HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMLERİ

YRD. DOÇ. DR ASLI SADE MEMİŞOĞLU

asli.memisoglu@deu.edu.tr

kisi.deu.edu.tr@asli.memisoglu

HAYVANLAR NEDEN DOLAŞIM SİSTEMİNE İHTİYAÇ DUYAR?

• Çevreden alınan besinlerin ve oksijenin vücut hücrelerine ulaştırılması ve hücrelerde üretilen metabolizma atıkları ve karbondioksitin boşaltım organlarına taşınması gerekir

• Bazı hayvanların dolaşım sistemi yoktur:

• İnce uzun yapılı, suda yaşayanların tüm hücreleri suya yakındır

• Doğrudan difüzyonla gerekli maddeleri alır, atıkları çevreye verirler

• Yassı solucanlarda solunum difüzyonla, besinler dallanmış bağırsakla taşınır

• Süngerlerde bulunan gastrovasküler sistem dış çevreyi vücudun içine taşır

• Böylece tüm hücrelere ulaşılmış olur

• Dolaşım sistemine sahip olmayan hayvanlar genellikle metabolik olarak yavaştır, aktif değildir ve hatta hareket etmezler

DOLAŞIM SİSTEMLERİ

• Büyük vücutlu hayvanlarda difüzyon yetersiz kalır

• Glikozun difüzyonla 1 cm ilerlemesi için 3 saat gereklidir.

• Dolaşım sistemi, dolaşım sıvısı, bunu taşıyan damarlar ve pompalayan kalpten oluşur

• Görevleri:

• Hücrelere besin ve oksijen taşımak

• Atıkları hücrelerden boşaltım organlarına taşımak

• Hormonları hedef organlara taşımak

• Vücut ısısının düzenlenmesine yardım etmek

• Mikroorganizmalara karşı korumak

• Tüm büyük ve hareketli hayvanların hücreleri hücre dışı sıvı tarafından desteklenir.

• Kan ile hücreler arasındaki madde alışverişi bu sıvı aracılığıyla olur

• Dolaşım sistemleri, damarların vücut boşluğuna açılıp açılmamasına göre 2 çeşittir:

1. Açık dolaşım sistemi:

• Omurgasızlardan yumuşakçalar, eklem bacaklılar ve derisi dikenlilerde görülür

• Sistem, bir veya birkaç odacıklı kalp, kısa atar ve toplar damarlardan oluşur

• Kılcal damarlar bulunmaz

DOLAŞIM SİSTEMLERİ

• Kalbin kanı pompalamasıyla atardamarlara gelen kan, dokular

arasındaki boşluklara (sinüs) yayılır.

• Buradan kan ile vücut hücreleri arasında madde alış verişi sağlanır.

• Kirlenmiş artık maddeleri taşıyan kan toplar damarlara geçer ve

kalbe taşınır.

• Hücredışı sıvı ile dolaşım sistemindeki sıvı aynıdır = Hemolenf

• Kan vücut boşluğuna yayıldığı için, kan dolaşımı çok yavaştır.

• Bu nedenle açık kan dolaşımına sahip canlıların metabolizma hızları da yavaştır.

• Eklembacaklılardan böceklerde (çekirge, arı, hamam böceği gibi…) açık kan dolaşımına

rağmen metabolizma hızlıdır, hızlı hareket ederler.

• oksijenin direkt dokulara iletiminde rol oynayan trake solunumu.

• Oksijen trake borularıyla hücre ve dokulara taşındığından bu canlılarda kanla oksijen taşınmaz.

Böceklerde hızlı hareketi sağlayan diğer faktör ise çizgili kasların bulunmasıdır.

DOLAŞIM SİSTEMLERİ

Kalp

Tüp şeklinde kalp

2. Kapalı dolaşım sistemi

• Toprak solucanları, mürekkep balıkları, ahtapot ve tüm omurgalılar.

• Dolaşım sistemi kalp, kan, damar ve kılcal damarlardan oluşur.

• Kılcal damarlar, atar ve toplar damarları birbirine bağlar.

• Gerekli besinler kılcal damarlardan hücre ve dokulara taşınır.

