hellenistik ve roma dönemlerinde anadolu...alan ve eyalet sistemiyle anadolu’ya adımını atan...

Krallar, İmparatorlar, Kent Devletleri

Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu

Hellenistic and Roman Anatolia

Kings, Emperors, City States

Hazırlayan | Edited by

Oğuz Tekin





Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin sekizinci kitabıdır.Bu seri Tüpraş - Yapı Kredi Yayınları işbirliği ile hazırlanmıştır.This is the eighth book in the Anatolian Civilizations Series. A co-publication of Tüpraş - Yapı Kredi Culture, Arts and Publishing.

Yapı Kredi Yayınları - 5494ISBN 978-975-08-4604-5

Proje Koordinatörü Project CoordinatorNihat Tekdemir

Hazırlayan Edited byOğuz Tekin

Editör EditorDerya Önder

Redaksiyon RedactionArif Yacı

Çeviriler Translationsİnci Türkoğlu, G. Bike Yazıcıoğlu, Sim İris Belik

Grafik Tasarım Graphic DesignNahide Dikel, Arzu Yaraş

Düzelti ProofreadingFiliz Özkan, Merete Çakmak

Baskı PrintOfset YapımeviÇağlayan Mahallesi Şair Sok. No:4Kağıthane / İSTANBULTel: (0212) 295 86 01Sertifika No: 45354

1. baskı: İstanbul, Kasım 20191st printing: Istanbul, November 2019

© Ya p› Kre di Kül tür Sa nat Ya y›n c› l›k Ti ca ret ve Sa na yi A.Ş. 2019Sertifika No Certificate No 44719

Bütün yayın hakları saklıdır.Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışındayayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.All rights reserved.No part of this publication may be reproduced without prior written permission from the publisher.

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. İstiklal Caddesi No: 161 Beyoğlu 34433 İstanbulTelefon: (0 212) 252 47 00 Faks: (0 212) 293 07 23http://www.ykykultur.com.tre-posta: [email protected]/YapiKrediKulturSanatYayinciliktwitter.com/YKYHaberinstagram.com/yapikrediyayinlari Yapı Kredi Kültür Sanat YayıncılıkPEN International Publishers Circle üyesidir.





İçindekiler Contents

İBRAHİM YELMENOĞLU Yarın Bugünden Büyüktür

Tomorrow is Greater than Today • VIII

OĞUZ TEKİN Anadolu: Hellenistik ve Roma Dünyalarının Kesiştiği Coğrafya

Anatolia: The Intersection of the Hellenistic and the Roman Worlds • X

OĞUZ TEKİN Büyük İskender: Doğu Seferi ve Hellenistik Çağ

Alexander the Great: His Eastern Campaign, and The Hellenistic Period • 2

CHRISTOF SCHULER Küçük Asya’da Seleukoslar Egemenliği

Seleucid Rule in Asia Minor • 14

TOMASZ GRABOWSKI Küçük Asya’da Ptolemaioslar Hanedanı

The Ptolemies in Asia Minor • 28

MUSTAFA H. SAYAR Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Trakya

Thrace in the Hellenistic and Roman Periods • 52

FELIX PIRSON Pergamon

Pergamon • 70

AMELIA DOWLER Bithynia Krallığı

The Bithynian Kingdom • 90

LUIS BALLESTEROS PASTOR Pontos Krallığı

The Kingdom of Pontus • 104

MICHAEL A. SPEIDEL Hellenistik Kappadokia Krallığı

The Hellenistic Kingdom of Cappadocia • 118

STEPHEN MITCHELL Armenia Krallığı

The Armenian Kingdom • 134

ALTAY COŞKUN Galat Krallıkları

The Galatian Kingdoms • 146

ENGELBERT WINTER Kommagene: Seleukoslar, Parthlar ve Romalılar Arasında

Commagene: Between Seleucids, Parthians and Romans • 166

MICHAEL BLÖMER Edessa ve Osrhoene

Edessa and Osrhoene • 196

CHRISTOF SCHULER Kırılganlık ve Direnç:

