he tuhinga mihi mo te pakanga tuatahi o te...

19
He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Ao

Upload: others

Post on 19-Jul-2020

8 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Ao

Page 2: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

He mihiKorihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea!Kei ngā manu tīoriori o te nehenehe nui a Tāne, ngā mātātahi nō ngā kura o te motu, tēnā koutou. Nā koutou te reo karanga a Manu Korihi i whakahoki kia tāraia te kupu kōrero hei pānuitanga mō te ao!Me mihi ki ngā pouako, ka tika! Nā koutou te kupu a te kaituhi i kukume mai i te hinengaro, tērā i pupū ake i te whatumanawa. Nā koutou anō te punga i huti – tērā te whakaawe i te mātātahi ki te tuhi i runga anō i te ngākaunui ki te kaupapa, ki te whakawhanake hoki i ō rātou pukenga ā-tuhi. Mei kore ake koutou, kāore a Manu Korihi i rewa ki te pae kia whitingia e te rā.

Page 3: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

He tirohanga whānui

Tākiri mai te ata, ko Manu Korihi tērā e hī ake ana i te paerangi – he putanga ā-tau hou, e whakanui ana i ngā tuhinga a te mātātahi.

Kua tāngia ngā tuhinga kia pānui whānuitia e te marea i roto i ō tātou nei kura. Hei whakahihiri i te mahara, hei whakaawe anō hoki i te kaipānui ki te tuhi.

Māringanui tātou i ia tau e tonoa ana e Manu Korihi he tuhinga e whakaata ana i tētahi kaupapa kua kōwhiria. E hiahia ana mātou i ngā tuhinga papai mā ō kaituhi pīrere, pūhou hoki, kia hoka ai te pukapuka nei. E whakatītinatia ana ngā kaituhi ahakoa ō rātou tau (arā, ngā tau 1–8) ki te tāpae mai i ā rātou tuhinga.

Mēnā ka whakaputaina i Manu Korihi he tuhinga e whakatauira ana i ngā momo tuhinga nā ngā ākonga tēina me ngā ākonga pakeke ko te painga atu tērā.

Nā reira, pānuitia ngā kohinga rangatira nei! Kia maumahara hoki ki te tuku mai anō i ngā tuhinga a ngā ākonga ā ngā tau e heke mai nei. He tau anō, he aronga tuhinga anō. E hoa mā, ki te pene!

Page 4: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

4

Ko te pūtake o te tuhinga mihi, he tūhono, he whakaoho, he mihi, he whakamihi, he whakanui hoki i ngā āhuatanga o te tangata, o te taiao hoki.

Ngā momo tuhinga mihi

1. Te mihi ki te taiao2. Te mihi ki te hunga mate3. Te mihi ki te hunga ora

Ngā āhuatanga reo o te tuhinga mihi

• Te reo mihi• Te reo whakamihi• Te tātorutanga• Te huahuatau me te ui makihoi• Te whakataukī

He whakamārama i ngā āhuatanga reo

Te reo mihiKo tā te reo mihi he tūhono, he whakaoho, he whakamihiHei tauira: Tēnā rā koe Matariki Ahunga Nui ka eke nei.

Te reo whakamihi

Ko tā te reo whakamihi he whakanui, he whakamoemiti, me te whakaatu hoki i ngā whakaaro o te ngākau. Hei tauira: E kawe mai nei i te nui, i te ora o te tau hou hei tohutohu i a mātou iti nei.

Te tātorutanga

Ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa. Hei tauira: Kia karanga, kia whakatau, kia whakanui i tō whitinga ake. Ko koutou te hunga kua okioki, ko koutou te hunga kua wahangū, ko koutou te hunga kua whetūrangitia.

Te huahuatau

Mā te huahuatau ka whakaritea ngā kaupapa e rua. Mā tēnei whakaritenga ka whakairohia he whakaahua ki roto i te hinengaro o te kaipānui. Hei tauira: He tōtara nui koutou e tīraha nei. Kua whakaritea ngā mate ki ngā rākau nunui kua hinga.

Te ui makihoi

He momo pātai te ui makihoi hei kawe i tētahi whakaaro nui. Kāore e hiahiatia ana he whakautu. Hei tauira: Ki te kore koe i konei, mā wai mātou e whakamarumaru? Mēnā kāore koe i haere mai, me pēhea mātou?

Te whakataukī

Ka whakaata te whakataukī i tētahi kōrero pono. Hei tauira: Ka pū ko te ruha, Hao ko te rangatahi, Ko tāua tēnā e.E whakaata ana te kaituhi i tōna hononga ki tōna kuia, arā, te hononga o te pakeke ki te rangatahi.

