Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

May-akdaMarites B. CruzJulia T. GorobatNorma C. Avelino

EditorFlorencia C. Domingo, PhD

PAG-AARI NG PAMAHALAANHINDI IPINAGBIBILIINILAAN PARA SA

Distrito/Paaralan: ______________________________Dibisyon: _____________________________________Unang Taon ng Paggamit: _______________________Pinagkunan ng Pondo (pati taon): _________________

Binagong Edisyon 6GOP - Textbook Funds

Yaman ng Pilipinas 6Batayang Aklat sa Heograpiya, Kasaysayan, at Sibika 6

Binagong Edisyon 2010Muling Limbag 2014

ISBN: 978-971-0421-30-5Karapatang-Ari 2007EdCrisch International, Inc.

Ang aklat na ito ay pag-aari ng EdCrisch International, Inc. at alin mangbahagi nito ay hindi maaaring ilathala sa anumang anyo nang walang nakasulat napahintulot ng tagapaglathala.

Inilimbag ng:

EdCrisch International, Inc.5059 Filmore St., Cor. Arellano St.,Palanan, Makati CityTel. No. (02) 407-5953; 834-1334email: info@edcrisch.com

iii

PAUNANG SALITA

Ang batayang aklat na ito, Yaman ng Pilipinas 6, ay inihanda para sa mgabatang mag-aaral ng Heograpiya, Kasaysayan at Sibika sa Ikaanim na Baitang.

Ang aklat ay binubuo ng limang yunit na may ibat ibang aralin para sa paglinangng mga kasanayang itinakda ng 2002 Basic Education Curriculum.

Sa Unang Yunit ng aklat ay matatanto ang kahalagahan ng populasyon,kalusugan, at edukasyon, ang pagkilala sa tao bilang pinakamahalagang yaman ngbansa, at masusuri ang mga bumubuo sa sambayanang Pilipino. Matatalakay rinang tungkol sa mga pagpapahalaga at paniniwala ng mga Pilipino.

Mapag-aalaman sa Ikalawang Yunit ang heograpiya ng Pilipinas, angkahalagahan ng teritoryo at lokasyon ng bansa, gayundin ang wastong pangangalagasa kalikasan at mga likas na yamang biyaya ng Maykapal. Mapahahalagahan angmatalinong pagpapasya sa paggamit at pagtulong sa pangangalaga ng likas nayaman.

Sa Ikatlong Yunit ay matatalakay ang pag-unlad ng pamahalaan ng bansa atmamamayang Pilipino sa ibat ibang panahon at ang mga uri ng pamahalaan saibat ibang bahagi ng daigdig, ang mahahalagang katangian ng bansang demokratiko,sistemang pampulitika ng Pilipinas, at kahalagahan ng pamahalaan sa isang bansa.Higit ding mauunawaan ang halaga ng mga karapatan at kalayaan upangmapangalagaan ang mga ito.

Makikilala nang lubusan ang dalawang uri ng soberanya ng ating bansa saIkaapat na Yunit. Mababatid din ang mga karapatang tinatamasa ng Pilipinasbilang malayang bansa at ang mga pagtatanggol ng mga makabayang Pilipino labansa mga dayuhang mananakop. Sa yunit ding ito ay mapag-aaralan ang pakikipag-ugnayan ng bansang maunlad at papaunlad gayun din ang mga samahangpangrehiyon at pandaigdig.

Sa Ikalimang Yunit ay masusuri ang pagsisikap ng pamahalaan at mamamayanupang mapatatag ang ating bansa. Malalaman dito ang mga paraan ng pagigingproduktibo, pagpapaunlad at pangangalaga sa sarili, wastong paggamit ng mgakalakal o serbisyo, pagtitipid ng enerhiya, at paglutas sa pambansang suliranin namakatutulong sa pagpapaunlad ng ating bansa ayon sa taglay na kakayahan.

Mga May-akda

iv

Nilalaman

YUNIT I PILIPINO SA PAGSIBOL NG BANSAKabanata 1 Populasyon ng Bansa

Aralin 1 Katangian ng Populasyon: Malusog at MatalinongMamamayan...............................................................2

Aralin 2 Populasyon ng Pilipinas.............................................. 5Aralin 3 Distribusyon at Kapal

ng Populasyong Urban at Rural ................................. 11Aralin 4 Pandarayuhan .......................................................... 15

Kabanata 2 Mga Pilipino na Bumubuo sa BansaAralin 5 Pagka-Pilipino .......................................................... 21Aralin 6 Ibat Ibang Pangkat Etniko ........................................24

Kabanata 3 Pagtataguyod ng Tao sa BansaAralin 7 Pagsasaalang- alang sa Kalusugan at Edukasyon ....32Aralin 8 Pagpapahalaga at Paniniwala .................................. 36Aralin 9 Mga Tradisyunal na Pagpapahalaga at Paniniwala....39

YUNIT II ANG HEOGRAPIYA NG PILIPINASKabanata 4 Teritoryo ng Bansa

Aralin 10 Hangganan at Lawak ................................................ 43Aralin 11 Ang Lokasyon ng Pilipinas........................................49

Kabanata 5 Topograpiya at mga Biyayang Yamanng Kapuluan

Aralin 12 Ang Topograpiya at mga Likas na Yamanng Pilipinas...............................................................52

Aralin 13 Mga Likas na Yaman Ayon sa Uri .............................. 57Aralin 14 Matalinong Paggamit ng mga Likas na Yaman.......... 62

Kabanata 6 Pangangalaga sa Teritoryo at mgaLikas na Yaman

Aralin 15 Mga Suliraning Pangkabuhayan ............................... 66Aralin 16 Mga Paraan ng Pangangalaga sa Teritoryo

at mga Likas na Yaman Nito .....................................70

v

YUNIT III ANG PAMAHALAAN AT ANG MAMAMAYANG PILIPINOKabanata 7 Ang Pamahalaan ng Pilipinas

Aralin 17 Ang Pamahalaan at Layunin sa Pagtatatag Nito .......76Aralin 18 Mga Uri ng Pamahalaan ...........................................83Aralin 19 Mga Katangian ng Bansang Demokratiko ................88Aralin 20 Sistemang Pampamahalaan ng Pilipinas .................91Aralin 21 Kahalagahan ng Pamahalaan .................................. .96

Kabanata 8 Ang Mamamayang PilipinoAralin 22 Ang Mamamayan ng Pilipinas ..................................99Aralin 23 Ang Karapatan at Kalayaan

ng mga Mamamayang Pilipino ...............................104Aralin 24 Mga Tungkulin o Pananagutan

ng Mamamayang Pilipino ....................................... 111Aralin 25 Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga

ng mga Karapatan .................................................. 115Aralin 26 Mga Pangyayaring Nakahahadlang

sa Pagtatamasa ng mga Karapatan ....................... 119Aralin 27 Kahalagahan ng Pagtatamasa

ng mga Kalayaan at Karapatan ng Tao ...................124

YUNIT IV PAGPAPAHALAGA SA KALAYAAN AT SOBERANYA NG PILIPINASKabanata 9 Ang Soberanya ng Bansa

Aralin 28 Ang Kahalagahan ng Panloob at Panlabasna Soberanya ng Pilipinas ......................................127

Aralin 29 Mga Karapatang Tinatamasa ng Pilipinas ..............132Aralin 30 Pagbawi ng Kalayaan mula sa mga Espanyol .........136Aralin 31 Pagkamit ng Kalayaan mula sa Amerikano .............142Aralin 32 Pagtatanggol sa mga Hangganan at Teritoryo ng Bansa ..............................................147

Kabanata 10 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Ibat Ibang Bansa

Aralin 33 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Ibang Bansasa Ibat Ibang Panahon ...........................................150

Aralin 34 Kalagayan ng Pakikipag-ugnayan ng Pilipinassa mga Bansang Maunlad at Papaunlad .................154

Aralin 35 Kontribusyon ng Pilipinas sa mga SamahangPanrehiyon at Pandaigdig ......................................158

vi

Aralin 36 Mga Kabutihang Dulot sa Pilipinas ng Pagsapisa mga Samahang Panrehiyon at Pandaigdig ........162

YUNIT V PAGSISIKAP NG MAMAMAYAN AT PAMAHALAAN SA PAGPAPATATAG

NG BANSAKabanata 11 Paraan ng Pagtataguyod

sa Kaunlaran ng BansaAralin 37 Mga Palatandaan ng Kaunlaran ..............................165Aralin 38 Katangian ng Isang Maunlad na Bansa ...................169

Kabanata 12 Paraan ng Pagpapabuti ng EdukasyonAralin 39 Mga Patakaran at Programang Pangkabuhayan

ng Pamahalaan ......................................................174Aralin 40 Mga Paraan para sa Pagpapabuti ng Edukasyon ...178Aralin 41 Mga Paraan ng Pagpapaunlad ng Agham at

Teknolohiya.............................................................182

Kabanata 13 Pagiging ProduktiboAralin 42 Kahulugan ng Pagiging Produktibo .........................186Aralin 43 Pagiging Produktibo ng Tao ...................................191Aralin 44 Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan ..........................195Aralin 45 Katangian ng Taong may Tamang

Saloobin sa Paggawa ............................................199Aralin 46 Pangangalaga sa Sarili ..........................................202Aralin 47 Katangian ng Matalinong Mamimili .........................205Aralin 48 Paraan ng Wastong Paggamit

ng mga Kalakal at Paglilingkod...............................208Aralin 49 Pagtangkilik sa Sariling Produkto ...........................212Aralin 50 Muling Paggamit ng Bagay na Patapon Na .............215Aralin 51 Enerhiya: Salik ng Kaunlaran .................................219Aralin 52 Pagpapanatili at Pagpapaunlad sa Kultura ng Bansa................................................222Aralin 53 Paglutas ng mga Pambansang Suliranin ................224Aralin 54 Mga Proyekto sa Paglutas ng Pambansang Suliranin .......................................228

Talahuluganan .........................................................................231

Talasanggunian .......................................................................233

165

Aralin 37 Mga Palatandaan ng Kaunlaran

YUNIT VPAGSISIKAP NG MAMAMAYAN

AT PAMAHALAANSA PAGPAPATATAG NG BANSA

Kabanata 11 Paraan ng Pagtataguyodsa Kaunlaran ng Bansa

Ano ang kaunlaran? Paano natin mabibigyan ng tamang kahulugan ang kaunlaranng isang bansa?

Ang kaunlaran ay isang kondisyon ng mga mamamayan kung saan sila aymasaya, may sapat na pinagkukunan ng mga panustos sa kanilang pangangailangan,at may matiwasay na namumuhay. Maaaring ang kaunlaran ay nababatay sapananaw ng ibang bansa o mga taga-labas ng bansa. Anu-ano ang mga sangkapo salik na kailangan upang lubos na mabigyang-kahulugan ang kaunlaran ng isangbansa?

Kaunlarang Pangkabuhayan

Ang kaunlarang pangkabuhayan ay nakikita sa pagkakaroon ng isangmamamayan ng sapat na pagkain, maayos na tirahan, maayos na pananamit, at

Magsimula ka

Alamin mo

Palatandaan ng Kaunlaran

Pulitika Kabuhayan KulturaPaggalang saSaligang BatasPagkilala sa mgaKarapatang PantaoPagpapairal sakapayapaan atkaayusan ng pamahalaan

GNPPer Capita IncomeManggagawa

TradisyonPagpapahalagaPaniniwala

166

malusog na pangangatawan. Ang isang mamamayang may kakayahang pumasoksa paaralan at magtapos ng kursong kanyang napili ay masasabing nakaaangat sabuhay. Sa pagkakaroon ng mga mamamayan ng sapat na edukasyon, nalilinangang kanilang kaalaman at kakayahan upang makakuha sila ng magandanghanapbuhay. Ito ay makatutulong sa higit na mahusay na pakikilahok sa mgagawaing pampamayanan.

Kaunlarang Pangkultura

Ano ang kultura? May kasabihan na ang kultura ay siyang kaluluwa ng isangbansa. Ito ang nagbibigay ng mga pagkakakilanlan sa isang pangkat etniko. Ilandito ang paraan ng kanilang pamumuhay, mga pagdiriwang, kaugalian, at tradisyon,makukulay na sining, sayaw, awit, at pagpapahalaga.

Ang mga bagay na mahalaga na ginamit ng ating mga ninuno ay itinatago atpinahahalagahan. Inilalagak ang mga relicssa mga museo. Ipinakikita rito ang sinaunangkasaysayan ng Pilipinas at kultura ng ibatibang pangkat etniko ng bansa.

Ang mga Pilipino ay mahusay sa laranganng pagguhit at likhang-sining na nakatatawag-pansin ng mga dayuhan at mga kapwaPilipinong may pagpapahalaga sa sining.

Hinahangaan sa daigdig ang Banawe RiceTerraces ng Pilipinas. Ito ay gawa sakasanayang pang-agrikultura ng mga ninunongPilipino sa Ifugao at Mt. Province.

May mga gusali at mga tahanang sa tagalng panahon ay matibay at maganda pa rin sakabila ng kalumaan ng mga ito.

