vkys[k %fgUnh esa nsonkl dh ijaijk vkSj fQYe

^izsejksx*

¼vknj.kh; uankth dks J)katfy Lo:Ik % tks vius vd`f=e vfHku; vkSj cstksM+ laokn vnk;xh ds }kjk bl fQYe esa NksVh

ek¡ ds :Ik esa L=h vkSj nfyr i{k/kjrk dk vkbdkWu cu mHkjrh gSaa½

&ftrsUnz folkfj;k

jhfrdkyhu dfo ?kukuan us vius ,d Nan esa izse ds nqyZHk vkSj nq:g ekxZ ds ckjs esa ,d LFkku ij dgk gS fd bl laLkkj esa igys rks lPps izseh nqYkZHk gSaA og tgk¡ gksrs gSa ogk¡ vius feyu ls izse dh xa/k vo”; fc[ksjrs gSaA fdUrq fo/kkrk buds izfr cM+k Øwj gS ftlls mudk lq[k ns[kk ugha tkrk vkSj og lekt ds lkFk fiy iM+rk gS mudk fo;ksx djkus---A* bl laca/k esa Hkkjr gh ugha fo”o dh vf/kdka”k izsexkFkk,¡ ?kukuan }kjk nksgjk, x, mDr okD; dh gh iSjoha djrh fn[kkbZ nsrh gSa] ftlesa izse djus okys nks euq’;ksa dks mudh tkfr] /keZ] Hkk’kk] lEiznk;] fyax] ifjos”k bR;kfn dh foijhrrk ds pyrs] vkil esa feyus ls jksdk tkrk fn[kk;k x;k gSA lekt }kjk fu;fer otZuk,¡ vkSj izfrca/k Hkax djus ls mu ij izk.kkard geys gq, vkSj vkf[kj”k% izsfe;ksa dh os yhykLFkyh mudh lekf/k;ksa esa rCnhy jghaA

Hkkjrh; miU;kl lkfgR; esa “kjrpanz d`r ^nsonkl* Hkkjrh; ifjos”k esa izse ds nq[kkar dk yhtsaM gSA 1917 esa izdkf”kr ;g miU;kl Hkkjr gh ugha vfirq fo”o dh yxHkx lHkh Hkk’kkvksa esa vuqfnr gksdj [;kfr izkIr dj pqdk gSA ;ksjksi esa tgk¡ bl miU;kl dk LFkku Hkkjrh; ifjos”k ds ^jksfe;ks twfy;V* vkSj ^vUUkk dsjsfuuk* dk gS] rks ogha Lo;a vius ns”k esa bldh x.kuk ^ySyk&etuw¡*] ^“khjha&Qfj;kn*] ^ghj&jk¡>k*] ^lksguh&efgoky vkSj ^yksfjd&pank* tSlh egku nq[kkar izsexkFkkvksa ds lkFk gksrh gSA vkSj ;g vk”p;Z ugha fd fganh flusek ds izkjaHk ds Bhd pkj lky ckn izdkf”kr bl miU;kl ij vc rd Hkkjrh; Hkk’kkvksa esa chl&,d fQYesa cukbZ tk pqdh gSa] ftuesa izFkes”kpanz c#vk&1935] foey jk;&1955] vkSj lat; yhyk Hkalkyh&2002 dk uke izeq[krk ls fy;k tkrk gSA nsonkl dh dgkuh

1

mUUkhloha lnh ds iqutkZxj.k dky ds caxky dh dgkuh gSA bl caxky esa ,d vksj tgk¡ rst+h ls cnyrk gqvk dydŸks tSlk dLck gS] ogha nwljh vkSj vius iru”khy lkearh ewY;ksa vkSj laLdkjksa esa tdM+k xzke&lekt gS] tks mifuos”koknh vaxzst “kkldksa dh tehankjh O;oLFkk ls fuxfer vkSj fu;fer gksus dks gh viuh fu;fr ekurk gSA

dgkuh ds dsanz esa gS ,d caxkyh czkã.k ;qok nsonkl eq[kthZ] mldh izs;lh ikjks vkSj dydŸks ¼dksydkrk½ dh os”;k panzeq[kh( ftlesa nsonkl vius firk vkSj ifjokj ds vfHktkR; o vfM+;y laLdkjksa ds pyrs ikjks ls fookg djus esa vlQy ^panzeq[kh* ds dksBs rd tk igq¡prk gSA fdUrq dksBs dh jaxhuh] panzeq[kh dk eknd lkSUn;Z vkSj “kjkc dh engksf”k;k¡ Hkh varr% mls viuh izsfedk ^ikjks* dh Le`fr;ksa ls mckj ugha ikrh vkSj vkf[kjdkj reke HkVdkoksa vkSj chekfj;ksa ds mijkar “kjkc esa Mwck nsonkl] ,d jkr ikjks dh pkS[kV ij tkdj ne rksM+ nsrk gSA--- rc fdlh ijaijkoknh e/;oxhZ; ckaXyk Hknzyksd ds fy, fdlh czkã.k uk;d dk os”;k ds dksBs ij tkdj “kjkc esa Mwc tkuk vk”p;Z ugha] fonzksg dk izrhd FkkA “kjrckcw us vius bl pfj= ds fy, Ik;kZIr fuank >syhA ^ifj.khrk*] ^Lokeh* tSlh Hknzyksd esa vfrfiz; jpukvksa ds ltZd dks ^nsonkl* ds cgkus caxkyh ;qodksa dks Hkz’V djus okyk dgk x;k] fdUrq viuh laiw.kZrk esa izse] R;kx] d#.kk] LokfHkeku] vijk/kcks/k] Ik”pkrki tSls mnkŸk ekuoh; ewY; vius esa lekfgr j[ks gksus ds dkj.k d`fr vius ifjos”k ls fudydj ckn esa gj txg ljkgh xbZ vkSj ;gh dkj.k jgk fd fganh flusek ij ^nsonkl* miU;kl ij Lora= :Ik ls cuus okyh fQYeksa dh ,d yECkh vkSj foLr`r Ük`a[kyk gSA