He tuhinga mihi1

1. He Manu Tuhituhi, He Manu Taketake, He Tuhinga Mihi, He Pukapuka Aratahi i te Kaituhi, whārangi 9. Te Tāhuhu o te Mātauranga me Aronui Limited, 2008.

Page 5: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

5

Ko te whakaputanga tuatahi he kohinga o ngā tuhinga mihi e whakanui ana i te Rautau mai i te tīmatanga o te Pakanga Tuatahi o te Ao.

Katoa o ēnei tuhinga he mihi ki te hunga mate, ki te hunga e ora ana i taua wā rānei. He mihi, he whakamihi hoki te āhuatanga matua o ngā tuhinga nei, heoi, he tātorutanga, he huahuatau, he ui makihoi, he whakataukī rānei kei roto i tēnā tuhinga, i tēnā tuhinga.

Kua kohikohia ngā tuhinga mihi me te whakawehe ki ōna ake kaupapa.

Kei wareware tātouE whai ana tēnei tuhinga mihi i ngā tikanga o mua mō te mihi me te whakamihi i te tangata, i te kaupapa rānei.

Maioha ana au He tuhinga mihi kua tuhia hei whiti, me ōna huahuatau, me ōna manawataki.

Nā tō mōkai He reta ki te kāinga mai anō i te hōia e pakanga ana ki tāwāhi.

Ka maumahara tonu He reta mai anō i te kāinga tonu ki tētahi, ki ētahi rānei e pakanga ana ki tāwāhi.

Ahakoa i riro koe He tuhinga e whakanui ana i tētahi tangata i haere ki te Pakanga Tuatahi o te Ao.

He Tuhinga Mihi Mō te Pakanga Tuatahi o te Ao

Page 6: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

6

Ngā Āhuatanga Tuhinga Kei ngā whārangi e whai ake nei ngā tauira o ngā tuhinga ā-ākonga o roto o Manu Korihi me ngā āhuatanga tuhinga kua whakamahia.

Page 7: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

7

Te mūrau a te tini Te wenerau a te mano2 He wini raro He homai aroha3 Whakawhetūrangitia koutou4 Haere Haere Haere5

I te tau tuarua i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· whakamihi i te tangata

· whakaahua i te āhua, i ngā mahi me ngā āhuatanga o te tangata

· hanga i te tuhinga kia hāngai ki te pūtake tuhituhi

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto, hei tauira, he homai aroha

· tuhituhi i ngā rerenga ngāwari e rua, e toru, e hia rānei mō tētahi kaupapa, mō tētahi ariā rānei

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui i te wā o te tuhituhi.

·

Kei te tuhinga mihi o Fresia Koia, a Ngā Hōia ēnei āhuatanga katoa tae noa ki ērā āhuatanga ake o te whiti whakangahau, arā ko te huahuatau me te tāruarua.

Ko te whiti whakangahau he tuhinga poto kua tuhia e te kaituhi hei whakangahau i te kaipānui. He ōrite ētahi o ōna āhuatanga ki te rotarota, heoi mā te ariā whakangahau me te oro o te reo ka whakaohotia te hinengaro me te wairua o te tangata.

2. Te mūrau a te tini, Te wenerau a te mano Kua tīkina atu e te kaituhi ēnei rerenga e rua mai i te mōteatea, Taku Tirotiro Noa nā Mananui Te Heuheu nō Ngāti Tūwharetoa i tito. Kei ngā poroporoaki hoki ki te tangata rongonui kua mate e kaha rangona ana ēnei kōrero. Ki tā te kōrero nei ka wehi, ka hae te marea ki a ia i tōna mana nui.

3. He wini raro, He homai aroha He rerenga kōrero mai i te mōteatea rongonui, E Pā Tō Hau, nā Rangiamoa nō Ngāti Apakura i tito. E mea ana te kōrero – ka pupuhi mai te hau i te tonga e kawe mai nei i ōku mahara aroha. He matatau nō te kaituhi tana tiki atu i ēnei rerenga rongonui hei whakaahua i ōna whakaaro me ōna kare ā-roto.

4. Whakawhetūrangitia koutou Te huahuatau – mā te huahuatau ka whakaritea ngā kaupapa e rua. Mā tēnei whakaritenga ka whakairohia he whakaahua ki roto i te hinengaro o te kaipānui. I konei e whakatauritea ana te hunga mate ki ngā tini whetū i te rangi.

5. Haere Haere Haere Te tāruarua – Ko tā tēnei reo, ko te tārua i ētahi kupu kia reka te rongo ki te taringa ina pānui ā-wahatia. Ko te taki tuatorutia te kupu ‘haere’ e rangona whānuitia i runga i ngā marae o te motu, i te kaikōrero e poroporoaki ana anō i te hunga mate.

