарижскихгазетахужепечаталось,чтовКронштадтевосстание.Совершенноясно,чтотутработаэсеровизаграничныхбелогвардейцев, ивместестемдвижениеэтосвелоськмелкобуржуазнойконтрреволюции,кмелкобуржуазнойанар-хической стихии”. Za: Diesiatyj sjezd Kommunisticzeskoj partii. Stenograficzeskij otcziot (8–16 marta 1921 g.), Moskwa 1921, wersja elektroniczna bez paginacji ze strony http://leninism.su/works/82-tom-43/1038-x-sezd-rkpb.html[dostęp 16II2015].

36R.Wraga,Trust,„Kultura”1949,nr4/21–5/22,s.159.37Pozaoczywistymzyskiem,jakimbyłozorientowaniesię,costronadezinformującapróbujepodsunąć

(zczegomożnawnioskowaćnatemattego,cochceukryćiwjakimkierunkuchceskierowaćswą„ofiarę”),postroniezyskównależyzapisaćrozpracowaniezarównomodusoperandistronydezinformującej,jakiskładupersonalnegobiorącychudziałwoperacjisiatekwywiadowczych,którewrezultaciemogązostaćprzewerbo-waneiużyteprzeciwkostronieinicjującejdezinformację.

38Dlaporównaniawartozapoznaćsięzeskomplikowanymidrobiazgowymprocesemusuwaniaelemen-


Nienależyzakładać,żeGPUbyłow tejmierzewyjątkiem39,zwłaszcza,że wmomencierozpoczęciaoperacjiTrustu,instytucjątąkierowaliludzieowy-bitnejinteligencji:szefembyłFeliksDzierżyński40,szefemwydziałuspecjal-negoWiaczesławMienżyński41, a wydziału operacyjnegoArturArtuzow42. Znając ich potencjał intelektualny (którego niemożna im odmówić, nawetprzypełnympotępieniu ichdziałań)orazdokonaniazawodowe,wydaje sięniemożliwe,żebytrzechtakichludzi–którzynadzorowalidziałaniaagentówTrustu–popełniłotakpoważnybłąd.Wyznaczenieosobyznanejpolskiemuoficerowi stanowiącemu jeden z pierwszych celów realizowanych działań,byłobyprzecieżpomyłką,któramogłazagrozićcałejoperacji,atakżeichka-rierom,amożenawetiżyciu.Przecieżistniałopoważneryzyko,żepodczaspobytuSteckiewiczawRewlujesienią1921r.mógłonnatknąćsięnaobra-cającegosięwkręgachrosyjskichemigrantówDrymmera43(należypamiętać,żeRewelniebyłwielkimmiastemiliczyłstokilkadziesiąttysięcyludzi,czy-li tyle, ileobecniepolskiemiastapowiatowe44, a jegohistorycznecentrum, wktórymkoncentrowałosiężycie towarzyskie,byłoniewielkie).GPUmu-siało również założyć, że Edward Czyżewski po spotykaniu ze Steckiewi-czem,zgodnieznormalnąpraktykąoficerówwywiadowczych,załączyjegodokładną charakterystykę oraz że Drymmer, po otrzymaniu od działacza MOCR-Trustulistupodpisanego„Polak”45orazinformacjiodbiałogwardzi-stówoPolakuemisariuszuMOCR,zpewnościązainteresujesiętaknietypo-wymprzypadkiem,jakimjestdziałaczmonarchistycznynarodowościpolskiejwalczącyorestytucjęcaratu.MógłgowówczasłatwoskojarzyćzotrzymanymodCzyżewskiegoopisemorazimieniemipatronimikiemczłowieka,któregowcześniejznał, aktóry,będąc jednymzsygnatariuszyodezwydoPolaków

tówniepewnychwpodsuwanychinformacjachopisanymprzeztwórcęsystemuXXCross,zob.J.Masterman,Brytyjski system podwójnych agentów 1939–1945,Warszawa1973,s.31–53.

39O tym, że tak nie było, świadczy choćby konstrukcja oddziału dezinformacyjnego, czyliDezinfbiu-ra, utworzonego jakoodrębnakomórkaGPUwstyczniu1923 r. –wprzygotowaniumateriałówdezinfor-macyjnychuczestniczyli przedstawicieleGPU,CKWKP (b),Narkomata,Rewwojensowieta,RazwiedupraSztabaRKKA.Dopieropoaprobaciewszystkichtychinstancji,przekazywanomateriałobcymwywiadom. Za:L.Mleczin,KGB. Priedsiedatieli organow biezopasnosti. Rassiekrieczennyje sud’by,Moskwa2010,s.60.

40FeliksDzierżyński(1877–1926),polskiirosyjskidziałaczsocjaldemokratycznyikomunistyczny,twórcapierwszychsowieckichorganówbezpieczeństwa:Czeka,GPUiOGPU,które–dziękijegowpływowi–łączy-łymetodywypracowanewrewolucyjnympodziemiuzmetodamicarskiejOchrany.

41WiaczesławMienżyński(1874–1934),zastępcaszefaCzeka,FeliksaDzierżyńskiego,szefZjednoczo-negoPaństwowegoZarząduPolitycznegoOGPUwlatach1926–1934;znałkilkanaściejęzykówobcych,inte-resowałsięm.in.chemią,historią,politologiąiarcheologią.Wmłodościpisał-opublikowałnawetw1905r.powieśćpt.Roman Demidowa.Za:L.Mleczin,KGB. Priedsiedatieli...s.50.

42WłaściwieArturFraucz (1891–1937),wysoki rangą funkcjonariuszwywiadu ikontrwywiaduZSRR,m.in: szef Wydziału Zagranicznego OGPU (INO) i zastępca szefa wywiadu wojskowego Razwiedupr; zwykształceniainżynierchemik,miałniezwykleszerokiezainteresowaniahumanistyczne,bardzodużoczy-tał,występowałwteatrzeamatorskim,grającireżyserując.

43 Zeznania W.J. Szczełgaczowa złożone w obecności szefa estońskiego…44RewelprzedIwojnąświatowąliczyłok.160tys.mieszkańców,zaśw1939r.–145tys.,za: http://www.

tallinn.ee/[dostęp:3III2015].45Wswoichwyjaśnieniachz1927r.DrymmercytujefragmentlistuSteckiewicza,niepodałjednak,czy

jesttopolskioryginał,czytłumaczeniezjęzykarosyjskiego.Wydajesię,żeskoroSteckiewicznieukrywałswojegopochodzenia,tomógłpisaćdoDrymmerawojczystymjęzyku.Pocóżbowiemstosowaćpseudonim„Polak”ijednocześniepisaćdoinnegoPolakaporosyjsku?


wzywającejdoprzechodzenianastronęrewolucji,byłsławnywcałejPolsce46. ZignorowanietakoczywistegoryzykaprzezGPUwydajesięwykluczone.

4. Abyw pełni pojąć, że nieprawdopodobna jest taka lekkomyślność ze stro-nyGPU,należyporównaćhipotezęobrakuprofesjonalizmuGPUzrzeczy-wistymi i udokumentowanymi operacjami tej instytucji.Wystarczy sięgnąćdo zachowanych świadectw dotyczących przebiegu samej operacji „Trust”.PrzykłademmożebyćWasylijSzulgin47zmanipulowanyprzezagentówGPUudającychmonarchistów. Szulginw swojej książce pt.Tri stolicy48 opisuje 19białogwardzistów(którzywrzeczywistościbyliagentamiGPU).Wszyscyoniwydawalisięmuwpełniwiarygodniibudzilizaufanie.Szulgin,rozma-wiajączniminatematwalkzbolszewikamitoczonychprzezArmięOchot-niczą (Dobrowolczeskaja armija), nie zorientował się, żema do czynienia z prowokatorami, choć należał dowspółtwórcówDobrarmii i uczestniczył wjejdziałaniachodmomentupowstaniaażdoopuszczeniaKrymuiucieczkidoKonstantynopola.AgenciGPUmielinatyleszczegółowąwiedzęnatematstruktur, kadry i przebieguwalk, że Szulgin nawet przezmoment niewąt-pił, żema do czynienia z autentycznymi białogwardzistami49. Świadczy to oniezwyklewysokimpoziomieprofesjonalizmuczekistówposługującychsięszczegółowąisprawdzonąlegendą,która–zracjidużejliczbyosóbzDobrar-miiznanychosobiścieSzulginowi–byłaniezwykletrudnadoutrzymaniabezpopełnieniabłęduimożliwadozastosowaniajedynieprzezdoświadczonychoficerówowysokimpoziomieprzygotowania.

Innym przykładem świadczącym o wręcz maniakalnym sprawdzaniu każde-go szczegółu operacji i kontrolowaniu wszystkich czynników stwarzających choćbynajmniejsze zagrożenie jest opis działań podjętych przezGPU podczas procesu ese-rowców w 1922 r.50 GPU starało się wówczas przewidzieć choćby najmniej praw-dopodobne ryzyko i jemuzapobiec.Więźniówpodsłuchiwano24godzinynadobę– wcelach,podczasobiadówinaławieoskarżonych,notująckażdeusłyszanesłowo;pro-wadzonociągłąobserwację,zarównostacjonarną,jakitowarzyszącą,całegootoczeniasąduoraztrasy,którąprzewożonowięźniów;prowadzonoobserwacjęzakażdą„podej-rzaną”osobąwidzianąwsądzielubwjegopobliżuażdoustaleniamiejscazamieszkania;ulokowanoobserwatorówzGPUwśródgapiównaulicachoraznawszystkichnajważ-niejszychpunktachtrasykonwoju,wokolicydomóworazwsamymsądzie;wprowa-dzonofunkcjonariuszyGPUprzebranychwmunduryArmiiCzerwonejdooddziałówwojskowychochraniającychsądiwięzienieoraz–jakostrażnikówwojskowych–posta-

46 WiktorSteckiewiczbyłjednymzbyłychczłonkówgrupywywiadowczejPOW,którzywmaju1920r.podczasofensywysowieckiejprzeszlinastronębolszewików,anastępnie(wpaździerniku1920r.)podpisalisiępodrezolucjąbędącąkontynuacjąlistuotwartegoporucznikaWPIgnacegoDobrzyńskiegozlipca1920r.,wzywającego„towarzyszyikolegów”zPOWiWPdoprzejścianastronęrewolucji,gdyżpierwotnymce-lemPOWmiało być „zbudowanie socjalistycznej Polski niepodległej”, ideały te – zdaniem sygnatariuszyodezwy– padły jednakofiarą (...) próby uduszenia jedynego na świecie rewolucyjnego państwa i narodu, za:P.Mitzner,Widmo POW,„Karta”1993,nr11.

47WasilijSzulgin(1878–1976),politykrosyjski,wczasierewolucjilutowej1917r.współtwórcaRząduTymczasowego,od1921r.naemigracji;w1944r.aresztowanywJugosławiiido1956r.więzionywZSRR.