nsonkl ij Lora= :Ik ls cuus okyh fQYeksa ds lekuakrj] fgUnh ,d yECkh ijaijk ^nsonkl* ls izHkko xzg.k dh Hkh jgh gS] ftlus egku vfHkusrk fnyhi dqekj dks ^VsªtM+h fdax* vkSj vnkdkjk ehuk dqekjh dks ^VsªtM+h Dohu* cuk;kA viuh izkjafHkd gj nwljh fQYUe esa v/kwjk fey] fQYe ds var esa ejdj n”kdksZa dh lgkuqHkwfr cVksjus okys vferkHk cPPku ^egkuk;d* cu tkrs gSaA ---vfHkusrk&funsZ”kd xq:nŸk dk O;fDRkRo rks yxrk gS fd nsonkl dh feV~Vh ls gh cuk gqvk Fkk] ftudh dkyt;h fQYe ^I;klk* vkSj ^dkxt+ ds Qwy* ij “kjr ckcw ds bl miU;kl dk izHkko iw.kZ :is.k ns[kk Hkh tk ldrk gSA fdUrq bl lc ij lekukarj flusek dh n`f’V ls ns[kk tk, rks xq:nŸk dk flusek caxkyh Hknz lekt dk jksekafVd nq[kkar vk[;ku gSA ogk¡ Hkw[k] xjhch]

2

chekjh] :f<+;k¡] dqfRlr ijaijk,¡] vukpkj vkSj cso”kh fn[kk, rks x, gS] fdUrq uk;d dk t+ehuh la?k’kZ xk;c gSA bu fQYeksa esa uk;dksa dk ;k rks nqfu;k ls eksg Hkax gqvk fn[kkbZ iM+rk gS&^;s nqfu;k¡ vxj fey Hkh tk, rks D;k gS\* ;k og cngky ns”k vkSj lekt esa ifjorZu ds fy, vdeZ.; vkSj Hk`’V gks pqds “kkld oxZ dk eq¡g tksg jgk gksrk gS&^ftUgsa ukt+ gS fgan ij oks dgk¡ gSa\* ;gh fLFkfr 2009 esa ^nsonkl* dh iSjksMh cudj vkbZ vuqjkx d”;Ik funsZf”kr fQYe ^nso&Mh* dh gSA

thou esa fUkLokFkZ izse] R;kx vkSj cfynku dk mPp ekuoh; vkn”kZ lnh ds egku “kkSeSu ^jkt diwj* ds ;gk¡ Hkh mifLFkr gSA muds uk;d&ukf;dk esa ckaXyk ik=ksa tSlh Hknz dqyhurk Hkys u gks] fdUrq vks<+h gqbZ “kgknr] n;uh;rk vkSj iyk;u drbZa ugha gSA os izse djrs gq, Hkh la?k’kZjr gSa rFkk lŸkk vkSj lekt dks cnyus dk eu esa t+T+ck Hkh j[krs gSaA jktdiwj ds fQYeksa dk dFkkud vkSj ik= ges”kk lekt ds ;FkkFkZ ds chp ls vk;s gSa] fcYdqy lkekU;A muds ik= vfrekuo ;k vfrekuoh; ugha gSaA u gh muesa vizR;kf”kr ikS#’k ;k vdYiuh; cy gSA ogk¡ ,d vkSlr Hkkjrh; dh dFkk gSA mlds thou ds lq[k&nq[k] vHkko ,oa la?k’kZ gSaA va/kfo”okl ,oa :f<+;ksa ds f[kykQ tax gS] ysfdu ;g lc dqN cgqr LokHkkfod vkSj ;FkkFkZ ds /kjkry ij gSA lekftdrk ls iwjh rjg ycjst gksdj ?kVrk gSA tgk¡ d`f=erk ;k vfr”;ksfDr ds fy, dksbZ txg ugha gSA blhfy, muds ;gk¡ ^lhrk fuokZlu*] ^xaxk vorj.k*] ^ljLorh vn`”;* dk feFk ^vkokjk*] ^jke rsjh xaxk eSyh* vkSj ^laxe* esa nSoh; :Ik esa ugha] ekuoh; :Ik esa mifLFkr gqvk gSA

vkSj ;gh dkj.k jgk fd izse dk Hkkjrh; vkn”kZ ^nsonkl* jktdiwj dh n`f’V esa vkrk rks gS] fdUrq Hkkoqd] vJqfoxfyr] fiz;k fojg esa “kjkc ds u”ks esa Mwck ej.k dk oj.k djrs izseh ds :Ik esa ugha( LkPps izse dh jkg esa ck/kd curh tM+ ijaijkvksa vkSj :f<+;ksa ds fo#) vius izse dks izkIr djrs deZB ;qok ds :Ik esaA ---vkSj ;gh dkj.k jgk fd jktdiwj dh cgqiz”kaflr fQYEk ^izsejksx* esa ^nsonkl* ls feyrk tqyrk uk;d dk uke ^nso/kj*@^nsonkl* dh Hkk¡fr ^euksjek* ds fookgksijkar nso/kj dk i<+kbZ djus iqu% “kgj ykSV tkuk@i<+kbZ esa eu u yxus ij nsonkl ds panzeq[kh ds dksBs ij tkus ds leku viuh eq¡g cksyh cgu jk/kk ds ikl tkuk vkSj ikfjokfjd fojks/k ds pyrs ^ikjks* dh Hkk¡fr jek dk jkr ds va/ksjs nso/kj ds ikl tkus ds vfrfjDRk] ckdh dk lc jktdiwj dk viuk ekSfyd gSA