Ngā Hōia Nā Fresia Koia

Page 8: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

8

Ngā tāngata e whawhai ana Mā wai rā e taurima?7 Tō iwi e haku8 nei

Ko te pō ki a koutou9 Moe mai rā10 koutou

I te tau tuatoru i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· mihi ki te hunga mate

· tuhi i te whiti whakangahau me ōna āhuatanga, arā, ko te reo mihi me te ui makihoi

· whakaahua i te āhua, i ngā mahi me ngā āhuatanga o te tangata

· hanga i te tuhinga kia hāngai ki te pūtake tuhituhi

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo

· whakaatu i ōna hononga ki te tangata, ki te kaupapa rānei

· whakamātau ki te tātaki kupu me ngā orokē, me ngā whenumi oropuare e rua hoki, hei tauira, wai, koutou, whawhai, taurima, mai, moe

· whakamahi i ētahi kupu hou e hāngai ana ki te kaupapa, hei tauira, taurima, haku

· tuhi i te rārangi rerenga e pā ana ki tētahi kaupapa

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui i te wā o te tuhituhi.

6. Moe mai rā Te reo mihi – ko tā te reo mihi he tūhono, he whakaoho, he whakamihi. E whakamihi ana a Aliyah i ngā hōia i mate atu ki te Pakanga Tuatahi o te Ao.

7. Mā wai rā e taurima? Te ui makihoi – he momo pātai te ui makihoi hei kawe i tētahi whakaaro nui. Kāore e hiahiatia ana he whakautu. E pātaihia ana e te kaituhi – mā wai te iwi e manaaki?

8. Haku He kupu hou e hāngai pū ana ki te kaupapa o te tuhinga.

9. Ko te pō ki a koutou He whakatakotoraga ā-kupu o mua, e whai ana i ngā tikanga o te poroporoaki i te hunga kua mate. E kīia ana, nō te hunga mate te pō.

10. Moe mai rā He whakatakotoranga ōkawa, o mua anō hoki tēnei. Ko te aki i te hunga mate kia moe i te moe tē whakaarahia

Moe mai rā6

Nā Aliyah Mackey

Page 9: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

9

Ki a koe Pāpā Te Okanga,11

Ka whakamaioha ahau mō tō mahi i Te Pakanga Tuarua o te Ao12. He ingoa motuhake kei a tāua i roto i te whānau Huata.13 He ingoa mō ngā tau mano e heke mai nei.

Ki a Wī Huata, Koro Selwyn me te Hokowhitu-a-Tū14 katoa, pōuri ahau mō ngā tāngata i mate.15 Engari e maumahara ana au ki a rātou nā te mea i whawhai rātou mō te whenua.

Mēnā he hōia ahau ka pīrangi ahau mō taku whānau ki te whakaaro pērā. Ka mate ahau, ka mate ahau16 mō Aotearoa!

Ka maumahara tātou i a rātou.

I te tau tuatoru i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· mihi ki te hunga mate

· whakamihi i te kaupapa

· hanga i te tuhinga kia hāngai ki te pūtake tuhituhi

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto

· whakaatu i ōna hononga ki te tangata, ki te kaupapa rānei

· whakamahi i ētahi kupu hou e hāngai ana ki te kaupapa, hei tauira, whakamaioha

· whakamahi i ētahi kupu whai uara ki te hapori, hei tauira, Te Hokowhitu-a-Tū

· whakamahi i te tāruaruatanga, hei tauira, ka mate ahau, ka mate ahau

· whakamahi tika i te pūmatua, te irakati me te tohu whakaoho

· tuhi i te rārangi rerenga e pā ana ki tētahi kaupapa, ki tētahi ariā rānei

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui i te wā o te tuhituhi.

11. Ki a koe Pāpā Te Okanga He mihi ki te hunga mate – ko te pūtake o te mihi ki te hunga mate he tūhono, he whakaoho, he whakamihi.

12. Ka whakamaioha ahau mō tō mahi i Te Pakanga Tuarua o te Ao Te whakamihi i te kaupapa.

13. He ingoa motuhake kei a tāua i roto i te whānau Huata. Te whakaatu i ōna hononga ki te tangata, ki te kaupapa rānei.

14. Te Hokowhitu-a-Tū Te whakamahi i ētahi kupu whai uara ki te hapori.

15. Pōuri ahau mō ngā tāngata i mate He whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto.

16. Ka mate ahau, ka mate ahau Te tāruarua – ko tā tēnei reo, ko te tārua i ētahi kupu kia reka te rongo ki te taringa ina pānui ā-wahatia.