Hellenistik Küçük Asya’da Hellen Kent Devletleri (Póleis)

Fragility and Resilience: Greek Póleis in Hellenistic Asia Minor • 224

OĞUZ TEKİN Hellenistik Krallıkların Sikkeleri ve Anadolu’daki Tedavülü

Coins of the Hellenistic Kingdoms and Their Circulation in Anatolia • 242

CHRISTIAN MAREK Anadolu’daki Roma Eyaletlerine Genel Bakış

An Overview to the Roman Provinces in Anatolia • 262

MARCO VITALE Asya Eyaleti

The Province of Asia • 276

CHRISTIAN MAREK Pontus et Bithynia, Paphlagonia, Pontus Galaticus,

Pontus Polemonianus, Ora Ponti Polemoniani, Pontus Mediterraneus

Pontus et Bithynia, Paphlagonia, Pontus Galaticus,

Pontus Polemonianus, Ora Ponti Polemoniani, Pontus Mediterraneus • 302

FRANK KOLB Lykia ve Pamphylia Eyaleti

Provincia Lycia et Pamphylia • 314

MUSTAFA H. SAYAR Roma Eyaleti Olarak Kilikia (Provincia Cilicia)

Cilicia as a Roman Province (Provincia Cilicia) • 334

STEPHEN MITCHELL Anadolu’da Geç Antikçağ

Late Antiquity in Anatolia • 358

ANGELOS CHANIOTIS Aphrodisias: Tarihçe ve Toplum yak. MÖ 200 - yak. MS 230

Aphrodisias: History and Society ca. 200 BCE - ca. 230 CE • 374

AXEL FILGES Anadolu’da Roma Kolonileri ve Sikkeleri

Roman Colonies in Asia Minor and Their Coins • 400

INGE UYTTERHOEVEN Aristokratların Lüks Yaşamları: Hellenistik ve

Roma İmparatorluğu Dönemlerinde Küçük Asya’da Özel Konutlar

Increasing Luxury: Living as an Aristocrat in Hellenistic and

Imperial Roman Asia Minor • 414

MUSTAFA ADAK Küçük Asya’da Roma İmparatorluğu Dönemi’nde Ulaşım,

İletişim ve Taşımacılık

Travel, Communication and Transportation in

Asia Minor During the Roman Imperial Period • 432

OĞUZ TEKİN Roma İmparatorluğu Dönemi’nde Anadolu Kentlerinin Sikkeleri

Civic Coinages of Anatolian Cities During the Roman Imperial Period • 452

SEÇİLMİŞ SÖZLÜK

SELECTED GLOSSARY • 461

DİZİN

INDEX • 469

HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ANADOLU Krallar, İmparatorlar, Kent DevletleriVIII

Anadolu, dünyanın en zengin kültür miraslarından birini barındırır. Bu coğrafya-dan sadece krallıklar, imparatorluklar, irili ufaklı devletler gelip geçmedi. Her biri-nin bıraktığı iz, kimi zaman bir diğerine temel oldu; kimi zaman bu izlerin yenisinin altında kaybolduğu düşünüldü. Tarihsel, kültürel ve sanatsal katmanlar yoluyla olu-şan ve günümüze ulaşan bu mirasın korunmasından ve aktarılmasından hepimiz sorumluyuz.

Anadolu Uygarlıkları Serisi’ni bu sorumluluktan payımıza düşeni yerine getir-mek, bizlere bırakılan zengin mirası birçok yönüyle ele almak, en önemlisi kalıcı ve gelecek nesillere aktarılabilir bir kültür hizmeti sunabilmek amacıyla başlatmıştık. Ulaştığımız sekizinci kitap ve aradan geçen sekiz yıl, ortaya çıkan tablonun azımsan-mayacak bir emeğe karşılık geldiğini gösteriyor.