48W.W.Szulgin,Tri stolicy,Moskwa1991.49Por.M.Świerczek,Modus operandi GPU na przykładzie operacji „Trust” opisanej w „Trioch stolicach”

W.W. Szulgina. Próba analizy,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”2015,nr12,s.211–223.50 K.N. Morozow, Sudiebnyj process socjalistow-rewolucjonierow i tiuremnoje protiwostojanije

(1922–1926): etika i taktika protiwoborstwa,Moskwa2005,s.258–361.


wionoichprzyławieoskarżonych;przechwytywanowszelkąkorespondencjęwięźniów,afunkcjonariuszeulokowaniwsądziewprzebraniumilicyjnychlubwojskowychkon-wojentówstarali sięzachowywaćprzyjaźniezarównowstosunkudozgromadzonegotłumu,jakidowięźniów,abysprowokowaćichdoprzekazywaniagrypsów;wprowa-dzono24-godzinnedyżurywcentralinawypadeknieoczekiwanychwydarzeń;codzien-nieprzeprowadzanoprzeszukaniawcelach;milicjaiagenciGPUzatrzymywaliludzinaulicachwyglądających„podejrzanie”,ustalająctożsamośćiobowiązkowoprzeprowa-dzająckontrolęosobistą;konwojentówzGPUwyposażonowspecjalnebomby(uprzed-niouzyskawszyekspertyzę,czymogąonebyćprzewożonemotocyklami),abyużyćichwtłumiewraziepróbyodbiciaeserów;dokonywanocodziennegoiszczegółowegooglą-duwszystkichbudynkówznajdującychsięwpobliżusądu,trasyprzewozuiwięzienia, atakżedokładnychustaleńnatematprzebywającychtamludzi.Wwięzieniuisądzieza-montowanododatkowąlinięelektrycznąnawypadekwyłączeniaświatłaorazdodatko-wowyposażonofunkcjonariuszywelektrycznelatarki;zamontowanodzwonalarmowywwięzieniu, któregodźwiękmiałpowodowaćnatychmiastową reakcjęwzmocnionejochrony oraz przeprowadzano regularne alarmy, abywyłapaćwszelkie niedociągnię-cia. Obserwowano i sprawdzano członków rodzin i znajomych eserowców, a nawetdziennikarzy oficjalnie uczestniczącychw procesie (choć przez sam fakt akredytacjibylionitraktowanijako„sprawdzeni”).Opróczpodsłuchówwcelachijadalniuaktyw-nionowwięzieniuagentówzwerbowanychspośródosadzonych(tzw.agenturęcelną). Dokażdejzwyżejwymienionychczynnościnapisanoszczegółoweinstrukcjeregulu-jącezachowaniefunkcjonariuszyGPU.WceluodpowiedniegoprzygotowaniaplanówwykładpoprzedzającyopracowanieinstrukcjidooperacjiprzeprowadziłsamDzierżyń-ski,który starał się łączyćdoświadczenie rewolucjonistyz czekistowskim,ciągłezaśkontrolewyższychszczeblikierowniczychGPUmiałyzagwarantowaćdokładnewypeł-nianiepoleceń.Ztegopobieżnego,zracjiobjętościartykułu,wyliczeniaśrodkówpodję-tychprzezGPUwynika,żeczekiścizniebywałąszczegółowościąstaralisięprzewidziećnawetnajmniejszeryzykoiznaleźćśrodkizaradcze.Należypodkreślić,żedziałosiętowsytuacji,gdyPartiaSocjalistów-Rewolucjonistówbyła jużcałkowicie rozbita,anaskutekterroruGPUmiałopełnąkontrolęnadspołeczeństwem51.Mimoto,kierownictwoGPUtworzyłokatalogizagrożeńidrobiazgoweinstrukcje,jakimzapobiec. Wydaje się wysoce nieprawdopodobne, aby, zachowując tak wysoki poziom czujności, uwagi i drobiazgowości w swoich operacjach, GPU popełniło tak poważny błąd, który mógł pociągnąć za sobą dekonspirację całej operacji, i to przez długi czas: od 1921 do 1923 r.

Podsumowując powyższe przesłanki, nieodparcie nasuwa sięwniosek, żeGPUwysyłałoSteckiewiczanaspotkaniazPolakamiibiałogwardzistamiwRewlu,gdyżnie uważało tego za czyn ryzykowny.Askorowiadomo,żeDrymmerznałosobiścieStec-kiewicza–amógłgorozpoznaćzarównopodczaspobytuSteckiewiczawRewlu,jakipóźniej,zopisówswoichpodwładnychi rosyjskichbądźestońskichkontaktów–tomożna postawić hipotezę, żeGPU, choćmusiałowiedzieć o tym, że istnieje ryzykorozpoznaniaSteckiewiczaprzezDrymmera,tojednakniebałosiętego,żepoinformuje

51 Wiadomo to nie tylko z historii, już bowiem w 1922 r. GPU przechwyciło pismo Poselstwa RP wMoskwie,w którympolski analityk pisał:Znaczenie s-r [socjalistów-rewolucjonistów] w Rosji obecnie jest minimalne. Terror sowiecki zniszczył wszystkie organizacje s.-r., a sowiecka propaganda przeciągnęła na stronę władzy sowieckiej większość chłopów–cyt.za:K.N.Morozow,Sudiebnyj process socjalistow-rewolu-cjonierow, s.269(tłum.aut.art.).


onoswoimodkryciucentralęwWarszawielubestońskisztabgeneralny,którytakżebyłzaangażowanywewspółpracęzTrustem52.Tozkoleiumożliwiawysunięciehipotezy,żeWiktorTomirDrymmermógłbyćwnatylebliskimkontakciezGPU,żekierownictwotejinstytucjimogłobyćprzekonane,żeużycieSteckiewiczaniezagrozidekonspiracjącałejoperacji.

Napodstawiedotychczasowegodowodzeniamożnawięcpostawićrobocząhipote-zęoprawdopodobieństwieistnieniazwiązkukpt.WiktoraDrymmerazGPU.Abymócjąrozważyćrzetelnie,należywyjśćodprzesłanekogólnych,czyliodpowiedziećnakilkapodstawowychzkontrwywiadowczegopunktuwidzeniapytań.

1. CzyinaileWiktorDrymmerbyłpostaciąwartościowądlaGPU,abynawią-zanieznimkontaktubyłokoniecznościąoperacyjną?

2. Czyistniałyrealnepodstawy,którepozwoliłybynaprzeprowadzeniepróbypozyskaniaWiktora Drymmera lub zaproponowania mu jakiegoś rodzajuukładukorzystnegodlaobustron?

3. CzydasięodnaleźćposzlakiwzachowaniuWiktoraDrymmerawtrakciepro-wadzeniaoperacjiorazpojejzakończeniuświadcząceotym,żemógłonbyćpowiązanyzGPU?

Odnośnie do pierwszego pytania

WiktorDrymmerbyłpostaciądlaGPUniezwykleciekawą:główniedlatego,żezostałwyznaczonynapomocnikaattachéwojskowegowRewlu,samzaśRewel,oczymczekiści świetniewiedzieli,dlaniemalwszystkichpotęgeuropejskichstanowiłdogodnąbazędoprowadzeniadziałalnościwywiadowczejprzeciwkoRosjiSowieckiejzuwaginaswojepołożenieorazlicznąkolonięrosyjskądysponującąkontaktamiposowieckiejstroniegranicy.SamW.Drymmerbyłtzw.sitwesem,czylinależałdogrupyludzi,któ-rzynawiązalimłodzieńczeprzyjaźniewLegionachikultywowalijejużpoodzyskaniuprzez Polskę niepodległości,wspierając się i pomagając sobiew karierzewwojsku,wywiadzie i administracji.PoprzyjeździedoEstoniiDrymmer rozpocząłwspółpracę zoficeremwywiadu estońskiegomjr.Palmem53– ten zaśbył znanySowietom,gdyżprzyjaźniłsięzagentemGPURomanemBirkiem54ibyłodpowiedzialnyzałączniko-wanieMOCR-Trustu.Rosjaniewiedzielizatem,żeDrymmerjestwywiadowczowarto-ściowąjednostką,gdyżznałczłonkówpolskiegoestablishmentuorazmiędzynarodowejspołecznościwywiadowczo-politycznejRewla.Dodatkowomielidoniegodojścieope-

52EstończycyznaliSteckiewicza,mielijegozdjęcieidane,tyleżekojarzyligojakoWiktoraKosinskiego.Niemielijednakpojęcia,żeznanyimKosinskijwystępowałwEstoniitakżejakoKolesnikowiniekojarzyliżadnej z tych postaci z polskim renegatemWiktoremSteckiewiczem, 2090,Zeznania W.J. Szczełgaczowa złożone w obecności szefa estońskiego Sztabu Generalnego…

53W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.76.54RomanBirk,prawdopodobniepracującydlabolszewikównapodstawieideowejodsamegopoczątku

swojejkarierywestońskiejarmiiiMSZ,poaferzeTrustubyłwerbownikiemwNiemczech,poczym–pokrótkimpobyciewDanii–zostałprzerzucony jako faszystowskiochotnikdoarmiigen.Francowalczącej z siłami republikańskimi.W 1937 r. wezwano go doMoskwy, aresztowano i rozstrzelano 22 IV 1938 r., za:W.Antonow,Rozstrielannaja razwiedka[online],http://www.e-reading.link/book.php?book=1019502[do-stęp:3III2015];K.Diegtarjow,A.Kołpakidi,Encikłopiedja spiecsłużb. Wnieszniaja razwiedka SSSR[online],http://www.e-reading.link/book.php?book=1015568[dostęp:3III2015];J.Simbircew,Spiecsłużby pierwych liet SSSR 1923–1939. Na puti k bol’szomu terroru[online],http://www.e-reading.link/book.php?book=1005619[dostęp:3III2015];http://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&id=3664[dostęp:3III2015]; E.Biaggi,E.Bojadżi,Istorija szpionaża [online],t.1,https://books.google.pl[dostęp:3III2015].


racyjneprzezmjr.Palma,zaprzyjaźnionego,jakjużwspomniano,zichagentemRoma-nemBirkiem(aniewykluczone,żetakżemjrPalmbyłnausługachGPU).Należybo-wiemdodaćwtymmiejscu,żewkorespondencjirosyjskichbiałychemigrantówpisałosięocałymestońskimsztabiegeneralnymjakoo„agencie”Trustu,comożenasuwaćmyślowielkiejskalisowieckiejinfiltracjitejinstytucji55.

Odnośnie do drugiego pytania

Tradycyjnymiistosowanymiprzezniemalwszystkiesłużbypodstawamiwerbunkusątzw.myszy(MICE,skrótzjęz.angielskiego,któryoznacza:money(motywfinanso-wy),ideology(motywyideologiczny,przekonania),coercion(środkinacisku),ego(mo-tywyosobiste,egocentryzm,uraza,ambicjaitp.)Wartozatemprzeanalizowaćsytuację Drymmeraprzezpryzmat jegopodatnościnawerbunek,biorącpoduwagępowyższemotywy.

Potrzeby pieniężne

WiktorDrymmer objął placówkę rewelskąwyłącznie dzięki osobistej protekcjikolegizwojskaIgnacegoMatuszewskiegopopróbieznalezieniamiejscawżyciucy-wilnym(popodpisaniutraktaturyskiegoDrymmernakrótkoporzuciłsłużbęwojskowąipodejmowałdorywczeprace).Przyjeżdżającnaplacówkę,wiedziałjuż,żezeswoimikwalifikacjaminiemaszansnadobrzepłatnąposadęwcywilu.SzeregowestanowiskowWojskuPolskimnapoczątkulat20.XXw.takżewiązałosięzżyciemnagranicyubó-stwa.TakwięcDrymmerjakopomocnikattaché wRewluw1921r.wiedziałjuż,żejegojedynąszansąnażyciowysukcesjestutrzymaniesięnaplacówceirozwinięciejejdzia-łalności,dziękiczemumógłliczyćnakarieręwwojsku.Przejętaprzezniegoplacówkabyłajednakbardzoźleoceniana56.Praktycznieniedysponowałaagenturąpozakordono-wą,adziałalnośćagentówbędącychnajejstaniebyłanieskoordynowanainieprzynosiłażadnychwynikówpozarozdrażnieniemkierownictwa57.Cogorsza,centralaniezdawałasobiesprawyztrudnejsytuacjiplacówkii,obciążającjązadaniamiponadsiły,odmawia-ławzmocnieniafinansowo-personalnego(przezcoplacówkaniemiaławystarczającychśrodków,abyprowadzićefektywnądziałalnośćrozpoznawczą)58.Drymmerpotrzebowałsukcesu,aledysponującśrodkamiprzydzielonymiprzezWarszawęi jednocześnieniemającżadnegodoświadczeniawkierowaniuplacówkąwywiadowczą59,niemógłliczyćnaszybkązmianęsytuacji.