He Reta Mihi Nā Te Okanga Huata-Wagner

Page 10: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

10

17. Mehemea he hōia ahau Pohewatia te kaituhi mēnā ko ia kē tērā kei Te Pakanga Tuatahi o te Ao.

18. Pahū, pahū Te ororite – e rite ana te tangi o te kupu me tōna tikanga. Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e noho tata ana. Te oropuare tārua – ko te tāruarua i ngā oropuare ōrite, āhua rite rānei, i ngā kupu e noho tata ana.

19. pahū ana ngā pū Te huarite – he ōrite, he āhua rite rānei te tangi o ngā oro whakamutunga o ngā kupu huarite.

20. Pōuri ana ahau, mokemoke ana ahau Ko te ‘… ana ahau’ e whakaū ana i te nui o te whakaaro.

21. Me tū māia au. Me tū tika au. Me tū whakahirahira hoki e. Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa. Ka tīmata ēnei rerenga e toru ki te “Me tū …”

22. Auē te aroha, te taukuri e. He whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto.

Mehemea he hōia ahau,17 pahū, pahū18 ana ngā pū.19

Pōuri ana ahau, mokemoke ana ahau,20 mō te whānau e.

Me tū māia au. Me tū tika au. Me tū whakahirahira hoki e.21

Ka mataku, ka tūmeke, ka whakaaro mō te whānau e.

Auē te aroha, te taukuri e.22

I te tau tuatoru i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· mihi ki te hunga mate

· whakamihi i te kaupapa

· tuhi i te whiti whakangahau me ōna āhuatanga, arā:

- te ororite, hei tauira, pahū

- te orokati tārua, hei tauira, Pahū, pahū ana ngā pūū

- te oropuare tārua, hei tauira, Pahūū, pahūū ana ngā pūū

- te huarite, hei tauira, Pahū, pahū ana ngā pū

- me te tātorutanga, hei tauira, Me tū māia au. Me tū tika au. Me tū whakahirahira hoki e.

· whakaahua i te āhua, i ngā mahi me ngā āhuatanga o te tangata

· hanga i te tuhinga kia hāngai ki te pūtake tuhituhi

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto

· whakaatu i ōna hononga ki te tangata, ki te kaupapa rānei

· whakamātau ki te tātaki kupu me ngā orokē, me ngā whenumi oropuare e rua hoki, hei tauira, mehemea, pōuri, ahau, taukuri

· tuhi i te rārangi rerenga e pā ana ki tētahi kaupapa

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui i te wā o te tuhituhi.

He Hōia AhauNā Cyrus Moko-Mead-Aiono

Page 11: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

11

23. Ki wīwī, ki wāwā He whakamahi i tētahi rerenga o mua e whakaatu mai ana e rere ana te toto ki ngā wāhi katoa.

24. Ki wīwī, ki wāwā Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘w’.

25. Paratī, paratī Te ororite – e rite ana te tangi o o te kupu me tōna tikanga.

26. Ki te whenua, ki te rangi Te tāruarua – ko tā tēnei reo, ko te tārua i ētahi kupu kia reka te rongo ki te taringa ina pānui ā-wahatia, hei tauira, ki te whenua, ki te rangi.

27. Tama mārohirohi, Tama māia. He whakamahi i te huhuatanga o ngā kupu whakaahua hei whakaahua i te tangata, te wāhi, ngā mea me ngā mahi.

28. Auē, auē te mamae hoki! He whakamahi i te huhuatanga o ngā kupu ihiihi hei kawe i ngā whakaaro me ngā kare ā-roto.

29. Māku koe e awhi, Māku koe e tiaki. Te tāruarua – ko tā tēnei reo, ko te tārua i ētahi kupu kia reka te r ongo ki te taringa ina pānui ā-wahatia, hei tauira, māku koe e awhi, māku koe e tiaki.

Ka rere te toto ki wīwī, ki wāwā.23/24 Paratī, paratī,25 ki te whenua, ki te rangi.26

Pōuri ana ahau ki te kite i a koe. Tama mārohirohi, tama māia27

e takoto nei e. Auē, auē te mamae hoki!28

Māku koe e awhi, māku koe e tiaki,29

mō tō whānau, e noho mokemoke ana, I te kāinga e.

I te tau tuawhā i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· tuhi i te whiti whakangahau me ōna āhuatanga, arā:

- te ororite, hei tauira, paratī

- te tāruarua, hei tauira, māku koe, tama, ki te

- te orokati tārua, hei tauira, wīwī, wāwā

· whakaahua i te āhua, i ngā āhuatanga me ngā mahi o tētahi tangata

· whakangahau i te kaipānui, hei tauira, mā te paki, mā te whiti rānei

· hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi

· whakamahi i te huhuatanga o ngā kupu whakaahua hei whakaahua i te tangata, te wāhi, ngā mea me ngā mahi, hei tauira, wīwī, wāwā, mārohirohi, māia

· whakamahi i te huhuatanga o ngā kupu ihiihi hei kawe i ngā whakaaro me ngā kare ā-roto, hei tauira, Auē, auē te mamae hoki!