3

if”peh mŸkj izns”k ¼fQYe ds vfUre n`”; es nso/kj ij geyk djus c<+ jgs ?kqM+lokjksa ds lkFk jkLrs esa iM+s ehy ds iRFkj ij&^fctukSj 50* ehy fy[kk fn[kkbZ iM+rk gS½ dk t+ehnkjksa vkSj [kki iapk;rksa okyk bykdkA lo.kZ ;qodksa }kjk nfyr&fiNM+h ;qofr;ksa dk nSfgd “kks’k.k@muls NsM+[kkuh ;k j[kSy cuus ij et+cwj djuk@Hk;Hkhr NksVh tkfr ds ekrk&firk }kjk de mez esa yM+fd;ksa ds fookg@lo.kZ ;qok fo/kokvksa dks :f<+;ksa vkSj deZdk.Mksa ds ek/;e ls thrs th ekjuk@ifjtuksa }kjk mudk ?kj esa gh cykRdkj@izse ;k iqufoZokg ds iz;kl esa [kkQ+ iapk;rksa ds rkfyckuh Q+jeku ds rgr] ;qod&;ofr;ksa dks ljsvke xk¡o ds pkSd ij [kaHks ls ck¡/kdj ftank tykus bR;kfn ds n`”;] fQYe ^izsejksx* esa vius lEiw.kZ ;FkkFkZ ds lkFk mifLFkr gSaA

;ksa rks ;g fQYe ,d fu”pNy] Hkksyh&Hkkyh] lh/kh&lknh lkaerh ifjokj dh yM+dh ^euksjkek* mQZ ^jek* ¼in~feuh dksYgkiqjs½ dh dgkuh gS] tks fd”kksjo; dks yka?krh ;kSou ds }kj ij nLrd ns jgh gSA cpiuk vHkh Hkh “ks’k gSA ykM+&nqykj vkSj lEiUUkrk ds pyrs ftlus LoIu esa dksbZ vHkko ;gk¡ rd t+ehu ij uaxs ik¡o rd ugha /kjsA mls xk¡o ds iqtkjh dk Hkk¡tk vkSj Ldwyh fe= ^nso/kj* ¼_’kh diwj½ eu gh eu izse djrk gSA nso/kj izse dks fookg esa ijf.kr djus dh lksp euksjek rkÅ cM+s jktk lkgc ¼”kEeh diwj½ ls vius C;kg dh ckr djus gosyh tkrk gS] fdUrq ogk¡ tkdj mls irk yxrk gS fd euksjek ns[kus ,d cgqr cM+s t+ehnkj ds yM+ds d¡qoj ujsUnz ¼fotsUnz ?kkVxs½ ns[kus vk;s gq, gaSA jek ls C;kg dh [okfg”k nso/kj ds eu esa gh nQ+u gksdj jg tkrh gSA euksjek dh fonk ds lkFk ^nso/kj* iqu% viuh i<+kbZ iwjh djus “kgj pyk vkrk gSA

Ikj fu;fr dk Øwj izgkj fd “kknh ds pkj fnu ckn gh euksjek fo/kok gks tkrh gSA ml ij euksjek ij nq%[kksa dk igkM+ VwV iM+rk gSA fo/kok ds”kdrZu dk fojks/k djrh jek dh tsBkuh jktjkuh ¼ruwtk½ jek dks vius lkFk llqjky ys tkrh gSA fdUrq fcuk ifr ds vjf{kr ^euksjek* dk ?kj esa tsB ¼jtkeqjkn½ }kjk cykRdkj gksrk gSA Bkdqjksa ds bl cg”kh ius ls rax vkdj cso”k tsBkuh ukSdj ds lkFk] jek dks iqu% ?kj Hkst nsrh gSA ijUrq ,d fo/kok L=h ds fy, mldk ek;dk Hkh ln; ugha jgrk vkSj ?kj Hkh ,d fganw fo/kok ij yknh tkus okyh oks lkjh v”kDRkrk,¡ euksjek ij ykn nsrk gS] tks mls thrs th ekjus esa iw.kZ l{ke gSaA

4

b/kj euksjek ds izse esa vlQy nso/kj dk “kgj esa i<+kbZ esa eu ugha yxrk] blfy, og viuh eq¡g cksyh cgu de fe= iqtkjh dh yM+dh jk/kk ds llqjky tkrk gSA fQYEk ^izsejksx* ds bl n`”; dh rqyuk ^nsonkl* miU;kl ds ml va”k ls dh tk ldrh gS] ftlesa ikjks ds izse esa vlQYk nsonkl] i<+kbZ esa eu u yxus ij pqUUkh ckcw ds lkFk x+e xyr djus panzeq[kh ds dksBs ij tkrk gSA ;g jktdiwj tSls dq”ky funsZ”kd] Jherh dkeuk panzk] ftrsUnz tSu tSls mRd`’V dFkk&iVdFkk ys[kdksa dh lEEkfyr le>&cw> vkSj mŸkj Hkkjr ds fuEu&e/;e ds la?k’kZ”khy ;qodksa dk viuk lkewfgd lR; ftlds vuqlkj muds thou esa u rks bruk iSlk gksrk gS fd i<kbZ ds nkSjku flxjsV&”kjkc dk lsou dj ldrs gSa vkSj u gh fdlh ^panzeq[kh* ds dksBs ij tkus dh mruh d+wor fd vius cki&nkns dh dekbZ oS|&voS| laifŸk dks ikuh dh rjg cgk ldsa! Lusg ds uke ij ^jk/kk*¼flEEkh diwj½ dh rjg nwj ;k ikl dh dksbZ fj”rsnkj gh gksrh gS tks mUgsa FkksM+k cgqr lqu&le> ikrh gS!! jk/kk dks /;ku esa j[kdj ;fn fQYe esa feFkdh; izrhdksa dh [kkst+&[kcj yh tk, rks ;g fQYe ^nso/kj* vFkkZRk fo’.kq ;k d`’.k] jek ;kfu Yk{eh vkSj jk/kk ;kfu d`’.kfiz;k jk/kk ds BsB mŸkj Hkkjrh; izse f=dksf.k; :id ds :Ik esa mifLFkr gS&dgrs gSa jk/kk Hkh d`’.k dh nwj dh eesjh cgu Fkha!!!