ZpunktuwidzeniaGPUDrymmerbyłwsytuacji,gdy–pragnącsukcesu–po-trzebowałczegoś,codałobymuuznanie,pieniądzeiułatwiłokarierę.Mówiącprościej,Drymmerpilnie potrzebowałwartościowychdla centrali informacjiwywiadowczych.Tezaś,jakwiadomo,GPU(dziękiutworzeniukomórkiwytwarzającejsfałszowanedo-

55 Весь генеральный штаб Эстонии является агентом Треста.Za:Triest –maszynopisN.M.Kotlare-wowskiego,HooverInstutitionArchives,fileNo44,s.360–361.

56K.Paduszek, Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera w wywiadzie II Rzeczypospolitej,„PrzeglądHistoryczno-Wojskowy”2008,nr4,s.55.

57PismoDelegacjiPokojowejEkspozyturaWojskowanr621z17II1921r.,AAN,sygn.AII/83/1,k.767.58K.Paduszek,Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera…,s.55.59Wcześniejpracowałwkontrwywiadziewwarunkachpolowych,cowżadensposóbnieprzygotowałogo

dorolikierownikaplacówkiwywiadowczej.


kumenty60)mogłomudostarczyć(idostarczałood1921do1927r.).Pytaniemotwartympozostaje,czyDrymmer,robiąckarierędziękidezinformacjisowieckiejprzekazywanejjakoinformacjeodmonarchistów,byłświadomichprawdziwegocharakteru.

Ideologia

WiktorDrymmermiał silnie socjalistyczne przekonania, o czym świadczą jegowłasnewypowiedzi61.Niebyłotoniczymszczególnymwśródbyłychpeowiakówile-gionistów,zktórychdużaczęśćwywodziłasięześrodowisklewicujących.Absurdembyłobytwierdzenie,żelewicowośćśrodowisklegionowychrównałasięakceptacjibol-szewizmu,przykładWaleregoBagińskiegoiAntoniegoWieczorkiewicza62orazwspo-mnianychwcześniej peowiaków, którzy dezerterowali podczas wojny polsko-bolsze-wickiej,wskazuje jednak na to, że stanowiła ona dogodną płaszczyznęwerbunkowądlaagentówGPU.JeżelidolewicowościDrymmeradodasięinformację,że,niebędąc wstaniezaakceptowaćsytuacjiwPolscepopodpisaniutraktaturyskiegoimotywująctędecyzjęwyłącznieniezgodąnapanującewPolscestosunki63,porzuciłsłużbęwwojskuiprzezpewienczasżyłwbiedzie64, todochodzisiędowniosku,żeodstronyideolo-gicznejprezentowałonpoglądy,któredlawerbownikówsowieckichstwarzałyświetnewarunkidonawiązaniakontaktu.

Środki nacisku

Brakujeinformacjipotwierdzających,żeWiktorDrymmermógłbystaćsięofiarąszantażu.

Ego

WiktorDrymmer–cowynikazpozostawionychprzezniegowspomnień–byłme-galomanemimitomanem,którybezoporówprzypisywałsobiecudzezasługi65.W1927r.,składającwyjaśnienia przed komisjąBociańskiego, przyznawał się do osiągnięć por. T.Wernera,aw1965r.wswoimartykulenatematTrustuposunąłsięnawetdoabso-lutnienieprawdziwegoprzypisaniasobiezasługiwrzekomymzdekonspirowaniuTrustu w1923r.ZposiadanychprzezautoraarchiwalnychdokumentówiwspomnieńDrymme-raniezbiciewynika,żebyłonosobąmijającąsięzprawdąiprzypisującąsobieniezwy-

60WpoczątkowejfaziebyłotonieujętewstrukturęGPUtzw.Kriwoje zierkało,którejednakjużnapoczątku1923 r. przybrało formalny kształt tzw. „Dezinformbiura” (Dezinformacjonnoje Biuro), w skład któregowchodzili przedstawiciele GPU, CK WKP (b), Narkomindieła, Rewwojenswoieta, Razwiedupra RKKA. Za:L.Mleczin,KGB. Priedsiedatieli ..., s.60.

61Por.W.T.Drymmer,W służbie Polsce…,s.40,59,72,105inast.62 Byli oficerowie Legionów oskarżeni o przeprowadzenie serii zamachów bombowych w Krakowie

iWarszawiew1923r.,realizowanychnarzeczwojskowegowywiadusowieckiego.63(...) porzuciłem wojsko, nie mogąc pogodzić się z tym, że i w Polsce, i w moim wymarzonym wojsku działo

się źle, nawet bardzo źle,cytatza:W.T.Drymmer. W służbie Polsce…,s.87.64K.Paduszek,Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera…,s.54.65Analizę kłamliwych imegalomańskich zachowańW.Drymmera na przykładzie tekstu na tematTru-

stuautorprzeprowadziłwartykule:M.Świerczek, Udział Wiktora Tomira Drymmera w aferze MOCR-Trust w świetle jego artykułu z 1965 r. pod tytułem „Trust”. Wstęp do analizy,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrz-nego”2014,nr10,s.155–167.


kłeosiągnięcia66.Takizestawcechcharakterubył i jestulubionąpodstawąwerbunkupodkażdąszerokościągeograficzną.

Odnośnie do trzeciego pytania

1. WiktorDrymmerstałzanawiązaniemkontaktumiędzyOddziałemIIaTru-stem.BezjegoaktywnejpomocyirekomendacjizadanietodlaSowietówby-łobyznacznietrudniejszeiniemagwarancji,żeOddziałII„połknąłbyprzy-nętę”,stającsięofiarątrwającejsześćlatdezinformacji.

2. Odsamegopoczątkuwspółpracypodjąłonzobowiązaniawobecmonarchi-stów,bezktórychGPUniemogłobyrealizowaćswojejoperacjidezinforma-cyjnej na zachodzie Europy: zagwarantował „okno graniczne” (czyli moż-liwość bezpiecznego przejścia dla agentów sowieckich), wystawianie impaszportówpotrzebnychdoprzemieszczaniasiępozaRosjąSowiecką,wspar-ciefinansoweorazstworzenieplacówkiTrustuwWarszawieiplacówkiOd-działuIIsłużącejkontaktowaniusięzTrustemwMoskwie.DrymmerpodjąłtedecyzjenarokprzedichpełnymzaakceptowaniemprzezOddziałIIizawar-ciemumowydwustronnejmiędzyMOCRapolskimwywiademiwsytuacji,gdy–jaksampisałwwyjaśnieniachz1927r.–traktowałmonarchistówjakozwykłych informatorów.Co za tym idzie, skala udzielonej impomocy sta-nowczoprzekraczała ichwartośćoperacyjną.BezpomocyDrymmeraGPUmiałobyznaczniewięcejproblemówzlokowaniemswojejagenturywRPinazachodzieEuropy.

3. Niedługopotym,jakDrymmermeldowałcentraliobrakuagenturyimożli-wościprowadzeniaskutecznegowywiadu,jegoplacówkazaczęłabyćuzna-wanazanajlepsząplacówkęzagraniczną67.Świadczytoniewątpliwieotym,żeDrymmer, niemając środkówfinansowych, personelu ani agentury oraznieposiadającdoświadczenia,zacząłodnosićniebywałesukcesywywiadow-cze.Rzadko,awwywiadzienigdy,niematakiejsytuacji,żezniczegonagleuzyskujesięwyjątkowy(idługotrwały)sukces.PomimotoDrymmer(choćnicsięniezmieniłowopisywanejprzezniegosytuacjiplacówki)zostałszyb-kojednymznajlepszychkierownikówplacówekwywiadowczychwpolskimwywiadzie.Jesttosytuacjanatyleniezwykła,żenależyzadaćsobiepytanie:kto i jakie informacjenaprawdędostarczałDrymmerowi,którydziękinim,jakpisałpóźniejMichniewiczoMichaleTalikowskim,robił za czarodzieja od wywiadu.

4. W1923r.młody,uważanyzawybitniezdolnegoiodnoszącysukcesyDrym-mernaglezaczynasięleczyćna„nerwicęgłowy”68,najpierwwRewlu,ana-

66Por.listategotypuprzekłamańifantazjiw:M.Świerczek,Udział Wiktora Tomira Drymmera...67Abyscharakteryzowaćplacówkimoskiewskie,wysokościsum,jakimidysponowały,orazwynikipracy

wywiadowczej,można porównać je z PlacówkąWywiadowczą „Witteg”, będącą na terenie jednego z za-przyjaźnionychpaństw (Estonia),któradzięki energii i całkowitemupoświęceniu siępracywywiadowczejjejkierownikawosobieDrymmera,wciągurokuzdołałabardzorozwinąćswojądziałalnośćnaterenieRosjiSowieckiej,aszczególnieMoskwy,opanowującdużowięcejźródełwywiadowczych,niżobydwieplacówkimoskiewskie,za:CAW,Oddział IISGWP,sygn. I.303.4.1741.PismoOddziałuIISGdoSzefaWydziałuWywiadowczegonr762/II.If.III.B.3z6II1923r.

68Wdniu14VI1923r.W.Drymmerzwróciłsięzraportemdooudzielenieurlopuzdrowotnego(...)dla


stępniewWarszawie.Czyjegopoprawiającasięsytuacjaosobistaorazrozwi-jającasiękarierazawodowadawałapodstawydowyjaśnieniapowstaniatakpoważnychproblemówowyraźniepsychosomatycznympodłożu,żeażzdecy-dowałsięonichinformowaćswoichprzełożonych,ryzykując,żemożezostaćodwołanyzplacówkijakoniezdolnydowykonywaniazadań?Cosprawiało,żeDrymmer,hołubionyprzezcentralęistaleawansowany,zapadłnachorobętłumaczonąprzezmedycynęjakoschorzenieopodłożunerwicowym69?

5. CiekaweanalityczniesąwyjaśnieniaDrymmerazłożonew1927r.posamode-konspiracjiTrtustu.Wartoprzyjrzećsięinformacjom,któreprzekazałcentrali:

JakmeldowałemwraporciedoSzefaWydziałuWywiadowczegowdniu1.11.1923zaNr526/23–zorg.„M”zetknąłemsięporazpierwszywsierpniu1922[poprawiona,nadwójkęcyfra3]zapośrednictwemRomanaBirka–wówczasurzędnikamisjizagranicznejwTallinie70.Szczegółytyczącemoichzgórąrocznychspostrzeżeńpodajęwpowyższymraporcie.Doraportumuszędodać,żepoczątkowotraktowałemichjakozwykłychagen-tów,wypłacając im 20.09.1922 r. zaledwie 50 $miesięcznie zamateriały.Namój list z propozycjami współpracy dostałem odpowiedź, gdzie postawiono mi bardzo wygó-rowane warunki i zaproponowano stworzenie centrali składającej się z naszych ludzi wMoskwie.Odpowiedziałem,żebudżetichjestzbytwysoki–widoczniespreparowanydlaAnglików,janiemogędaćtyleiżemamczłowieka,którymożeewentualniedonichdołączyćwzględnieonidoniego.

OtóżwpowyższymfragmencieDrymmer–zlekceważeniemdlafaktów–poda-jeewidentnąnieprawdę.DrymmerniezetknąłsięzTrustemwsierpniu1922r.zpro-stego powodu – już na początku stycznia 1922 r. doMoskwy trafił jego podwładny, ppor.WładysławMichniewicz,wysłanytamprzezniegojakokontaktzramieniaOd-działuIIzmonarchistami,czyliwrzeczywistościzagentamiGPUdziałającymiwor-ganizacjipodnazwąTrust.WyjeżdżającdoMoskwy,Michniewiczdysponowałwska-zówkami, jak nawiązać kontakt zTrustem, posiadał również listy do oficerówArmiiCzerwonejmającychbyćzwiązanymizorganizacjąmonarchistycznąorazlistzMoskwydoposelstwaestońskiego71.Michniewiczbyłtymczłowiekiem,októrympisałwcyto-wanymwyżejfragmencieDrymmer.Wynikaztego,żeDrymmer,składającwyjaśnieniawmaju1927 r.,wniepojęty sposóbmylił się lubmijał zprawdą, iwdodatku– jak winnymswoimtekściepoświęconymTrustowi72–robiłtonieudolnie73.Możnaprzyjąć,że jegopomyłkawynikała z szerszegopojmowaniazadańMichniewiczawMoskwie

leczenia nerwicy głowy u specjalisty.Dalejpisał:Choroba moja do tego stopnia się rozwinęła, że wymaga natychmiastowej kuracji,za:CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1725,Raport o udzielenie urlopu zdro-wotnego,k.368.