· whakamahi i te huhuatanga o ngā momo tīmatanga mō ngā rerenga

· whakamahi i te huhuatanga o ngā rerenga matatini

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui i te wā o te tuhituhi.

He Hōia MāiaNā Tia Meremere Te Awa-Douglas

Page 12: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

12

30. Hōia haka Te oropuare tārua – ko te tārua i ngā oropuare ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘a’. Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘h’.

31. Pū pahū Te oropuare tārua – ko te tārua i ngā oropuare ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘u’. Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘p’.

32. Kua pakanga rānei koe ki Karipori? Te ui makihoi – he momo pātai te ui makihoi hei kawe i tētahi whakaaro nui. Kāore e hiahiatia ana he whakautu.

33. Hōia haka kia tuku aroha Te oropuare tārua – ko te tārua i ngā oropuare ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘a’. Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana – ‘k’.

Hōia haka30 Whānau tere Pū pahū31

Kua pakanga rānei koe ki Karipori?32

Hōia haka kia tuku aroha33 ki ngā tāngata i mate ai.

Whānau tere kia kore e mate ai. Pū pahū kia whakamate tere ngā tāngata hoariri.

I te tau tuawhā i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· whakangahau i te kaipānui, mā te paki, mā te whiti rānei

· tuhi i te whiti whakangahau me ōna āhuatanga, arā:

- te ui makihoi, hei tauira, Kua pakanga rānei koe ki Karipori?

- te orokati tārua, hei tauira, haka kia tuku

- te oropuare tārua, hei tauira, Hōia haka kia tuku aroha

· whakaahua i te āhua, i ngā āhuatanga me ngā mahi o tētahi tangata

· te hanga tuhituhi e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo

· whakamahi i te huhuatanga o ngā momo tīmatanga mō ngā rerenga.

Kua Pakanga Rānei Koe ki Karipori?Nā Odysseus Te Muraahi

Page 13: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

13

Ko tēnei reta e pā ana ki tōku aroha nui ki a koe e Pāpā, mō tō haerenga ki te whawhai mō tō whānau me te motu o Aotearoa.35 Ko ōku tino whakaaro mō tēnei reta e tuhi ana au ki a koe, kia mōhio koe e tino mokemoke ana mātou. Nō reira, kia kaha koe ki te hoki mai ki a mātou, e Pā.

E tuhi ana ahau i tēnei reta nō te mea e tino pōuri tōku ngākau mōu36. Nā te mea kei konei au, ā, kei konā koe e whawhai ana mō tātou. I rongo au e haere ana tō rōpū ki tētahi atu wāhi ki te whawhai, ko tēnei tōku tino aroha ki a koe.

Ko tēnei he whakataukī kia piki ake tō wairua37 i roto i te pakanga me te whawhai.

Ka mate tangata tahi, ka ora tangata rua,38 ā, ka ora ai te iwi ko tātou te iwi Māori. Hoki mai, hari mai, aroha mai.39

Ā, tihei wā mauri ora!40

Ā, kāti rā tēnei tōku whakataukī.41 Nō reira, ko tēnei taku kōrero, ōku whakaaro.

I te tau tuaono i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi

· whakatutuki pai i ngā whāinga o te hapori Māori, hei tauira, mā te whakamihi i te tangata

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo

· whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o te oropuare

· whakamahi i te whānuitanga o ngā kupu whai uara ki te hapori, hei tauira, tihei wā mauri ora, whakataukī

· tīpako i ngā kupu me ngā kīanga ake kia mārama te whakaputanga whakaaro, hei tauira, ka ora ai te iwi, ā kāti rā, kia piki ake tō wairua

· whakarite tuhinga ki ngā kōwae e hāngai ana ki te kaupapa iti

· matapaki me te whiriwhiri i te momo tuhinga e tika ana mō te pūtake whiriwhiri, hei tauira, he reta

· tito whakataukī hou nā runga anō i tōna mōhiotanga ki ngā whakataukī o ngā tūpuna, hei tauira, ka mate tangata tahi, ka ora tangata rua

· whakamahi i te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa, hei tauira, Hoki mai, hari mai, aroha mai.

34. Te Pakanga Tuatahi o te Ao! Te hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi.

35. Ko tēnei reta e pā ana ki tōku aroha nui ki a koe e Pāpā, mō tō haerenga ki te whawhai mō tō whānau me te motu o Aotearoa. Te whakatutuki pai i ngā whāinga o te hapori Māori, hei tauira, mā te whakamihi i te tangata.

36. E tuhi ana ahau i tēnei reta nō te mea e tino pōuri tōku ngākau mōu Te whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo.