[kSj] jk/kk ds ikl igq¡pdj nso/kj dks irk yxrk gS fd fookg ds dqN fnu mijkar gh mldh ^euksjek* fo/kok gks pqdh gS] mldk thou cM+s ladV esa gSA--- fiz;k nq[k nzfor nso/kj ^euksjek* dh [k+kfrj viuh i<+kbZ chp esa jksd xk¡o ykSV vkrkA xk¡o esa nso/kj euksjek ds psgjs ls xk;c eqLdku ykus vkSj thou iFk esa fcNs dk¡Vs cqgkjus dk iz;kl djrk gSA ---,d fo/kok ds izfr nso/kj dh ;g mnkjrk dV~Vj lekt lgu ugha dj ikrkA ifj.kke Lo:Ik jek vkSj nso/kj ij m¡xfy;k¡ mBus yxrh gSaA Økafrdkjh nso/kj lekt ds lkeus vkdj euksjek ls C;kg djus dk ladYi ysrk gSA nso/kj ds bl ladYi ds f[k+ykQ+ tM+ lekt gh ugha Lo;a euksjek dk ,s;k”k HkkbZ vkSj og firk Hkh [kM+s gSa] ftuds viuh ifRu;ksa ds jgrs xk¡o dh ,d nfyr&fiNM+h ;qofr Nfe;k ¼fcUnw½ ls voS| laca/k gSaA ---jktdiwj ;gk¡ viuh iSuh n`f’V ls ;g fn[kkus ls ugha pwds fd ,d iRuh ds gksrs gq, Hkh lo.kZa firk viuh dkeqdrk dh iwfrZ j[kSy j[kdj dj ldrk gS] HkkbZ rkykc okyh dksBh ij xk¡o dh cso”k yM+fd;ksa dk “khyHkax djus esa vkuan ikrk gS fdUrq mldh ;qok fo/kok yM+dh ftldk vius fo/kok gksus esa dksbZ gkFk ugha] mls u vPNk

5

[kkus&ihus dh lqfo/kk gS u vPNk vks<+us&iguus dh&dke fiiklk “kkar djuk rks nwj dh ckr jgh---A

nsonkl chaloh lnh ds mŸkjk)Z 1917 esa fy[kk miU;kl gS vkSj ^izsejksx* chloha “krkCnh ds iwokZ)Z 1982 esa cuh fQYEkA ^nsonkl* esa ikjks ds ;gk¡ vuesy fookg ukf;dk }kjk lgt Lohdk;Z gS rks ^izsejksx* esa Hkh ^euksjek* ds ;gk¡ Hkh oS/kO; dk Lohdk;Z lgtrk ds lkFk gksrk gSA ;)fi ^izsejksx* vuesy fookg dk Lohdkj Hkh gS fdUrq eq[; ukf;dk ds lkFk u gksdj ukf;dk dh l[kh vkSj iqtkjh ¼vkseizdk”k½ dh yM+dh ^jk/kk* ds :Ik esa] tks vius ls nqxuh mez ds fo/kqj ¼jktsUnzukFk½ dk fj”rk blfy, Lohdkj djrh gS] D;ksafd xk¡o ds Bkdqj dk yM+dk ¼euksjek dk HkkbZ½ ml ij cqjh uh;r j[krk mls rkykc okyh dksBh ij vdsys cqykus dk iz;kl djrk gS&feFkdksa esa Hkh bl rjg ds uanykyksa }kjk iu?kV ij jk/kkvksa ds NsM+us ds izlax ekStwn gSa!!!&^^t+oku csVh ds ek¡&cki dks ;g fpark D;ksa lrk;s tk jgh gS ;g eSa vkt le>h gw¡] eq>s ;g fj’rk eatwj gSA** fQYe ^izsejksx* esa ^jk/kk* dk ;g dFku ncaxksa ds lk;s esa thrs xk¡o ds ml gj nfyr&fiNM+s fu/kZu ifjokj dh lkoZHkkSfed =klnh cudj mHkjk gS] tgk¡ Bkdqjksa ds fcxMS+y yM+dksa ds Hk; ls fucZy&fu/kZu ifjokj dh yM+fd;ksa dks tgk¡&rgk¡ C;kg fn;k tkrk gSA bl izlax ds lanHkZ esa dgkuh fy[krs gq, “kk;n fQYe dh ewy dFkk ysf[kdk dkeuk panzk ds tsgu esa izsepan dh dkyt;h dgkuh ^?kklokyh* fta+nk jgh fd ftlesa nfyr ^eqfy;k* jk/kk dks NsM+us okys Bkdqj ds yM+ds ds leku gh ,d Bkdqj ;qod ls tokc ryc gksrh gS&^^fQj Hkh vxj esjk vkneh rqEgkjh vkSjr ls blh rjg ckrs djrk] rks rqEgsa dSlk yxrk\** ^izsejksx* bl rjg dk izfriz”u ^jk/kk*] euksjek ds HkkbZ NksVs Bkdqj ls djrh gS&^^;gh ckr dksbZ rqEgkjh euksjek ls dgs rks---\** vkn”kZoknh Ikzsepan ds ;gk¡ ;g loky vuqŸkfjr gS] fdUrq jktdiwj ds ;gk¡ mldk uaxk [kqyklk&^^euksjek Bkdqjksa dh csVh gS mlls dksbZ ;g ckr dgus dh fgEEkr gh ugha djsxk\** blls ;g Hkh fl) gksrk gS fd ,d gh tkfr ^L=h* gksus ij Hkh L=h ds jf{kr&vjf{kr cus jgus ds vyx&vyx iSekus gSaA

nfyr&fiNM+s ls Lej.k vk;k fd ;g fQYEk ^nsonkl* miU;kl dh Hkk¡fr vehj vkSj fu/kZu ltkfr; ifjokjksa esa iuih nq[kn izse dgkuh dk izlknkar laLdj.k ek= ugha gSA ;g fQYe lo.kZ lekt esa gksrh ;qok fo/kokvksa dh nqnZ”kk@muds iquZfookg vkSj ns”k