• Kılcal damarlardaki kan ile doku sıvısı arasında madde ve gaz değişimi olur

• Atık maddeler aynı yolla kılcal damarlara taşınır, buradan da toplar damarlarla kalbe

geri döner.

DOLAŞIM SİSTEMLERİ

KAPALI DOLAŞIM

Avantajları

• Kan, damar dışına çıkmaz. Bu nedenle dolaşım daha hızlıdır ve besin ve gazları daha

hızlı bir şekilde taşır

• Bazı damarların kasılıp gevşemesiyle kan basıncı ayarlanabilir

• İstenilen organa giden kan akışı ayarlanabilir

• Metabolizma ve hareket daha hızlıdır

KAPALI DOLAŞIM

• Halka damarlardan 5 çift damar kalp gibi kasılma

özelliğine sahiptir ve kanın pompalanmasını sağlar.

• Kanın hareketi sırtta arkadan öne, karında önden arkaya

doğrudur. Vücutta kirlenen kan deri altındaki kılcallarda

temizlenir.

Toprak solucanları

• Kapalı kan dolaşımı görülen canlılarda hareket hızlıdır ancak toprak solucanlarında hareketin

yavaş olması vücudun düz kaslara sahip olmasından kaynaklanır.

• Sırtta ve karında iki ana damar bulunur.

• Sırttaki ana damar ana kalp olarak iş görür

• Bu damarları her segmentte birbirine bağlayan halka damarlar bulunur.

• Halka ve ana damarlardan çıkan kılcal damarlar besin ve oksijeni hücre ve dokulara taşır.

• Kardiyovasküler sistem adı verilir

• Elemanları:

• Kalp

• Damarlardan gelen kanı alan bir veya iki kulakçık (atrium)

• Kanı damarlara pompalayan bir veya iki karıncık (ventrikül)

• Atardamar (arter)

• Kanı kalpten, organlara taşır

• Organların içinde incelir = arteriol

• Kılcal damar

• Atardamarları toplardamarlara bağlarlar

• Çok ince ve geçirgendirler = kan ile doku sıvısı arasında madde ve gaz geçişi

• Toplardamar (ven)

• Kanı kalbe getirirler

• Organlarda incelir =venül

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

• Solungaç solunumu ve akciğer solunumu arasındaki fark:

• Solungaç solunumu yapanlarda tek dolaşım

• Kalpten pompalanan kan solungaçlara, organlara ve oradan kalbe döner

• Akciğer solunumu yapanlarda büyük ve küçük olmak üzere iki dolaşım sistemi bulunur.

• Kalpten pompalanan kan akciğerlere gider, buradan kalbe döner (küçük dolaşım)

• Temiz kan kalpten organlara gider, buradan kalbe döner (büyük dolaşım)

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Balıklar:

• Balıklarda iki odalı kalp yapısı bulunur.

• Kalp bir kulakçık ve bir karıncıktan oluşur.

• Balıkların kalbinde CO2 miktarı fazla kan bulunur.

• Kalbin karıncığından çıkan oksijence fakir kan atardamarla solungaçlara gelir.

• solungaçlarda temizlenir.

• Temizlenen kan (O2 miktarı fazla) ana atardamarla vücuda taşınır.

• Vücut hücrelerinde metabolizma sonucu oluşan CO2 kana geçer ve toplardamar ile kalbin kulakçığına taşınır.

• Balıkların kalbinde oksijence fakir, vücudunda oksijence zengin kan dolaşır.

• Kan basıncı solungaç kılcallarındaki sürtünme sebebiyle azalır ve organlardaki kılcallarda daha da azalır

• Dolaşım hızı yavaştır

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Geçiş türü: Afrika akciğer balığı