37. kia piki ake tō wairua Te tīpako i ngā kupu me ngā kīanga ake kia mārama te whakaputanga whakaaro.

38. Ka mate tangata tahi, ka ora tangata rua Te tito whakataukī hou nā runga anō i tōna mōhiotanga ki ngā whakataukī o ngā tūpuna.

39. Hoki mai, hari mai, aroha mai. Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa.

40. Ā, tihei wā mauri ora! Te whakamahi i te whānuitanga o ngā kupu whai uara ki te hapori.

41. Ā, kāti rā tēnei tōku whakataukī Te whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o te oropuare.

Te Pakanga Tuatahi o te Ao!34

Nā Thomas Kereone

Page 14: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

14

42. Te Ope Taua Te hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi

43. Tū te ao! Tū te pō! He kōrero o mua kua tīkina atu e te kaituhi ki te whakaihiihi i te kaipānui.

44. i whawhai mō tātou, te iwi Māori. Te whakaatu i te tuakiri rangapū.

45. He tino mihi aroha tēnei ki ngā hōia katoa Te whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo

46. He mihi nui, he mihi aroha, he mihi pūmau Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa.

47. Tū kaha, tū māia, tū manawa nui. Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa.

48. Nō reira, ki aku iti, ki aku rahi Te whakamahi tika i te piko.

49. ki aku iti, ki aku rahi Te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana.

50. i konā ā-tinana Engari i konā ā-wairua, ā-ngākau Te whakamahi tika i te tohuhono.

51. He mihi tēnei ki ngā hōia, Te whakatutuki pai i ngā whāinga o te hapori Māori, hei tauira, mā te whakapuaki i te tuakiri rangapū, mā te whakamihi i te tangata hoki.

52. nā reira, ā te wā, ka tutuki pai āu mahi tino rangatira Te whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o te oropuare.

53. He mihi, he mihi, he mihi. Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa.

54. tū kaha, tū kaha, tū māia, tū maia Te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa.

Tū te ao! Tū te pō!43 Tū ngā maumaharatanga o ngā mātua tūpuna i whawhai mō tātou, te iwi Māori.44

He tino mihi aroha tēnei ki ngā hōia katoa45 i whawhai mō te motu o Aotearoa, o Ahitereiria hoki. He mihi nui, he mihi aroha he mihi pūmau46 hoki, tēnei ki a koutou. Tū kaha, tū māia, tū manawa nui.47

Nō reira, ki aku iti, ki aku rahi48/49 ahakoa kāore mātou i konā ā-tinana engari i konā ā-wairua, ā-ngākau50 hoki.Me maumahara koutou, mā te atua koutou e hāpai, mā koutou te atua e hāpai. Ā, ka ora ai te iwi te whenua, tōu whānau hoki.He mihi tēnei ki ngā hōia,51 nā reira, ā te wā, ka tutuki pai āu mahi tino rangatira52 He mihi, he mihi, he mihi.53

Ki ōku kaihana, ōku tūpuna, tū kaha, tū kaha, tū māia, tū maia.54 Ā te wā ka hoki mai koutou ki kāinga, ki tō koutou waewae tapu, me maumahara koutou i te aroha i ō koutou whānau.

I te tau tuawhitu i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:

· hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi

· whakaatu i te tuakiri rangapū, hei tauira, i whawhai mō tātou, te iwi Māori

· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo

· whakatutuki pai i ngā whāinga o te hapori Māori, hei tauira, mā te whakapuaki i te tuakiri rangapū, mā te whakamihi i te tangata hoki

· whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o te oropuare

· whakamahi i te tātorutanga – ka whakatakotoria ngā huanga e toru hei whakanui i te kaupapa, hei tauira, tū kaha, tū kaha, tū māia, tū maia

· whakamahi i te orokati tārua – ko te tāruarua i ngā orokati ōrite i ngā kupu e tata ana, hei tauira, ki aku iti, ki aku rahi.

