hc 33 a presentatie persoonlijke ontplooiing
TRANSCRIPT
www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 6 december 2016 Inleider: Peter de Wit
Humanistische Canon over
Persoonlijke ontplooiing Rode draad in het humanisme
Meerdere vensters
o.a. Paideia
Weimar humanisme
Humanistische psychologie
Tijdsperiode Vanaf de Grieken tot heden
Eigentijdse denkers
Peter Bieri: Schrijf je eigen denken, willen op Joep Dohmen: Vrijheid invullen met Bildung Martha Nussbaum: Capaciteiten ontwikkelen !
HV-Midden-Holland
2
Agenda 1. Het voorafje
doel van de Canon
2. Korte terugblik Vrije wil
van determinisme bij Spinoza naar autonomie bij Kant
3. Vrije wil wordt: persoonlijke ontplooiing meerdere vensters
van Duitse Renaissance tot Humanistische Psychologie
basiselement in het Eigentijds Humanisme
4. Drie eigentijdse visies Peter Bieri Wat zou een autonoom leven zijn ?
Joep Dohmen Hoe worden jongeren vaardig, aardig en waardig ?
Martha Nussbaum Is er een internationale maatstaf ?
oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen
HV-Midden-Holland
3
Het voorafje Het namenrondje
heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen
HV-Midden-Holland
4
Het voorafje Humanistische Canon
35 vensters/thema’s
doel o geschiedenis en actualiteit o verder lezen
‘Het’ humanisme ligt nergens vast o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ? HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme 1. de grondslag de waardigheid en vermogen van mensen 2. maatschappelijk een politiek-moreel streven 3. persoonlijk streven naar een goed, zinvol persoonlijk leven
geen uitspraak over wel/geen vrije wil o wel: mensen hebben in principe het vermogen om het leven
in vrijheid vorm te geven en zo tot bloei te komen o iedereen een eerlijke kans op een goed leven geven
Vrije wil wordt: een streven naar veelzijdige ontplooiing
HV-Midden-Holland
5
Drieluik-1 1e bijeenkomst – Spinoza (+1630-1675)
Een problematische visie op de vrije wil We weten, dat alles wat er gebeurt plaats vindt volgens
een eeuwige orde en vaste natuurwetten
de Canon: als de mens onderworpen is aan dezelfde natuurwetten als rotsblokken, waterlelies en pluimvee dan is de vrije wil een illusie
Weinig aansprekend
Zijn theologisch-politieke visie is een rechtsstaat denkbaar zonder het gezag van kerken ?
o waarop baseren we dan de morele orde ? JA: een mens beschikt over het vermogen zedelijk en deugdzaam te leven sleutel: streven naar vrede en veiligheid
in een democratie heeft wat de meeste stemmen krijgt de kracht van besluit o als er iets beters wordt ontdekt kan men het besluit weer afschaffen
‘in een vrij staatsbestel is het een ieder toegestaan te denken wat hij wil en te zeggen wat hij denkt’
mits op redelijke wijze (zonder bedrog, toorn of haat)
Wel aansprekend
HV-Midden-Holland
6
Drieluik-2 2e bijeenkomst
De vrije wil - een vraagstuk in het determinisme tot 17e eeuw: vrije wil – was geen vraag
o in de Klassieke Oudheid: de vraag was - wat wil en kan ik ? o ook in christelijke filosofie: de mens vrij van aard
in 17e en 18e eeuw: deterministische visie op de vrije wil o met de ontwikkeling van de natuurwetenschappen
eerst Descartes en Spinoza – daarna Newton en Franse materialisten In een mechanisch universum géén ruimte voor een vrije wil
De oplossing - Immanuel Kant (+ 1725-1800)
eind 18e eeuw: determinisme en vrije wil gaan wel samen o met ons redeneervermogen zien we determinisme o als handelende persoon veronderstellen we vrije wil o bovendien: de mens beschikt over oordeelsvermogen
Verlichting: o ‘Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen!’ o de autonome mens - de moderne visie op de mens
Een nieuw probleem – is de mens wel zo autonoom ?