69 W dwudziestoleciu przez nerwicę głowy (Kopfneurose) rozumiano zespół objawów migrenowych,zwykle wywoływanych schorzeniami nerwicowo-depresyjnymi. Por. H. Lungwitz, Erkenntnistherapie, w:„ZeitschriftfürdiegesamteNeurologieundPsychiatrie”,nr100/1926.

70Nawet funkcjaBirka zostaław tekścieDrymmera podana błędnie:Birk – jako estoński oficer – niebył, rzecz jasna,pracownikiemmisjiwRewlu, alepracownikiemestońskiegoposelstwadyplomatycznego wMoskwie.

71W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.81.72Por.listęprzekłamańibłędówwybranązartykułuDrymmeranatematTrustuw:M.Świerczek,Udział

Wiktora Tomira Drymmera w aferze MOCR-Trust…73Trudnosobiewyobrazić,żeniktwOddzialeIIw1927r.niepamiętał,kiedypomocnikattachézRewla

zostałskierowanynaplacówkęwMoskwiezzadaniemnawiązaniakontaktuzMOCR.


(który takżemiał obsługiwać placówki „A” i „B”74), ale samDrymmer nie pozwalanatakąinterpretację,piszącparęlinijekniżej:Por. Michniewicz b. oficer kancelaryjny w Rewlu został wysłany do Moskwy specjalnie jako łącznik dla organizacji „M” pod nazwiskiem Michałowskiego i był pierwszym naszym oficerem, który z organizacją „M” miał bezpośredni kontakt.

Poczym,jakbyniedostrzegającsprzecznościzeswoimpoprzednimtwierdzeniemorozpoczęciukontaktówzMOCRwsierpniu1922r.,dodaje:Jak pisze W. Stiepanowicz w liście z 11.11.1922 do mnie to Birk zapoznał już 11.10.1922 por. Michniewicza z przed-stawicielem organizacji „M” w Moskwie.

Nawiasemmówiąc,zpowyższegozdaniawynikabezspornie,że Wiktor Steckie-wicz (w tekścieDrymmeranazwanyW.Stiepanowiczem) słał listy bezpośrednio do Wiktora Drymmera.TakżeprzechwyconaprzezOddziałIIkorespondencjamiędzyre-welskimZJARMEMaMoskwąkażedomniemywać,żejużwlipcu1922r.współpracamiędzyTrustemaPolakamibyłanatylebliska,żeOddziałIIzezwoliłmonarchistomnakorzystaniezpracownifotograficznejwłasnejplacówki75.Takiwniosekmożnawycią-gnąćzfragmentulistuz5lipca1922r.przechwyconegoprzezOddziałII76:Wyrażam po-dziękowanie kpt. za uprzejme pozwolenie korzystania z mikrofotograficznego oddziału. Mamy właśnie możność otrzymać szereg wyjątkowo ważnych politycznych i wojskowych dokumentów, z których byłoby pożądanym zrobić zdjęcia fotograficzne.

Woryginaleniejestwpisanenazwiskokapitanaaniżadneinnedaneidentyfiku-jące„pośrednika”,zodpowiedzijednaknatopismo,podpisanej„PośrednikII”,moż-nasiędowiedzieć,że„PośrednikII”finansujemonarchistówwMoskwieorazżeprosi oinformacjewywiadowcze,zeszczególnymuwzględnieniemruchówArmiiCzerwonejnazachodniejgranicyRosjiSowieckiej(czyligranicyzRP),zczegonależywnosić,żezapseudonimem„PośrednikII”ukrywałsiępolskioficerwywiadowczylubpozostający wkontakciezOddziałemIIczłonekZJARMA77.

Drymmerpiszeteż,żetraktował ich jak zwykłych informatorów,kilkalinijekniżejjednakdodaje,że jużwpaździerniku1922r.uzgodniononastępującąformułęwspół-pracypomiędzyOddziałemIIaTrustem:(...)w zamian za materiały z różnych dziedzin: Gosdinfswodki, Razwiedupr, GAU, Sztab RKKA, rozkazy RWSR, LOW, ZOW itd. dosta-wać mieli 400 $ (sumy nie przypominam sobie dokładnie) a ponadto możność wysyłania poczty za granicę, możność przerzucania ludzi przez granicę Polski. Na te warunki Wy-dział Wywiadowczy wyraził zgodę i rozpoczęła się regularna współpraca.

74A.Krzak,Czerwoni Azefowie…,s.89.75Zlistuniewynika,czykapitanwnimwymienionytokpt.DrymmerwRewlu,czykpt.Kotowicz-Do-

brzańskiwMoskwie.76CAW,Oddział IISGWP,sygn. I.303.4.1781,maszynopis listuz5VII1922r.zatytułowany:Wielce

szanowny Panie Pośredniku. 77 List więźnia z dnia 5 lipca otrzymaliśmy. Jedna z najbliższych poczt, być może tą właśnie KONTON przy-

śle Panu pewną sumę pieniędzy. Kredyt podobny będzie się starał przesyłać co miesiąc. On prosi Pana, jeżeli można, o wysłanie ostatniej książki Wydziału Wywiadowczego, a także o wyjaśnienie następujących pytań:

1. Z jakiego powodu odbył się w Moskwie zjazd wojskowych komisarzy i jakie decyzje zostały przyjęte.2. Czy jest możliwym otrzymać szczegółowe informacje o manewrach armji i floty, które miały być

w czerwcu i lipcu.3. W jakim stadium znajduje się obecnie reorganizacja Czerwonej Armii i jakie zarządzenia się projektują.

Czy były w ostatnich czasach jakiekolwiek przegrupowania i przerzucania wojsk na zach. granicy, czy są one wywołane i czy są wskaźnikiem rzeczywistych decyzji, czy też tylko demonstracją lub środkiem obrony. Pożądane jest, ażeby te informacje były potwierdzone faktycznymi materiałami. Informacje przesyłać naszym szyfrem. Pieniądze dla delegatów na zjazd jeszcze nie otrzymaliśmy (...) tylko zawiadomienie, że są i będą wysłane–za:CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781maszynopislistu,beznagłówka.


Jakna„zwykłychinformatorów”zakreszobowiązańOddziałuIIwobecMOCRjestwyjątkowoimponujący,anależypamiętać,żeformalnaumowamiędzyMOCRiOddzia-łemIISGWPzostałapodpisanadopierorokpóźniej.Byłtozatemwyłącznieukładpo-międzymonarchistamiarewelskąplacówkąkierowanąprzezDrymmera,dziękiktóremucałośćmateriałuwywiadowczegoodTrustutrafiaładocentraliviaRewel,awięcszłanakontosamegoDrymmera.PonadtoDrymmer,piszącpowyższesłowa,najwyraźniejniepamiętałnietylkodatyrzekomegorozpoczęciakontaktówzMOCR,aletakżeswoichwła-snychzapewnieńzamieszczonychkilkalinijekpowyżej,zktórychwynikabezsprzecznie,żetakiesameinformacjemusiałdostawać,zanimpodpisałumowęzTrustem,gdyżprze-chwalałsię,żekrytykowałotrzymywanewcześniejodMOCRGosdinfswodki.

Drymmerpiszewswoimraporcie:Zaznaczam przy tem, że do listopada 1922 kon-takt z „M” utrzymywałem wyłącznie przez Birka, jako Estończyka, gdyż Birk informował mnie, że grupa „M” nie chce współpracować z Polakami.

Takżew tym fragmencie zapominao tym, co napisałw tym samymdokumen-cie,żepowoływałsięnalistprzysłanybezpośredniodoniegoprzezWiktoraSteckie-wicza(W.Stiepanowicza)wtymżelistopadzie1922r.,niewspominającofakcie,żeodstycznia1922r.wMoskwieprzebywałMichniewicz,któryniemógłsiękontaktować zBirkiemzdwóchpowodów–popierwszedlatego,żepoprzyjeździedoRosjiMich-niewiczzachorowałnatyfus,wzwiązkuzczymzastępowałgodrugipomocnikDrym-mera,EdwardCzyżewski,apodrugieGPUnapoczątku1922r.dokonałoaresztowaniaiwydaleniaBirkazRosjiSowieckiejpozainscenizowanejawanturzewknajpie78.GPUpodsunęłopolskiemułącznikowiE.Kasatkina/Operputa,którynawiązałznimkontakt,przychodzącdokonsulatu.W tychsamychwyjaśnieniachDrymmer,wbrew informa-cjomMichniewiczaorazswoimwłasnymwspomnieniomz1965r.,przeczyłstanowczo,byznałczychoćbykojarzyłnazwiskoSteckiewicza(Co do zapytania o Steckiewiczu – nic o nim nie wiem).

Odpowiadającnapostawionenapoczątkupytania,mogącepomócwweryfikacjihipotezy,należystwierdzić,że:

• Wiktor Drymmer był postacią na tyle wartościową dla GPU, że nawiązanie z nim jakiejś formy kontaktu było koniecznością operacyjną. NieznalazłemjednakwzachowanejdokumentacjiOddziału II jakiejkolwiekwzmiankio tym,abymeldowałoncentralio takiejpróbie,cobyłozwykłąpraktykąoficerów,doktórychSowiecidocieralizpropozycjamiwspółpracy.

• Istniały realne podstawy pozyskania Wiktora Drymmera pozwalające na przeprowadzenie próby werbunku: zczterech stosowanychprzez służbyspe-cjalnekryteriówmotywacjiwerbunkowejDrymmernapewnospełniałtrzy.Chciałutrzymaćsięnastanowisku,świadomytego,żejesttojedynysposóbnazrobieniekariery,zważywszynajegokwalifikacje,azestawcechcharakterologicznychorazideowazbieżnośćzdeklarowanymi(choćnigdynierealizowanymi)celamibolsze-wikówsprawiały,żeistniałapłaszczyznadoefektywnychrozmówzDrymmerem,zwłaszczajeśliprowadziłajeosobaznanamuosobiścieiwywodzącasięztegosa-megokręgudziałaczyPOWmogącasiępowołaćnawspólnychprzyjaciół,ideałyczywspólneprzeżycia.

• Istnieją poszlaki w zachowaniu Wiktora Drymmera pojawiające się w trakcie prowadzenia operacji oraz po jej zakończeniu, świadczące o tym, że mógł on

78A.Krzak,Czerwoni Azefowie…,s.89–90.


być w jakiś sposób powiązany z GPU: jegoplacówkaniespodziewaniestałasięnajlepsząwpolskimwywiadzie,choćbrakowałojakichkolwiekprzesłanekmery-torycznychdla takiegoobrotusprawy.Sukcesomtowarzyszyłachorobapsycho-somatyczna(wywołanaprawdopodobniesilnąnerwicą).BezpomocyDrymmeraprowadzonaprzezGPUoperacja„Trust”miałabyznacznie trudniejszypoczątek inieudałobysięczekistomtakszybkoumieścićswojegoczłowiekawWarszawie,wprowadzając go do centraliOddziału II, oraz skontaktować polskich oficerów wMoskwie z prowokatorami GPU. Drymmer w swoich zeznaniach z 1927 r.,odpowiadając na stawianemu zarzuty, dawałwyjaśniania niejasne iwzajemniesprzeczne.Wskazujetopewnienasilnystres,wjakimsięznajdował,aletakżenato,żejegowersjaprzedstawianawcentraliniemusiałabyćopartanafaktach,gdyżte,nawetprzysilnymstresie,sąłatwiejszedoprzypomnienianiżkonfabulacje.OdczasuzakończeniaoperacjiażdopóźnejstarościDrymmerstarałsięfałszować

swójudziałwaferze,posuwającsięw1965r.dooczywistegokłamstwa–opublikowa-niaartykułuwparyskiej„Kulturze”,wktórymprzypisałsobierzekomązasługęzłama-niaszyfruużywanegoprzezTrustoraz...zdekonspirowaniecałejoperacjijużw1923r.