Kinikilala ang ating mga mang-aawit athinahangaan ang musikang Pilipino sa ibatibang bansa. Kaugnay ng musika, ang mgaPilipino ay umaani rin ng tagumpay sa mgasayaw, katutubo man o ballet.

Kaunlarang Pampulitika

Sa Pilipinas ay maraming mamamayan ang aktibo at mahilig sa pulitika. Kahitang mga kababaihan ay masiglang lumalahok sa pulitika, lokal man o pambansanghalalan. Ito ay palatandaan na ang mga mamamayan ay mulat at lubos nanakikibahagi sa pamumuno sa ating pamahalaan. Sa isang bansang demokratikotulad ng Pilipinas, ang mga mamamayan ay nakapipili ng mga mamumuno sapamahalaan sa pamamagitan ng halalan.

Ang mga Pilipino ay mahilig sa siningng pagsasayaw kung saan silahinahangaan sa ibang bansangpinagtatanghalan.

167

Ang kaunlarang pampulitika ay nakikitakung ang mga pinunong inihalal ay maykakayahang gampanan ang kanilang tungkulin.Kailangang may matatag na kalooban angbawat opisyal sa pagganap ng kanyangtungkulin. Kung wala nito, may karapatan angmamamayan na palitan o hindi na ihalal muliang ganitong pinuno.

Mahalaga ang ginagampanang papel ngpamahalaan sa pag-unlad ng bansa. Mahalagarin ang bahagi mga mamamayan sapagtataguyod ng kaunlaran ng bansa. Maunladang bansa na may pamahalaan na tumutugon sa pangangailangan ng mgamamamayan. Maunlad ang bansa na may sistemang pulitikal na pinanggagalinganng sigla at lakas ng tunay na demokrasya para sa mamamayan.

Ang pagpapalakad sa ating pamahalaan ay ipinagkakatiwala sa mga halal napamunuan. Subalit ang kanilang lakas at kapangyarihan ay nagbubuhat sa taong-bayan na siyang nagluklok sa kanilang posisyon na inuokupahan. Sa isang bansangmay maunlad na istrukturang pulitikal, ang maliliit o mahihirap na mamamayan aybinibigyan ng pagkakataong makilahok at magpasiya para sa sarili. Nagkakaroonsila ng boses upang masabi ang anumang nakaaapekto sa kanilang buhay.

A. Ipahayag ang iyong sagot sa mga tanong.1. Ihambing ang kulturang Pilipino sa kultura ng ibang bansa sa:

a. uri ng tirahan c. paglilibangb. pagkain d. edukasyon

2. Bakit itinuturing na maunlad ang bansang may maunlad na kultura?3. Umuunlad ba ang kabuhayan ng Pilipinas? Patunayan mo.4. Anu-ano ang mga paraang isinasagawa ng pamahalaan upang mapanatiling

matatag ang kabuhayan ng bansa?5. Sa anong paraan ipinakikita ng mga mamamayan ang pangangalaga sa

kultura ng bansa?B. Magbigay ng paliwanag na nagpapatunay na totoo ang isinasaad sa sumusunod

na pangungusap.1. Ang kultura ay siyang kaluluwa ng bansa.2. Sa mga mamamayan nakasalalay ang kinabukasan at kaunlaran ng bansa.

Isagawa mo

Noong ika-4 ng Hulyo, 1946 ganapnang naging malaya ang Pilipinassa pamamahala ng EstadosUnidos.

168

Ang kaunlarang pangkabuhayan ay tinatawag ding kaunlarang ekonomiko.Ang kaunlaran ay naipakikita sa kalagayan ng pamumuhay ng tao.

A. Ang sumusunod ay katangian ng isang bansang maunlad. Piliin sa loob ngkahon ang salitang kailangan sa patlang upang makumpleto ang pangungusap.Isulat ang sagot sa sagutang papel.

1. Ang bansang maunlad ay ganap na __________.2. Magaling ang produksyong __________.3. Mataas ang __________ ng bawat indibidwal.4. Mataas ang lebel ng __________.5. Mataas ang lebel ng kaalaman ng __________.6. Mabuti ang __________ ng mga mamamayan.7. Kontrolado ang paglaki ng __________.8. Mataas ang _________ ng mga laang-bisig.9. Magaling ang __________ ng publiko.

10. Positibo ang __________ at may magaling na pagpapahalaga.

B. Ibigay ang inyong opinyon sa mga sumusunod:1. Ano ang kalagayan ng pamumuhay sa mga bansang may maunlad na

pulitika?2. Masasabi mo bang maunlad ang sistemang pampulitika ng Pilipinas?

Pangatwiranan ang sagot.3. Ano ang masamang maaaring ibunga ng labis na pamumulitika?

1. Ikuwento ang mga narinig o nabasa mo tungkol sa isang huwarang pinunong pamahalaan.

2. Nakarating ka na ba sa isang bayan o lungsod na itinuturing na may maunladna pamayanan? Sagutin mo ang sumusunod:a. Ano ang pangalan ng bayan o lungsod na ito?b. Bakit itinuturing na maunlad ang pamayanang ito?c. Anu-anong palatandaan ang magpapatunay na maunlad nga ito?

mamamayan saloobin antas edukasyonpopulasyon nagsasarili paglilingkod pamahalaankalagayan kaalaman pangkabuhayan

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

169

Aralin 38 Katangian ng Isang Maunlad na Bansa

Ang Pilipinas ay isa sa mgaumuunlad na bansa sa Asia. Maramipa itong kailangang gawin tungo sahangarin nitong ganap na kaunlaran.

Madalas na ilapat ang kaunlaransa mataas na kabuuang kita ngpamahalaan sa loob ng isang taon atkung paano maibabahagi ang kitabilang paglilingkod sa mgamamamayan. Ngunit marami pangaspeto sa buhay na nagbibigay ngkatangian sa kaunlaran. Maiuugnaydin sa kaunlaran ang kalidad ngpamumuhay ng mga mamamayan.May kaunlaran din kung ang serbisyong pamahalaan ay nakararating sa mgamamamayan sa pamamagitan ng ibatibang uri ng paglilingkod. Ito ba ay nangyayari sa ating bansa?

Isang katotohanan na iilan lamang ang mayayamang bansa sa daigdig. Ditonabibilang ang United States, Canada, Great Britain, France, at Germany.

Ang mayayaman o mauunlad na bansa sa daigdig ay patuloy sa pag-unlad.Katangian ng mga bansang ito ang sumusunod:

Ganap na industriyalisasyon Magaling na produksyong agrikultural Mataas na kita ng bawat indibidwal Mataas na lebel ng teknolohiya Mataas na lebel ng kaalaman ng yamang-tao Mabuting kalusugan ng mamamayan Malaking bahagdan ng mga mamamayang may hanapbuhay Kontrolado ang paglaki ng populasyon Magaling ang pangasiwaang publiko May positibong pananaw

Magsimula ka

Alamin mo

Maunlad ang bansa na may pamahalaangtumutugon sa pangangailangan ng mgamamamayan

170

Kaunlarang Pangkabuhayan

Pangunahing layunin ng bawat bansa na maging maunlad ang kabuhayan nito.Ang pag-unlad ng kabuhayan ay makikita sa ibat ibang palatandaan. Ilan sa mgaito ay ang paglaki ng Gross National Product (GNP), per capita income, atbilang ng hanapbuhay. Ang GNP ay tumutukoy sa pangkabuuang dami ng produktoat serbisyo sa loob ng isang taon.

Isa ring palatandaan ng kabuhayan ang paglaki ng bahagdan ng taong mayhanapbuhay. Ang bahagi ng populasyon na maaaring maghanapbuhay ay mgamamamayang may 15 taong gulang at higit pa. Kapag lumiit ang bahagdan ngwalang hanapbuhay masasabing umuunlad ang kabuhayan ng bansa.

Ang pagdami ng industriyang gumagawa ng mahahalagang produkto aypalatandaan din ng pag-unlad ng kabuhayan. Kapag dumarami ang industriyanababawasan ang dami ng walang hanapbuhay. Kasabay ng pagdami ng industriya,kailangan din ang pag-unlad ng agrikultura. Kailangan ng mga industriya angkagamitang panangkap. Kung hindi matutustusan ang pangangailangang ito, bibilipa sa ibang bansa. Ang isang bansang maunlad ay hindi umaasa sa iba. Ang isangbansang maunlad ay may kakayahang matugunan ang kanyang pangangailangan.Bagaman ang pag-unlad ay kasabay ng mga pagbabago, mahalagang suriin ngmga mamamayan ang uri ng pagbabago. Hindi maituturing na sumusulong angekonomiya kapag hindi nawala ang mga suliranin sa kahirapan, kamangmangan,sakit, gutom, at kawalan ng trabaho.

Mahalaga kung ganoon na maging matapat ang mga pinuno ng pamahalaan sapagsusulong sa tunay na sitwasyon ng kalagayang pangkabuhayan ng mgamamamayan.

Ang tunay na kaunlaran ay makakamit kung magkakatuwang ang mag-anak,paaralan, simbahan, at pamahalaan sa pag-abot nito.

Ang pagdami ng industriyang gumagawa ng mahalagangprodukto ay palatandaan ng pag-unlad ng kabuhayan.

171

Larangan ng Kultura

Ang kultura ang siyang nagbibigkis sa mga mamamayan at isa sa mgapinagmumulan ng diwa ng pagkakaisa.

Masasabi natin na maunlad ang isang bansa kapag ito ay may maunlad nakultura. Ang mga elemento ng kultura ay kinabibilangan ng sining, panitikan, sayaw,musika, gawing-asal, paniniwala, at pagpapahalagang naglalarawan ng uri ngpamumuhay ng mga pangkat etniko. Palatandaan ng maunlad na kultura ang antasng kaalaman, pagtangkilik, at pagpapalaganap ng mga tao sa kanilang kultura.

Ang mga saloobin at pagpapahalaga ng mga mamamayan ay bahagi rin ngkultura ng isang bansa.

Kung titingnan natin ang ating kapaligiran ay makikita natin ang kulturangnakagisnan, naririyan ang mga gusali, tahanan, pananamit ng mamamayan, at mgabagay na minana pa sa ating mga ninuno.

Nagkakaroon ng pagkakataon ang mga mamamayan na makita ang kulturangpinagdaanan sa pagpunta sa ating mga museo. May Pambansang Museo angPilipinas, bukod sa mga pribadong museo tulad ng Ayala Museum at museo saVilla Escudero. May mga museo din sa ibat ibang lalawigan kung saan nakatutulongsa mga mag-aaral ang kanilang kaalaman kung gaano nalilinang ang kultura sapagdaan ng panahon.

May mga tanghalan na nagbibigay-pagkakataon sa mga mamamayang maykakayahan at talino na magtanghal ng dula, sayaw, o awit bilang bahagi ng atingkultura. Ilan sa mga ito ay ang Cultural Center of the Philippines, Folk ArtsTheater, Metropolitan Theater, at Meralco Theater.

A. Basahin ang mga pangungusap. Sabihin kung kaunlarang pangkabuhayan,pampulitika, o pangkultura ang ipinahahayag.

1. Paglahok sa Brigada Laban sa Droga ng barangay2. Pagtuturo sa mga kabataan ng paggawa ng papaya soap3. Pagsali sa Santacruzan ng Sangguniang Kabataan (SK) sa kanilang lugar4. Pag-iimpok sa bangko5. Pagsali sa patimpalak-awitan ng paaralan6. Paglilinis ng mga baradong drainage sa kalye7. Pag-aalaga ng manok at pugo sa bakuran8. Paglahok sa halalan para sa mamumuno ng kooperatiba sa samahan9. Pagiging blood donor sa lokal na sangay ng Red Cross10. Pagtatanim ng gulay sa likod ng bahay

Isagawa mo

172

B. Sagutin ang sumusunod:

1. Anu-anong palatandaan ang nagpapahiwatig na maunlad ang kabuhayanng mga mamamayan?

2. Saan nakikita kung may maunlad na kultura ang mga mamamayan?3. Kailan masasabi na ang isang bansa ay maunlad? hindi maunlad?4. Saang kategorya nabibilang ang Pilipinas? Bakit?5. Lahat ba ng mga bansa sa Asya ay maunlad? Patunayan ang iyong sagot.

Ang Pilipinas ay mayaman sa mga yamang-likas na matatagpuan sa lahatng dako ng bansa. Ito ang tumutustos sa pangangailangan ng mga mama-mayan.Ang kaunlaran ay nararamdaman ng bawat mamamayan kung malawakang pagpipilian nila ng mga kinakailangan.Ang kaunlaran ay tumutukoy sa pagtaas ng antas ng pamumuhay.Ang pamahalaan ay naglalaan ng mga pondo sa pagtataguyod at panganga-laga sa mga makasaysayang pook, teatro, at iba pang bagay na sumasa-lamin sa kultura ng bansa. Sa tulong ng NCCA, itinataguyod ng pamaha-laan ang mga gawa ng mga artistang pambansa tulad ng mga nobelista,iskultor, mang-aawit, mananayaw, pintor, at marami pang iba.