HV-Midden-Holland
7
Het derde luik Hoe gaat het verder na Kant ? de Franse filosofen vrijheid, gelijkheid, broederschap via revolutie
‘verlicht’ Pruisen intellectuele én morele vorming via hervorming
Weimar humanisme (eind 18e, begin 19e eeuw) - Canon venster de Duitse Renaissance - een heroriëntatie op de oudheid
Johann Wolfgang von Goethe (+ 1750-1830) Goethe en Schiller Bildung – algemene ontwikkeling vormt persoonlijkheid
o op cultureel en literair terrein o én op politiek en natuurwetenschappelijk terrein
(roman) literatuur overstijgt verschillen in tijd, ras en cultuur o benadrukt het universeel menselijke
grote invloed op het (latere) onderwijs
Wilhelm von Humboldt (+1770-1835) o.a. minister van onderwijs
o onderwijs heeft menselijkheid als doel volledige vorming o niet primair een beroep of specialisatie oprichter Gymnasium
Een streven naar Humaniteit – door vorming
HV-Midden-Holland
8
Twee afbuigingen van het humanisme Rede of emotie ? (in 19e eeuw) - Canon venster
Wetenschappelijk rationalisme Mill - utilitarisme determinisme blijft rol spelen
o sterke nadruk op logica, nut, technologie
humanistische uitgangspunten naar de achtergrond o geloof in de menselijke vrije wil o het ideaal van intellectuele en morele vorming o de betekenis van kunst en literatuur
Romantiek sterke nadruk op emoties en intuïties, het verleden en de natuur Herder - romantiek
o verzet zich tegen het 'kille rationalisme' niet: de realiteit scherp waarnemen wel: de verbeelding, de droom, het vergezicht laten spreken
o ook: afwijzing van humanistische uitgangspunten rede en universalisme
o nadruk op: de natuur en het bijzondere - oorspronkelijk en zuiver
Het humanisme zoekt de gulden middenweg
HV-Midden-Holland
9
De harmonieuze menselijke ontplooiing Matthew Arnold (+1820-1890) - Canon doorkijk
schoolinspecteur in Victoriaans Engeland
Essay: Cultuur en anarchie (+1870) doel van het onderwijs
o de harmonieuze ontplooiing van de menselijke natuur o de mens is nooit af - levenslang bezig zichzelf te verwezenlijken
alle facetten van het menselijke potentieel ontwikkelen o intellectueel: opleiding, zelfstudie, kennis van cultuur o én sociaal: vriendschap, liefde en een actieve rol in de maatschappij
verwijst naar de Griekse opvoeding - paideia o Socrates: moreel gedrag hangt samen met kennis en vorming
verdeelt de maatschappij in drie klassen o aristocratie: in hun rijkdom vooral gericht op de buitenkant o middenklasse: gericht op technische snufjes, najagen van status en pleziertjes o volk: sommigen ontworstelen armoede - anderen niet anarchie
Enkelingen vormen tezamen een intellectuele en culturele elite PdW: 1864 –Eerste Internationale (socialisten, communisten, anarchisten)
verheffing van het volk
HV-Midden-Holland
10
Heel de mens Humanistische psychologie (midden 20e eeuw) - Canon venster
Een alternatief voor de psychoanalyse
o het onbewuste als de bepalende factor in het doen en laten het behaviorisme
o de bestudering van zichtbaar gedrag
Erich Fromm (+1900-1980) pleit voor actieve levenskunst
o tegen de onverschilligheid van de mens tegenover zichzelf het kapitalistisch systeem maakt de mens tot consument
o kan zich verheffen boven het passieve en toevallige bestaan
geestelijke gezondheid o als de mens zich ontwikkelt tot volle rijpheid o door te scheppen komt de mens in het gebied van vrijheid en zin
heel de mens o creatief, groeiend, betekenisgevend, waarderend
De mens kan vrij en verantwoordelijk in het leven staan zelfontplooiing
HV-Midden-Holland
11
Zelfontplooiing De behoeftepiramide van Maslov
Abraham Maslov (+1910-1970) eerst de lagere behoefte daarna volgt het streven naar de hogere behoefte
Kritieken rangorde: ja maar behoeften kunnen zich tegelijkertijd voordoen
HV-Midden-Holland
12
De rode draad vanuit de Klassieke Oudheid Paideia – opvoeding tot volledig mens
(5e -4e eeuw v.Chr.) - Canon venster Griekse opvoeding vóór 500 v.Chr. sport, muziek en toneel
o karaktervorming door trainen van vaardigheden
verhalen over de mens en zijn noodlot o tragedies, komedies, mythen en sagen
Het democratiseren van kennis
de opkomst van Athene als stadstaat (5e eeuw voor Chr. ) o behoefte aan informatie en kennis op allerlei gebied
wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis en architectuur
democratie o ook minder bevoorrechte bevolkingsgroepen welsprekendheid - sofisten
karaktervorming door ontwikkelen van kennis én beschaving o Socrates: wat is het waardevolste deeltje van jezelf ?
nog belangrijker dan de zorg voor je lichaam, je bezittingen, je beroep ?