DotychrewelacjidodałcytatzrzekomejrozmowyzeSteckiewiczem,któregospotkałwpociąguwlatach30.XXw.Podczastejrozmowy,wczasiektórejW.Drymmerjeszczerazjakobyprzeczył,żebyłagentemGPU,jednocześnieprzyznawał,żeoskarżeniez1927r. upadłotylkozpowodunieudolnegosformułowaniazarzutuprzezOperputa:Steckiewicz na-wracał do M.O.R.79parokrotnie, bowiem rozmowa nasza na korytarzu trwała wiele godzin. Śmiałem się z niego, że tak głupio rozegrali zakończenie oraz że niepotrzebnie mnie, rzekomo ich współpracownika, postawili na tej samej płaszczyźnie, co szefa O.II i Szefa Sztabu80.

Oznacza to,żeniemal40 latpozakończeniuaferyDrymmerwciąższukałspo-sobów zakłamania rzeczywistości, przyznając jednocześnie, że gdyby OGPU nieoskarżyło wraz z nim wysokich rangą oficerówWojska Polskiego, to jego sytuacja w1927r.mogławyglądaćinaczej.Otym,żewswoimartykuleDrymmerkłamał,wia-domonapewno,gdyżwzachowanychz1927r.wyjaśnieniachniemanic,cobypo-twierdzałorewelacjez1965r.Czyoznaczato,żesprawaTrustumogłabyćdlaniegoczymświęcejniżtylkonieudanąoperacjązpoczątkówjegokariery?

Napowyższąhipotezęmożnaspojrzeć jeszczez trzechdodatkowychpunktówwidzenia:popierwszewiadomo,żeoficerowiewerbunkowizwykletrzymająsiętejtak-tyki,któraprzynosiłaimwcześniejsukcesy.Jeżeliprzyjmiesię,żejesienią1921r.GPUwysłałodoRewlaSteckiewiczawcelunawiązaniakontaktuzDrymmerem,toniebędziewielkimnadużyciemprzyjrzeniesię także taktycerozmowyzastosowanejprzezStec-kiewiczawmarcu1924r.podczaspróbywerbunkuinnegopolskiegooficera–attachéwojskowegowRydze,kmdr.BohdanaJarocińskiego.ZastosowanaprzezSteckiewiczataktykamogłabyćpowieleniemtej,którejużyłwcześniejwpodobnejsytuacjipodczasspotkania z Drymmerem. Zmeldunku Jarocińskiego, wysłanego niemal natychmiastpotymincydencie,wynika,że:Stetkiewicz [Steckiewicz]rozpoczął rozmowę o tym, że mógłby mi dawać informacje, które mogą mnie zainteresować, naturalnie w zamian za otrzymywanie ode mnie interesujących go informacji, nadmieniając, że posiada wielkie dyspozycyjne sumy, które może wydatkować wedle swego uznania81.

79MOCRwtrakcieoperacjizmieniłonazwęnaMOR(MonarchiczeskojeObjedinienijeRossii),bypełniejoddawaćswójogólnorosyjskicharakter.

80W.T.Drymmer,Trust...,s.104–105.81 R.Majzner,Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej…, s. 515;AANAttachatWojskowy przy


Jeżeli przyjąć hipotezę, że Steckiewicz użył taktyki, któraw zbliżonej sytuacji w przeszłości okazała się skuteczną82 (co, jakwspomniano, jest częstą praktyką), towidać, żew 1921 r. tak skonstruowana „oferta” złożona przezSteckiewicza idealnieodpowiadałaby potrzebom Drymmera. Proponował on bowiem układ: informacje zainformacjepluswynagrodzeniefinansowe,niewspominającprzytymorzeczywistymcharakterze tej „umowy”, czylio zdradzie interesówRP. Jeżelidoda siędo tegoele-mentosobistejznajomościpomiędzyDrymmeremiSteckiewiczem,tomożnaprzyjąć,żetakierozwiązaniemogłobyćzaakceptowanejako„dealmiędzykumplami”,samzaśDrymmer,który– jakmożnawywnioskowaćznapisanychprzezniegotekstów–byłtypem„obrotnegositwesa”,mógłpójśćna takierozwiązanie,byćmożeniedokońcauświadamiającsobie,żedokonujezdradyPolski.Jesttomożliwe,zwłaszczajeślizałożysię, żenajracjonalniejszą taktyką, którejSteckiewiczmógłużyć, byłoprzedstawieniesprawy jako „prywatnej” inicjatywy, polegającej na wzajemnej pomocy w karierachdwóchbyłychkolegów,nawetjeśliznaleźlisiępodwóchstronachbarykady.Jeśliprze-czyta się wspomnienia Drymmera pełne uwielbienia dla koleżeńskiej „sitwy”83, wo-becktórejlojalnośćstawiałnajwyżejwswoimsystemiewartości,totakierozwiązaniewydajesięracjonalne.ŻebymiećlepszyobrazmentalnościDrymmera,wartosięgnąćdozeznańWieryJastrzębiec-Bobrowskiej,kochankikolegiDrymmera,mjr.TadeuszaKobylańskiego,złożonychw1927r.przedSądemHonorowym84.Wynikałoznich,żeDrymmerw1924r.proponowałjejspłatędługówówczesnegomężaw sposób niegodny kobiety.Należydodać,żedług,któryWieramiałaspłacićciałem,byłwrzeczywisto-ścidługiemwobecOddziałuII,którydałMarianowiBobrowskiemufunduszeakontoprzyszłejdziałalnościwywiadowczej, leczwycofałsięzuzgodnień,zrywającumowęzBobrowskim.JeżelioskarżeniaWieryJastrzębiec-Bobrowskiejbyłyprawdziwe85, torzucająoneniejakieświatłonastosunekDrymmerazarównodooficerskiegoobowiązkuchronieniainteresówRP,jakidonormmoralnych,którychoczekiwanoodoficerówWP.

PodrugiewzachowaniuGPUwobecDrymmeradaje sięzauważyćprzewrotnąmetodęuwiarygodnianiagowoczachprzełożonych i kolegów86.Wkwietniu1924 r.RazwieduprmiałsięwłamaćdopomieszczeńataszatuwojskowegoRPwRewluisfo-

PoselstwieRPwRydze,nr296z19III1924r,.sygn.A.II.70/1.82Nawiasemmówiąc,zraportuJarocińskiegowynikaniezbicie,żeSteckiewiczw1924r.wstresiespalił

werbunek, gdyżwbrew logice i praktycewerbowniczej najpierw użył szantażu, aby potem zaproponowaćukładkorzystnydlaobustron.

83 S i t w a to był zespół oddanych sobie przyjaciół, gotowych jeden za drugiego oddać życie w potrzebie, wyciągnąć rannego spod obstrzału, podzielić się kawałkiem chleba lub – co ważniejsze – ostatnim papierosem. S i t w e s to przyjaciel, brat lub więcej jak brat, jeśli się z nim przeszło wojnę, więzienie lub obóz internowa-nych. Sitwesem zostawało się do końca życia.Cytatza:W.T.Drymmer.W służbie Polsce,s.32.

84CAW,sygn.I.303.4.401,Odpis Uchwały Sądu Honorowego dla Oficerów Sztabowych przy Ministerstwie Spraw Wojskowych L. 86/LXIII z 14 III 1927 r. w sprawie mjr. SG Tadeusza Kobylańskiego.

85SamOddziałIIwystawiłW.Jastrzębiec-Bobrowskiejswoisteświadectwomoralności,dołączającdoaktpowyższegoSąduHonorowegonotatkęotreści:P. Jastrzębiec-Bobrowska jest notowana jako żona Mariana Bobrowskiego, który był na usługach Oddz. II. O szkodliwej działalności ze strony p. Bobrowskiej w stosunku do Polski oraz nielojalności jej, jako obywatelki Rzeczpospolitej, Oddział II nie posiada żadnych informacji. Szantażowania Oddz. II Szt. Gen. w ścisłym tego słowa znaczeniu ze strony p. Bobrowskiej i jej męża, dopatrzyć się nie można. Natomiast pan Bobrowski w sprawach finansowych, związanych ze służbą wywiadowczą, postępował w stosunku do Oddz. II nielojalnie. Oddz. II Szt. Gen. nie posiada danych, co do niemoralnego prowadzenia się pani Bobrowskiej.

86TęsamązresztątaktykęzastosowałtakżeOperputw1927r.oskarżającDrymmerawrazzkierownictwemOddziałuIIiWP–praktycznieuniemożliwiałotoprzeprowadzenieśledztwa.


tografowaćarchiwumplacówki87.Centralapowołałakomisjęzłożonązosóbzaintere-sowanychwyciszeniemsprawy, tj. zbyłegoattachéwojskowegowRewlumjr.Kon-stantegoAbłamowicza,szefaWydziałuIOrganizacyjnegoOddziałuIImjr.WładysławaSokołowskiego, kpt.WiktoraDrymmera oraz szefaReferatu „Wschód” kpt.MichałaTalikowskiego88.Komisja –wbrewoczywistym faktom– uznała, że skopiowane do-kumenty nie mogły dekonspirować działalności wywiadowczej ataszatu w Rewlu89. JedynieM.Talikowskiwswoimraporcieotwarcienapisał,że(...)w aktach znajdowa-ło się wiele tajnych rzeczy kompromitujących w stosunku do wywiadu kpt. Drymmera, mjr. Jędrzejewicza i Konsula Rzeczypospolitej w Moskwie, pomijając już samą grupę monarchistów, będącą na naszych usługach i prowadzącą robotę wywiadowczą, jak do-tąd z dodatnim rezultatem90.

Sprawarzekomegowłamania91jedyniepodniosłaautorytetDrymmera,którypółrokupoustaleniachkomisjizostałmianowanyattachéwojskowymad interim(awpaź-dzierniku 1924 r. attachéwojskowym), jednocześnie zachowując stanowisko kierow-nikaplacówkiwywiadu92.Wdodatku,pomimodeklarowaniaswojegouwielbieniadla JózefaPiłsudskiego,Drymmerniestraciłstanowiskapoczystkachzainicjowanychprzezpłk.MichałaBajera,powycofaniusięMarszałkazżyciapublicznegow1923r.93Wartozatemprzeanalizowaćopisanewyżej„włamanie”doataszatu,biorączapunktwyjściapostawionąwyżejhipotezęozwiązkuDrymmerazGPU.

InformacjeowłamaniudoataszatupochodziłyzAttachatuWojskowegoRPwMo-skwie94, a ściślej biorąc od...Trustu.Wpiśmie przechwyconymprzezOddział II SGWP95znajdująsięnastępująceinformacje:

Jeszcze podczas pobytu tutajCz. [Czyżewskiego] dochodziły donas informacje,żeD.[Drymmer]iCz.spotykająsięzprowokatorami.PojakimśczasieCz.powiadomiłnasoprzeszukaniuprzezGPUwmieszkaniujednegozjegowspółpracowników,apotemaresztowaniuinnych.Tozmusiłonasdoostrożnościinasileniakontrwywiadowczejpra-cy.Przez jednegozfunkcjonariuszyRazwiedupraudałonamsiędowiedzieć,że tamsąszczególniezainteresowani istnieniem tupolskiegopunktuwywiadowczegopodnazwąCzajkaalboCzajt.TainformacjastrasznieporuszyłaCz.ionprzyznałsię,żejestCzaj-tem.Ale,cobyłonajbardziejniepojęte,żewgjegosłów,pseudonimCzajkaznali tylko D.,attachéhandlowy[prawdopodobnieattachéwojskowylubcentralaOddziałuII]ijesz-

87K.Paduszek,Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera…,s.58–59;A.Krzak,Czerwoni Azefowie…, s.95–96.Kwestiatego,wjakisposóbSowiecisfotografowalidokumenty,dodzisiajniejestwpełniwyjaśniona.