Elinizdeki kitapta tarihsel olarak farklı gibi görünen ama diliyle, kültürüyle, mi-marisiyle iç içe örülü Anadolu’nun, Hellenistik ve Roma dönemlerine yoğunlaşıl-maktadır.

Bir tarafta Büyük İskender’in Perslere karşı yürüttüğü Doğu Seferi ile başlayan ve etkileri yaklaşık 300 yıl boyunca devam eden Hellenistik krallıklar, diğer tarafta Hellenistik Dönem devam ederken MÖ 133 yılında diplomasi yoluyla Pergamon’u alan ve eyalet sistemiyle Anadolu’ya adımını atan Roma. Kitapta, etkileri özellikle Avrupa kültür tarihi açısından yoğun bir şekilde günümüze yansıyan Hellenistik ve Roma dönemlerinin Anadolu’daki izleri, kronolojik bir sırayla ve birbirini tamamla-yan makalelerin anlattığı aynı hikâyeyle karşımıza çıkacak.

Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin Urartular, Frigler, Hititler, Pergamon, Lykialılar, Pers-ler ve Assurlulardan sonra Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu: Krallar, İmparator-lar, Kent Devletleri isimli kitabıyla, birkaç binyıl öncesinden günümüze korunagelen ortak kültür hazinesinin bir diğer yapıtaşını ele alıyoruz.

“Enerjimiz bitmez” diyerek, Koç Topluluğu ve Tüpraş olarak tarih, kültür ve sa-nat alanlarında katkımızı sürdürmeye, kadim Anadolu topraklarının zenginliğini ve kültür mirasını gelecek kuşaklara aktarmaya devam edeceğiz.

Çünkü, “Yarın Bugünden Büyüktür”.

İbrahim Yelmenoğlu Genel Müdür

Eylül 2019

Yarın Bugünden Büyüktür

IXHELLENISTIC AND ROMAN ANATOLIA Kings, Emperors, City States

Anatolia embodies a rich cultural heritage, unparalleled in many parts of the world. Kingdoms, empires, and states, small and large, have not only passed through this land-scape. Each one has left behind traces, which sometimes became the foundations for others, while at other times they were thought to have disappeared under new ones. We are all responsible for preserving and passing on this heritage that has reached the pre-sent through the layers of history, culture and art.

We initiated the Anatolian Civilizations Series in order to fulfill our share of the responsibility, to address multiple aspects of the rich heritage left to us, and most impor-tantly, to deliver a lasting cultural service that can be conveyed to future generations. The picture that emerges after the eighth book we have reached in this series and the eight years that have passed shows the considerable effort and dedication.

This book focuses on Anatolia’s Hellenistic and Roman periods, which may seem to be historically distinct, but certainly are interwoven in terms of language, culture, and architecture.

On the one side we have the Hellenistic kingdoms, which were born after Alexander the Great’s Eastern Campaign against the Persians and continued to influence Anatolia for almost 300 years. On the other side we have Rome, that took Pergamon through diplomacy in 133 BC and penetrated Anatolia with its provincial system of governance, during the Hellenistic Period. In this book, you will encounter in chronological order and from complementary viewpoints the story of the Hellenistic and Roman periods in Anatolia and the heritage of this cultural sphere, which has profoundly influenced Eu-ropean cultural history.

Following the previous volumes in the Anatolian Civilizations Series, Urartu, Phry-gians, Hittites, Pergamon, Lycians, The Persians, and The Assyrians, in this volume, Hellenistic and Roman Anatolia: Kings, Emperors, City-States, we present the experts’ current knowl-edge about another foundation stone in our shared cultural heritage that has been pre-served for a few thousand years.

With our motto, “Our energy never ends” we, as corporate representatives of Tüpraş and Koç Holding, and with our commitment to contribute to history, culture and the arts, will continue to share the rich cultural heritage of ancient Anatolia with future generations.