• Bu tür arka arkaya gelen düşük oksijenli su dönemlerine veya yaşam alanlarında su

seviyesinin azalmasına maruz kalmıştır

• Adaptasyon: Sindirim kanalının bir cep oluşturmasıyla akciğer oluşumu

• Solungaçlara giden arterlerden ikisi, sürtünmeyi azaltacak şekilde değişikliğe

uğramıştır

• Yeni bir damar akciğerden kanı kalbe geri taşır

• Solungaç yarıklarından ikisi solungaçlarını kaybetmiştir

• Böylece kalpten akciğere direk bağlantı oluşmuştur

• Akciğer ve sistemik dolaşım arasında kısmen ayrılma vardır

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Solungaçlar

Solungaç

baypas

Akciğer

dolaşımı

Akciğer

kılcalları

Sistemik

dolaşım

Doku

kılcalları

Kulakçık

Karıncık

Bir kulakçığa akciğerden kan

gelirken diğerine organlardan

kan taşınır

Oksijence

zengin kan

Oksijence fakir

kan

Karışık kan

İki yaşamlılar:

• Kalp üç odalıdır: İki kulakçık ve bir karıncık

• Kalbin sol kulakçığına oksijence zengin, sağ kulakçığına oksijence fakir kan taşınır.

• Sağ ve sol kulakçığın kasılmasıyla kan karıncığa geçer ve burada birbirlerine karışır.

• Karıncıktan pompalanan kan karışık kandır.

• Kanın bir kısmı vücuda, bir kısmı ergin kurbağalarda akciğere pompalanır.

• Akciğerlerde temizlenen kan, kalbin sol kulakçığına dökülür.

• Vücuda gönderilen karışık kan, hücre ve dokulardan geçerken CO2 bakımından daha da

artarak kalbin sağ kulakçığına taşınır.

• Dokulara giden kan, akciğer kılcallarında sürtünmeye uğramadığı için miktarı daha

fazladır

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Sürüngenler:

• Sürüngenlerde kalp yapısı kurbağalara benzer. Kalp 3 odalıdır. Ancak karıncıkta

yarım bir perde (septum) bulunur.

• Yine de kulakçıklardan karıncığa dökülen kan karışır.

• Vücuda gönderilen kan karışık kandır. Kanın bir kısmı temizlenmek üzere

akciğerlere gider ve temizlendikten sonra sol kulakçığa dökülür.

• Kalpten pompalanan kanın bir kısmı da hücre ve dokulara gönderilir.

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Sağ aort

Sol kulakçık

Akciğer kılcalları

Karıncık

Doku

kılcalları

Sağ kulakçık

Sol aort

Karıncık septum ile bir

miktar bölünmüştür

Oksijence zengin

kan

Oksijence fakir

kan

Karışık kan

• Timsahlar sürüngenler sınıfında yer almasına rağmen bu canlılarda kalp 4 bölmelidir.

• Kalpte temiz ve kirli kan birbirine karışmaz. Ancak kalpten çıktıktan sonra

atardamarlar arasında yer alan panizza kanalında kan karışır.

• Bu nedenle timsahlar da soğuk kanlıdır

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

Sağ aort

Sol

kulakçık

Akciğer kılcalları

Sol

karıncık

Doku

kılcalları

Sol aort

Karıncıklar tamamen ayrıdır fakat

isteğe bağlı olarak sağ karıncıktaki

kanı akciğere veya dokulara

gönderirler

Oksijence zengin

kan

Oksijence fakir

kan

Karışık kan

Timsahlarda dolaşım

Kuş ve memelilerde dolaşım:

• Kalp 4 odalıdır. İki kulakçık, iki karıncık yapısı görülür.

• Oksijence fakir ve zengin kan kalpte ve vücutta karışmaz.

• Oksijence fakir kan akciğerlerde temizlenir.

• Temizlenen kan kalbin sol kulakçığına taşınır.

• Temiz kan kalbin sağ karıncığından aort atardamarıyla vücuda gönderilir.

• Aort atardamarı kuşlarda sağdan, memelilerde soldan dallanarak vücuda kanı

taşımaktadır.

KAPALI DOLAŞIM-OMURGALILAR

İNSANDA DOLAŞIM SİSTEMİ

Kalp

• 4 bölmelidir. Üstte 2 kulakçık altta 2 karıncık

bulunur.

• Kulakçıklara toplardamar kanı getirir.

• Karıncıklardan, kan pompalanır.

• Kalbin sağ bölümünde oksijence fakir, sol

bölümünde oksijence zengin kan bulunur.