88K.Paduszek,Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera…,s.58–59.89A.Krzak,Czerwoni Azefowie…,s.95.90CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1749.,pismokpt.M.TalikowskiegodoSzefaO.IInr8646/II.Inf.

III.B.3z1V1923r. 91Rzeczjasna,żadnegowłamanianiebyło.ListyzostałysfotografowanewMoskwie,doczegodoszła

nawetpowołanaprzezOddziałIIkomisja,niebędącjednakwstaniewyciągnąćztegofaktuwniosków.Tutaj nadmienić muszę, że podczas bytności Czyżewskiego w charakterze łącznika w Moskwie zaszedł fakt otwarcia i sfotografowania poczty kierowanej przez niego do mnie, o czem zameldowała org. M (Kasatkin). Jak śledztwo prowadzone przez mjr Sokołowskiego i mjr Talikowskiego wykazało – otwarcie poczty nastąpiło w Moskwie, CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,raportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.…

92K.Paduszek,Meandry kariery Wiktora Tomira Drymmera…,s.58–59.93W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.131.94Pismokpt.M.TalikowskiegodoSzefaO.IInr8646/II.Inf.III.B.3…95Dokumentwjęzykurosyjskimbeznagłówkazręcznymdopiskiempopolsku:od kogo i do kogo?CAW,

OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781.Zkontekstuwynika,żejesttolistKasatkina(lubKolesnikowa)skie-rowanynajprawdopodobniejdokierownikówrewelskiegoZJARMA(J.ArtamonowaiW.Szczełgaczowa).


cze jednaosoba.WkrótcepotemGPUżądałozgodyNKID96naaresztCz.Michajłowa iNarwicza[zapewnenazwykodoweMichniewiczaiKotowicza-Dobrzańskiego].Doku-mentówprzeciwkoCz.niebyło,więcNKIDniedałzgody.ZdecydowaliśmysiężądaćnatychmiastowegoodjazduCz.,którypokrótkimoporze,zgodziłsięznamiiwyjechał. WkilkadnipojegowyjeździeNKIDotrzymałinformację,żeRazwieduprzdobyłdoku-mentyudowadniająceszpiegowskądziałalnośćCz.ZwiększyliśmypracęwRazwieduprzeiwrezultaciedużychnakładówudałosiędowiedzieć,żeudałosięimzdobyćporażające w swym bogactwie materiały przeciwko Cz., przede wszystkim fotografie raportów Cz.dlaD.,listówD.doCz.,kopiewymianykorespondencjimiędzynimiimną(dobrze,żepodpisujęsięróżnyminazwiskami)orazlicznekopieprzekazywanychprzeznasmate-riałów.Jasnymjest,żemamydoczynieniaz:

1.Przestępczo-lekkomyślnymodnoszeniemsiędosprawyob.[ywatela]D.2. Że sztab polski jest nasycony sowieckimi agentami. Dwie osoby, które

przekazały nam materiały, przeszły na nielegalne pozycje. Wziąłem urlop w pracy iwiodępół-podziemny[żywot].Rozumiesięsamoprzezsię,żeprzekazywaniemateria-łówattaszéhandlowemuzatrzymaliśmy,leczmożemydoniejwrócić,oilenieokażesię,żepotygodniu,popodróżydoGenewyiRygioneniewrócądoRazwiedupru.Musicietwardopostawićpytanie,czypolskiSztabrozprawisięzprowokatorami,przeprowadziczystkęusiebie,czyteżbędziemymusielizatrzymaćwspółpracę.Wznowieniekontaktudrugiego stopnia, jaki był przyCz.,możliwe tylko podwarunkiem przyjazdu doWar-szawyosoby, zktórąmoglibyśmywypracowaćwarunkiwspółpracygwarantującenambezpieczeństwoprzedpowtórnąwpadką.PrzekażcieSztabowi,żedlakontynuacjipracy wRazwieduprzekoniecznejestmin.1500$.PowyjeździeCz.niedostaliśmyanikopiejki.Trzebadodać,zewydatkinaRazwieduprzdecydowaniesąwyższe.Za3fotografie,mojąrozpiskę,rozpiskęniejakiegoDomnyzwłasnymidopiskamiCz.ijedenzraportówCz.dlaD.zapłaciliśmy800$.

DrugidokumentMOCRprzechwyconyprzezOddziałII97uszczegóławiałpowyż-szeinformacje:

Sytuacja pozostaje bardzo trudna. Nerwowe nastrojenie kręgów decyzyjnychprzekazywane jestw dół, nie biorąc pod uwagę, że przyczyna ogłoszenia niebezpie-czeństwadlaorganizacjimoskiewskiejjeststaranniekonspirowana.Zwiększononacisknapracękontrwywiadowczą,którejcentrumjestpracawRazwieduprze.Napodstawiedodatkowych danych wyjaśniono sprawę wpadki Drymmera. Wszystkie dokumentyotrzymanowzwiązku[woryginale:priotnoszenii]zrezydentemwRewlu.UzyskanołącznieI32(prawdopodobniebłądmaszynowyichodzio132strony–przyp.aut.)strondokumentówczęściowosfotografowanych,częściowoprzepisanych.Wszystkie rozpi-skikorespondentówsąsfotografowane,takżeiraportyfinansoweCz.,niektóreraportyCz.,np. raporto tym,żeSzaposznikowwygłosiłwykładwRWSR,przyczymbłędnienazwałstanowiskoSzaposznikowa(Ipom.Nacz.Szt.)narozpisceniejakiegoDolinaznaj-dujesięwłasnoręcznypodpisCz.zjakimśprzypiskiempopolsku.InnedokumentyCz.byłypodpisaneKierownikEkspozyturySejnowicz,teżpopolsku.Częśćdokumentówtak

96 Народный комиссариат инострaнных дел (Наркоминдел) – sowiecki odpowiednik ministerstwasprawzagranicznych.

97CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781.,niedatowanydokumentbeznagłówkaztyt.: Kopia pisma Kasatkina.


źlesfotografowana,żetrudnosięjeczytanawetzapomocąlupy,zczegomożnawnosić,że zdjęcia były robione dwoma aparatami.Dokumenty przybyły doMoskwy8–10dnipoodjeździeCz.doWarszawy. Interesującymbybyłodowiedzieć się, czynienakładasiętozwyjazdemD.doWarszawy.Żądajcie,byśledztwobyłoprowadzoneenergicznie itrzymajcienaswkursiedzieła.D.trzebapowiedziećtwardoizdecydowanie,żedopókiniewyjaśnisię,ktowydałdokumenty,myanijemuaniwojskowemuattachéniebędzie-mydawać.Wtejsytuacjitylkotwardykurs.Onimająinformacje,żesztabwWarszawiejestnasyconysowieckimiagentami,cozaczynapotwierdzaćsięwnaszychustaleniach.Jasnym jest, żenieoninam, alemy impowinniśmydyktowaćwarunkidalszejwspół-pracy.Wdodatkuczujesię,że ichcaływywiad jest silnie rozbityalbosterroryzowany i słabo pracuje.Będąmusieli przyjąć naszewarunki, alew pętlę dla nich nie pójdzie-my. Najpierw gwarancje bezpieczeństwa, potem przyjęcie warunków wyszczególnio-nychw przyszłym piśmie, a potemmożemy porozmawiać o rozszerzeniuwspółpracy. Ztymipytaniamiszczególnienienależysięspieszyć. Imsuchszebędądrogi izaziele-niąsiępolailasy,tymbędąchętniejsidorozmów.D.należynapomknąć,żeniewłaści-wiepostępująwsprawachfinansowychPoodjeździeCz.niedostaliśmyanikopiejki,co wprzyszłychrozmowachniebędzieimtozapisanenaplus.

Trzeba przyznać, że polski Sztab wyjątkowo cierpi na bezmyślność. Oni całyczas żądają efektywnej pracy, ale gdy warunki wymagają intensyfikacji, oni nalegająnadefensywnąpracę.Dopókinie rozgromią sowieckiegowywiadu,wszystkie ichpró-by stworzenia dobrego wywiadu są skazane na niepowodzenie. Przydajcie szczegól-nej uwagi zachowaniu tajemnicy wymiany korespondencji naszej i waszej z Lipskim[Artamonowem]. Przy następnej okazji przekażcie nam nowy szyfr tylko dla kontaktu zLipskim.Polacyzcałąpewnościązrobiąwszystko,żebypoznaćnasząkorespondencję.

Kasatkin

Przekażcienowyszyfrczyteżwybórdajeciemi.Ootrzymaniulistuinformujcie.

N.Wtorow[W.Szczełgaczow].

Z powyższych dokumentówna pozórwynika, żeTrust, rozpętując aferę związa-nązwłamaniemsięRazwieduprado siedzibyataszatuwRewlu,uderzałbezpośrednio wWiktoraDrymmera.Padająostresformułowaniaojegoprzestępczo-lekkomyślnym po-stępowaniu i insynuacjedotyczące jego (niewyjaśnionego) związkuzwłamaniem (Ka-satkin/Operput niewyjaśnia charakteru insynuacji, ale sugeruje powiązanieDrymmera zwpadką).Wartotakżezauważyć,żeOperputw1923r.zrobiłdokładnietosamo,coczte-rylatapóźniej,uciekającdoFinlandii:oskarżyłpolskiSztabGeneralnyonasycenie agen-tami, insynuowałagenturalnośćDrymmeraiotwarcieprzedstawiłdiagnozędziałalnościOddziałuII,którymiałpracowaćsłaboiźlewskuteksowieckiejinfiltracji.

Operput, mówiąc prawdę, robił to tak, aby nie uderzała ona w niego (a więc iwTrust), a przy tymw taki sposób, że oficerowieOddziału II (awięc członkowie organizacji nasyconej agentami sowieckimi)musieliodrzucićteoskarżeniajakoemo-cjonalneiprzesadzone.OskarżeniawobecDrymmera,choćpozornieodnoszącesiędokierownikarewelskiegoZJARMA(Szczełgaczowa),wrzeczywistości byłyprzygotowy-wanedlaOddziałuII,gdyżTrustodsamegopoczątkuzakładał,żeOddziałIIperlustrujekorespondencjęMOCR(któraszłagłówniepolskąpocztądyplomatyczną!).Założenia


Trustu szybko stały się pewnością, gdyż perlustracja była robiona tak nieudolnie, żepapier–wskutekużycianiewłaściwychodczynników–marszczyłsięizmieniałkolor98. Listy„przechwycone”przezOddziałIIbyływistocieskierowanedoOddziałuIIizawierałytakspreparowaneinformacje,żebywynikająceznichwnioskibyłykorzystnedlaGPU.

Jeżeli przeanalizuje się treść listów (pisanychze świadomością, że są czytaneprzezOddziałII)inałożysięjenainformacjeprzekazaneprzezTrustplacówcewy-wiadowczejwMoskwie, to z punktuwidzenia psychologii uwidacznia się ichma-kiawelicznamoc.Otóż (pomijającgroteskowośćsytuacji,wktórejagenci sowieccyuprzedzająpolskiwywiad,żejestinfiltrowanyprzezagentówsowieckichorazżąda-jąoczyszczeniaSztabuGłównegoWPzbolszewickiejagentury)ukrytymechanizmprzekazanychkomunikatówjestzgodnyzustaleniamipoczynionymiwielelatpóźniejprzezpsychologiępoznawczą99,wmyślktórychprzedstawienieodbiorcyargumentusprzecznegoz jegopoglądami,alewwersjiskróconej,którąodbiorcapotrafisamo-dzielnieobalić,„uodparnia”odbiorcęnatęsamąargumentacjęwwersjiposzerzonejwprzyszłości.