A. Ibigay ang kahulugan o ipaliwanag ang sumusunod na mga salita:

1. Kaunlarang pangkabuhayan2. Kaunlarang pampulitika3. Kaunlarang pangkultura

B. Isulat ang sagot sa mga tanong na ito sa sagutang papel.1. Paano ipinapakita ng mga mamamayan ang pagtataguyod nila sa kaunlaran?

Isa-isahin sa bawat larangan.2. Ano ang kahalagahan at kaugnayan ng mga mamamayan sa pag-unlad ng

bansa?

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

173

1. Interbyuhin ang isang pamilyang nanggaling sa probinsya. Itanong kung paanoat bakit nakarating sila dito sa Kamaynilaan. Itanong ang karanasan nila bilangdayuhan. Itanong din kung paano nila tinutustusan ang kanilang pangangailangansa araw-araw dahil dayo lamang sila sa lugar.

2. Interbyuhin ang isang kilalang tao sa inyong pamayanan na matagumpay sa:a. Larangang pangkabuhayanb. Larangang pampulitikac. Larangang pangkultura

3. Magbigay ng halimbawa sa mga aspetong nagpapakita ng kaunlarang:a. Pangkabuhayanb. Pampulitikac. Pangkultura

4. Sumulat ng isang sanaysay sa paksang mapipili alinman sa mga sumusunod:a. Paano Ako Makatutulong sa Kaunlarang Pangkabuhayan?b. Paano Ako Makapagpapalaganap ng Kulturang Pililipino?

Kaya mo ito!

174

Aralin 39 Mga Patakaran at Programang Pangkabuhayan ng Pamahalaan

Ang pamahalaan ay nagsisikap na magkaroon ng pambansang kaunlaran salalong madaling panahon upang maramdaman ng mga mamamayan na sila angpinakamahalagang yaman ng bansa.

Paano mo matutulungan ang pamahalaan sa layuning ito? Kung ang tao angpinakamahalagang yaman ng bansa, bakit nahihirapang umunlad ang Pilipinas?

Kabanata 12 Paraan ng Pagpapabuti ng Edukasyon

Ang Kabanata 12 ay tumatalakay sa mga programang pangkabuhayan ngbansa. Ibinibigay din ang kaalaman kung paano pinagbubuti ang sistema ng atingedukasyon bilang aspeto ng kaunlarang pambansa.

Pagkatapos ng kabanatang ito, inaasahang masasabi ng mga bata kung paanonagkakaugnay ang kaunlarang pangkabuhayan at sistema ng edukasyon, agham,at teknolohiya upang higit na mapabuti ang kalagayan ng mga mamamayan.

Ang kaalaman sa agham at paggamit ng teknolohiya ay solusyon samaraming suliranin ng bansa. Dapat maramdaman ng mga mamamayanna sila ang pinakamahalagang yaman ng bansa at ang pamahalaan aynagsisikap na paunlarin ang kanilang kalagayan.

Magsimula ka

175

Ang pag-unlad ng isang bansa ay nakasalalay sa uri ng mga gawaingpangkabuhayang nagaganap sa isang bansa. Maaaring hatiin sa tatlong uri angmga gawaing pangkabuhayan: produksyon, distribusyon, at paggamit ng mgaprodukto at serbisyo. Kapag mabilis ang produksyon at paggamit ng mga produktoat serbisyo, nangangahulugan ito ng pag-angat ng kabuhayan ng isang bansa.

National Irrigation Administration (NIA)

Ang sistema ng patubigay isa sa mga proyekto ngpamahalaan para sa mgamagsasaka. Layunin nito namagkaroon ng regular napanustos ng tubig ang mgasakahan upang hindi mahintoang pagtatanim ng palay kahithindi panahon ng tag-ulan.

Ang Pilipinas ay isangbansang umaasa saagrikultura. Hindi lamang sapagmamay-ari ang tuon ngpansin ng programa sareporma sa lupa kundi sapagpaparami ng ani ng mgalupang pansakahan.

Ang San Roque Multi-Purpose Dam na itinayo sa pagitan ng Benguet atPangasinan sa Luzon at itinuturing na pinakamalaki sa buong Asia ay hindi lamangsa pangangailangan ng elektrisidad ng mga mamamayan kundi para sa patubig nglibu-libong ektarya ng lupang pansakahan sa Rehiyon I at Rehiyon II.

National Food Authority (NFA)

Ang ahensya na nangangasiwa ng sapat na pagkain (cereal) ng mgamamamayan at nagtataguyod ng pagpapalago ng industriya ng mga butil ay angNational Food Authority (NFA). Pinananatili ng NFA ang establisadong presyong mga butil ng bigas at mais pati asukal.

Bukod sa butil, nagsisilbing ahensya rin ang NFA para makipag-ugnayan samga suppliers at outlets ng mga pagkain tulad ng sardinas, kape, gatas, panlutonglangis, at iba pang basic commodities sa mababang halaga.

Alamin mo

Ang sistema ng patubig ay pinagtutuunan ng pansinng pamahalaan upang magkaroon ng regular napanustos ng tubig para sa tuluy-tuloy na pagtatanimsa mga lupang pansakahan.

176

Livelihood Multi-Purpose Loan

Ito ang programa ng pamahalaan na nagbibigay ng pagkakataon sa maliliit namga mamumuhunan. Hinihikayat ang mga maliliit na mamumuhunan na magkaroonng sariling industriya na kanilang pagkakakitaan sa mga pamayanang rural. Saparaang ito, maraming tao ang nagkakaroon ng hanapbuhay.

Pagtatayo ng mga Kooperatiba

Ang kooperatiba ay isang samahan na pinasisimulan ng isang grupo ng mgatao para sa kabutihan at kaunlaran ng kanilang kabuhayan. Ito ay pag-aari atpinamamahalaan ng mga kasapi. Ang mga kasapi ang siyang pumipili ng kanilangmga pinuno mula rin sa kanilang mga kasama. Ang anumang pakinabang ngkooperatiba sa pagpapautang ay hinahati sa mga kasapi nito.

Wastong Paggamit ng Likas-Yaman

Ang ating pambansang produksyon ay batay sa wastong paggamit ng mgalupain. Habang lumalaki ang populasyon, lumiliit ang lupaing tinatamnan. Maraming lupaing agrikultural ang nawala at ginamit sa pabahay, komersiyo, at industriya.

Ang Pilipinas ay hindi lamang mayaman sa yamang-lupa kundi mayaman dinsa yamang-tubig at yamang-mineral.

Sinusuportahan ng ating bansa ang isang uri ng pagpapaunlad ng ekonomiyana hindi nakapipinsala sa kalikasan. Tinatawag itong sustainable development.Ito ay isang sistema ng pagpapaunlad sa ekonomiya ng bansa. Dapat pangalagaanat gamitin nang wasto ang mga yamang-likas ng bansa para sa susunod na salin-lahi.

Sagutin ang sumusunod na tanong:1. Kailan masasabi na ang kabuhayan ng isang bansa ay umaangat?2. Bakit mahalaga ang sistema ng patubig sa isang bansang agrikultural tulad ng

Pilipinas?3. Bukod sa pagkaing butil, ano pa ang ibinibigay na tulong ng NFA sa mga ma-

mamayan?4. Ano ang kooperatiba? Ano ang layunin ng kooperatiba?5. Bakit mahalaga ang mga yamang-likas? Ano ang dapat gawin sa mga likas na

yaman?

Isagawa mo

177

Kabilang sa mga programang pangkabuhayan ng pamahalaan ay maykinalaman sa patubig, pagkain, kooperatiba, at likas na yaman.Ang kaunlarang pangkabuhayan ng isang bansa ay nakasalalay sa patuloyna paglinang at paggamit ng mga likas na pinagkukunang-yaman.Ang pamahalaan ay naglunsad ng mga patakaran at programa para sakaunlaran ng kabuhayan ng mga mamamayan.

Sabihin kung nagpapahayag ng katotohanan o opinyon lamang.Halimbawa: May malaking epekto ang yamang mineral sa suliraning pang-

ekonomiya. ( katotohanan) Masaya ang mamamayang kumikita. (opinyon)

1. Ang Pilipinas ay isang bansang agrikultural.2. Ang wastong paggamit ng yamang-likas ay pakikinabangan nang matagal ng

mamamayan nito.3. Itinuturing na pinakamahalagang yaman ng isang bansa ang kanyang

mamamayan.4. Higit na pinagtuunan ng pamahalaan ang mga nagmamay-ari ng lupang sakahan

kaysa magsasaka.5. Sa mga bahagi ng Pilipinas na maulan hindi na kailangan ng sistema ng patubig.6. Ang NFA ay nagsisilbing ahensya para sa establisadong presyo ng mga butil

lamang.7. Ang kooperatiba ay maaaring itayo ng isang indibidwal na may sapat na talino

at kakayahan.8. Ang multi-purpose loan ay para sa isang livelihood project sa mga pook

na rural.9. Habang lumalaki ang populasyon, lumiliit ang lupang tinatamnan.10. Ang NFA ay nagsisilbi sa mga mamamayan sa panahon ng emerhensiya at

kalamidad.

Ikaw ba ay handang makipagtulungan sa iyong lokal na barangay? Paano kamakatutulong?

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

178

Aralin 40 Mga Paraan Para sa Pagpapabuti ng Edukasyon

Karaniwang ipinagmamalaki ng isang bansa ang pagkakaroon nito ng mataasna antas ng mga edukadong mamamayan. Mahalagang bigyang-diin na higit namabisa ang pagkakamit ng functional literacy kung saan ginagamit ng mgamamamayan ang kanilang natutuhan.

Kapag mataas ang antas ng kamangmangan ng populasyon ng bansa,kadalasang nagiging suliranin ito ng pamahalaan sapagkat ito ay hadlang sa pagsulongng ekonomiya ng bansa.

Ang kahalagahan ng edukasyon ay nadarama ng pamahalaan. Ang kasalukuyangsistema ng edukasyon ay nangangailangan ng pagbabago upang sumabay sakinakailangan ng panahon.

Sa pagpasok ng bata sa paaralan ay lalong nadadagdagan ang kanyangkaranasan sa mga gawain na makatutulong sa paghubog sa kanya sa pagigingmabuting mamamayan, hindi lamang sa kanyang bansa kundi sa buong daigdig.Kaagapay ng mga kaalaman sa ibat ibang sangay ng kaalaman, binibigyan ngmga paaralan ang mag-aaral ng karanasang makatutulong sa paghubog sa pagigingmahusay na mamamayan. Pinatutunayan ng mga pagsasaliksik na kapag mataas

Magsimula ka

Alamin mo

Iniaangkop ang sistema ng edukasyon upang makasabay sa makabagongteknolohiya.

179

ang porsiyento ng karunungan sa pagbasat pagsulat, mataas din ang ihahaba ngbuhay ng tao. Ito ay dahil sa pagkakaroon ng wastong kaalaman sa pangangalagang kanilang kalusugan. Ang malusog na mamamayan ay makapaghahanapbuhayat magiging kapaki-pakinabang sa pamayanan.

Ang mamamayan ay dapat na may sapat na edukasyon o kasanayan upangmaitaguyod ang maayos na pamumuhay. Ang edukasyon ay kinakailangan sapagkakaroon ng hanapbuhay na pinagkukunan ng kinakailangang panustos sapamumuhay. Ang pamahalaan ay inaasahang magpapatupad ng mga programaupang ang mga mamamayan ay magkaroon ng hanapbuhay.

Ang pamahalaan ay nagkakaloob ng libreng pag-aaral mula elementaryahanggang sekondarya. Nagtatatag din ng mga pampublikong kolehiyo atpamantasan para sa mga may kakayahang makapagpatuloy ng pag-aaral. Maymga paaralang bokasyunal na nagtuturo ng tamang kasanayan sa paghahanapbuhay.Kadalasan, walang bayad ang pag-aaral sa mga paaralang teknikal o bokasyunal.

Sa pagkakaloob ng edukasyon sa mamamayan, isinasama ang mga maykapansanan. Maraming paaralan ang itinayo para sa may kapansanan. Maypaniniwala na hindi hadlang sa pagkakamit ng edukasyon ang kapansanan.

Ang kurikulum ng edukasyon ay iniaangkop sa pangangailangan ng bagongpanahon. May mga bagong kaalaman sa edukasyon ang idinadagdag sa kurikulumupang maiakma sa pangangailangan sa kasalukuyang siglo.

Kailangan ang modernisasyon ng mga gusaling pampaaralan. Ang pagbili ngmga aklat na gagamitin ay dapat ding bigyan ng pansin. Ang sahod ng guro aykailangan ding isaalang-alang ng pamahalaan. Kailangang magkaroon ng mabutingantas ng pamumuhay ang mga nagtuturo. Kung mahusay ang katayuan ng mgaguro at mag-aaral, magkakarooon ng kalidad ang edukasyon. Ang kaunlaran ngisang bansa ay nasasalamin sa kalidad ng sistema ng edukasyon.