Because, “Tomorrow is Greater than Today”.

İbrahim Yelmenoğlu General Manager

September 2019

Tomorrow is Greater than Today

HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ANADOLU Krallar, İmparatorlar, Kent DevletleriX

İtalya’nın orta yerinde küçük bir şehir devletinde yaşayan Romalılar, yarımadanın dışına çıkıp denizaşırı topraklar elde etmeye başladıklarında artık İtalya’nın kendi-lerine yetmeyeceği aşikârdı. Nitekim MÖ 3. yüzyıldan itibaren Akdeniz’e kıyısı olan diğer kent devletleri veya krallıklar birer birer Roma’nın yayılmacı siyasetiyle karşı karşıya kaldılar. Bu yıllarda Roma, Cumhuriyet Dönemi’ni yaşıyordu. Yunanistan, Anadolu ve hatta daha ötesini de kapsayan Doğu coğrafyası ise adeta Hellenistik kralların daha fazla toprak elde etmek ya da güç gösterisi için mücadele ettiği bir savaş arenasıydı. Nitekim Büyük İskender’in Doğu Seferi’ne başladığı MÖ 334 yılı (veya Pers İmparatorluğu’na son verdiği MÖ 331 yılı) ile son Hellenistik Krallık olan Ptolemaiosların Actium Savaşı sonrası tarih sahnesinden silindikleri MÖ 30 yılı arasındaki yaklaşık 300 yıllık zaman dilimi, “Hellenistik Dönem” olarak adlan-dırılmaktadır. Bu da bize Hellenistik ve Roma dönemlerinin birbirini izleyen iki dönemden ziyade –en azından belli bir zaman diliminde– eş zamanlı varlığını da göstermektedir. Hellenistik Dönem, söz konusu coğrafyadaki Hellenistik krallıkla-rın birbirleriyle olduğu kadar Romalılarla mücadelesine de sahne olmuştur. Kent devletleri ise –zaman zaman bir denge politikası izlemiş olsalar dahi– Hellenistik krallara karşı Roma’nın yanında yer aldıkları sürece varlıklarını sürdürebilmişler-di. Nihayet, MÖ 1. yüzyılın sonuna gelindiğinde Hellenistik kralların hepsi Romalı-lar karşısında yenilgiye uğramışlar ve böylece İskender’den miras kalan toprakların önemli bir kısmı Romalılarca ilhak edilmişti.

Ancak, Hellen dili ve kültürü –Hellenistik Dönem’in sağladığı ortam ve hareketli-lik nedeniyle– tüm Anadolu’ya egemen olmuştu. Bu nedenle Romalılar, egemenlik-lerini sürdürülebilir kılmak adına siyasal hâkimiyetle birlikte kültürel bir hâkimiyet de kurmak zorundaydılar. Ama bu hiç kolay değildi. Nitekim, Anadolu’da kurduk-ları eyaletler siyasi egemenlik sağlamaları için yeterli olsa da kendi dil ve kültürleri-ni Ege ve Anadolu’daki kent devletleri üzerinde baskın hale getiremediler; öyle ki kendi “resmi” dilleri Latincenin yanı sıra Hellenceyi (Grekçe) de meşru dil olarak kabul edip resmi yazışmaları çift dilli yürütmeye başladılar. Hatta MS 7. yüzyıla gelindiğinde, Hellencenin kendi dilleri olan Latincenin yerini almasına da engel olamayacaklardı! Bütün bunlar bize Hellenistik Dönem ile Roma’nın Cumhuriyet Dönemi’nin kesişen dünyalarını ve Roma İmparatorluğu Dönemi’nde Hellen dil ve kültürünü özümsemiş Anadolu kentlerinin kültürlerini baskın bir şekilde sür-dürdüklerini işaret etmektedir. Böylece Roma imparatorlarının egemenliği altın-daki Ege ve Anadolu coğrafyasında bir Hellen-Roma (ya da Greko-Romen) kültür dünyasının oluştuğu kolaylıkla söylenebilir. Bu coğrafyadaki kent devletlerine veya krallıklara ilişkin –edebi kaynakların yanı sıra arkeoloji, epigrafi ve numismatik gibi disiplinlerin yardımıyla– elde ettiğimiz tüm veriler bize bu dünyanın kapılarını açıyor.