Te Ope Taua42

Nā April Tautari

Page 15: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

15

Ki tōku whānau56, Kei te haere ahau ki roto i te Pakanga Tuatahi o te Ao. Me tere haere āku kōrero nō te mea kei te haere ahau ki te parakatihi mō te Pakanga Tuatahi o te Ao.Kei te whakaaro ahau mēnā he Pakanga Tuarua o te Ao?57 I tēnei ata i kite ahau i tētahi tangata. I pupuri ia i ngā poma, kātahi ka taka ia, ka BOOM!58 Me haere ahau ki te parakatihi me te whakatika i āku mea whawhai me āku rauemi. Kei te hoki mai ahau ki te whakoti i tēnei reta mā koutou.I hoki mai ahau ināianei ki te whakaoti i tāku reta mā koutou e pānui59. He tino roa ā mātou parakatihi. I parakatihi mātou mō ngā haora e rima. I oma mātou, i peke mātou i ngā waea me te pū i ngā keo kia tino ora ō mātou tinana mō te Pakanga Tuatahi o te Ao. E hiahia ana anau ki te waihanga i tētahi haki māku me ‘Mighty Mouhnir’ ki runga kia mōhio ngā tāngata ko wai ahau.Mēnā kei te noho ora ahau ka tuhi ahau i wētahi atu tuhinga kia mōhio koutou he aha tāku mahi i roto i te pakanga. Me haere ahau ki te moe ināianei nō te mea e he rā nui āpōpō.60 Nā Mighty Mouhnir.61

Mā pango, mā whero ka oti te mahi!62

I te tau tuawaru i te kura e kitea ana te āheinga o te ākonga nei ki te:· taki i tētahi, i ētahi mahi rānei nō ngā rā o mua, ānō nei

ko ia tētahi o nga kiripuaki i taua mahi, i aua mahi rānei· whakangahau i te kaipānui mā te paki, te whiti,

te whakaari rānei· hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi· whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me

ngā pārongo· whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o

te oropuare· whakamātautau ki te whakamahi i ngā kupu hou me

ngā kīanga hou, hei tauira, te whakamahi i te kīwaha me te whakataukī hei whakakaha ake i te karere, hei tauira, Mā pango, mā whero ka oti te mahi

· whai whakaaro ki te pūtake me ngā kaipānui e tika ana i a ia e whakarite ana ki te tuhituhi

· matapaki me te whiriwhiri i te momo tuhinga e tika ana mō te pūtake tuhituhi, hei tauira, he reta

· whakatakoto tuhinga i runga anō i te pūtake tuhituhi me te momo tuhinga, hei tauira, he reta

· whakamahi i te te ui makihoi – he momo pātai te ui makihoi hei kawe i tētahi whakaaro nui; kāore e hiahiatia ana he whakautu.

55. Te Pakanga Tuatahi o te Ao Te hanga tuhinga e hāngai ana ki te pūtake tuhituhi.

56. Ki tōku whānau Ka whakatakoto tuhinga i runga anō i te pūtake tuhituhi me te momo tuhinga, hei tauira, he reta.

57. Kei te whakaaro ahau mēnā he Pakanga Tuarua o te Ao? Te ui makihoi – he momo pātai te ui makihoi hei kawe i tētahi whakaaro nui; kāore e hiahiatia ana he whakautu.

58. I tēnei ata i kite ahau i tētahi tangata. I pupuri ia i ngā poma, kātahi ka taka ia, ka BOOM! Te whakangahau i te kaipānui mā te paki, te whiti, te whakaari rānei.

59. I hoki mai ahau ināianei ki te whakaoti i tāku reta mā koutou e pānui Te whakamahi tika i te tohutō hei whakatōroa i te oro o te oropuare.

60. Me haere ahau ki te moe ināianei nō te mea e he rā nui āpōpō. Te whakamōhio atu i ōna whakaaro, i ōna kare ā-roto me ngā pārongo.

61. Nā Mighty Mouhnir. Te taki i tētahi, i ētahi mahi rānei nō ngā rā o mua, ānō nei ko ia tētahi o nga kiripuaki i taua mahi, i aua mahi rānei.

62. Mā pango, mā whero ka oti te mahi! Te whakamātautau ki te whakamahi i ngā kupu hou me ngā kīanga hou, hei tauira, te whakamahi i te kīwaha me te whakataukī hei whakakaha ake i te karere.

Te Pakanga Tuatahi o te Ao55 Nā Mouhnir Ramach

Page 16: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

16

Anei ētahi ngohe e hāngai ana ki ngā tuhinga o roto o Manu Korihi mā koutou ko ō ākonga.

He ngohe mō te reo kōrero me te reo pānui

Te pānui ā-rōpū me te pānui arataki

Ā-akomanga, ā-rōpū rānei, kōwhirihia he tuhinga mai i tētahi o ngā wāhanga o Manu Kōrihi kia pānuitia ā-waha.

I ngā ākonga e whakarongo ana ki te tuhinga e pānuitia ana, ākina rātou ki te āta whakaaro me te rapu whakautu ki ēnei pātai nui:

· He aha te tino pūtake o tēnei tuhinga mihi?

· Mā wai te mihi?

· He aha ngā āhuatanga o te tangata e whakamihia ana e te kaituhi?

Matapakia ngā kupu hou me ngā rerenga hou.

Matapakia te pānga o aua kupu i āta kōwhiria e te kaituhi ki te āhuatanga o te tuhinga.