Sa kasalukuyan, iniaangkop ang sistema ng ating edukasyon sa mgamakabagong teknolohiya. Pinalalawak ang kaalaman ng ating mga mag-aaral samga umiiral na kalagayan ng mga bansang may kaugnayan sa Pilipinas. Ito ay maykinalaman sa edukasyong global na lalong makapagpapaunlad sa kakayahan ngating mga kabataang mag-aaral.

Ang mga taong nakapagtapos ng pag-aaral ay magkakaroon ng mataas naantas ng kakayahan upang makalahok sa mga proyektong pambayan.

Malaki rin ang kaugnayan ng edukasyon sa kalusugan ng mamamayan. Angpagtuturo ng kaalaman sa wastong kalusugan at pagpapanatili nito ay mahalagangsalik sa pagpapaunlad ng kabuhayan kaya sinisikap ng pamahalaang maabot nglahat ang paaralan para matuto sa pangangalaga ng kalusugan ang lahat ngmamamayan. Ang edukasyon at kalusugan ay prayoridad ng pamahalaan. Angtaong mahina at masakitin ay hindi makapag-aaral at makagagawa nang maayoskaya kailangang magkaroon ng malusog na katawan at pag-iisip upang magingkapaki-pakinabang na mamamayan.

180

Basahin ang mga tanong at piliin ang tamang sagot. Isulat lamang ang titik sasagutang papel.

1. Ang edukasyon ng isang bata ay nagsisimula sa __________.a. tahanan b. paaralan c. simbahan d. pamayanan

2. Sinisikap ng bawat magulang na magkaroon ng magandang ________ angkanilang anak.

a. kasuotan b. pamumuhay c. sasakyan d. tahanan3. Ang ahensya ng pamahalaan na namamahala sa pagbibigay ng may kalidad

na edukasyon sa ating mga kabataan ay ang __________.a. DSWD b. DepEd c. DOH d. DTI

4. Dalawang lebel ng instruksyon ang libre na ibinibigay ng ating pamahalaan,elementarya at ________.

a. kinder b. sekundarya c. kolehiyo d. wala sa nabanggit

5. Tungkulin ng pamahalaan na pagyamanin ang __________ ng mga paaralan.a. kurikulum b. programa c. sistema d. paniniwala

6. Kailangan ang ________ ng mga paaralan upang lalong maiangkop sa panahon.a. teknolohiya b. modernisasyon c. kalidad d. lahat

7. Dapat itaas ang sahod ng mga guro upang magkaroon sila ng mabuting antasng __________.

a. pamumuhay b. pagtuturo c. saloobin d. pag-uugali8. Karapatan ng bawat bata na magkaroon ng __________.

a. hanapbuhay b. edukasyon c. kaibigan d. pag-uugali9. Ang mga paaralang nagtuturo ng tamang kasanayan sa paghahanapbuhay ay

tinatawag na __________.a. kolehiyo b. bokasyonal c. training center d. parokyal

10. Kung mahusay ang katayuan ng guro at mag-aaral, magiging may _________ang edukasyon.

a. kalidad b. kahusayan c. kabuuan d. karunungan

Ang Department of Education (DepEd) ay ang ahensya ng pamahalaanna namamahala sa pagbibigay ng may kalidad na edukasyon sa ating mgakabataan sa dalawang antas ng instruksyon elementarya at sekundarya.Sinusubaybayan nito ang paglinang ng uri ng edukasyon na dapat ibigaysa mga mag-aaral.

Isagawa mo

Bigyang pansin at suriin

181

Pinangangalagaan din ng DepEd ang pagpapahusay sa kalidad ng kaguruan,pagpapayaman sa kurikulum, paghahanda ng mga aklat sa ibat ibangasignatura, at paghahanda sa mga kabataang mag-aaral para sa pagigingmabuting mamamayang Pilipino at mamamayan ng mundo.

May karapatan ang batang Pilipino na magkaroon ng edukasyon kayatnaghahanapbuhay ang mga magulang para mapag-aral ang mga anak. Sini-simulan ang edukasyon ng anak sa pagtuturo ng magulang sa loob ng ta-hanan. Tungkulin ng pamahalaan na bigyan ng edukasyong global angmga mamamayan para higit nilang maunawaan ang mga pangyayari sasandaigdigan.

Ang mga nagtuturo ay kailangang isaalang-alang din ng pamahalaan.Kailangan nila ng mabuting antas ng pamumuhay sa pamamagitan ng sapatna sahod at mga benepisyo. Ang mataas na antas ng pamumuhay ng mgaguro ay may kinalaman sa kalidad ng edukasyon.

Ipaliwanag mo:

1. Bakit kailangang iangkop ang sistema ng edukasyon sa kasalukuyang panahon?2. Naniniwala ka ba na hindi hadlang ang kapansanan ng isang tao sa pagkakamit

ng edukasyon? May mga kakilala ka bang may kapansanan ngunit isa siyangmatagumpay na mamamayan?

3. Ang edukasyon ng anak ay sinisimulan sa kanyang tahanan. Paano at anu-ano ang mga dapat niyang matutuhan?

4. Ano ang pang-unawa mo sa global education? Makakamit mo kaya ito?Paano?

5. Naniniwala ka ba na kapag mataas ang antas ng pamumuhay ng mga guro atmag-aaral, magkakaroon ng edukasyong may kalidad ang bansa? Bakit?

1. Mangolekta ka ng mga larawan ng mga ginagawa ng pamahalaan para sa ikauunlad ng edukasyon. Lagyan ng angkop na paliwanag ang bawat pangkat.

a. Pang-elementarya c. Pangkolehiyob. Pang-sekundarya

2. Ipaliwanag mo: Ang edukasyon ay isang panghabangbuhay na pamana ngmga magulang sa anak.

Subukan mo

Kaya mo ito!

182

Aralin 41 Mga Paraan ng Pagpapaunlad ng Agham at Teknolohiya

Ang pagsulong at pag-unlad ng isang bansa ay nakasalalay sa uri ngteknolohiyang mayroon ito. Kapag magaling at mahusay ang teknolohiya, madalingmaibibigay ng pamahalaan ang mga pangangailangan ng mga mamamayan.Kailangan ang makabagong teknolohiya sa larangan ng produksyon, sa mgaindustriya, sa sistema ng batayang edukasyon, komunikasyon, at transportasyon.

May malawak ka na bang kaalaman at kasanayan sa teknolohiya?

.

Dahil sa mabilis na pagdami ng populasyon sa ating bansa, tungkulin ngpamahalaan ang manguna sa paglulunsad ng mga gawain na nakatutulong sapagpapaunlad ng teknolohiya. Ano ba ang teknolohiya? Ang teknolohiya ay angsangay ng kaalaman na nauukol sa sining na industriyal at agham. Ito rin angkaalaman ng paggawa ng mga produktong kailangan ng ating mga mamamayan.

Magsimula ka

Alamin mo

Ang pamahalaan ay walang patid na nagbibigay ng pagsasanayat patuloy na nagsasaliksik sa agham at teknolohiya upangmagkaroon ang mga mamamayan ng makabagong pamamaraanng produksyon, komunikasyon, transportasyon, at industriya.

183

Ang pag-unlad ng agham at teknolohiya ay makapagpapasulong sapagpapaunlad ng kabuhayan ng bansa. Ito ay kailangan sa pagtatayo ng mgaindustriya, pagtuklas ng mga bagong kaalaman, at pagtuturo ng pamamaraangangkop sa kinakailangang kaunlaran ng bansa.

Sinusuportahan ng pamahalaan ang mga ahensyang pang-agham upangmakapagsagawa ng kinakailangang pag-aaral. Patuloy ang ating mga siyentipikosa pagsasagawa ng pag-aaral. Marami sa mga ito ang ipinadadala sa ibang bansaupang matuto pang lalo sa kinabibilangang larangan ng siyensya.

Binibigyan ng pamahalaan ng tulong na pang-agham at pang-teknolohiya angmga industriyang naitatatag sa ating bansa. Maging ang maliliit na industriya aytumatanggap ng tulong mula sa ating pamahalaan. Hinihikayat ang mga negosyantena paunlarin ang kanilang negosyo sa pamamagitan ng makabagong kaalaman saagham at teknolohiya.

Maraming gamit sa tahanan, makinarya sa pabrika, at aspeto ng pamumuhayang nakasalalay sa agham at teknolohiya. Malaki ang kahalagahan ng makabagongkaalaman sa agham at teknolohiya sa kaunlaran ng Pilipinas. Bibilis ang pagsulongat pag-unlad ng ating bansa kapag gagamit ang mga Pilipino ng kapaki-pakinabangna teknolohiya sa ibat ibang gawaing ginagampanan ng mga mamamayan.

Ipaliwanag ang iyong sagot sa mga tanong.

1. Saan-saan magagamit ang teknolohiya? Magbigay ng mga halimbawa.2. Kailan masasabi na ang isang bansa ay may mataas na antas ng teknolohiya?

Magbigay ng halimbawa.3. Ano ang masasabi mo sa teknolohiya ng Pilipinas? Patunayan ang iyong sagot.4. Bilang mag-aaral sa ikaanim na baitang, anong paraan ng agham ang makapag-

papataas ng antas sa sistema ng ating edukasyon?5. Anu-ano ang mga paraan na kailangan ng mga mag-aaral tulad mo upang ma-

kaagapay sa global education?

Mahalaga ang bahaging ginagampanan ng agham at teknolohiya sa pagka-kamit ng pambansang kaunlaran. Ang mga layunin ng paglinang ng aghamat teknolohiya ay pagpaparami ng pagkain, paglinang sa panggagalinganng enerhiya, paglikha ng mga industriyang batay sa teknolohiya, at iba pa.

Isagawa mo

Bigyang pansin at suriin

184

Ang Department of Science and Technology (DOST) ay nagtataguyodsa pambansang agham at teknolohiya at may layuning tulad ng sumusunod:

1. Pananaliksik2. Paglinang ng laang-bisig3. Pagbibigay ng mahahalagang impormasyon4. Pagbibigay ng serbisyong teknikal

A. Tukuyin kung ipinahahayag sa paraang agham at teknolohikal ang mgasumusunod. Isulat sa sagutang papel kung ano ang kabutihang naidudulot nitosa sambayanan.

1. Ang protina ng niyog ay maaaring gawing kapalit ng karne.2. Ang laman at gata ng niyog ay ginagawang pulbos, ihinahalo sa gatas, at

ginagamit na sangkap sa paggawa ng biskwit.3. Ang langis ng niyog ay maaaring gamitin bilang gamot sa mga taong kulang

sa Bitamina B.4. Ang bunot ng niyog ay ginagamit na panala ng dumi sa mga kemikal.5. Ang mga pinagtabasang kahoy ay ginagawang papel.6. Ginagawang aspalto ang pinakalatak ng langis.7. Paggamit ng pataba sa lupang sinasaka.8. Pagkontrol sa mga peste na sumisira sa mga pananim9. Pagpapabuti ng uri ng mais10. Paggamit ng enerhiya mula sa talon

B. Hanapin sa Hanay B ang sagot sa Hanay A. Isulat ang titik ng tamang sagotsa sagutang papel.

A B1. Pag magaling ito, madaling maibigay ang a. DOLE

pangangailangan ng mga mamamayan b. DOST2. Inilunsad ng pamahalaan ang makabagong c. bokasyonal

teknolohiya dahil sa mabilis nitong pagdami d. makinarya3. Ang kaalaman ng pangangailangang materyal e. enerhiya

ng mga mamamayan f. populasyon4. Silay ipinadadala sa ibang bansa upang g. siyentista

magpakadalubhasa sa larangan kinabibilangan h. teknolohiya _____5. Silay hinihikayat ng pamahalaan upang paunlarin i. negosyante

ang kanilang negosyo sa pamamagitan ng j. pagkainmakabagong teknolohiya

6. Itoy ginagamit sa pagpapatakbo ng ibat ibang l. basicmakinarya upang makatipid education

k. pagproprodyus

Subukan mo

185

7. Ang pagbibigay ng epektibong pagsasanay sa larangan ng paggawa8. Kailangan ang kapaki-pakinabang na teknolohiya sa produksyon nito

mula sa hilaw na sangkap9. Upang huwag magdanas ng kakulangan ng pagkain, ito ay kailangang

gamitin10. Ito ang ahensyang nagtataguyod ng agham at teknolohiya

1. Kapanayamin ang isang lokal na opisyal. Alamin kung anu-ano ang mgaproyekto na inilunsad ng kanyang tanggapan upang makapagbigay ng madalingserbisyo sa mga taong nasasakupan.

2. Magsaliksik sa mga pahayagan at ibat ibang babasahin kung anu-anong pro-yekto ang inilulunsad ng ating pamahalaang pambansa upang mapaunlad angPilipinas sa pamamagitan ng makabagong teknolohiya.

3. Makinig sa mga programa ng pamahalaan na pinalalaganap sa pamamagitanng broadcast media.

4. Dahil sa pagpapaunlad ng industriya, kailangan ng mga mamamayan na palitanang lumang pamamaraan ng ng transportasyon. Maibibigay mo ba ang mgamakabagong transportasyong ginagamit ng ating mga mamamayan sakasalukuyan?