6

esa lM+ka/k ekjrs tkfrokn ds f[k+ykQ+ vUrtkZrh; fookg dk i{k ysrh ,d cstksM+ fQYEk gSA ;)fi ;g lp gS fd ,d lkFk brus lkjs Økafrdkjh fo’k; mBkrs jktdiwj nfyr&i{k ysrs FkksM+s d+et+ksj fn[kkbZ fn, gSaA ;fn os pkgrs rks ^nso/kj* dks lh/ks&lh/ks nfyr ;qod fn[kk ldrs Fks] fdUrq viuh O;kolkf;d et+cwfj;ksa vkSj rRdkyhu lo.kZ lekt ls lh/kk cSj eksy u ysus ds dkj.k jktdiwj us ^nso/kj* ¼_f’k diwj½ ds pfj= ds lkFk cM+h prqjkbZ [ksyh gSA ---dgus dks rks n”kZdksa esa mUgksaus ^nso/kj* dks iqtkjh ds Hkk¡tk gksus dk Hkze cuk, j[kk gS] fdUrq ;FkkFkZ esa og ,d vukFk vkSj cslgkjk nfyr ;qod gS] ftldk ikyu iks’k.k xk¡o ds iq=ghu iqtkjh ¼vkseizdk”k½ ds ?kj gqvk gSA ;g rF; dgkuh ls brj yxk, x, ml Q+t+hZ d;kl dh rjg drbZa ugha gS] ftlds vuqlkj gekjs ,d Louke/kU; nfyr vkykspd us&izsepan dh ^d+Q+u* dgkuh dh ukf;dk ^cqf/k;k* ds izlo ihM+k ls NViVkdj ej tkus ds laca/k esa fl) fd;k gS fd cqf/k;k dks mlds ifr vkSj llqj ?khlw&ek/ko mipkj gsrq blfy, ugha ys tkrs] D;ksafd cqf/k;k ds isV esa iy jgk xHkZ mudk viuk va”k u gksdj xk¡o ds Bkdqj dk Fkk---A* fdUrq ^izsejksx* esa nso/kj ds nfyr gksus ds izek.k rks ckn ds n`”;ksa esa vkus okys laoknksa esa lgt gh izkIr gks tkrk gS %

&^^eSa ,d xjhc iqtkjh dh yM+dh gw¡] Hkys gh rqe Hkwy x, gks fd rqe Hkh mlh iqtkjh ds ?kj iys ,d cslgkjk vkSj vukFk yM+ds gks\** ¼jk/kk½

&^^vkt NksVs yksxksa ds eq¡g yxuk iM+k bl dec[r ds pDdj esa---\** ¼NksVs jktk Bkdqj½

&^^gk¡] NksVs yksx rqEgkjs eq¡g dSls yx ldrs gSa\--- NksVs vkSj uhph tkfr dk Nqvk ikuh rd ugha ihrs\ exj mudh vkSjrsa py tkrh gSa] gefcLrj gks ldrh gSa rqEgkjs lkFk---\** ¼NksVh ek¡½

&^^D;ksafd og det+ksj gS] xjhc gS] NksVk gS\ D;ksafd mlus vkidh Qwy lh csVh dh cq>h gqbZ ft+anxh esa fQj ls jks”kuh Mkyus dh dksf”k”k dh gS---exj eSa iwNrh gw¡ vkius mldk D;k dj fy;k ftlus vkidh eklwe csVh dh bT+T+kr ywV yh---\**¼NksVh ek¡½

&^^gjket+knh rwus bl uhp vkSj NksVh tkfr ds vukFk yM+ds ls ukrk tksM+dj gekjs eq¡g ij Fkwdk gS] lcls igys ge rq>dks ekjsaxs---\** ¼NksVs jktk Bkdqj½ ---vkSj var esa Lo;a ^nso/kj* dk ;g dFku&^^fdrus xk¡o vkSj cfLr;ksa dks cnyksxh ekeh] txg cnyus ls ;s lM+s&xys fu;e ugha cny tkrs] tkr&ik¡r]

7

Å¡p&uhp ds Hksn feV ugha tkrs] fdlh dks rks ;s yM+kbZ yM+uh iM+sxh ekeh\**

;g laokn lgt gh fl) dj nsrs gSa fd nso/kj iqtkjh dk Hkk¡tk u gksdj vukFk&cslgkjk nfyr ;qod gS] ftldk ikyu&iks’k.k iqtkjh ds ?kj Bhd mlh izdkj gqvk gS tSls fQYe ^lqtkrk* esa vukFk&cslgkjk nfyr ;qorh ^lqtkrk* dk gksrk fn[kk;k x;k gSA nwljs nso/kj ;fn iqtkjh dk okLrfod Hkk¡tk vkSj iafMr gksrk rks czkã.k ds ,d ls vLlh lky dh mez rd ds O;fDr ds iSj Nwus vkSj mUgsa viuk dqyiwT; ekuus okys mŸkj Hkkjrh; /keZHkh: Bkdqj] nwj ls rks D;k ikl ls Hkh nso/kj vius iSj u Nqvkrs] u gh mlls bl rjg ds vi”kCn cksyus dh fgEEkr djrsA