İNSANDA KALP

• Sağ kulakçığa üst ana toplardamar ile alt ana

toplardamar bağlanır.

• Oksijence fakir kan taşır.

• Sol kulakçığa akciğer toplardamarı bağlanır.

• Oksijence zengin kanı taşır.

• Sağ karıncıktan oksijence fakir kan akciğer

atardamarına,

• Sol karıncıktan oksijence zengin kan aort atardamarına

geçerek kalpten uzaklaşır.

• Kulakçıklar ve karıncıklar arasında kanın geri

dönmesini engelleyen atrioventriküler kapakçıklar bulunur.

• Sol kulakçık ve sol karıncık arasında ikili kapakçık (mitral)

• sağ kulakçık ve sağ karıncık arasında üçlü kapakçık (triküspid)

bulunur.

• Bu kapakçıklar karıncıklara doğru tek yönde açılır.

• Karıncıklardan kanın atardamarlara pompalandığı yerlerde yarım

ay (semilunar) kapakçıkları bulunur.

• atardamar yönünde açılarak kanın kalbe dönmesini engeller.

İNSANDA KALP

• HTTPS://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=TMUJNUSIS4I

• Kalbin sağ kulakçığının üzerinde kendi kendine uyarı gönderebilen bir grup hücre

bulunur.

• Bu bölgeye sinoatrial düğüm (SA) denir.

• Sinoatrial düğümün oluşturduğu uyarı kas liflerine yayılır ve kulakçıklar kasılır.

• Kulakçıklar kasıldığında karıncıklar gevşer, karıncıklar kasıldığında ise kulakçıklar

gevşer.

• Kulakçıklar kasıldığında kalp kapakçıkları açılır.

• Kan karıncıklara dolar.

• Karıncıklar kasıldığında kalp kapakçıkları kapanır.

• Kan karıncıklardan, yarım ay kapakçıklarının açılmasıyla atardamardan geçer

İNSANDA KALP DÖNGÜSÜ

• HTTPS://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=T1SRY2RCNRQ

Karıncıkların kasılmasına sistol, gevşemesine diastol denir. Diastolun hemen arkasından kulakçıklar kasılır.

1. sinoatrial düğümü elektrik uyarısı üretir.

2. İmpulslar bu bölgeden sağ ve sol kulakçıklara yayılır ve her iki kulakçık aynı anda kasılır.

3. Sinoatrial düğüm sağ kulakçık ve sağ karıncık arasında yer alan atrioventrikülerdüğümü (A.V) uyarır.

4. AV karıncıklara sağ ve sol karıncığa bölünen His demetlerini uyarır.

5. Purkinje lifleriyle karıncıklara yayılır

6. Karıncıklar kasılır.

7. Kan aort ve akciğer atardamarına geçer.

İNSANDA KALP DÖNGÜSÜ

• HTTPS://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=WNHDF0G03VS

• Nabız: Kan karıncıklardan atardamarlara pompalandığında damar genişler, bu

genişleme sayıldığında kalp atış hızı ölçülmüş olur

• Steteskopla duyulan sesler kalp kapakçıklarının kapanma sesidir.

• Seslerden birincisi AV kapakçıklarının kapanması

• İkincisi yarımay kapakçıklarının kapanmasıyla kanın bu kapakçıklara vurmasıdır.

• Kalp kapakçıklarından bir veya birden fazlasının çalışmasında bozukluk olursa kan geriye

doğru kaçar = Üfürüm

• Genetik olabilir veya ateşli hastalıklar sonucu oluşabilir

İNSANDA KALP DÖNGÜSÜ

KALP ATIŞININ DÜZENLENMESİ

• Kalp kendi sinirsel uyarısını üretse de, atış hızı otonom sinir sistemi tarafından düzenlenir

• Sinirler:

• Sempatik sinirler (hızlandırıcı)

• Parasempatik sinirler (yavaşlatıcı) (vagus)

• Hormonlar:

• Adrenalin – tiroksin hormonları (hızlandırıcı)

• Asetil kolin (yavaşlatıcı)

• Vücut sıcaklığının artması (hızlandırıcı)

• Kanda CO2 miktarının artması (hızlandırıcı)

• Nikotin, kafein gibi kimyasallar

• Yaş, boy, sağlık durumları ve yapılan fiziksel hareketler

DAMARLAR

Atardamarlar

• Kalbin karıncıklarından çıkar.