5. Ang pag-unlad ng teknolohiya ay nagdudulot ng pagbabago sa ibat ibangindustriya. Magbigay ng halimbawa ng industriyang gumagamit ng makabagongteknolohiya.

Kaya mo ito!

186

Kabanata 13 Pagiging ProduktiboAng Kabanata 13 ay nagpapaliwanag kung paano nagiging produktibo ang

mga mamamayan. Tinutukoy rin ang mga katangiang dapat taglayin ng isang taoupang makatulong sa pagpapanatili at patuloy na pagpapaunlad ng ating kultura.

Binabanggit din ang mga pambansang suliranin at mga ginagawa ng pamahalaansa paglutas ng mga suliraning ito.

Pagkatapos ng kabanatang ito, inaasahang malalaman ng mga mag-aaral angmga katangian ng isang produktibong mamamayan. Inaasahan ding maging mulatsila sa mga suliranin ng kanilang kapaligiran at tumulong sa paglutas ng mga itogamit ang sariling kakayahan.

Aralin 42 Kahulugan ng Pagiging Produktibo

Alam natin na ang pinagkukunang-yaman ng bansa ay nauubos. Dahil dito,ang mga ito ay hindi dapat aksayahin. Kailangang ingatan at gamitin nang wasto atlubusan ang mga ito upang mapalaki ang produksiyon ng mga kalakal at serbisyo.

Ang tao ay isa sa pinakamahahalagang yaman ng bansa. Malaki ang magagawaniya upang magamit nang lubusan ang mga pinagkukunang-yaman. Magagawalang niya ito sa pamamagitan ng pagiging produktibo. Paano magiging produktiboang isang tao?

Magsimula ka

Ang yamang-tao at likas na yaman ng bansa ang mga sangkap na kailanganupang makamit ng isang bansa ang kaunlaran. Napakahalaga na malinang angpagiging produktibo ng mga mamamayan.

187

Ang Pilipinas ay isang mapalad na bansa sapagkat itoy biniyayaan ng likas nayaman na maaaring bumuhay sa kabuuang populasyon ng ating bansa. Ang likasna yamang ito ay nagbigay ng pagkakataon sa bawat Pilipino na mabuhay nangmatiwasay at masaya. Ang pamahalaan ay may katungkulang magagamit ng mgamamamayan sa wastong paraan. Dapat mapangalagaan ang mga ito upangmapakinabangan ng mga mamamayan sa matagal na panahon.

Ang likas na yaman ng ating bansa ay may tatlong uri ayon sa kaanyuan:Yamang Hindi Nauubos

Ang mga yamang ito kahit paano ang gawing paggamit ay hindi nauubosngunit maaaring masira dahil sa kalamidad o hindi tamang paraan ng paggamit.

Yamang Nauubos at Hindi NapapalitanAng mga yamang ito ay hindi na maaaring palitan kapag naubos o maibalik

sa dati.Yamang Napapalitan

Ito ay maaaring palitan kung maubos man.Paano mapangangalagaan ng tao ang mga likas-yaman? Paano magiging

produktibo ang tao?Ang pagiging laging nasa oras sa pagpasok ay nakatutulong sa pagiging

produktibo ng isang tao. Ang isang kawani o manggagawa ay kailangang pumasoksa takdang oras. Ang oras ng pagtatrabaho ay kailangang gamitin nang tama atwasto. Makababawas sa pagiging produktibo ang anumang pagkahuli o pagliban.

Alamin mo

Ang oras ng pagtatrabaho ay kailangang gamitin nang wasto.Kaila-ngang pag-aralan ng mga manggagawa kung paano mapagbuti atmatapos ang gawain sa madaling panahon.

188

Walang trabahong mahirap kapag sinisikap nating maging masigla sa oras nggawain at iwasan ang pagiging bugnutin. Kailangang pag-aralan kung paanomapapadali ang gawain. Kung may tagubiling tinatanggap, makinig na mabutiupang mapabuti ang gagawin. Kailangang tapusin ang trabaho sa takdang panahon.Ang pagtanggap ng mga gawaing manwal ay hindi dapat ikahiya. Anumang gawain,basta marangal ay kailangang ipagmalaki. Nakatutulong ito sa pagpapalaki ngproduksyon. Kapag walang tatanggap sa mga gawaing manwal ay hindi susulongang kaunlaran ng bansa.

Ang pagtutulungan ng magkakasama ay nakatutulong sa pagiging produktibong bawat isa. Gumagaan ang anumang mahirap na gawain kapag ito aypinagtutulungan. Sa ganitong paraan, natatapos nang mabilis ang gawain kayanakatitipid pa sa oras. Nagagamit ang ibang panahon sa iba pang kapaki-pakinabang na gawain.

Ang mabuting pakikitungo ng mga tagapangasiwa ay nakatutulong sa mgamanggagawa upang maging produktibo ang mga empleyado. Nagdudulot ito ngkasiyahan sa mga manggagawa. Ang pagsagot sa pagbati ng mga manggagawaay nagsisilbing inspirasyon upang higit nilang pagbutihin ang kanilang gawain.Nakapagbibigay din ng pagtitiwala sa sarili ang pagpuri sa mga gawaing natapos.Nagkakaroon ng sigasig sa paggawa ang sinumang napupuri sa gawain.

Ang mabuting pakikitungo sa mga kasama sa trabaho ay may kinalaman dinsa pagiging produktibo ng isang manggagawa. Ang pagtatrabaho nang wala sakondisyon ay nakaaapekto sa kapwa manggagawa. Dahil dito, dapat magingmasaya kapag nagtatrabaho.

Ang gawaing pinagtutulungang tapusin ng isang pangkat ay dapat kilalaningtrabaho ng pangkat at hindi dapat angkinin ng iisang tao. Nakawawala ito ngsigasig sa paggawa sa susunod na pagkakataon.

May mga pinagkukunang-yaman na hindi dapat aksayahin. Dahil sa kakulanganng panustos sa lumalaking populasyon, may mga taong malikhain na nagigingproduktibo sa pamamagitan ng muling paggamit ng mga bagay na patapon (recy-cling).

Isulat ang titik ng tamang sagot sa sagutang papel.

1. Nakatutulong sa pagiging produktibo ng isang tao ang laging ________.a. pagpasok sa orasb. pananamit nang maayosc. pagsisipag sa paggawad. pagkausap sa mga kasamahan

Isagawa mo

189

2. Ang wastong paggamit ng oras ay nangangahulugan ng _________.a. walang mali ang gawain, kahit hulib. pagtatapos ng gawain sa takdang orasc. lunch break lang ang pahingad. hindi pagkausap sa mga kasamahan

3. Ang pagtanggap ng gawaing manwal ay dapat _________.a. ipagmalakib. ikahiyac. ipagkailad. ilihim

4. Alin dito ang tamang saloobin?a. lahat ng trabaho ay mahirapb. lahat ng trabaho ay madalic. walang trabahong mahirapd. walang trabahong nalulugi

5. Ang anumang gawain kapag itoy pinagtulungan ay ________________.a. gumagaanb. natatapos nang mabilisc. nakatitipid ng orasd. lahat ng nabanggit

6. Ang mabuting pakikitungo ng tagapangasiwa sa manggagawa ay nagdudulotsa huli ng _________.a. kasiyahanb. pagkabahalac. pangambad. alinlangan

7. Ang pagpuri sa gawain ng manggagawa ay nakapagbibigay ng _______ nito.a. damdaming makasarilib. pagtitiwala sa sarilic. dagdag na sweldod. wala sa nabanggit

8. Ang sinumang napupuri sa gawain ay nagkakaroon ng _______ sa paggawa.a. sigasigb. hiligc. pagmamalakid. ligalig

190

9. Alin sa sumusunod ang wastong kaisipan?a. Ang pagtatrabaho nang wala sa kondisyon ay nakaaapekto sa kapwa

manggagawa.b. Hindi dapat angkinin ng isang tao ang ginawa ng isang pangkat.c. Dapat masaya kapag nagtatrabaho.d. Lahat ng nabanggit

10. Ang paggamit muli ng mga bagay na patapon ay nagpapakita ng kakayahang __________ ng isang tao. a. maging kuripot b. maging malikhain c. mamuhunan d. maging masigasig

Itinuturing na isang uri ng prodyuser ang manggagawa. Ang manggagawaay namumuhunan ng kanyang kasanayan at lakas sa pagiging produktibong kalakal at serbisyo. Ang magsasaka ay isang uri ng manggagawa.

Ang siyentipiko ay isa ring prodyuser. Ginagamit niya ang talino at lakassa pagiging produktibo. Nalinang ni Dr. Pedro Escuro ng University ofthe Philippines ang isang uri ng palay na mabilis lumago. Dahil sa nagawani Dr. Escuro, naging sapat ang panustos na bigas ng Pilipinas.

Ang tagapamahala ng negosyo o namumuhunan ay isa ring prodyuser.Mahalaga siya sa kabuhayan ng bansa.

Gumagawa ng paraan ang isang produktibong mamamayan upang maiwa-san ang pagsasayang ng oras na dapat ay iukol sa paggawa. Dahil dito,ang isang produktibong mamamayan ay dapat maging sistematiko sa lahatniyang gawain.

Sagutin ang mga tanong:1. Paano mo ginagamit nang wasto ang oras mo?2. Dapat bang ikahiya ang gawaing manwal? Bakit?3. Bakit mahalaga sa pagiging produktibo ang division of labor ng

magkakasama?4. Anu-anong bagay na patapon ang maaaring gamiting muli?5. Ibigay ang mga katangian ng isang produktibong mamamayan.

Makipartner sa iyong kamag-aral. Ilista ninyo ang mga gawain ng mga kabataanna maituturing na produktibo. Ibahagi sa klase ang inyong mga itinala.

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

191

Aralin 43 Pagiging Produktibo ng Tao

Hindi lahat ng naisin ng tao ay nakukuha niya. May mga pagkakataong naisniyang magkaroon ng mga bagong kagamitan ngunit kulang ang pera niya. Maramisiyang gustong bilhin na tulad ng nakikita niya sa mga anunsyo sa telebisyon omagasin at pahayagan ngunit wala ang mga ito sa tindahang karaniwangpinupuntahan. Sa ganitong pagkakataon, ang suliranin niya ay ang produksyon ngmga ito sa lokal na pamilihan.

Ang kakulangan ng maraming bagay tulad ng produkto at paglilingkod nakailangan ng tao na hindi kayang gawin o ibigay ay suliranin din ng pamahalaan.Para sa isang bansa, ang kakulangan ng maraming produkto at paglilingkod nahindi kayang isagawa ay bunga ng hindi sapat na pinagkukunang-yaman. Angpinagkukunang-yaman ay may limitasyon o hangganan. Maaari itong mauboskaya kailangang linangin at gamitin nang wasto. Kailangang maiwasang maaksayaang mga pinagkukunang-yaman upang magtagal ang pakinabang ng mgamamamayan dito. Magiging mabilis ang pag-unlad ng bansa sa pamamagitan ngmga bagong kaalaman ng tao. Dito maipakikita ang pagiging produktibo ng isangtao.

Magsimula ka

Alamin mo

Ang mga magsasaka ay gumagamit ng makabagongmakinarya sa pagtatanim upang higit na ani ang makukuhasa mga taniman.

192

Ang tao ay makagagawa ng mga bagong produktong pamalit sa mgakagamitang panangkap na madaling maubos. Halimbawa, ang gamit ng lubid atmga himaymay ng mga halaman sa paggawa ng tela ay napalitan sa bagong tuklasna sintetikong sangkap. Ang imbensyong tulad nito ay nakatutulong upang dimadaling maubos ang likas na pinagkukunang-yaman.

Ang mga pinagkukunang-yaman na dati ay hindi nagagamit ay maaaringmalinang ng tao sa pamamagitan ng kanyang mga bagong kaalaman. Dati, angmga mainit na bukal ay pinapagpapaliguan lamang ng mga maysakit ng rayuma,ngayon, ginagamit na ang mga ito sa pagpapatakbo ng makinarya na pinagkukunanng enerhiya.

Natutuhan din ng tao ang maparaang paggamit ng mga materyales sa paggawang mga produktong kailangan ng mga mamamayan. Halimbawa, maramingproduktong nakukuha mula sa niyog. Ang laman at gata ng niyog ay nag-aanyongpulbos at nakukunan ng protina. Ito ang sustansyang nagpapalakas sa atin.Ginagamit din itong sangkap sa paggawa ng tinapay at biskwit at maging sa mgade latang meat loaf, sausage, o liver spread. Ang kopra ay pinagkukunan din nglangis. Ang langis na virgin coconut oil ay ginagamit na gamot sa ilang karamdamanng tao.

Habang bumibilis ang takbo ng buhay ng tao patuloy namang nag-iimbentoang mga tao ng mga bagong produkto at kasangkapan. May mga pagkain dingmaihahanda nang mabilisan tulad ng noodles, cereals, kape, frozen meat, at ibapa.