Anadolu: Hellenistik ve Roma Dünyalarının Kesiştiği Coğrafya

XIHELLENISTIC AND ROMAN ANATOLIA Kings, Emperors, City States

When the Romans, who inhabited a small city-state in central Italy, ventured beyond the peninsula and began to acquire territories overseas, it was clear that Italy would no longer be enough for them. Indeed, from the 3rd century BC onwards, other city-states or kingdoms on the Mediterranean coasts had to encounter the expansionist policies of Rome. This was during Rome’s Republican Period. The eastern territories on the other hand, including Greece, Anatolia and beyond, was a battlefield where the Hellen-istic kings were constantly fighting to expand their territories or to demonstrate their supremacy. As a matter of fact, the 300-year-long period between 334 BC, when Alex-ander the Great started his Eastern Campaign (or 331 BC when he ended the Persian Empire), and 30 BC, when the last Hellenistic kingdom, the Ptolemaic, was defeated definitively at the Battle of Actium, is known as the “Hellenistic Period”. This shows us that, rather than just being two successive historical epochs, the Hellenistic and Roman periods were also partially simultaneous. The Hellenistic Period witnessed not only the power struggles between the Hellenistic kingdoms in the region, but their struggles against the Romans, as well. As for the city-states, although they occasionally abided by a policy of maintaining balanced relations, their survival against the domination of Hellenistic kings could only be ensured by allying themselves with Rome. Finally, by the end of the 1st century BC, all the Hellenistic kings were defeated by the Romans, and a significant portion of the territories inherited from Alexander was annexed to the Roman Empire.

However, as a result of the social environment and mobility provided by the Hel-lenistic Period, Hellenic language and culture dominated all of Anatolia. Therefore, in order to maintain their sovereignty, the Romans had to establish cultural domina-tion as well as political domination. However, this was not an easy task. In fact, al-though the establishment of provinces in Anatolia was effective enough for establish-ing political domination, the Romans were not able to institute linguistic or cultural supremacy in the Aegean and Anatolian city-states. The Romans had to accept Greek as a legitimate language besides their “official” language, Latin, and began to carry out official correspondence bilingually. So much so that, by the 7th century AD, they could not prevent Greek from replacing their native language, Latin! All this shows us how the two worlds of the Hellenistic Period and the Roman Republican Period intersected and how the Anatolian cities, which were immersed in Hellenic language and culture during the Roman Empire Period, continued to exert their cultural dominance. Thus, it can easily be said that a Greco-Roman cultural sphere was forged in the Aegean and the Anatolian landscape under the Roman emperors’ rule. All the evidence about the city-states or kingdoms in this region provided by ancient literary sources and multiple disciplines such as archaeology, epigraphy, and numismatics opens a window to this world.

Anatolia: The Intersection of the Hellenistic and the Roman Worlds

HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ANADOLU Krallar, İmparatorlar, Kent DevletleriXII