• Akciğer atardamarları hariç bütün atardamarlar temiz kan taşır.

• Kanın akış yönü kalpten vücut çeperine doğrudur.

• Çeperleri kalındır, dağılışları düzenlidir.

• Genellikle vücudun derinliklerinde seyrederler.

• Kanın hareketi;– karıncıkların kasılmasından doğan basınçla,– kaslı tabakanın sağladığı esneklikle sağlanır.

Toplardamarlar

• Kalbin kulakçıklarına gelir.

• Akciğer toplardamarı hariç kirli kan taşır.

• Kan, vücut çeperinden kalbe doğru akar.

• Genellikle alt bölgedeki damarlarda kapakçıklar bulunur.

• Çeperleri incedir, dağılışları düzensizdir.

• Vücudun yüzeyinden seyrederler.

DAMARLAR

• kanın hareketi;

– kapakçıklarla,

– vücut kaslarıyla (çizgili kaslar)

– kan basıncı ile,

– kulakçıkların oluşturduğu emme

basıncı ile,

– solunum hareketleri ile diyaframın

oluşturduğu negatif basınçla sağlanır.

Kılcal damarlar

• Atardamarlarla – toplardamarlar arasında bulunur.

• Yapılarında kaslı tabaka bulunmaz.

• Kan ile doku sıvısı (doku hücreleri) arasında madde alış – verişini sağlar.

• Çeperleri incedir ve madde giriş – çıkışını sağlayan gözenekler bulunur.

• Kılcalların toplam yüzeyleri çok geniş olduğundan kanın akışı yavaş olur.

DAMARLAR

LENF SİSTEMİ

1. Lenf sıvısı

• Lenf sıvısı alyuvar taşımayan, renksiz doku sıvısıdır. Bu nedenle akkan olarak da adlandırılır.

• Lenf sıvısında; kılcallardan doku sıvısına geçen maddeler, akyuvarlar, küçük protein molekülleri görülür.

2. Lenf damarları

• Yapı olarak toplardamara benzerler. Atardamar bulunmaz.

• Lenf kılcalları ve lenf toplardamarları bulunur.

• Lenf damarlarının ucu kapalıdır.

• Lenf damarlarının kapalı ucuyla doku sıvısı alınır ve büyük lenf damarına oradan da kan damarlarına bağlanır.

I. Göğüs kanalı

• İnce bağırsaktan emilen yağ asitleri ve gliserol ile

vücudun alt kısımlarından, (bacaklardan) toplanan lenf

damarları göğüs kanalına,

• göğüs kanalından da sol köprücük altı toplardamarıyla

üst ana toplardamara ve kalbin sağ kulakçığına taşınır.

II. Büyük lenf damarı

• Baş ve gövdenin sağ tarafından, sağ koldan

toplanan lenf, büyük lenf damarına açılır.

• Buradan sağ köprücük altı toplardamarına ve üst ana

toplardamara taşınarak kalbin sağ kulakçığına iletilir.

LENF SİSTEMİ

3. Lenf düğümleri

• Bademcikler, dalak, timüs bezi lenf

düğümleridir.

• Boyun, koltuk altı ve kasıklar gibi vücudun

belli bölgelerinde yoğunlaşmıştır.

• Lenfosit yapımında ve mikroplara karşı

vücudun korunmasında görevlidir.

LENF SİSTEMİ

Görevleri

• İnce bağırsaktan emilen yağ asitleri ve gliserolü kan dolaşımına katar.

• Lenfosit üreterek vücudun savunma sisteminde etkilidir.

• Doku sıvısı ile kan sıvısının dengede kalmasını sağlar.

• Kılcal damarlara geçemeyen fazlalıkları, dolaşım sistemine katarak dengeyi sağlar.

• Lenf düğümlerinde lenf sıvısını mikroplardan arındırır.

LENF SİSTEMİ