Ang pagkakaroon ng mga tanging produktong pamalit ng kalakal ay tinatawagnating kahusayan sa paggawa ng mga produkto. Tulad din sa isang tahanan opagawaan, higit na mabilis at mabuti ang produksyon kung iisa lamang ang pag-uukulan ng pansin ng bawat kasapi. Dito ay nagkakatulungan sa gawain ang mgamanggagawa.

Higit na maraming uri ng produkto at paglilingkod ang nililikha ng mga industriyangayon. Ang pagdami ng mga produkto ay hindi lamang upang makatugon sapagdami ng populasyon kung hindi sa pagdami ng mga bagay-bagay na natuklasanng tao upang tugunan ang pangangailangan nila.

Ang maparaang paggamit ng mga hilaw na sangkap ay mahalaga sa produksyonng masustansyang pagkain ng tao.

193

Patuloy rin ang pananaliksik sa pagpapaunlad ng agham tulad ng pag-aaraltungkol sa mga halamang-gamot. Inaasahang ang mga halamang-gamot na ito aymaaaring gamiting pamalit sa mga komersyal na gamot na inaangkat pa natin obinibili ang sangkap sa ibang bansa.

Sabihin ang sagot sa patlang.

1. Ang pinagkukunang-yaman ay may ______ kaya huwag aksayahin.a. kadamihan c. hanggananb. kakulangan d. kawalan

2. Kung gagamitin nang wasto ang pinagkukunang-yaman ay magiging _______ang pag-unlad ng bansa.

a. mabilis c. malayob. malimit d. maluho

3. Sa pamamagitan ng bagong _________ ng tao, maiiwasang maaksaya angpinagkukunang-yaman.

a. kaalaman c. karanasanb. pananaw d. lahat ito

4. Ang mga pinagkukunang-yamang hindi nagagamit ay maaaring __________at pakinabangan.

a. ipagbili c. malinangb. ipalit d. itabi

5. Napapalitan ang mga sangkap ng pinagkukunang-yaman upang di-maubosang likas nito sa pamamagitan ng _______________.

a. bagong kaalaman c. bagong sangkapb. bagong anyo d. lahat

6. Sa pamamagitan ng _____, ang mainit na bukal ay napagkukunan ng enerhiya.a. bagong gamit c. bagong sangkapb. bagong kaalaman d. lahat

7. Ang mga hilaw na sangkap ng pinagkukunang-yaman ay napararami ang pro-dukto dahil sa ________ na paggamit dito.

a. bagong tuklas c. bagong sangkapb. bagong palit d. wala

8. Bumibilis at patuloy ang pag-iimbento ng mga produkto habang bumibilis dinang ______ ng tao.

a. pagdami c. pagbilib. paggamit d. pagkain

9. Ang pagdami ng produkto at paglilingkod ay aagapay sa paglaki rin ng _____.a. produkto c. makinaryab. populasyon d. lahat

Isagawa mo

194

10. Mahalaga ang ________ sa produkto upang higit na mabilis at mahusay angpaggawa dito.

a. pagdami c. paggamitb. paggawa d. pagtitipid

Ang tao ay may angking talino. Marami siyang paraang natutuklasanat nagagawa upang matugunan ang kanyang pangangailangan.May mga paraan at hakbang siyang isinasagawa upang maparami angisang uri ng pinagkukunang sangkap upang maging produktibo.

Ipahayag ang iyong sagot sa mga tanong.

1. Paano nililinang ng pamahalaan ang yamang-tao nito?2. Paano nililinang ng tao ang kanyang kakayahan upang maging produktibo?3. Magbigay ng mga halimbawa ng kalakal na nilikha ng tao.4. Ano ang kahulugan ng espesyalisasyon? Bakit mahalaga ang espesyalisasyon?

1. Makipangkat sa apat na kaklase at talakayin ninyo ang ibat ibang pamamaraanna maituturing na produktibo. Ihiwalay ang listahan para sa mga kabataangbabae at kabataang lalaki.

2. Basahin ang mga sumusunod na kalagayan ng mga mamamayan. Ipaliwanagkung paano magiging produktibo ang mga tao sa kanilang kalagayan.a. Maraming mga kawayang matatagpuan sa baryo ng Sta. Ana. Anong

mga produkto ang magagawa ng mga tagarito?b. Ang Barangay Flores ay lugar na may mga lupang maaaring gawing clay.

Paano magiging produktibo ang mga tagarito?3. Mapaparami ang produksyon sa ating bansa kung masipag ang mamama-

yan. Paano magiging produktibo ang mga naninirahan sa mga pook na ma-raming puno ng niyog? Anu-ano ang mga produkto na maaaring manggalingsa niyog?

4. Sa palagay mo, anu-anong produkto ng Pilipinas ang maaaring pang-export o panluwas sa ibang bansa?5. Paano natin mapangangalagaan ang ating mga likas na yaman na kailangan sa produksyon?

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

195

Aralin 44 Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan

Bawat tao ay nagtataglay ng talino at kakayahan. Ang mga kakayahang ito aydapat linangin at pagyamanin ng sinumang nagtataglay nito. Ang mga kakayahangito ang siyang puhunan ng bawat isa sa pamumuhay niya dito sa daigdig. Ikaw,ano ang iyong talino at kakayahan?

Iba-iba ang galing at talino ng isang tao. May magagaling sa larangan ngsining, musika, at sayaw. May mahusay sa larangan ng pananahi, panggagamot,pagsusulat, palakasan, at maraming mga gawain na nagpapamalas ng kanilangpambihirang kakayahan at talino. May taong nagpapakadalubhasa sa larangan ngkanilang hilig at angkop sa sariling kakayahan.

Anumang bagay na nais nating makamtan at maabot ay nakasalalay sa atingkakayahan. Kailangan nating pagyamanin ang mga ito para sa pagsulong at pag-unlad ng ating bansa.

May mga taong iniaasa ang sariling kabuhayan sa mga kaanak o kaibigan namay mahusay o impluwensya ng ibang tao. Kung minsan humihingi sila ng tulongsa mga ahensya ng pamahalaan. Naniniwala sila na tungkulin ng pamahalaan natutulungan sila sa lahat ng oras.

May mga tao namang iniaasa ang pangangailangan sa Diyos. Mayroon namangiba na itinatalaga na lang ang sarili sa kapalarang darating. Ang mga taong ganitoay nakatutulong kaya sa kaunlaran ng bansa? Bakit?

Magsimula ka

Alamin mo

Ang magagandang saloobin at pagtitiwala sa sariling kakayahan at talentoay nakatutulong sa tao upang magpakitang gilas sa kanyang gawain.

196

Kailangan ng bansa ang mga mamamayang may pagtitiwala sa sarili. Ito angmga mamamayang hindi iniaasa sa pamahalaan ang kanilang panustos sa mgapangangailangan sa araw-araw. Sa kasalukuyan, marami nang Pilipino ang maytiwala sa sariling kakayahan sa paggawa.

Mahalagang isipin ang kahalagahan ng pagtitiwala sa sariling kakayahan parasa sariling pag-unlad. May mga taong naturingang may kakayahan at talino subalithindi nagtatagumpay dahil sa kawalan ng pagtitiwala sa sarili.

Ang lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan ay makatutulong hindi lamangsa sarili kundi gayundin naman sa pag-unlad at pagsulong ng bansa.

Marami nang pamilyang Pilipino ang natutong mag-alaga ng hayop at magtanimsa bakuran upang madagdagan ang kita ng mag-anak. Marami rin ang nagtayo ngindustriyang pantahanan sa ibat ibang pook. Nagsisimula sila sa maliit na negosyona umunlad sa katagalan. Hinihikayat sila ng pamahalaan na linangin ang mgapinagkukunang-yaman ng bansa upang makapagsimula ng proyektongpangkabuhayan.

Sa kasaysayan ng ating bayan may mga kababayan tayong nagtiwala sa kanilangkatangian at nakapag-ambag sa kaunlaran ng ating bansa.

Sa pakikipaglaban sa mga dayuhang mananakop upang makamit ang atingkalayaan, ang mga sumusunod ay mga dakilang bayani ng ating lahi:

Jose P. Rizal pangunahing bayani, manggagamot, nobelista,pintor, at makata

Andres Bonifacio Supremo ng KatipunanMelchora Aquino Kilala bilang Tandang Sora, Ina ng

RebolusyonApolinario Mabini Kilala sa tawag na Dakilang Lumpo,

Manananggol, at Utak ng HimagsikanEmilio Aguinaldo Kauna-unahang pangulo ng Republika ng PilipinasGregoria de Jesus Biyuda ni Andres Bonifacio at tinaguriang

Lakambini ng KatipunanMaraming mga Pilipino ang nagpamalas ng kakayahan sa tanghalan,

nagtagumpay, at hinangaan. Ilan sa kanila ay sina: Cecil Licad, piyanista; LeaSalonga, mahusay na artista sa tanghalan; at Atang dela Rama, mang-aawit.

Sa larangan ng palakasan, nagtagumpay at umani ng papuri ang mgasumusunod: Paeng Nepomuceno, kampeon sa bowling; Eugene Torre, grand-master sa chess; Lydia de Vega, kampeon sa track and field; Manny Pacquiao,mahusay na boksingero; Efren Bata Reyes, mahusay sa billiard; at marami pangiba.

May mga Pilipino rin na umani ng pagkilala sa mga nagawa nila upang umangatang kultura natin.

Gloria Diaz Kauna-unahang Pilipinang tinanghal na Miss UniverseCorazon C. Aquino Kauna-unahang babaeng Pangulo ng PilipinasNinoy Aquino Lumaban sa diktaturyang MarcosCarlos P. Romulo Kauna-unahang Pilipinong Secretary General sa UN

197

Ibigay ang sagot ayon sa paniniwala.

1. Anu-ano ang mga taglay na talino at kakayahan ng tao?2. Paano nililinang at pinagyayaman ng mga tao ang taglay nilang talino at

kakayahan?3. Patunayan mong makatutulong sa pagkamit ng mithiin sa buhay ang pagtitiwala

sa sariling kakayahan.4. Bilang isang mag-aaral, paano mo nililinang ang sarili mong kakayahan upang

magtagumpay ka sa hinaharap?

Ang bawat Pilipino ay may sariling kakayahan at talino subalit kung walangtiwala sa sarili, ito ay hindi magiging kapaki-pakinabang.

Ang kakayahan ng Pilipino ay kilala at hinahangaan sa buong mundo.Isang patunay ay ang maraming manggagawang Pilipino na nasa ibangbansa.

Punan ng wastong sagot ang bawat patlang. Gawin ito sa iyong notebook.

1. Lubos siyang nagtiwala sa sariling kakayahan bilang manggagamot, nobelista,pintor, at guro. Siya rin ang ating pambansang bayaning si _________.

2. Siya ang namuno sa Himagsikang Pilipino. Siyay si _________na kilala ringSupremo ng Katipunan.

3. Siya ang kinikilalang pangunahing tagasuporta ng Katipunan sa kabila ng kanyangedad. Siya ay si _________.

4. Isa siyang matapang sa Heneral at nagtatag ng Unang Republika ng Pilipinas.Siya ay si _________.

5. Dahil sa pagtitiwala sa sariling kakayahan sa pag-awit, nakilala siya sa buongmundo bilang mang-aawit sa stageplays. Siya ay si _________.

6. Kinilala ang husay niya at sa lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan, tinanghalsiyang kampeon sa paglalaro ng billiard. Siya ay si _________.

7. Hindi kailanman siya nawalan ng pagtitiwala sa sariling kakayahan na labananang diktadura hanggang kamatayan. Siya ay si _________.

8. Lubos siyang nagtiwala sa kanyang sarili na kaya niyang ipagpatuloy ang iniwanglaban ng kanyang asawa sa pang-aapi ng mga Espanyol, siya ay si _______.

Isagawa mo

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

198

9. Naipakita niya ang lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan nang tumakbobilang Pangulo ng Pilipinas sa kabila ng walang karanasan sa pulitika at itoykanyang napagtagumpayan. Siya ay si _________.

10. Lubos na nagtiwala sa sariling kakayahan nang magtagumpay siya bilang kauna-unahang Pilipina na tinanghal na Miss Universe. Siya ay si _________.

11. Naipakita niya ang kanyang talino at pagtitiwala sa sariling kakayahan bilangkampeon sa larong bowling. Siya ay si _________.

12. Lubos ang pagtitiwala sa sarili at hinangaan siyang pinakamahusay sa laranganng boksing sa kasalukuyan. Siya ay si _________.

1. Kapanayamin mo ang isang taong matagumpay sa inyong lugar. Itanongmo kung ano ang kanyang mga katangian at ginamit na paraan kaya siyaay nagtagumpay. Hingin mo ang kanyang opinyon tungkol sa kahalagahanng pagtitiwala sa sariling kakayahan.

2. Ang pagtitiwala sa sariling kakayahan ay isang katangiang kapuri-puri saisang tao. Malayo ang mararating ng taong may tiwala sa sariling kakaya-han. Ipaliwanag mo kung paano makatutulong ang katangiang ito sa isangtao upang makamtan ang kanyang mga pangarap.

3. Ang pagtitiwala sa sariling kakayahan ay dulot ng sapat na kaalaman atkasanayan. Paano mo malilinang ang katangiang ito?