---[kSj] blls Li’V gks tkrk gS fd jktdiwj ds eu esa nsonkl ds pfj= dks nfyr lanHkZ esa fn[kkus dh iwjh&iwjh e¡”kk vo”; FkhA nwljs ftl vk/kkj dks ysdj ;g fQYe cuh ml caxkyh i`’BHkwfe okys ^nsonkl* miU;kl esa Hkh eq[kthZ czkã.k ;qod ^nsonkl* vkSj csVhcspok pØorhZ czkã.k ifjokj dh yM+dh ^ikjks* ds vkil esa fookg u gks ikus dk eq[; dkj.k Hkh] mudk mitkfr esa Å¡pk&uhpk gksuk crk;k x;k gSA ---;)fi mŸkj Hkkjr ds czkã.kksa esa Hkh ^lkr dukSft;k ukS pwYgs* tSlk mitkfr; Hksn n`f’Vxkspj gksrk gS] fdUrq nsonkl dk jhesd cukrs jktdiwj mls mŸkj Hkkjr ds tkfr; lejkax.k esa lfn;ksa ls iÌfyr& nfyr] L=h vkSj muds “kks’kd lo.kksZa esa O;kIr vkilh HksnHkko ds chp Qfyr gksus okyh ,d Økafrdkjh izsedFkk cukuk pkgrs FksA ;g ,d cM+s lkgl dk dk;Z Fkk blfy, jktdiwj dks e/;ekxZ viukuk iM+kA os Åijh rkSj ij rks ^izsejksx* dks iqtkjh ¼czkã.k½ ;qod vkSj fo/kok Bkdqj ;qofr ds izse] la?k’kZ vkSj fookg dh dFkk gksus dk Hkze jprs gSa] fdUrq dgkuh ds Hkhrj laoknksa esa lkQ rkSj ij Li’V dj nsrs gSa fd ;g fQYe ;ksx vkSj fu;ksx esa lgvfLRkRo cukdj pyus okys {kf=; vkSj czkã.kksa ds esy dh dFkk u gksdj( lfn;ksa ls NksVs] uhp vkSj vLi`”; dgs tkus okys nfyr ;qod vkSj Bkdqj ;qorh ds izse] la?k’kZ vkSj fookg rd igq¡pus okyh ,d lQYk Økafrdkjh dFkk gS] ftldk lkgl u rks Ýkat+ vkfLVu ¼vNwr dU;k&1936½] panwyky ¼vNwr&1940½ vkSj uk gh foeyjkW; ¼lqtkrk&1956½ esa dj ik;sA fgEer fn[kk;h rks xhrdkj vkSj Økfrn”khZ nfyr dfo “kSysUnz dh laxr esa vk;s&egku “kkSesu jktdiwj usA

^nsonkl* miU;kl ds var esa opuc) nsonkl ikjks ds xk¡o ykSVrk rks gS] fdUrq bruk ttZj gksdj fd ikjks ds }kj rd igq¡prs&ig¡qprs mldh e`R;q gks tkrh gSA ikfjokfjd ca/ku vkSj

8

lkekftd otZukvksa ds pyrs ikjks] nsonkl dh yk”k rd ugha ns[k ikrhA Mkse ikl ds iks[kj esa nsok dh yk'k phy&dkSvks dks [kkus ds fy, NksM+ vkrs gSa&,d ykokfj”k ekSrA fQYEk ^izsejksx dk uk;d ^nso/kj* Hkh euksjek ds fo/kok gksus dh [kcj ikrs viuh i<+kbZ chp esa NksM+ xk¡o ykSV vkrk gSA ---;gk¡ u dksbZ oknk gS u bd+jkj u dksbZ cM+cksykiuA cl izse dh ,d eghu Mksj ,d lw{e rkxk] ftl ij pyrs gq, muesa ls fdlh ,d us dHkh nksgjk;k Fkk&^^lHkh balku ,d tSls gh rks gksrs gSa&ogh nks gkFk] nks ik¡o] vk¡[ksa] dku] psgjk] lcds ,d tSls gh rks gksrs gSa] fQj D;w¡ ,d flQ+Z ,d ,slk gksrk gS tks bruk I;kjk yxus yxrk gS fd vxj mlds fy, tku Hkh nsuh iM+s rks g¡lrs&g¡lrs nh tk lds \**

D;k ;g g¡lrs&g¡lrs tku yqVkuk mu ifjfLFkfr;ksa esa laHko Fkk] tgk¡ yqVus okyk Lo;a gks'k esa gh u jgs\ “kjkc esa vkdaB Mwck urZfd;ksa ds dksBs ij csgks'k iM+k tkuysck chekfj;ksa ls tw> jgk gks\ mŸkj ds d`’.k jk/kk ls izse vkSj fo;ksx ikdj Hkh deZB ¼deZ;ksxh½ vkSj fuO;Zluh cus jgrs gSaA laHko gS d`’.k&pfj= dk ;gh xw<+ izHkko jktdiwj jktdiwj ij jgk fd mudh iwoZ vkSj ckn dh vU; fQYEkksa ds uk;d “kjkc vkSj flxjsV ihrs] rok;Q+ksa ds dksBs ij tkrs u fn[k]s fdUrq izsejksx dk uk;d ^nso/kj* bu yrksa ls lkQ+ oafpr cuk jgrk gSk! cgqr laHko gS jktdiwj HkfDrdkyhu larksa vkSj vk/kqfud vk;Zlekth vkSj dqN gnrd dE;qfuLV lq/kkjdksa vkSj Økafrlwjksa ds eu esa ifjorZu dh jkg esa izse vkSj L=h dks ck/kk Lo:Ik ns[ks tkus dk feFk dks rksM+uk pkgrs jgs gksa fd izse djrs gq, Hkh lekt dks cnyk tk ldrk gS\ lekt esa ;fn lcls vf/kd cnyko dh vko”;drk gS rks bl vk/kh vkcknh dks\ fdUrq flxjsV&“kjkc ls ijgst+ u j[kus okys jktdiwj Hkh le>rs Fks fd ;g lc laHko gS rks euq’; ds LoLFk] la;eh vkSj lkfRod cus jgus ij---A*