ÖNSÖZ

Bu kitabın amacı, Anadolu’nun Hellenistik ve Roma dönemlerini geniş bir oku-yucu kitlesine olabildiğince açık ve anlaşılır bir anlatımla sunmaktır. Bu nedenle, Büyük İskender’den MS 4.-5. yüzyılların Roma imparatorlarına değin Anadolu coğ-rafyasında yaşanan siyasal ve kültürel olayları, etkilerini ve sonuçlarını konunun uzmanı akademisyenler özenle kaleme aldı. Her bir konu diğeriyle geçişkenliği göz önünde bulundurularak seçildi ve tümü kronolojik bir kurguyla sunuldu. Kuşkusuz kimi okurlar sadece ilgi duydukları bir konuya odaklanırken, kimi okurlar baştan sona tam bir okuma yapmak isteyeceklerdir. Kitabı yayına hazırlayan olarak önerim, nasıl bir okuma yapılırsa yapılsın, Hellenistik ve Roma dönemlerinin zaman zaman kesiştiğinin, Hellenistik Dönem siyasal açıdan son bulduğunda bile kültürel olarak Roma’nın (daha doğru bir ifadeyle İmparatorluk Dönemi Roması’nın) içerisinde “yaşamaya devam ettiğinin” gözden uzak tutulmamasıdır.

Kitabın tamamlanmasında ve ortaya çıkmasında pek çok kurumun ve kişinin katkısı olmuştur. Bu vesileyle, kitabın yayımlanmasını destekleriyle mümkün kılan Tüpraş ve Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık başta olmak üzere; Yapı Kredi Müzesi Yöneticisi ve elinizdeki kitabın da içinde yer aldığı Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin koordinatörü Nihat Tekdemir’e, kitabın editörlüğünü üstlenen Derya Önder’e, dü-zelti okumaları için Filiz Özkan’a ve Merete Çakmak’a, çeviriler için İnci Türkoğlu, G. Bike Yazıcıoğlu ve Sim İris Belik’e, grafik ve tasarım çalışmaları için Nahide Dikel’e ve Arzu Yaraş’a, görsel materyalin sağlanmasında ve yazıların ilk okumasın-daki desteği için Arif Yacı’ya en içten teşekkürlerimi sunmak isterim.

Oğuz Tekin

XIIIHELLENISTIC AND ROMAN ANATOLIA Kings, Emperors, City States

FOREWORD

The objective of this book is to present the Hellenistic and the Roman periods in Anatolia to a wide audience as clearly as possible. To this end, expert scholars in this field have contributed with chapters on the impact and influence of the political and cultural events that transpired in Anatolia from Alexander the Great until the Roman emperors of the 4th – 5th centuries AD. The subjects addressed in each chapter were chosen to complement one another and they are all presented in chronological order. Certainly, some readers will prefer to focus only on a single topic of interest, while oth-ers may choose to read the entire volume cover to cover. Regardless of what particular topic the readers may be interested in reading, as the editor of the book, I would like the readers to bear in mind that the Hellenistic and the Roman periods intersected on many occasions and that the Hellenistic cultural sphere continued to exist within the domain of the Roman Empire even long after the Hellenistic Period had politically ended.

Many institutions and individuals have contributed to the preparation and the re-alization of this book. I would like to cordially thank, first and foremost, Tüpraş and Yapı Kredi Culture, Art and Publishing, whose support has made the publication of this volume possible, and Nihat Tekdemir, Director of Yapı Kredi Museum and project coor-dinator of the Anatolian Civilizations Series, which this book is a part of. I would like to extend my heartfelt gratitude to Derya Önder for editorial assistance, Filiz Özkan and Merete Çakmak for proofreading, İnci Türkoğlu, G. Bike Yazıcıoğlu and Sim İris Belik for translations, Nahide Dikel and Arzu Yaraş for graphic design, and Arif Yacı for his support in acquiring visual materials and the preliminary redaction of the chapters.

Oğuz Tekin

HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ANADOLU Krallar, İmparatorlar, Kent DevletleriXIV

XVHELLENISTIC AND ROMAN ANATOLIA Kings, Emperors, City States

Aphrodisias Tiyatrosu oturma basamakları

Foto: Yapı Kredi Müzesi Arşivi

Cavea of the Aphrodisias TheatrePhoto: Yapı Kredi Museum Archive

hellenistik ve roma dönemlerinde anadolu...alan ve eyalet sistemiyle anadolu’ya adımını atan...

Documents