Kaya mo ito!

199

Aralin 45 Katangian ng Taong may Tamang Saloobin sa Paggawa

Sinasabing ang wastong saloobin sa paggawa ay puhunan din sa kaunlaran ngbansa. Naniniwala ka ba rito? Ano ang kahulugan ng wastong saloobin?

Mapalad ang Pilipinas dahil marami ang kanyang kayamanang pantao.Mahalaga ang mamamayan dahil dito nakasalalay ang kaunlaran at katatagan ngating bansa. Taglay ng tao ang katangiang tulad ng kaalaman, kasanayan, kaugalian,at kakayahan upang tumulong sa paglinang sa mga likas na kayamanan ng bansa.Kaya ang tao ay dapat magsikap sa pagtatrabaho upang matugunan ang kanyangpangangailangan.

Bawat tao ay may kaugnayan sa kagustuhan ng lipunan na kinabibilangan.Kung malinaw sa bawat isa kung ano ang inaasahang kilos ng ibang tao sa kanya,kikilos siya nang naaayon sa inaasahan. Ang mga taong nagtapos ng pag-aaral ayinaasahang maghahanap ng trabaho.

Kung ang mga nagsipagtapos ay tumupad sa tungkulin bilang masipag atresponsableng mamamayan, ang ating bansa ay makikinabang sa magandang uring paghahanapbuhay ng mga ito.

Anu-ano ba ang wastong saloobin na dapat taglayin ng isang manggagawa onamamasukan? Anong katangian ang inaasahan natin sa mga sektor ng lipunangkinabibilangan nila?

Patuloy na nililinang ng mga tao ang pinagkukunang-yaman para sa kaunlaranng bansa. Marami rin ang tumutuklas ng ibat ibang maparaang paggamit nito.Ngunit may mga tao namang umaasa lamang sa resulta ng pagsisikap ng kapwa.Nangyayari ito dahil sa nagkakaiba ang saloobin ng mga tao sa paggawa.

Batay sa mga isinagawang pananaliksik ay natuklasang higit na marami angnagsipagtapos ng komersyo, malayang sining, engineering, pagtuturo, at iba pangkurso kaysa pagsasaka. Marami rin ang nagtapos sa abogasya at komersyo angnamamasukan sa mga gawaing hindi kaugnay ng kanilang propesyon. Marami samga magulang at kabataan ang ibig magkaroon ng white collar job o gawaingpang-opisina.

Kung patuloy ang pagdami ng mga may hilig sa gawaing pang-opisina kaysapagsasaka, ano kaya ang mangyayari sa produksyon ng bansa?

Sa kasalukuyan, maraming ahensya ng pamahalaan ang naglulunsad ng mgaprogramang maaaring makatulong sa pagkakaroon ng wastong saloobin sapaggawa.

Magsimula ka

Alamin mo

200

Kailangan ang sipag at tiyaga sa tamang paggawa. Ang taong masipag atmatiyaga ay daig ang matalino ngunit tamad naman. Ang kasanayan ay hindimapapakinabangan kung hindi sasamahan ng sipag at tiyaga.

Marami tayong kilalang tao na dahil sa sipag at tiyaga, ang pamumuhay ayumunlad kahit hindi mataas ang naabot sa pag-aaral.

Isa pang mabuting saloobin sa paggawa ay ang pagsasakatuparan ng gawainsa loob ng madaling panahon. Iwasan ang pagpapaliban ng mga gawain. Hinditama ang pagpapabukas ng mga gawain. Ang pagpapaliban ng isang gawain aymakakaabala sa pagiging produktibo.

Ang pagpapahalaga sa pakikipagkapwa-tao ay isang mabuting saloobin. Angtao ay hindi maaaring mabuhay na mag-isa lamang. May mga pagkakataong angtulong ng ibang tao ay kakailanganin sa pagganap ng naiatas na gawain. Angpakikisama ay isang napakagandang pagpapahalaga.

Lagyan ng tsek ( ) kung tama ang saloobin sa pagawa. Lagyan ng ekis( ) kung hindi tama ang saloobin. Ilagay sa sagutang papel.

1. Kailangan ang white collar job upang makapagmalaki sa trabaho.2. Ang pagsasaka ay angkop lamang sa mga taong hindi nakapag-aral.3. Kailangan ang sipag at tiyaga sa anumang gawain.4. Kung matalino ka, may karapatan kang maging tamad.

Ang isang mamamayang naniniwala sa kanyang kakayahan ay lubos nanagpapakita ng kagalingan at kahusayan sa gawain.

Isagawa mo

201

5. Ang katuparan ng anumang gawain ay nakababawas ng pagiging produktibo.6. Ang pagpapaliban ng isang gawain ay nakababawas sa pagiging produktibo.7. Kapuri-puri ang mga taong nagbibigay-dangal sa gawaing manwal.8. Ang pakikipagkapwa-tao ay kailangan sa loob ng gawain.9. Maaaring mabuhay na mag-isa ang isang taong mayaman.10. Ang tamang saloobin sa paggawa ay laging kailangan upang magtagumpay.

Sa bagong siglo, ang tamang saloobin sa paggawa ay makatutugon saanumang gawain. Kung positibo ang pananaw sa gawain, anumang balakidna dumating ay mapaghahandaan.Ang mamamayan ang pinakamataas na kapangyarihan sa isang bansangdemokratiko. Ang paglilingkod sa mamamayan ang pangunahing katung-kulan ng pamahalaan.Dapat malinang ang tamang saloobin sa paggawa upang makamit anglayuning kaunlaran ng pamahalaan.

Ipaliwanag mo:1. Ang wastong saloobin sa paggawa ay puhunan din sa kaunlaran ng bansa.2. Ang uri ng saloobin ay makatutulong sa pagpapaunlad ng bansa.3. Ang kakulangan ng mataas na pinag-aralan at pera ay hindi hadlang sa pagtata-

gumpay ng tao.4. Huwag ipagpaliban bukas ang gawain sa ngayon.

1. Sumulat ng isang sanaysay tungkol sa kahalagahan ng tamang saloobin sapaggawa.

2. Basahin ang sumusunod na kalagayan. Sang-ayon ka ba sa paninindigan niPaolo? Bakit?

Pagkatapos mag-aral ni Paolo sa Maynila ay namatay ang kanyang ama.Magsasaka si Mang Felix at naiwan niya ang limang ektaryang bukirin. SiPaolo ay nagpasyang umuwi sa probinsya upang siya na lang ang magsaka.Tama ba si Paolo?

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

202

Aralin 46 Pangangalaga sa Sarili

Sa araw-araw na paggising mo, pinakikiramdaman mo ang iyong sarili kungikaw ay nasa magandang kalagayan upang gampanan ang mga gawain samaghapon. Bakit kailangang maging masigla at malakas tayo?

Maraming magagawa ang mga mamamayan upang makatulong sapagpapaunlad ng bansa. Pangunahin dito ay tamang pangangalaga sa sarili. Angmamamayan ay mahalagang yaman ng bansa. Bilang mahalagang yaman, kailangannilang maging malusog at matalino. Ang mamamayang malusog at matalino aymakatutulong sa mabilis na pag-unlad ng bansa.

Kailangan ng tao na magkaroon ng malusog na katawan at pag-iisip upangmaging kapaki-pakinabang na mamamayan. Ang taong mahina at masasakitin ayhindi makapag-aaral at makagagawa nang maayos. Hindi rin siya makatutulongsa produksyon ng mga kalakal o makapagbigay ng paglilingkod. Upang magingmalusog, kailangan ng tao ang wastong pagkain, tamang ehersisyo, at sapat napahinga. Kailangan niya ang masustansyang pagkain upang maging malakas angkanyang katawan at listo ang pag-iisip.

Ang pag-iwas sa bisyo ay pangangalaga rin sa sarili. Kabilang dito angpaggamit ng ipinagbabawal na gamot, paglalasing, paninigarilyo, at iba pang gawainna nakapipinsala sa katawan at isipan ng tao.

Ang kalinisang pansarili at kalinisan sa kapaligiran ay pangangalaga rin sasarili. Ang taong laging malinis sa katawan ay kasiya-siyang tingnan at malayo saanumang karamdaman.

Ang mga mag-aaral ay maytungkuling pangalagaan angsarili, linangin at paghusayinang kakayahan upangmakatulong sa pambansangkaunlaran. Bilang mga batangmamamayan, kailangangmagkaroon sila ng malulusogna katawan at pag-iisip upangmaging kapaki-pakinabang nakasapi sa pamayanan.

Magsimula ka

Alamin mo

203

Ang malinis na kapaligiran ay hindi tinitirhan ng mga mikrobyo na sanhi ngpagkakasakit ng tao.

Tungkulin ng bawat mamamayang Pilipino ang maglingkod sa ating bayan.Ang bawat isang mamamayan ay inaasahan ng pamahalaan na makatulong sapagtataguyod ng mga proyekto ng bansa tungo sa kaunlaran. Lahat ng ito aymaisasagawa natin kung malakas at malusog ang ating katawan. Nararapat lamangna mapangalagaan mga mamamayan ang kanilang sarili sa ibat ibang paraan.

Ang pamahalaan ay nagsisikap na mapangasiwaan ang kalusugan ng mgamamamayan. May ibat ibang programa ang Department of Health tulad ngpagbabakuna sa mga bata upang maging ligtas sa sakit. May programa rin sawastong pagkain, pagbabawal sa paninigarilyo at iba pa. May mga health cen-ters sa bawat barangay upang tumugon sa kalusugan ng mga tao. Hinihikayat ngating pamahalaan ang mga manggagamot at iba pang health workers na maglingkodsa mga kanayunan. Binibigyan sila ng matataas na sahod, allowance, at iba pangbenepisyo.

Bukod sa mga programang pangkalusugan, ang pamahalaan ay naglunsad dinng mga maayos na pabahay para sa mga manggagawa at pinangangalagaan angating kapaligiran.

Ang pangangalaga sa kapaligiran at ang tamang paglinang ng ating likas nayaman ay pinamamahalaan ng Department of Environment and Natural Resources(DENR). Tanggap ng ating pamahalaan ang kahalagahan ng tungkuling ito upangbigyan ng malinis na kapaligiran ang mga mamamayan. Pabrika ang karaniwangpinanggagalingan ng polusyon. Ang polusyon sa hangin na ating nalalanghap aynagdudulot ng sakit sa mga tao. Ang kagawarang ito ay gumawa ng maramingkampanya at mga tuntunin upang mapigil ang pagkasira nang tuluyan ng atingpinagkukunang-yaman.

Isulat ang sagot sa isang papel at ikumpara sa sagot ng iyong katabing kamag-aral.1. Magbigay ng mga halimbawa ng pagkaing makatutulong sa pagpapalusog ng

katawan.2. Anu-ano ang dapat gawin upang maging laging malinis ang katawan?3. Anu-ano namang pagkain ang dapat iwasan? Bakit?4. Bakit kailangan natin ang malinis na kapaligiran lalo na ang kalinisang pansarili?5. Paano mapananatiling malinis ang kapaligiran?6. Anu-ano ang programang pangkalusugan sa inyong Barangay Council? Sika-

ping makapanayam ang Barangay Chairman o ang Kagawad ng Kalusugan.Iulat sa klase.

Isagawa mo

204

Ang gawaing pangkalusugan ay pangunahing pinag-uukulan ng pansin ngisang matalinong mamamayan.Ang malusog na mamamayan ay may matalinong pag-iisip at kasiglahansa pagganap ng kanyang tungkulin.Mabilis ang pag-unlad ng isang bansang may mga mamamayang marunongmag-alaga sa sarili.

Isipin at ipahayag ang inaakala mong tamang sagot.

1. Dahilan kung bakit kailangang pangalagaan ng isang tao ang kanyang sarili2. Mga bagay na dapat iwasan upang hindi mapinsala ang ating katawan at pag-

iisip3. Mga dapat gawin upang mapangalagaan ang ating sarili

1. Tumingin ka sa iyong kapaligiran. Maraming tao ang nag-aalaga at nag-iingatsa kanilang sarili. Bakit kaya? Maglista sa iyong notebook ng tatlong dahilan.

2. Basahin at unawain.

Bawat mamamayan ay binigyan ng Diyos ng mga kakayahan, lakas, at talinona dapat pakaingatan at pangalagaan. Ang produktibong mamamayan aymay pag-iingat sa sarili. Iniingatan niya ang kanyang kalagayang pisikal at angkanyang kaisipan. Bumibili siya at kumakain ng masustansyang pagkain atnag-eehersisyo. Pumipili siya ng babasahin o nanonood siya ng mga palabasna nakatutulong sa pag-unlad ng kanyang kaisipan. Ano ang iyong damdamintungkol dito?

3. Sagutin ang mga tanong:a. Paano pinangangalagaan ng isang tao ang kanyang kalagayang pisikal at

ang kanyang kaisipan?b. Ang yamang tao ay dapat magtaglay ng pagmamahal sa kalikasan dahil ito

ang kanyang pinagkukunan ng kabuhayan at pook na pinaninirahan. Paanonatin pinananatiling malinis ang ating kapaligiran upang maging malusogang ating mga pangangatawan?

