Het Leiden Boek

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 1

Leiden en de Leidse agglomeratie (Google Earth)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 2

Het

LEI DENboek

Cor Smit

Adviezen:Hans Blom

Rudi van Maanen

Uitgeverij Waanders

In samenwerking met Regionaal Archief Leiden

en Stedelijk Museum De Lakenhal

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 3

Kaart van het Beleg van Leiden 1574, door J.J. Bilhamer getekend in 1575, kopie uit 1717 (Regionaal Archief Leiden)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 4

Inhoud

Woord vooraf 7Inleiding 9

De voorstedelijke geschiedenis van Leiden 11Van dorp tot de grootste stad van Holland 29

Van crisis tot opstand 79De Gouden Eeuw 93

Paupers en patriotten 187Een fabrieksstad met universiteit 213

Metamorfose 359Leiden Museumstad 379

Verantwoording 381Colofon 384

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 5

De burgemeesterskamer in het Leids stadhuis, met in de nis een intarsa(houtinlegwerk) van M.C. Esscher, dat de historische ontwikkeling vanLeiden toont (Wil van de Voort, Beelding Media Producties)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 6

Woord vooraf

De belangstelling voor geschiedenis bloeit als nooit tevoren. Ook Leiden gaatniet aan die trend voorbij. Integendeel, Leiden lijkt eerder trendsettend. Dat isook wel logisch, we hebben immers een stevige historische infrastructuur, metgrote historische organisaties die veel activiteiten organiseren. Bovendien is inLeiden, een van de grootste monumentengemeenten van ons land, de geschiede-nis overal voelbaar.

Over Leiden is al heel veel geschreven, maar toch is er nog heel veel niet scherp inbeeld. Geschiedenis is net puzzelen. Voor de moderne tijd hebben we heel veelpuzzelstukjes die ook nog eens tot verschillende puzzels behoren, terwijl we voorde vroegste tijden, juist slechts over een paar puzzelstukjes spreken. Daarbij is erveel ruimte voor het opstellen van theorieën en het interpreteren van de schaarsefeiten. Dat en het feit dat iedereen geïnteresseerd is in de vraag hoe het begon,maakt de vroege tijd ook zo interessant.

Ik ben blij dat Uitgeverij Waanders, in samenwerking met het Regionaal ArchiefLeiden en het Stedelijk Museum De Lakenhal, met Het Leiden Boek een boekuitbrengt die de lezer terugvoert naar de vroegste geschiedenis van Leiden. De in-breng van de inofficiële stadshistoricus Cor Smit staat borg voor kwaliteit. Ik benervan overtuigd dat het heel veel lezers zeer veel plezier zal doen.

Henri Lenferink,

Burgemeester van Leiden

7

100345_p001_384 06-10-2010 13:06 Pagina 7

Gezicht op de Nieuwe Rijn vanaf de stadhuistoren (Wil van der Voort, Beelding Media Producties)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 8

Inleiding

Leiden is een stad met een bijzonder rijke geschiedenis. De Sleutelstad was rond1500 de grootste stad van Holland en in de Gouden Eeuw het belangrijkste cen-trum van textielnijverheid in Europa, wellicht zelfs ter wereld. Het is de stad waarRembrandt het licht zag, net als zo veel andere meesters. Een stad met een univer-siteit die zowel in de 17e als in de 20e eeuw internationale roem oogstte.

Die geschiedenis is ook nog eens bijzonder zichtbaar. Leiden is de vierde mo-numentenstad van Nederland, maar nergens anders is de ‘monumentendichtheid’zo hoog. De structuur van de historische (binnen)stad is nog vrijwel geheel intact,inclusief een complete singelring. Overal zijn historische sporen te vinden, van deprehistorie tot de moderne tijd. In zekere zin is Leiden zelf een geschiedenisboek.Tegelijkertijd is het een levende stad vol eigentijdse activiteiten.

In dit Leiden Boek vertellen wij de geschiedenis van de stad aan de hand van wat iedereen nog steeds kan zien: op straat, of in een van de vele musea die Leiden(Museumstad!) telt. Hedendaagse foto’s worden daarbij afgewisseld met oudeprenten en historische foto’s. Dit boek is echter geen monumentengids. Het wilvertellen over alle facetten van de Leidse geschiedenis: hoe mensen werkten en(over)leefden, over cultuur, bestuur en politiek, godsdienst, wetenschap en nogveel meer. Over de grote gebeurtenissen en over het dagelijks leven.