Een breed beschaving- en vormingsideaal de persoonlijke ontwikkeling - ken uzelf
HV-Midden-Holland
13
Het maatschappelijk element komt erbij Humanitas - medemenselijkheid - Canon venster
het opvoedingsideaal van de Romeinse redenaar Cicero (+100-40 V.Chr.)
Medemenselijk Cicero gevoeligheid voor mensen die er minder aan toe zijn
o vanuit besef wat mensen als mensheid verbindt o mild, vrijgevig, uit op verzoenen
en daar ook naar handelen
Beschaafd plezierige omgang met anderen
o toegankelijkheid, talent voor sociale contacten o verfijnde humor, tact
Humaniora vorming van het verstand met een brede literaire en culturele scholing
o taal en literatuur, geschiedenis, (praktische) wijsbegeerte, recht, ethiek o beoefenen van de vrije kunsten geeft levenslang plezier
Persoonlijke ontwikkeling plus maatschappelijk handelen dé filosoof van de Renaissance
HV-Midden-Holland
14
Het hedendaags humanisme Eigentijds Humanisme – HV-basisdocument (2010)
persoonlijke ontplooiing in het HV-humanisme
1) Gaat uit van de waardigheid van mensen humanisme vindt inspiratie in menselijke vermogens
o humanisten streven naar menselijke ontplooiing maatschappelijk en persoonlijk
o mensen hebben het vermogen om het leven in vrijheid vorm te geven
2) Een politiek-moreel streven humanisten willen de menselijke waardigheid bevorderen
o een humane samenleving geeft iedereen een eerlijke kans op een goed leven
3) Een streven naar een goed persoonlijk leven humanisten hechten belang aan bewust vormgeven en invullen van het eigen leven
o humanisten streven naar een veelzijdige, evenwichtige ontplooiing o met vorming (Bildung) een ‘hogere menselijkheid’ ontwikkelen
Persoonlijke ontplooiing én samen leven
HV-Midden-Holland
15
Het hedendaags humanisme Eigentijds Humanisme – HV-basisdocument (2010)
persoonlijke ontplooiing in het HV-humanisme
1) Gaat uit van de waardigheid van mensen humanisme vindt inspiratie in menselijke vermogens
o mensen hebben het vermogen om het leven in vrijheid vorm te geven
humanisten streven naar menselijke ontplooiing maatschappelijk en persoonlijk
2) Een politiek-moreel streven humanisten willen de menselijke waardigheid bevorderen
o een humane samenleving geeft iedereen een eerlijke kans op een goed leven humanisten streven naar de grootst mogelijke vrijheid voor ieder individu
met verantwoordelijkheid
3) Een streven naar een goed persoonlijk leven humanisten hechten belang aan bewust vormgeven en invullen van het eigen leven
o met vorming (Bildung) een ‘hogere menselijkheid’ ontwikkelen humanisten streven naar een veelzijdige, evenwichtige ontplooiing
Persoonlijke ontplooiing én samen leven
HV-Midden-Holland
16
Drie eigentijdse visies op persoonlijke ontplooiing Peter Bieri (1944)
auteur van: Nachttrein naar Lissabon (2004)
Lezing: Hoe willen wij leven ? (2011)
Wat zou een autonoom leven zijn ? 1. sommigen: extern onafhankelijk van anderen zijn
o leven zoals je het zelf wilt 2. anderen: innerlijk zelfstandig zijn
o zelf invloed uitoefenen op je innerlijke wereld, denken, willen
MAAR: de praktijk is anders o door anderen geloof, voel, wil ik dingen o hoe kan er dan van zelfbeschikking sprake zijn ?