OskarżeniawysuwaneprzezTrustwobecDrymmeraiogromnej rzeszy agentów sowieckich w polskim sztabie,„uodparniały”więcoficerówOddziałuIInaprzyszłetegotypuzarzuty,gdyżw1923r.moglizdezawuowaćoskarżeniaTrustu,powołującsięnaemocjemonarchistów,mającychbyć przecieżwniebezpieczeństwiewskutek „wpad-ki”OddziałuII.Cowięcej,oskarżenieDrymmeraoniedbałośćmusiałobyćodrzuconeprzezdoświadczonychoficerówsłużbyzewnętrznej,którzyświetniewiedzieli,wjakichwarunkachfunkcjonowałypolskieataszatyiplacówkiwywiadowcze(dlaprzykładu–W.Michniewicz,przyjeżdżającdoMoskwywstyczniu1922r.,przywiózłzsobąlistypolecająceodRomanaBirkadogenerałówArmiiCzerwonejmającychbyćczłonkamizarząduMOCR.Doszedłjednakdowniosku,żewizytaugenerałówbyłabyzbytryzy-kowna,więclistyzdradzające(teoretycznie,bowistociebylitoagenciGPU)współpra-cowników„podziemnejorganizacji”ukryłwjedynymdostępnymdlapolskiegoagentamiejscu,czyli...wwalizce,którątrzymałpodłóżkiemwpokoju100).

PonadtojakmogłobyćprzyjęteprzezoficerówSztabuGeneralnegooskarżeniete-gożwłaśniecałegoSztabuonasycenie sowiecką agenturą(sztab nasyszczen agientami)?Zwłaszczapo1923r.,kiedytowOddzialeIIrozpoczęłysięczystkiprowadzoneprzezpłk.Bajera,wyrzucającegostarą,związanązPiłsudskimkadrę?

ZaakceptowanietezpodsuwanychprzezTrustprowadziłobydodania–jakpisałMichniewicz–chodzącemu na pasku ChjenyBajerowiargumentudozintensyfikowaniaczystkiwOddzialeII,którejofiaramimoglibypaśćtakżezasiadającywkomisjibadają-cejsprawę„wpadkiDrymmera”.

WewnętrznakonstrukcjaprowokacjiTrustuw1923r.miałaprawdopodobnietrzygłównecele:

1) skompromitowaćzarzutyagenturalnościoficerówOddziałuIIiobawycodoskutecznościGPU,

98 Ponieważ chemikalia, któremi się posługiwałem przy tej operacji były w b. złem gatunku, papier po-marszczył się, co naprowadziło organizację na myśl, że korespondencja ich była wywoływaną(...).Tutaj zapo-biegam marszczeniu się papieru przy odbarwianiu polerując go kością, czego w Warszawie z powodu braku odpowiednich przyrządów wykonać nie mogłem,za:CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,pismoEksp.R.7/I.,l.dz.013/24doMSWoj.SGOIIRCAzdnia6II1924r.

99BadaniaW.Maguireijegozespołu–omówieniew:E.Aronson,Człowiek – istota społeczna,Warszawa1987,s.122–123.

100W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.86.


2) wzmocnićpozycjęDrymmeraniesłusznie oskarżonego przez rozhisteryzowa-nych monarchistów, orazdodatkowo

3) pozbyćsięzMoskwyprzedstawicieliOddziałuIISGWP(czyliCzyżewskiego iKotowicza-Dobrzańskiego),którzyagentomGPUwydawalisięzbytsamodzielniispostrzegawczy–wtymceluwobecnichwysuniętoargument,żezostalirozpo-znaniirozpracowaniprzezGPU,comusiałoskutkowaćichodwołaniemdokraju.

OtymaspekciesprawypisałzresztąwwyjaśnieniachsamDrymmer:

(...)pocztazostałaprzezczłonkóworg.M„sfotografowaną”–wtymcelu,abypopierwszeprzekonaćsięojejtreści,podrugie,abyusunąćnajejpodstawieludzidośćkry-tyczniedoorg.usposobionychjakKotwicz-DobrzańskiiCzyżewski101.

O skuteczności przyjętej taktykimoże świadczyć także fakt, żew 1927 r., gdytensamKasatkin/Operput„zdekonspirował”Trust,ponownieoskarżającwieluoficerówoszpiegostwonarzeczGPU(wtympowtórnieWiktoraDrymmera), jegooskarżeniazostały niemal zmiejsca odrzucone, i to pomimo tego, że sowiecki prowokator znałtreśćodprawykierownikówplacówekwywiadowczych,któraodbyłasięwWarszawieniedługoprzeducieczkąOperputadoFinlandii,cobyłobezspornymdowodemnaposia-danieprzezSowietówagenturywOddzialeIISG.PułkownikBociański,któremufińscyoficerowieprzekazalitreśćzeznańOperputa,beznamysłuoświadczył:

(…)mogązdarzyćsięwszędziewypadki,żeoficerowiesąagentamiobcychpaństw.NiemniejuważazarzutyKasatkina(Operputa–przyp.aut.)zaprowokację,tymwięcej,żeoficerowie,przeciwkoktórymtezarzutysąskierowane,sąmuosobiścieznaniibierzezanichosobiściepełnąodpowiedzialność102.

Na uwagę fińskiego rozmówcy, że informacje Operputa zostały potwierdzoneprzezsprawdzoneźródłafińskie,Bociańskiodparł,że(...)stawia zawsze w służbie wy-wiadowczej zeznania oficera ponad zeznaniami własnych agentów103.

WliściedoszefaOddziałuIIzataszatuwojskowegowHelsinkachrelacjonujące-gooskarżeniaOperputapobrzmiewajużnieuraza,jakupłk.Bociańskiego,alepogar-dliwelekceważenie:

Pozatempowtarzałtesamebredniecoinam...„wszędzieagenciGPU”–inspiracjawszystkichsztabów,jakwyglądailośćinspirowanychmateriałówwstosunkuprocento-wymdawanychposzczególnymSztabomitp.104

ZmanipulowanaprzezGPUinformacjapadła(zgodniezprzewidywaniamijejwy-twórców)napodatnygruntiokrzepła,oślepiającwielu–niewątpliwiebystrych–ofi-cerów,którzyniebyliwstanieprzezkolejne latadostrzecnarastającychsymptomówwskazujących,żepolskiwywiadjestofiarąsowieckiejdezinformacji.

101CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.1781,raportdoSzefaOddziałuIISGz20V1927r.…102CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.2090.,raport ppłk. Szt. Gen. Bociańskiego, Szefa Wydziału Wy-

wiadowczego Oddziału II Sztabu Generalnego o swej podróży do Finlandji i Estonji. 103Tamże.104CAW,OddziałIISGWP,sygn.I.303.4.2090.,listbeznagłówkaz25V1927r.zdopiskiem:zał. 150

od attache wojskowego RP w Helsinkach.


Zakończenie

Niniejszy artykuł nie jest – i nie może być – oskarżeniem Wiktora Tomira Drymmera o zdradę,brakujebowiemjakichkolwiekmaterialnychdowodównapopeł-nienieprzezniegozbrodniszpiegostwa.Jest to jedyniepróba logicznegowyjaśnienianiepojętegozpunktuwidzeniapraktykisłużbspecjalnychużyciaprzezGPUwpocząt-kowejfazieoperacjiTrustWiktoraSteckiewicza,człowiekaznanegoosobiścieDrym-merowi, który jako pierwszy nawiązał kontakt zmonarchistami, udzielił im pomocy wdalszychdziałaniachnazachodzieEuropy,ulokowałpolskichoficerówpodkontroląGPUwMoskwieirosyjskiegoagentaprzycentraliOddziałuIIorazstaleuwiarygodniałdziałaniamonarchistów,twierdząc,zesąnajlepszymźródłeminformacjioRosji105.

Ztegoteżpowoduwprzedstawionejpowyżejpróbieanalizy–abypodtrzymaćjejcharakter jakojedyniehipotezyroboczej iuniknąćjednoznacznegooskarżeniaDrym-meraokontaktzGPU–autornieuwzględniłwłańcuchulogicznyminformacjipocho-dzącejodWładysławaMichniewicza,kolegiipodwładnegoWiktoraDrymmera,któryjednoznacznie stwierdził,żeDrymmerznał Steckiewiczaispotkał się z nimwRewlupodczasprzyjazduSteckiewiczadotegomiastajakoprzedstawicielaMOCR-Trust:

Niespodziewane,jakzfilmu,spotkanie[międzyDrymmeremaSteckiewiczem]za-ostrzyło ambicje obu stron.Nawracanie Steckiewicza było bezcelowe,więc skończyłosięnapodglądaniujegoskrytejdziałalnościzpomocąpolicjiestońskieji„białej”adhocwynajętejagentury106.

Jeżeliuwzględnisięwcześniejprzytaczaneinformacjemówiąceoznajomościmię-dzyWiktoremDrymmeremaWiktoremSteckiewiczem,tologicznekonsekwencjetegopassususąoczywiste.Wynikazniegobowiem,żeSteckiewicz,przebywającwRewlujakooficerArmiiCzerwonejonazwiskuKosinskij/Kolesnikow,przybyłdoEstoniizofi-cjalnąmisjąRewwojensowieta,ispotkałsięznietylkodwomabiałogwardzistami,dzię-kiktórymGPUzainicjowałooperacjęTrust,alerównieżzprzedstawicielempolskiegowywiadu,któryzrezygnowałzpróbyprzewerbowaniago107,zatoobjąłgoobserwacjązapomocąestońskiejpolicjiilokalnejagentury.Otym,żepolicjaestońskafaktycznieobserwowała SteckiewiczawRewlumoże świadczyć fakt, że podczas przesłuchaniaW. Szczełgaczowa w 1927 r. pokazano mu zdjęcie Steckiewicza, zapewne zrobione wtrakciewspomnianejprzezMichniewiczainwigilacji.Estończycyniewiedzielijed-nak, że czerwonoarmista Kosinskij, to w rzeczywistości polski renegat Steckiewicz.Drymmer zaś, jakwynika z cytowanych przesłanek, jako jedyny z osóbwiedzących opobycieSteckiewiczawRewlujesienią1921r.rozumiał,zkimnaprawdęmadoczy-nienia,alenajwyraźniejzachowałtęwiedzędlasiebie.

WocenieautoratekstwspomnieńMichniewiczaniepozostawiamarginesuinter-pretacyjnego.DrymmerznałSteckiewicza,spotkałsięznimwRewlu,apotemotrzy-mywałodniego listypodpisane„Polak”.Utrzymywał teżścisłezwiązki towarzysko-

105 Por. fragment listu oficera Oddziału II do W. Michniewicza: (...) to właśnie nikt inny, jak tylko Drymmer wierzył i popierał Trust. Nawet – wprawdzie jak przez mgłę – przypominam sobie, że przed samym odejściem (wrzesień 1923 – przypisekW.M.) wysłałem do niego pismo, że należy zerwać z tymi facetami, za:W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.136.

106W.Michniewicz,Wielki bluff…,s.76.107ChoćtekstMichniewiczasugeruje,żesięspotkalitwarząwtwarz,awięczapewnerozmawiali.


-służbowezobydwomabiałogwardzistamibędącymikontaktamiSteckiewiczawRewlu, anastępniekierownikamitamtejszejjaczejkiTrustu.Czyjestmożliwe,abyinformacjeodbiałogwardzistówoPolaku,który,będącoficeremArmiiCzerwonej,nawiązałznimikontaktzramieniaTrustuniezostałyskojarzoneprzezDrymmerazprzypadającymnatensamczasspotkaniemzeSteckiewiczem,awięcPolakiemwmundurzeArmiiCzerwonejwRewlu?