Dat gebeurt zoals bekend is van deze reeks: een plaatje met een praatje. De tek-sten zijn kort en de informatie kan dan ook nooit volledig zijn. Daarvoor is de(Leidse) geschiedenis te rijk. Toch zal ook menig Leidenaar er dingen in vinden diehem of haar zullen verrassen. Leiden is niet voor niets een Stad van Ontdekkingen!

Inhoudelijk uitgangspunt is de Historische Canon van Leiden. Daarnaast biedtdit Leiden Boek veel extra’s. De Canon en dit Leiden Boek vullen elkaar in zekerezin aan, maar beiden zijn los van elkaar te lezen.Al met al hopen wij dat door dit boek mensen een beeld krijgen van de fascineren-de geschiedenis van Leiden en de Sleutelstad met andere ogen zullen bekijken.

Cor Smit

9

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 9

Paardenskelet opgegraven bij eeninheemse nederzetting uit de Romeinsetijd op het Pomonaterrein (HielcoKuipers).

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 10

De voorstedelijke geschiedenis van Leiden

2000 v.Chr.–1200 n. Chr.

De stad Leiden was een betrekkelijke nieuwkomer in Rijnland: anderesteden en dorpen bestonden al veel eerder. Toch woonden er al vroeg

mensen. De oudste sporen zijn van landbouwers uit de Steentijd (ong. 2000v. Chr.). In de Stevenshof zijn veel vondsten uit de IJzertijd gedaan (vanaf500 v. Chr.). De Romeinen hadden op huidig Leids grondgebied een castel-lum, Matilo.

Dat zijn echter geen directe voorgangers van de stad Leiden. De eersteverwijzing naar wat misschien een voorloper van Leiden is, dateert uit 860,wanneer de goederenlijst van de Maartenskerk in Utrecht Leithon noemt.Rond die tijd werd ook een heuvel opgeworpen op het Waardeiland, de la-tere Burcht van Leiden. Maar Rijnsburg en Kerkwerve (Oegstgeest) warennog de belangrijkste plaatsen in de streek.

Rond die tijd verschenen ook de eerste graven van Holland op het toneel.De Rijnstreek was een van de kerngebieden van het nieuwe graafschap. De-ze nieuwbakken graven streden echter voortdurend om de macht over ditgebied met de landsheer, de Duitse keizer, en zijn voornaamste vazal, de bis-schop van Utrecht. Tijdens deze strijd – die rond 1125 definitief in het voor-deel van de graaf van Holland beslecht werd – verschoof het centrum van destreek naar de Burcht.

Vervolgens ontstond tegenover de Burcht een nieuw (markt?)plaatsje opde zuidoever van de Rijn. Gelegen aan een knooppunt van waterwegen lagde nieuwe nederzetting gunstiger dan de oude centra. De graven van Hol-land hadden daar ook een hoeve, waar zij vaak verbleven en hof hielden.Vanuit deze elementen zou aan het eind van de twaalfde eeuw de stad Lei-den ontstaan, de nieuwe hoofdplaats van Rijnland.

11

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 11

Aan de kreken van de Stevenshof

In het park van de nieuwbouwwijkStevenshof wijzen symbolen langs eenspeciale wandelroute erop dat hier allang geleden mensen leefden. Bij deaanleg van de wijk vond men hier on-der meer vuurplaatsen, gevlochtenscheidingswandjes van woningen enzelfs een houten weg. Waar die wegvan boomstammetjes voor diende, weten we niet zeker. De vondsten date-ren uit de IJzertijd (vanaf 500 v.Chr.).

Indertijd was dit een gebied vol krekendie in verbinding stonden met de Rijn.Die mondde toen nog hier uit in dezee. De mensen woonden op de oever-wallen langs de rivier en de strandwal-len aan de kust. Daarbuiten lagenvooral zompige veen- en kleigebieden,ongeschikt om een huis te bouwen,maar wel geschikt om er vee te latengrazen.