Neem innerlijke afstand hoe zijn mijn gedachten, gevoelens, wat ik wil ontstaan ?
o ben ik tevreden met hoe ik tegen de dingen aankijk ?
het gaat om het verschil tussen o of: je bent je eigen auteur - je eigen denken, voelen, willen o of: je speelt je rol op het schouwtoneel - het leven overkomt je
Reflectie – kenmerk van de mens
HV-Midden-Holland
17
De hulp van literatuur Literatuur als machtige bondgenoot
Vergroot het voorstellingsvermogen literatuur biedt ervaring:
hoe verschillend mensen levens kunnen zijn o hoe levens mogelijk lopen o mogelijke relaties tussen mensen o ontwikkeling, slagen en falen van personen o begrip voor leven in die specifieke situatie
geen automatisme o werkt voor wie opzoek is naar wat belangrijk is
Reflectie biedt zelfbegrip wat is voor jezelf belangrijk
o vergroot de eigen speelruimte
behoedt voor arrogantie o het vreemde kennen en herkennen o er bestaan altijd alternatieven
Dilemma’s helpen innerlijk positie te bepalen literatuur als belangrijk hulpmiddel
HV-Midden-Holland
18
Even tussendoor Mensen kunnen niet zonder verhalen
Filosofie magazine van dit weekend december 2016
de tijd van de grote verhalen is voorbij
maar mensen denken in verhalen
HV-Midden-Holland
19
De tweede eigentijdse visie
Joep Dohmen (1944) - Canon doorkijk
dé Nederlandse filosoof van de humanistische levenskunst
Tegen de onverschilligheid - pleidooi voor een moderne levenskunst (Ambo 2007)
De mythe van de autonomie de norm is: zelfredzaamheid
o óók bij twijfels, angsten, onzekerheden
De moderne liberale tijdgeest streeft naar niet-afhankelijkheid en niet-kwetsbaarheid
o autonomie als recht op zelfbeschikking
veronderstelling o de mens kan vanzelf verschil maken tussen goed en kwaad
Twee aspecten van vrijheid negatieve vrijheid = niet-inmenging
positieve vrijheid = HOE invulling geven aan vrijheid
Vrijheid moet je leren Socrateslezing november 2016: Bildung in 9 stappen
HV-Midden-Holland
20
Levenskunst bij Joep Dohmen Brief aan een middelmatige man
Pleidooi voor een nieuwe publieke moraal (Ambo 2010)
Verhalen over levensstijlen op veel plekken in de samenleving grote behoefte aan
o hoe kan ik leven - in een eigen levensstijl ? o in een niet-traditionele samenleving is
keuze vrijheid = keuze noodzakelijkheid
De nieuwe publieke moraal doe aan zelfzorg !
aangepast aan het individualisme van deze tijd o sociale zelfontplooiing
in een sociale en maatschappelijke context
levenskunst o zelfkennis o experimenteer met wat je wilt o zoek naar je eigen waarden kaders
Bezorg jezelf een eigen levensstijl door zelfzorg wees trouw aan jezelf én betrokken op de ander
HV-Midden-Holland
21
De derde eigentijdse filosoof Martha Nussbaum (1947) Canon doorkijk
Twee kwaliteiten van Nussbaum 1. als politiek denker internationaal erkend 2. in de praktijk bezig sociale rechtvaardigheid
o met internationale uitwisselingprogramma’s o wereldburgerschap als nieuwe moraal o recht op eigen levensovertuiging én respect voor die van anderen
Begonnen met tragedies en reflectie de Griekse tragedies
o diepte van tegenstrijdige emoties o menselijke strevingen en risico’s
filosofie = reflexief omgaan met menselijke ambities en conflicten
In dienst van de Verenigde Naties Wat te verstaan onder goede internationale menselijke ontwikkeling ? X Bruto Nationaal Product te smalle -economische- standaard
Capability Approach de capaciteit in aanleg benadering
Een andere benadering van persoonlijke ontplooiing
HV-Midden-Holland
22
De capaciteiten in aanleg benadering Haar uitgangspunten
Drie kernideeën 1) elk mens wordt geboren als een kwetsbaar wezen
o zit vol mogelijkheden en talenten o moet deze zelf tot ontwikkeling kunnen brengen
2) anderen zijn daarbij onmisbaar o zonder zorg, vriendschap, liefde kan geen mens tot leven komen o anderen beïnvloeden het al dan niet lukken van de ontwikkeling
3) een goede samenleving o stelt elk van haar leden in de gelegenheid om zijn capaciteiten te ontplooien o schept daarvoor de materiële, juridische, politieke en culturele voorwaarden
Vrijheid is de basis ontplooiing kan alleen slagen
o als mensen zelf kunnen kiezen hoe hun capaciteiten vorm te geven o ruimte voor een grote variëteit aan levenskeuzen en levensstijlen
Een humane samenleving is pluriform in levensstijlen
HV-Midden-Holland
23
Voorwaarden voor persoonlijke ontplooiing Hoe kom je tot een volwaardig menselijke bestaan ?