;ksa rks Qsj&cny ds lkFk miU;kl vkSj fQYe esa dbZ lekurkk,¡ gSa] fdUrq mYYks[kuh; vkSj ,d [kwclwjr lekurk fQYe ds izkjaHk esa gSA--- ftl izdkj ^nsonkl* miU;kl ds izkjaHk esa nsok ikjks ds lkFk eNyh idM+us dh calh cukus] ck¡l dkVus viuh c¡lokM+h tkrk gSA og ftl ck¡l ij p<+dj ck¡l dkVrk gS mldk fljk ikjks ds gkFk esa gSA pw¡fd ikjks dks Ldwy ds fy, nsj gks jgh gS bl tYnckth vkSj vlko/kkuho”k ikjks ls ck¡l dk og fljk tSls gh gkFk ls NwVrk gS fd nsonkl /kM+ke ls t+ehu ij vk fxj+rk gSA ukjkt+ nsonkl xqLls esa ikl iM+h lw[kh Mkyh ls ikjks dks ihVdj Hkxk nsrk gS vkSj varr% ikjks ds tkus ds ihNs iNrkrk Hkh gSA fQYe izsejksx esa fLFkfr dqN myV gS] ;gk¡ euksjek nsonkl dh Hkwfedk esa gSA ;)fi og

9

vehj lân; fdlh HksnHkko esa fo”okl ugha djrh] fdUrq nsonkl dh Hkk¡fr rqud&fet+kt+ ;g Hkh gSA ---ftl izdkj ?kj esa firk ls fiVdj ukjkt+ nsonkl ikjks dks vkeksa okyh cfx;k esa cSBk rackdw ihrk feyrk gS] Bhd mlh izdkj cM+h BdqjkbZu ds bl dFku&^^Nw gh yksxs D;k\ ns[krs ugha iwtk dh lkM+h igus gw¡---vanj dSls pys vk,\ dkSu gks rqe---ekuk vPNs diM+s igus gks bldk eryc vanj pys vkvks\ fdlus ?kqlus fn;k---A** ls vkgr nso/kj Hkh euksjek dks xk¡o dh vejkbZ esa rkykc ds fdukjs iqLrd i<+rk feyrk gSA viekfur nso/kj dk tgk¡ i<+kbZ esa eu ugha yx jgk vkSj xqLLkk ls Hkjk rkykc esa fujarj <sys Qsads tk jgk gSA miU;kl esa ikjks ftl Hkw[ks isV ?kj ls fiVdj vk, nsonkl ds fy, vk¡py esa FkksM+k lk ew<+h ck¡/kdj ykrh gS] ^izsejksx* esa euksjek nso/kj ds fy, vkyw ds ijk¡Bs lkFk fy, mifLFkr gSA

fQYEk esa ;g n`”; vius vki esa cM+k euksgj vkSj ân;gkjh gS %

ukSdj ds lkFk cX?kh ls mrjh Ekuksjek rkykc dh lhf<+;ksa ij cSBs nso/kj ds ikl vkdj twM+s esa [kksalk dksbZ Qwy igys rks mlds dku ls Nqvkrh gS] fQj nwljs >Vds nso/kj dh [kqyh esa j[k nsrh gS&^cqdekdZ] rkfd ;kn jgs dkSu lk iUUkk i<+ jgs Fks\* Øksf/kr nso/kj iqLrd lesV euksjek ls fcuk ckr fd,] rkykc dh txr ij iM+h iRFkj dh cSap ij tk cSBrk gSA euksjek fcuk ukjkt+ gq, mlds ihNs&ihNs cSap rd tk igq¡prh gSA nso/kj fQj Hkh ml ij /;ku ugha nsrk rks euksjek lkFk yk, ijk¡Bs f[kykus gsrq ykbZ IysV nso/kj dh fdrkc ij j[k nsrh gSA xqLlk;k nso/kj ml ij QV iM+rk gS&^;g Bhd gS euksjek fd rqe cM+s yksx gks] bldk ;g eryc rks ugha fd ge xjhcksa dh dksbZ bT++Tk+r ugha gksrh\* euksjek ,d ckj fQj mldh ukjkt+x+h dks ut+jvankt+ djrh gS&^gq¡· et+k ugha vk;k] gels Hkw[ks isV dHkh xqLlk ugha fd;k tkrk --- blesa fepkZ ugha d+le ls] yks [kkvks---\** fdUrq vc Hkh Øksf/kr nso/kj cSap ls tSls gh rst+h ls mBus dks gksrk gS fd ijk¡Bs lfgr IysV rst+ vkokt+ djrh] t+ehu ij tk iM+rh gS! fu”Ny vc euksjek jksus yxrh gS!! euksjek dks jksrk ns[k nso/kj Hkh fi?ky tkrk gS&^^euksjek] ,s· euksjek ---;g vPNh tcjnLrh gS] [kqn gh rax djrh gks vkSj [kqn gh jksus yxrh gks\**

&^^D;k tcjnLrh dh geus] nqfu;k¡ Hkj dh ckrsa lquk nh vkSj Åij ls jksus Hkh ugha nsrs\*