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

205

Ang matalinong mamimimiliay may kamalayan atkaalaman sa pagkakaiba ngpangangailangan atkagustuhan lamang. Iwasanang mag-aksaya ng perakaya bumili ng mgaproduktong may mataas nauri at wastong timbang.

Aralin 47 Katangian ng Matalinong Mamimili

Sa araw-araw ay gumagastos tayo ng pera para ipambili ng ating mgapangangailangan. Natitiyak mo ba na hindi naaaksaya ang pera mo kung ikaw aynamimili? Paano?

Isa sa mga layunin ng tao ay mapaunlad ang kanyang kabuhayan. Ibig niyangmatugunan ang kanyang pangangailangan. Subalit may pagkakataon na hindi sapatang kanyang kinikita upang matustusan ang kanyang pangangailangan. Madalasnaaaksaya pa ang kanyang pera dahil sa hindi matalinong pamimili.

Maraming mamimili ang kulang ang kaalaman sa mga bagay na binibili.Karaniwang tinatantiya lamang ang uri nito. Marami rin sa mga mamimili angayaw maabala sa pagsusuri ng mga kalakal na binili. Nag-aaksaya sila ng pera atsinusuportahan pa nila ang walang kabuluhang produkto.

Ang mamimili ay dapat magtaglay ng mga mabuting katangian sa pagbili ngmga produkto o mga kalakal. Ang mamimili ay kailangang maging matalino sapamimili ng mga kalakal. Bago niya bilhin ang isang produkto, dapat niyang

Magsimula ka

Alamin mo

206

isaalang-alang ang kahalagahan o kabutihang ibibigay nito.Maingat din siya dapat sa pagpili ng bibilhing kalakal. Sinisikap niyang

makapagtipid. Pinaghahambing niya ang presyo ng mga produkto upang malamankung saan siya makatitipid. Tinitiyak din niya na mabuti ang uri ng produktongbinibili upang hindi siya maging biktima ng madayang pagtitinda.

May mga mapanlinlang na anunsyo tungkol sa mga produktong nabibili sapamilihan. Bago bumili ng mga produktong laman sa mga anunsyo, kailangan angmatalinong pagsusuri upang magkaroon ng sapat na impormasyon tungkol dito.

May mga produktong labis ang taas ng presyo. Ang mamimili ay maaaringmakipag-ugnayan sa mga ahensya ng pamahalaan na may kontrol sa pinaiiral napresyo ng mga tinatawag na prime commodities.

Bilang mamimili ay may karapatang makakuha ng kasiyahang sapat sa ibinayadang tao. Ngunit may mga tinderang hindi matapat. Sa hangad na tumubo ngmalaking halaga ay nandaraya sila. Ang mamimili ay dapat maalam sa pagtitimbangupang hindi mabiktima ng mga ganitong pandaraya sa pamilihan. Sa ngayon, maymga Non-Government Organizations (NGO) na nangangalaga sa mga mamimilina huwag madaya sa pagtitimbang ng produktong binibili tulad ng Peoples Eco-nomic Council (PEC).

May mga ahensya ng pamahalaan na nangangasiwa sa kapakanan ng mgapubliko sa pamamagitan ng pagtatakda ng makatuwirang presyo ng ibat ibangprodukto. Nababasa natin sa pahayagan na may ipinasarang mga tindahan dahilsa labis na pagtutubo sa bilihin. May binuo ding mga kilusan na nangangalaga samga mamimili laban sa pagtitinda ng kulang sa timbang, kulang sa bilang,kalawanging sisidlan, maling tatak, maruming produkto, at iba pa.

Ang matalinong mamimili aymarunong maghambing ngmga produkto batay sakalidad at presyo. Dapatmalaman din ng mamimiliang pagtitimbang upangmaiwasan ang pandaraya ngnagtitinda.

207

Kumuha ng kapartner na kamag-aral at pagtulungang sagutin ang mga tanong.

1. Anu-ano ang katangian ng isang matalinong mamimili?2. Anu-ano ang mga dapat tandaan laban sa mga pandarayang ginagawa ng

ibang mga tindero o tindera?3. Paano pinangangalagaan ng pamahalaan ang kapakanan ng mga mamimili?4. Bilang mag-aaral sa ikaanim na baitang, paano mo tutulungan ang nanay mo

upang masiyahan siya sa pamimili ng kailangan ninyong mag-anak? Bakit?

Ang mga mamimili ay dapat magkaroon ng sapat na impormasyon tungkolsa produktong binibili.Hindi dapat ipagbili ang mababang kalidad na produkto sapagkat mapanga-nib ito sa kalusugan ng mga mamimili.Karapatan ng mamimili na bumili ng produktong mataas na uri sa katamta-mang halaga.

Basahin ang mga pangungusap at sabihin kung katotohanan o opinyon lamang.

1. Ang dami ng kalakal at hindi ang uri nito ang basehan ng pamimili ng tao.2. Ang paglago o pagbagsak ng isang negosyo ay nakasalalay sa mamimili.3. Ang mamimili ay kailangang maging matalino sa pagbili ng mga kalakal.4. Hindi isinaalang-alang ng mamimili ang makapagtipid kung mabuti ang uri ng

produkto.5. Ang unang dapat isaalang-alang ng mamimili ay ang halaga ng produkto.

Makipangkat sa tatlong kamag-aral. Gumawa ng isang dula-dulaan kungsaan makikita ang mahusay na katangian ng isang mamimili. Itanghal sa klase.

Isagawa mo

Bigyang pansin at suriin

Subukan mo

Kaya mo ito!

208

Aralin 48 Paraan ng Wastong Paggamit ng mga Kalakal at Paglilingkod

Naranasan mo na ba na manghinayang sa nagastos mong pera? Ano angdahilan at nanghinayang ka matapos mamili? Ano ang dapat mong gawin sa susunodna pagkakataon?

Kung tayo ay may karamdaman at kailangang magpagamot, dapat bangmanghinayang sa pera? Bakit?

Ang wastong paggamit ng mga kalakal ay nagdudulot ng kasiyahan sa tao,ganun din ang paglilingkod. Kapag nasisiyahan ang mga mamamayan, ito ay tandang kaunlaran ng isang bansa.

Masaya ang mamamayan kapag nakakamit nila ang kanilang mithiin at nabibilinila ang mga produktong gusto nila at mga kasangkapang dati-rati ay maykaya sabuhay o mayayaman lamang ang mayroon.

Magsimula ka

Alamin mo

Dapat ingatan at gamitin ng mgamamamayan sa wastong paraanang lahat ng mga produkto atserbisyong kanilang tinatamasa.

209

Wastong Paggamit ng mga Kalakal

Sa isang banda, may pangangailangan ang tao na tinutugunan ng serbisyo opaglilingkod. Ang wastong paglilingkod na tinatanggap ng mamamayan mula saservice sector ay naghahatid din sa mga mamamayan ng ibayong kasiyahan upangmabuhay nang matiwasay at maligaya.

Ang paggamit ng mga kalakal ay maaaring wasto o aksayado. Ang wastongpaggamit sa mga ito ay nagdudulot ng kasiyahan sa mga tao. Kung tayo aynagugutom, kumain tayo. Gumamit tayo ng sabon sa paliligo upang manatilingmalinis ang ating katawan. Ang mga kasangkapan ay nililinis tuwina upang hinditayong magkasakit. Nakikinig tayo ng mga balita sa radyo o nanonood tayo ngtelebisyon upang maaliw at makakuha ng mga mahahalagang impormasyon.

Sa ngayon, makikita sa mga bahay ng karaniwang mamamayan o maging samga iskwater ang mga kasangkapang tulad ng telebisyon, refrigerator, electricfan, CD player, at iba pa. Kung maayos at wasto ang paggamit, mas matagalmapapakinabangan ang mga kasangkapang ito.

Ngunit may mga pagkakataon na nagiging maaksaya tayo sa paggamit.Pinababayaan nating tumutulo ang gripo kahit puno na ang mga lalagyan.Pinababayaan nating nakabukas ang mga ilaw kahit tanghali at iniiwang bukas angT.V. kahit walang nanonood.

Kung iingatan natin ang ibat ibang kasangkapan sa loob ng pamamahay,magtatagal ang mga ito bago masira at palitan. Ang perang pampakumpuni opambili ng bago ay ating matitipid at magagamit sa iba pang pangangailangan.

Ang paggamit ng mga kalakal ay nagdudulot ng kasiyahan sa mga tao.Karaniwang nakikita ngayon ang mga bagay at mga kasangkapang nakakaaliwat nagbibigay ng impormasyon.

210

Wastong Pagpapahalaga sa mga Paglilingkod

Mayroon tayong pangangailangan na tinutugunan ng paglilingkod o serbisyong yaman-tao. Sila at ang kanilang paglilingkod ay dapat pahalagahan upangpatuloy silang makapagbigay-serbisyo.

Mangingisda tumutulong upang may makain tayong isda at iba pangpagkaing-dagat

Magsasaka gumagawa sila sa bukirin upang matustusan ang mga pa-ngangailangan natin sa bigas, gulay, prutas, karne, at ibapang pagkain

Manggagawa nagkukumpuni ng mga kagamitan, naglilinis ng kalsada,nag-aalis ng mga basura, o nagpapaandar ng makina

Manggagamot tumutulong sa mga mamamayan upang maging malusogat ligtas sa sakit

Guro tinuturuan ang mga kabataan upang maging kapaki-pakina-bang na mamamayan

Prodyuser gumagawa ng ibat ibang produkto upang matustusan angmga pangangailangan ng mga mamamayan

Kawani namamasukan sa mga pampubliko at pampribadongtanggapan upang paglingkuran ang mga mamamayansa ibat ibang aspeto ng pamumuhay

Sagutin nang ayon sa iyong karanasan. Tumingin ka sa loob ng inyong bahayat kapaligiran. Anu-ano ang mga produktong nauubos at produktong tumatagal?

1. Paano natin mapakikinabangan ang mga produktong ito nang matagal?2. Sa paanong paraan natin mapahahalagahan ang serbisyo o paglilingkod na

ating tinatanggap?3. Sinu-sino ang nagbibigay ng serbisyo sa mga mamamayan?

May kasiyahan ang mga tao kapag napakikinabangan nila nang matagalang mga kasangkapang nabibili nila. Ang wastong paggamit ng mga kalakalay kailangang matutuhan ng tao upang hindi maaksaya ang kanilang pera.Ang mga serbisyong tinatanggap natin ay dapat nating pahalagahan upangmasiyahan ang nagbibigay nito at magpatuloy ang kanilang paglilingkod.

Isagawa mo

Bigyang pansin at suriin

211

Ilista mo sa notebook ang hinihingi ng bawat bilang.

1. Mga pagkaing kailangan natin upang maging malakas at malusog ang atingkatawan

2. Mga kasangkapang nagdudulot ng aliw at ginhawa sa tao3. Mga yamang-tao na nagbibigay ng serbisyo at uri ng serbisyong ginagampanan

1. Subukin mong gumawa ng isang maikling tula na nagpapahalaga sa mgalingkod-bayan. Isulat sa iyong notebook at basahin sa harap ng mga kamag-aral.

2. Ipaliwanag mo ang salawikaing Daig ng maagap ang masipag.3. Matipid ang ulirang mamamayan sa paggamit ng mga likas na yaman. May

mga pamamaraang isinasagawa upang magtagal ang paggamit ng mga ito.Magbigay ka ng halimbawa.

4. Sa pamamagitan ng isang paglalarawan, iguhit mo ang nilalaman ng tula:

Subukan mo

Kaya mo ito!

Maging Masipag

Mula sa pagkalikha nitong mundong ibabawNagbigay na ang Diyos, gawain kaninuman, Mabuhay sa mundo, di sarili lamang, Kayat ating dinggin at isaalang-alang.

Magtanim ng halaman, hayop ay alagaanMaging sa kalawakan, sa lupa at tubig man Silay bahagi natin, ugat ng kabuhayanKayat ating sinupin, ngayon at kailanman.

Maritez B. Cruz

212

Aralin 49 Pagtangkilik sa Sariling Produkto

Maraming Pilipino ang mahilig sa mga bagay na gawa sa ibang bansa.Pakinggan mo ang usapan ng dalawang dalagang namimili sa isang tindahan.

Corine: Gladys, tingnan mo ang mga blouse na ito. Ang ganda ng pagkaka-yari. Ang tela ay jusi at ang mga burda ay makinis at pinung-pino.

Gladys: Ay naku, di ko type ang mga ganyang pansuot. Halatang lokal,hindi imported.

Corine: Ang plastic mo, Insan! Hindi ka ba natutuwa na may ganito tayongyaring Pinoy? Dapat ipagmalaki natin ang ganitong uri ng yaringPilipino.

Gladys: Sabihin mo na ang gusto mong sabihin basta ako, sa imported parin!

Pagkatapos mong basahin ang dayalog ano ang naramdaman mo bilang matapatna mamamayang Pilipino? Sino s