He aha ngā whakaaro ka puta i a koe i tō pānuitanga i te mihi nei?

He aha hoki ngā kare ā-roto ka pupū ake i a koe?

Matapakia ngā āhuatanga reo tērā pea kua whakamahia e te kaituhi, arā ko te:

· whakataukī

· reo peha

· reo mihi

· reo whakamihi

· huahuatau

· ui makihoi me te

· tātorutanga.

He Ngohe

Page 17: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

17

He ngohe tuhituhi

Whakamahia ngā tuhinga mai i te kohinga Manu Korihi hei tīmatanga i ngā ngohe tuhituhi ā-rōpū mā ō ākonga. Kei te taumata ako a ō ākonga te tikanga me he akoranga ā-rōpū, he akoranga pānui arataki rānei.

Kōwhiria tētahi tuhinga, ā, pānuitia ā-waha ki ō ākonga.

Matapakia:

· He aha te tino pūtake o te mihi?

· Ko wai te/ngā kaipānui?

· Ko wai, he aha rānei e whakamihia ana e te kaituhi?

· He aha ētahi o ngā kupu matua?

· He aha tētahi taitara pai mō tēnei mihi?

· He aha pea tētahi atu taitara mō tēnei mihi?

· He aha rā ō kare ā-roto e pā ana ki tēnei mihi?

· He aha ētahi kupu hou, ētahi kīanga hou rānei?

· He aha ngā ahuatanga reo?

Te tuhituhi ā-rōpū

Kōwhiria te Pakanga Tuatahi o te Ao, ko tētahi atu kaupapa rānei63.

Tīmatahia ki ēnei urupounamu:

· He aha te tino pūtake o tēnei mihi?

· Ko tēwhea momo mihi ka tuhia e koe?

· Ko wai, he aha rānei ka whakamihia e koe?

· He aha pea ētahi kupu matua ka whakamahia e koe? He aha ngā kupu ka whakamahia e koe hei whakamihi i ngā āhuatanga o te tangata, o te kaupapa rānei?

· He aha ētahi o ngā āhuatanga ake o te tuhinga mihi, ka hiahiatia e koe mō tō mihi?

· Me pēhea tō whakaputa i ō kare ā-roto? He aha pea ētahi kupu hei āwhina. He whakataukī rānei e tika ana kia whakaurua atu?

· Tuhia ki te papamā ētahi o ngā ariā i puta mai i ngā ākonga e pā ana ki te kaupapa.

· Whakatauirahia me pēhea te whakanahanaha i ngā ariā.

· Whakaaturia me pēhea te tuhi i ngā ariā kua whakarōpūhia, kua whakanahanahahia hoki.

· Matapakia me ō ākonga ngā āhuatanga reo e whakamahia ana, hei tauira, whakataukī, huahuatau, reo peha, tātorutanga.

· Kia oti mai te kōhukihuki ā-akomanga tuatahi, pānuitia tahitia e koutou.

· Tonoa ō ākonga ki te whakaputa i ō rātou whakaaro me ā rātou kōrero. Arotakea ō urupounamu me te whakawhāiti anō kia pai ake ai.

· Whakaaturia te/ngā tuhinga a tō akomanga.

A tena, āta tirohia He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako, kei reira ngā pārongo me ngā aratohu hei āwhina.

63. Whakamahia ngā tāruatanga mai i He Tuhinga Mihi (He Manu Tuhituhi) hei arataki i ngā ākonga – kei te paetukutuku nei, http://tinyurl.com/p5bqca5

Page 18: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei

Ētita: Nuki Tākao rāua ko Hana Pōmare.Kaihoahoa: Spencer Levine.

I whakaputaina tēnei pukapuka i te tau 2015 mō te Tāhuhu o te Mātauranga e HANA Limited, Pouaka Poutāpeta 12 594, Thorndon, Te Whanganui-a-Tara 6144, Aotearoa.

Nā Ellie May Logan © ngā whakaahua.

Tēnei pukapuka © Te Karauna.

Kia pūmau te mana. Ngā tono katoa ki te kaiwhakaputa i te pukapuka.

www.hana.co.nz

Ngā Tohutoro

He Manu Tuhituhi, He Kura Tuhituhi me te Manu Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako, Āpitihanga 1, Ngā Āhuatanga Reo, whārangi 272. Te Tāhuhu o te Mātauranga me Aronui Limited, 2008.

He Ara Ako i te Reo Matatini. Huia me te Tāhuhu o te Mātauranga, 2011.

Page 19: He Tuhinga Mihi Mo Te Pakanga Tuatahi o te Aomataurangamaori.tki.org.nz/content/download/4111/26659... · He mihi Korihi te manu. Tākiri mai te ata. Ka ao, ka ao. Ka awatea! Kei