&^^eSaus D;k dgk rqels---\**

10

&^^---vkSj D;k eSaus dgk fd ge cM+s vkSj rqe NksVs gks( ge FkksM+s gh dgus x, Fks Hkxoku ls fd gesa Bkdqj ds ?kj iSnk djks] rkfd nso gesa ckrsa lquk lds] jk/kk gesa ckrsa lquk lds\** in~feuh dksYgkiqjs ij fQYek;k x;k ;g laokn laHkor% fganh flusek gh ugha] vfirq laiw.kZ fganh lkfgR; esa laosnu”khy lo.kksZa dh vksj ls fn;k x;k vius vki es ,d vuwBk oDrO; gS! tks crkrk gS fd nfyrksa }kjk lcls T;knk mUgha lo.kksZa dks vf/kd dksapk tkrk gS] tks vius lekt ds lcls laosnu”khy vkSj Hkys euq’;&dfo] ys[kd] fp=dkj] i=dkj bR;kfn gksrs gSa! tcfd t+ehuh Lrj ij okLrfod “kks’kdksa ls lh/ks fHkM+us dh fgEEkr muesa ls dksbZ ugha dj ikrk&u jek u nso/kj!!

bl lcds ckotw+n fQYe ds nks izeq[k laoknksa dk ft+Ø u fd;k tk,] rks “kk;n lc dqN v/kwjk&v/kwjk jgsA buesa igyk laokn fQYEk ds izkjaHk esa xk¡o ds nfyr ckts okys yM+ds dsnjk vkSj fo/kok ;qorh ds iqufoZokg dks ysdj vlatl esa iM+s ;qofr ds firk egrks ds le{k jhfr&fjokt+ks ds fo#) [kM+s nso/kj dk gS&^^jhfr&fjokt+ balku dh lgwfy;r ds fy, cuk;s tkrs gSa egrks dkdk] balku jhfr&fjokt+ksa ds fy, ugha\** vkSj nwljk xzg&u{k=ksa dk pDdj pykdj turk dks Bxrs iqtkjh dk fojks/k djrs nso/kj ls lQ+kbZukes ds :Ik esa iqtkjh dk ;k oDrO;&^^vQ+lksl rks ;gh gS Hkk¡ts! /keZ&deZ J)k ls dksbZ ugha djrk] lc Mj ds ekjs djrs gSa--- vxj lPPkh ckr eSa mls crk nsrk fd yky fcgkjh&lky rqEgkj cgqr cf<+;k gS@lsgr Hkh vPNh jgsxh@Q+ly Hkh “kkunkj jgsxh] rks csVs ik¡p lkS rks D;k ik¡p #i;s Hkh ugha fudkyrk tsc ls\** Li’V gS fd igyk okD; ckck lkgsc Hkhejko vkEcsMdj ds mDr okD;&^/keZ balku ds fy, gS] balku /keZ ds fy, ughaA* ls izsfjr gS rks nwljs esa ekDlZ }kjk /keZ ds laca/k esa fn, ml dkyt;h oDrO;&^/keZ lrk, gq, izkf.k;ksa dk #nu gS] funZ;h fo”o dk ân; gS] furkar v/;kReghu ifjfLFkfr;ksa dh vkRek gSaA ;g xjhcksa dh vQhe gSA^ dk gh vxyk Hkko foLrkjA bl rjg ge dg ldrs gSa fd fQYe ^izsejksx* dsoy ^nsonkl* dk jhesd gh ugha] vfirq Hkkjrh; ifjn`”; esa tkfr la?k’kZ@oxZ la?k’kZ dk fopkj Hkh vius vki esa lesVs gq, gSA fQYe ds var esa xk¡o okyksa dk lkewfgd izfrjks/k@vR;kpkjh NksVs jktk Bkdqj ohjflag mQ+Z ohjsUnz flag ¼dqyHkw’k.k[kjcank½ vkSj jktk ohjsUnz izrki flag ¼jt+keqjkn½ dk ekjk tkuk@nso/kj&euksjek dk C;kg gksuk@vkSj C;kg esa euksjek dh fo/kok ek¡ ¼uank½ dk nso/kj&euksjek dh eaxyxk¡B

11

tksM+uk\ leosr :Ik esa loZgkjk dh thr@tkfrokn dk var vkSj L=h eqfDr dk ijpe ygjkrh fn[kkbZ nsrh gSA

var esa miU;kl ls rqykukRed n`f’V j[krs ;g fo’k; ,d laiw.kZ “kks/kizca/k dh ek¡x djrk gS] fdUrq laf{kIr esa fQYe ^izsejksx* nsonkl miU;kl vkSj ml ij cuh fQYe vkSj jhesdksa ls dbZ otgksa ls loZJs’B dgh tk ldrh gSA D;ksafd bldk lans”k cgqr nenkj gSA l”kDr vkSj pqLr iVdFkk gSA laokn vnk;xh izHkkoh gSA Nk;kadu] n`”;kadu lEeksgd gSaA n`”;ksa dks ,d&nwljs ls tksM+us dk dyk&dkS”ky bl rjg gS fd mudh /kkjkokfgdrk vHkax cuh jgsA eu eksg ysus okys] df”k”k iSnk djrs xhr] mudk cstkM+ laxhr] ik=ksa dk e¡tk gqvk vd`f=e vfHku;] dFkkoLrq ds vuq:Ik ns”kdky&ifjn`”; dk vadu] rnuq:Ik os”k&foU;kl] lkt&lTtk---A ;kfu lc dh feyh&tqyh ifj.kfr ;g fd miU;kl dh Hkk¡fr gh vlsZ ckn rd fQYe ^izsejksx* fnyks&fnekx ij dCtk fd;s jgrh gSA

lEidZB&15 xkSre uxj lkB QhV jksMFkkBhiqj Xokfy;j&474011 ¼e-iz-

½ eksckbYk% 91$989337530

bZ&esy % jitendra.visariya2@yahoo.co.in

12