12 De voorstedelijke geschiedenis van Leiden

Ontwerp nieuwe inrichting Stevenshofpark met IJzerroute (Gemeente Leiden)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 12

Oude en nieuwe bewoners: Cananefaten

De IJzertijdbewoners hiel-den zich vooral bezig metkleinschalige landbouw enveeteelt. Ze visten in de kre-ken en de veenmoerassen enjaagden er op bijvoorbeeldwatervogels. Van de takkenvan wilgen en essen vloch-ten ze wanden voor hunhuizen en fuiken om vissente vangen.De oude Rijnmonding waseen van de belangrijkste be-woningsgebieden van West-Nederland: van Katwijk totaan Alphen zijn dan ookoveral resten van nederzet-tingen gevonden. Om veelmensen ging het echter niet.De boerderijtjes stondennog op zichzelf, van echtedorpen was geen sprake.Rond het begin van onzejaartelling kregen de oor-spronkelijke bewoners ge-zelschap van Germaanse (of Friese) nieuwkomers. De twee groepen smoltensamen. De Romeinen diedeze Germanen al snel volg-den, noemden hen Canane-faten.

132000 v. Chr.–1200 n. Chr.

De in de Stevenshof gevonden veenweg(Gemeente Leiden)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 13

Romeinen in Matilo

Gereconstrueerde wachttorens in hetpark van de wijk Roomburg makenduidelijk dat hier ooit een Romeinsfort lag, het castellum Matilo. Hiermondde de zogenoemde gracht vanCorbulo in de Rijn, een verbindingmet de Maasmond. De Romeinen had-den dit kanaal al vóór 47 gegraven,grotendeels op basis van bestaande wa-terlopen. Ook de oude loop daarvan iszichtbaar gemaakt.

Matilo werd gebouwd kort na 69 n.Chr., toen de Romeinen de Rijn tot de noordgrens van hun rijk maakten.Er waren 480 soldaten gelegerd. Mis-schien was het ook een vlootbasis. Bin-nen de versterking stonden de barak-ken van de soldaten, het hoofdgebouw(met heiligdom), stallen en graanschu-ren. Buiten de muren lag een vrij groteinheems-Romeinse nederzetting, eenvicus, waar ongeveer 500 mensenwoonden en werkten.

14 De voorstedelijke geschiedenis van Leiden

Ontwerp voor ‘Romeinse’ torens in park Matilo (gemeente Leiden)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 14

Ruitermasker en keizerbeeld

In Roomburg zijn vrij veelRomeinse vondsten gedaan.Bijzonder was een schitte-rend bronzen ruitermasker,vanwege de gelijkenis metde zanger ‘Gordon’ ge-doopt. Er stond vanzelf-sprekend ook een beeld vande keizer, maar daarvan isalleen een stuk van de armteruggevonden. Beide zijnte bewonderen in het Rijks-museum voor Oudheden.Tussen 240 en 260 hebbende Romeinen Matilo en demeeste andere nederzettin-gen in de buurt verlaten. Er verschenen nieuwe stam-men in de streek, die zichook in het vroegere Ro-meinse fort vestigden. Rond700 was nog sprake van eenredelijk welvarende neder-zetting in Roomburg. Daar-na verdween Matilo. Denieuwe bewoners van destreek gebruikten de restenvan het Romeinse fort alssteengroeve voor kerken en versterkingen, zoals deBurcht.

152000 v. Chr.–1200 n. Chr.

Ruitermasker en arm vankeizersbeeld gevonden in Matilo(Rijksmuseum voor Oudheden)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 15

Een inheems-Romeinse nederzetting aan de Rijn

In de steegjes tussen Hogewoerd enLevendaal staat veel nieuwbouw. Debenaming Cananefatenpoort (bij deKoenesteeg) wijst er echter op dat hieral in de Romeinse tijd mensen woon-den. De Romeinse weg langs de limes(grens) moet langs hun deur gelopenhebben.Het was een kleine agrarische neder-zetting op de oeverwal van de Rijn. De bewoners waren inheems, maarsterk geromaniseerd. De vondsten wij-

zen op een voortdurende strijd met hetwater, die rond 250 opgegeven werd. Ten zuiden van de Rijn zijn veel meerinheems-Romeinse nederzettingengevonden, bijvoorbeeld in de Oost-vlietpolder. De streek was dichter bevolkt dan men vroeger dacht. Toende Romeinen vertrokken, verdwenenook veel inheemse bewoners. Dekomst van nieuwe volken, zoals deFranken, kon deze ontvolking niet opvangen.

16 De voorstedelijke geschiedenis van Leiden

De Cananefatenpoort tussen Koesteeg en Nieuwebrugsteeg(Wil van der Voort, Beelding Media Producties)

100345_p001_384 06-10-2010 10:04 Pagina 16