Fundamentele mogelijkheden dat je in staat bent
o om tot leven te komen en te behouden o om lijfelijk gezond en veilig leven te leiden o om je intellectueel, affectief en creatief te ontwikkelen o om eigen afwegingen te leren maken over wat goed is en niet goed o om relaties aan te gaan en bij de vormgeving daarvan zelf betrokken wordt o om mee te beslissen over de inrichting van
de eigen politieke, sociale en ecologische leefomgeving
Toepassingen Nussbaum werkt het uit op het gebied van
o onderwijs o het recht van vrouwen
een universele waarde: de mogelijkheid tot persoonlijke ontplooiing
De focus verandert van de blik op het individu: vrije wil - autonomie naar oog voor de maatschappelijke voorwaarden
HV-Midden-Holland
24
Een uitwerkingen door Nussbaum Niet voor de winst
Waarom de democratie geesteswetenschappen nodig heeft (Ambo, 2011)
Crisis in het onderwijs niet-exacte vakken en de geesteswetenschappen
worden wegbezuinigd o voorkeur voor nuttige vaardigheden voor het maken van winst
Niet-exacte vakken, literatuur, kunsten leren je specifieke vaardigheden a) kritisch denken
o gebruik maken van logisch denken en verbeeldingskracht b) besef van de complexiteit van de wereld
o plaatselijke loyaliteit kunnen overstijgen c) empathisch begrip
o je inleven in de omstandigheden van een ander persoon
Deze vaardigheden zijn van doorslaggevend belang voor het levend en alert houden van democratieën
HV-Midden-Holland
25
Het belang van argumentatie Het socratisch ideaal staat onder hoge druk
Kritisch denken en socratisch argumenteren is noodzakelijke voor het bestaan van een democratie
o niet automatisch schikken naar traditie en autoriteit
Socratisch onderzoek Socrates hield de burgers een spiegel voor liet hen het van belang van zelfonderzoek zien
o heb ik een juiste begrip van de doelstellingen waarnaar ik streef heb ik oog voor de argumenten die de leiders hanteren weeg ik de argumenten kritisch
Dat socratisch onderzoek staat niet garant voor goede doelstellingen
o wel dat doelstellingen in hun onderlinge samenhang worden bekeken
Mensen die niet aan zelfonderzoek doen behandelen elkaar vaak respectloos zijn vaak gemakkelijk door volksmenners te beïnvloeden
HV-Midden-Holland
26
De hamvraag-1 Persoonlijke ontplooiing héél de mens gaat verder dan nuttige vaardigheden
Een rode draad in het humanisme vanaf Klassieke Oudheid ken uzelf !
tot Eigentijds Humanisme veelzijdige, evenwichtige ontplooiing o humanisten streven maatschappelijk en persoonlijk naar menselijke ontplooiing
Peter Bieri: de auteur zijn van je eigen denken, voelen, willen
Joep Dohmen: positieve vrijheid
Martha Nussbaum: kansen geven en benutten de vrije wil wordt actieve zorg voor jezelf
Wat betekent voor jou je eigen ‘persoonlijke ontplooiing’ ?
Literatuur is een machtige bondgenoot Peter Bieri reflectie is een kenmerk van de mens
o literatuur biedt ervaring hoe verschillend mensen levens kunnen zijn
Martha Nussbaum de complexiteit van de wereld o literatuur leert je inleven in de omstandigheden van een ander persoon
Kan literatuur die functie hebben ?
HV-Midden-Holland
27
De hamvraag-2 Het streven naar persoonlijke ontplooiing is universeel Eigentijds Humanisme humanisten streven naar menselijke ontplooiing
Matthew Arnold voorop loopt een culturele elite
Ericht Fromm de heersende onverschilligheid tegenover zichzelf
Peter Bieri werkt voor wie opzoek is naar wat belangrijk is
Joep Dohmen vrijheid moet je leren
Martha Nussbaum mensen die niet aan zelfonderzoek doen
Is dat streven dan wel zo universeel ?
Humaniora in het onderwijs leidt tot menselijkheid Wilhelm von Humboldt onderwijs heeft menselijkheid als doel – gymnasium
Joep Dohmen Bildung in het onderwijs
Martha Nussbaum nodig voor het ontwikkelen van empathisch vermogen
Maar: de succesvolle nieuwe rijken slagen in het leven zonder cultuur
HV-Midden-Holland
28
Tot slot
Dank voor uw komst en uw inbreng
volgende Humanistische Canon
dinsdag 7 februari 2017 voorlopig thema
Aristoteles: de staat en het individu
pdw/december 2016