IlumogłobyćwtymczasiewRewluPolakówzoficjalnąmisjąRewwojensowieta,awięcwmundurzesowieckimzdystynkcjamioficerskimi?Trzebatakżepamiętać,żeDrymmerwokresiepóźniejszymotrzymywałodswojegopodwładnegoE.Czyżewskie-goraportyospotkaniachwMoskwiezeSteckiewiczem,któryjakoWiktorStiepanowiczWiktorow108wciążwystępowałwtejsamejroli,jakąodegrałwRewlu,tj.oficeraartyle-riiArmiiCzerwonej109orazlistyodsamegoSteckiewicza.

Przy takim nagromadzeniu zbieżności, trudno było niewyciągnąć oczywistegowniosku,żespotkanywRewluczerwonoarmistaSteckiewicz,czerwonoarmistaKosin-ski,któryrozmawiałzbiałogwardzistamiwRewluzramieniaTrustu,iczerwonoarmi-sta,któryzCzyżewskimwiódłwywiadowczerozmowywMoskwie,totasamaosoba.Dodajmy,żebiografiaSteckiewiczaniepozwalałanawątpliwościcodojegoidentyfi-kacjiideologicznej,awięcniebyłojakichkolwiekprzesłanek,abysądzić,żeznienacka zkomunistystałsięmonarchistą.

PrzeanalizowanyfragmentwspomnieńMichniewiczawskazujenajprawdopodob-niejnato,żeWiktorDrymmerzjakichśpowodówzataiłprzedOddziałemIIwiedzę,żezramieniaTrustuwystępujeznanymuosobiścierenegatiprawdopodobnieoficerGPU.

Iwłaśniezuwaginaswojąbezsporność,cytattennie zostałwłączonydowłaści-wychrozważańautora,abymóczachowaćichhipotetycznycharakteriuniknąćjedno-znacznychstwierdzeń.Zostałonprzytoczonyjedyniejakodopisekdowłaściwejanalizy,wktórejwymienionesąprzesłankipozwalającenastawianiehipotez,abyzilustrowaćskalęwątpliwości,któreskłaniajądostarannegozbadaniadziałańWiktoraDrymmera.

HipotezaozwiązkuWiktoraDrymmerazGPUniejest,nawiasemmówiąc,wcaleodkrywcza,gdyżjużw1927r.pooskarżeniugoprzezsowieckiegoprowokatoraOper-puta Drymmer należał do ścisłego kręgu podejrzanych, na co wskazywały zarównopierwszemeldunkiwsprawie110, jak i raportppłk.Bociańskiego,który,przesłuchującOperputa,pytałjużnapoczątkuowspółpracęDrymmerazGPU111.

Splot czynników politycznych, emocjonalnych i obyczajowych sprawił jednak, żepowołanawceluwyjaśnieniatychpodejrzeńtzw.komisjaBociańskiegoniezdecydo-wałasięnapostawieniezarzutówżadnemuzoficerówOddziałuIIuwikłanychwnieja-snezwiązkizorganizacjąTrust,dziękiczemużadenznichniestanąłprzedsądem.SzefOddziałuIIppłkTadeuszSchaetzelwstyczniu1929r.,podczasodczytuwygłoszonegowGISZwobecnościgenerałów:EdwardaRydza-Śmigłego,KazimierzaSosnkowskie-go,JuliuszaRómmla,GustawaOrlicz-Dreszerastwierdził,żewprawdzieGPU

108CAW,OddziałIISG,sygn.I.303.4.2090Pismo Attache wojskowego w Tallinie.109CAW,OddziałIISG,sygn.I.303.4.2090,Zeznania złożone przez W. I. Szczełgaczewa...110 Zeznania aresztowanych obciążają w pracy na rzecz Sowietów Kobylańskiego, Drymmera, Niedzińskiego,

Wernera, Michałowskiego, Czyżewskiego. Finowie temu wierzą, konieczne jest jak najszybciej zdementować to przekonanie. Na razie zmuszony jestem wstrzymać przyjazd Margrabiego, natomiast więcej niż pożądany przyjazd mjr. Talikowskiego, względnie mjr. Pawłowicza oraz mjr. Grudzińskiego. Powyższe melduję na podstawie odbytej przed paru godzinami rozmowy w sztabie gen. Fińskim, ArchiwumAktNowych,AttachatyWojskowe,sygn.AII/94,k.916.DepeszaAWHelsinkidoO.IInr743z24IV1927r.

111 CAW, sygn. I.303.4.2090, Raport ppłk. Szt. Gen. Bociańskiego, Szefa Wydziału Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Generalnego o swej podróży do Finlandji i Estonji.


(...) udało się przeniknąć doOddziału II i sojuszniczych służb specjalnych, jed-nakniezdołaliRosjaniedoprowadzićdocałkowitejutratyzaufaniadooficerówcentrali.Wszelkiepodejrzeniabyłydyskretniesprawdzane,gdyokazałosię,żezdrajcówniemawśródkierującychwywiademnawschódzdołano„oderwaćsię”odGPU112.

Informacja o dyskretnym sprawdzaniu oficerów Oddziału II jest dowodem naewidentnąchęćzatuszowaniasprawy.Niedałosiębowiem–wświetlejednoznaczno-ściinformacjiprzekazanychprzezOperputa–„dyskretnie”ichzweryfikować.Jedynieprzeprowadzenie regularnegośledztwaobejmującegoaresztywybranychosóbwceluuniemożliwienia imucieczki iuzgadnianiazeznań,przeszukaniamiejsczamieszkania ipracyorazdokładnaanalizaichdziałalnościsłużbowejiżyciatowarzyskiegomogłydaćinformacjepozwalającenaodrzucenielubprzyjęcieenuncjacjiOperputa.Niezrobionotego,acozatymidziepodejrzeniawobecWiktoraDrymmeraniezostaływżadensposóbwyjaśnione.Lepiejbyłoonichzapomnieć,abyniepogrążaćcałegoOddziałuII iosób zpolitycznegoestablishmentu,którerównieżkontaktowałysięzsowieckimiprowoka-toraminaróżnychetapachswoichkarier.Nieoznaczatojednak,żenależyrezygnowaćzpróbwyjaśnianiadawnychoskarżeńiniejasności,zwłaszczajeślipojawiająsięnoweinformacjeispostrzeżeniapozwalającenareinterpretacjędawnychwydarzeń.

Można teżwysunąćwobecpowyższejanalizyzarzut szarganiadobrego imieniaoficeraOddziałuII–wocenieautoratakizarzutjestjednakcałkowicienieuprawniony.PopierwszesamfaktpracyWiktoraDrymmerawpolskimwywiadziesprawiał,zego-dziłsięonzproceduramisprawdzającymi,charakterystycznymidlatejprofesji.Iniemaznaczenia,żetakaocenazostajeprzeprowadzonakilkadziesiątlatpóźniej,gdyżIIIRPodwołujesiędotradycjipaństwowejIIRzeczpospolitej.PodrugieW.Drymmermyliłsięwswoichpisemnychwypowiedziachdotyczącychudziałuwaferze„Trust”.Kluczył,fantazjował,zacierałślady,aw1965r.poopublikowaniuwZSRRpowieściL.Nikulinant.Trustu113–korzystajączupływuczasuibrakuarchiwów„Dwójki”naZachodzie–przypisałsobiezasługęWładysławaMichniewiczawzdekonspirowaniusowieckiejpro-wokacji,cojestnietylkoczynemniekoleżeńskim,alemożewskazywaćnato,żejeszczeuschyłkużyciausiłowałonwynajdywaćkolejne,corazbardziejoddaloneodprawdy„dowody”swojejniewinności.

Z psychologicznego punktu widzenia, człowiek niewinny i oficjalnie uwolnio-nyodzarzutów(w1927r.)niepowinientaknerwowozareagowaćnaopublikowanie wZSRRpowieścint.Trustu.Czytakiezachowanieniewskazujenaobawę,żeSowiecipowiedzącoświęcejidlategonależyichuprzedzić,abywrazieoskarżeńwobecniego,mócstwierdzić,żetotylkozemstazadekonspiracjęTrustu?

Listęposzlakmożnamnożyć,zwłaszczajeśliprzeprowadzisięszczegółowąanalizędziałańWiktoraDrymmera,dziękiktórymGPUnietylkonawiązałokontaktzOdziałemII,lecztakżeulokowałoswojegoprzedstawicielaprzycentralipolskiegowywiaduorazścią-gnęłodoMoskwypolskichoficerów,którzystalisiękanałamisowieckiejdezinformacji.

Niniejszyartykuł,coautorchcejeszczerazpodkreślić,nie jestpróbąoskarżeniaWiktoraTomiraDrymmeraozdradęizniesławianiempamięcizmarłegooficera–stądwyłączniehipotetycznastrukturaanalizy,pomijającaprzesłankiojednoznacznymcha-rakterzewrodzajuwspomnieńW.Michiewicza.

112Za:A.Pepłoński,Wywiad polski na ZSRR 1921–1939,Warszawa2010,s.285.113 L.Nikulin,Miortwaja zyb’ [online], bez paginacji, http://royallib.ru/book/nikulin_lev/mertvaya_zib.

html[dostęp:21XI2013].


Artykułjestjedynieasumptemdodalszychbadań,dodyskusjiiporównań,nie-zbędnychdlazrozumieniazarównodziejówpolskiegowywiadu,jakimodusuoperandisłużbrosyjskich,co–wświetleobecnejsytuacjipolitycznej–stajesięzagadnieniem ocorazwiększymznaczeniu.

Autor,decydującsięnaprzeprowadzenietejanalizy,kierowałsięjedyniekoniecz-nościąlogicznegowytłumaczeniasprzecznegozwszelkimizasadamioperacyjnymiza-chowaniasowieckiegokontrwywiadu,zdającsobiesprawęztego,żeprawdopodobnienigdynieuzyskasiępełnegopotwierdzenialubzaprzeczeniastawianejtezyizachowu-jącwpamięciopinięP.Wieczorkiewicza,żehistoryk tajnych służb ma zwykle do czynie-nia z materiałem cząstkowym i poszlakowym114.

Abstrakt

Artykułjestpróbąwyjaśnieniaużyciaprzezsowieckikontrwywiad(KROGPU)wgrzeoperacyjnejprowadzonejwramachakcjidezinformacyjnejkrypt.„Trust”osobyznanejosobiściejednemuzpolskichoficerówbędącychofiaramisowieckiejprowokacji.AutorwysuwahipotezęojakimśrodzajuzwiązkumiędzypolskimoficeremaagentemGPUużywanymwoperacjijakokontaktpolskiegowywiadu,tłumaczącybrakpoinfor-mowaniacentraliozakładanymrozpoznaniusowieckiegoagenta.Autorunikajakich-kolwiekdefinitywnychrozstrzygnięćcodocharakteruwspomnianejrelacji,poprzesta-jącnahipotetycznymzałożeniujegoprawdopodobnegoistnienia.

Słowa kluczowe:dezinformacja,graoperacyjna,GPU,wywiad,prowokacja.

Abstract

Thearticleisanattempttoexplain,whytheSovietcounterintelligence(KROGPU)usedintheoperationalgame–conductedduringthefamousdisinformationoperationknownunderacodename“Trust”–apersonknownpersonallytooneofPolishofficersbeingvictimsoftheSovietprovocation.TheauthorhypothesizesthatthereshouldbesomesortoflinkbetweenthePolishofficerandtheGPUagent,whichwouldexplainthelackoftheofficer’sreportabouttheassumedrecognitionoftheSovietprovocateur. Theauthoravoidsanydefinitiveexplanationofthatassumedlinkbeingsatisfiedwithmerelyascertainingofitshypotheticalexistence.

keywords:disinformation,operationalgame,GPU,intelligence,prowokacja.

114P.Wieczorkiewicz,Uwagi o działalności agentury sowieckiej…,s.105.

hipoteza tłumacząca sposób zainicjowania przez gpu gry ... · 62 przeglĄd bezpieczeŃstwa...

Documents