�

1

ÝÍÝ ÍÎÌÛÃ ÕÝÐÕÝÍ

ÀØÈÃËÀÕ ÂÝ

Тà ººðèéí òàíèë íºõºä

áîëîí àíä íàéç íàðòàà òóñëàõûã õè÷ýýäýã áèç äýý.

ªºðèéí ÷èíü àìüäðàëä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð íºëººëæ

÷àäàõ õýí íýãíèéã ñîíãîí àâààðàé.

Ñîíãîí àâñàí õ¿íèéõýý íýðèéã íîìûí õàâòàñíû äýýä

ìºðºíä áè÷ýýðýé.

Õî¸ðäîõü ìºðºíä ººðèéí íýðèéí òàìãûã äàðàõ áóþó

ýñâýë íýðýý áè÷ýýðýé.

Òýãýýä ýíýõ¿¿ íîìûã òóõàéí õ¿íäýý ºãººðýé.

Òýð õ¿íäýý ýíý íîìûã çààâàë óíøààðàé ãýæ õýëýýðýéo

.

Òýð õ¿í ÷èíü õýí íýãíèé ñºðºã çóðøèëä àâòàãäàõ àþóëä

òóëààä áàéæ ÷ áîëîõ þì.

Òóõàéí õ¿íäýý ýíý íîìíîîñîî õýä õýäýí õóâèéã

ºãººðýé. Òýãýõäýý ººðèéí íýðýý òýíä áèòãèé áè÷ýýðýé, òýð

õ¿í ÷èíü ººðèéíõºº íýðèéã òýíä áè÷íý. Îéð äîòíû

õ¿ì¿¿ñòýý òýð ýíý íîìûã ººðºº ºãñºí íü äýýð.

Ýíý ìàÿãààð íîìûã îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõ íü òà ººðòºº

áîëîí ºðººëä àìüäðàõ óõààíû çàìûã íýýæ áàéãàà õýðýã.

Èíãýñíýýðýý òà ººðòºº áîëîí áóñäàä

d

óõààëàã àìüäðàõ çàìûã íýýæ áàéãàà áîëíî.

o. ¯ã õýä õýäýí óòãàòàé áàéæ áîëíî. Ýíý íîìûí òàéëáàðò çºâõºí ýíý ñýäýâò òîõèð÷ áàéãàà

óòãûã ºãñºí áîëíî. Õýðýâ ìýäýõã¿é ¿ã òîõèîëäâîë òîëü áè÷èãýýñ õàðààðàé. ¯ãèéíõýý óòãûã ñàéí

îéëãîæ àâàõã¿é áîë áóðóó òàøàà îéëãîëòûã òàíä ºã÷ áîëíî.

2

ÝÍÝ ÍÎÌÛÃ

ÞÓÍÛ ÒªËªªÒÀÍÄ

ªÃ× ÁÀÉÃÀÀ ÂÝ

d

Тàíû àìüäðàõ ÷àäàâõè1 íàäàä ÷óõàë.

ÀÇ ÆÀÐÃÀË2

2

Жèíõýíý áàÿð áàÿñãàëàí, àç æàðãàë àñàð èõ ¿íý

öýíýòýé.

Àìüäðàë ¿ã¿é áîë áàÿð áàÿñãàëàí, àç æàðãàë ãýæ þó

áàéõ áèëýý.

Ýìõ çàìáàðààã¿é3, øóäðàãà áóñ, ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é4

íèéãýìä àìüäðàíà ãýäýã õýö¿¿.

Õ¿íèé áèåèéã îëæ òºðñºí õýí áîëîâ÷ àìüäðàëäàà

ñýòãýë õàíãàëóóí áàéæ, àëèâàà çîâëîíã òîéðîõûã õè÷ýýäýã.

Òàíû àìüäðëûí çàìä îð÷èí òîéðîí äàõü ìóó õ¿ì¿¿ñ

ñààä òîòãîâîð ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é.

Áóñäûí ãàé ãàìøèã, í¿ãýëò ¿éëäýë òàíû àç æàðãàëä

ýìãýíýëò òºãñãºëèéã àâ÷èðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéõûã

¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.

Àìüäðàëä èéìýðõ¿¿ òîõèîëäîë áàéñíûã òà ýðýãö¿¿ëýí

ñàíàæ áàéãàà ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Àëèâàà ìóó ¿éëäýë

àìüäðàõ ÷àäàâõèéã äîðîéòóóëæ, àç æàðãàëûã äóíäóóð

áîëãîäîã.

1. ÷àäàâõè: àìüä ¿ëäýõ ÷àäâàð, ¿ðãýëæëýí îðøèí òîãòîõ, àìüäðàõ.

2. àç æàðãàë: ñàéí ñàéõàí, ñýòãýë õàíãàëóóí, àìãàëàí, áàÿð áàÿñãàëàíòàé, ººäðºã, çîâîõ ç¿éëã¿é

áàéõ, ÿìàð íýã ñàéõàí ç¿éë òîõèîëäîõ ¿åèéí ñýòãýëèéí õºäºë㺺í

3. ýìõ çàìáðààã¿é: ýìõ æóðàìã¿é, ¿ë îéëãîëöîõ áàéäàë íî¸ðõñîí.

4. ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é: ¸ñ ç¿éã¿é, áèåý çºâ àâ÷ ÿâàõ õýì õýìæýýã õºñºðä¿¿ëñýí, áèåý õýðõýí àâ÷

ÿâàõ òàëààð ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿é.

3

Òà áóñàä õ¿ì¿¿ñò õýðýãòýé. Òýä òàíû ¿ãèéã ñîíñîíî. Òà

òýäýíä íºëººëæ ÷àäíà.

Áóñäûí æàðãàë, çîâëîíã ººðèéí ìýò áîäîæ, àíõààðàë

òàâüæ áàéãààðàé.

Ýíý íîìîíä áè÷ñýí ç¿éëèéã àøèãëàí, àìüäðàëàà çºâ

çàëàõ, àç æàðãàëòàé àìüäðàõàä íü òà õ¿ì¿¿ñò òóñëàæ ÷àäíà.

Õ¿í á¿õýí àç æàðãàëààð áÿëõàí àìüäðàíà ãýæ õýí ÷

áàòàëãàà ºã÷ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷, çºâèéã äàãàâàë àìüäðàë

äýâæèí äýýøèëýõ, àç æàðãàëòàé áàéõ ìàãàäëàë íýìýãäýõ íü

ëàâòàé. Áóñäûí ¿éëñ á¿òâýë, òàíû ¿éëñ áàñ á¿òíý.

Ýðñäýë áàãàòàé, àç æàðãàëòàé àìüäðàõ çàìûã ñîíãîí

d

àâàõ ýð÷ õ¿÷ òàíä áàéíà.

4

1. ªªÐÒªª ÑÀÍÀÀ

ÒÀÂÜ Æ ÁÀÉÃÀÀÐÀÉ

1-1.:â÷òýé ¿åäýý ººðòºº ñàíàà òàâèàðàé.

Õ¿ì¿¿ñ ºâ÷èí, òýð òóñìàà á¿ð õàëäâàðò ºâ÷èí òóññàí

¿åäýý áóñäààñ ººðèé㺺 òóñãààðëàí, çîõèõ ¸ñíû ýì÷èëãýý

õèéëãýõã¿é áàéõ ÿâäàë ¿çýãääýã. Ýíý íü ýöñèéí á¿ëýãò

òàíûã ýðñäýëèéí èðìýãò àâàà÷èæ áàéãàà íü òàíä îéëãîãäîæ

áàéãàà áàéõ. Òèéì ó÷ðààñ, ºâ÷èí òóññàí õýí áîëîâ÷ çîõèõ

àíõààðàë ººðòºº òàâüæ ñýðýìæòýé áàéõ õýðýãòýé.

1-2. Хóâèéí àðèóí öýâðèéã ñàéí ñàõü.

Óñàíä òîãòìîë îðæ, ãàðàà áàéíãà ñàéòàð óãààäàãã¿é õ¿í

íÿí òýýã÷ áàéäàã. Èéì ë õ¿ì¿¿ñ ººðò ÷èíü ãàé òàðèíà. Òà

ººðèéí ýäëýõ ýðõèéí õýìæýýíä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò óñàíä

òîãòìîë îðæ, ãàðàà ñàéí óãààæ áàéõ øààðäëàãà òàâèõ ̧ ñòîé.

Àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ, àëèâààã ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ÿìàð íýã

õýìæýýãýýð áîõèðäîõ íü ìýäýýæ. Òýãâýë òóõàé á¿ð óãààæ

öýâýðëýäýã õýâøèëòýé áîëîõ íü õàìãààñ ÷óõàë.

1-3. Ш¿äýý àð÷ëàí õàìãààë.

Õîîë èäñýíèéõýý äàðàà áàéíãà ø¿äýý öýâýðëýæ áàéâàë

ø¿ä õîðõîé èäýõã¿é. Ø¿äýý áàéíãà óãààõ, ìºí áîõü çàæèëæ

áàéõ íü àìíû õºíäèéí ýëäýâ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýýñ

ãàäíà àìíû ýâã¿é ¿íýðèéã äàðíà. Ø¿äýý àð÷ëàí õàìãààëæ

áàéõûã òààðàëäñàí á¿õýíäýý çºâëºæ áàéãààðàé.

1-4. Зºâ õîîëëîæ áàéãààðàé.

Ǻâ õîîëëîæ ÷àääàãã¿é õ¿í ººðòºº ÷, ºðººëä ÷ òóñ

õ¿ðãýæ ÷àäàõã¿é. Òýä ñóë áèåòýé, ñóëüäààòàé áàéäàã. Óóð

óöààðòàé, ºâ÷èí òóñàõ íü àìàðõàí áàéäàã. Ǻâ õîîëëîõíû

òóëä ÿìàð íýã îíöãîé ãîðèì áàðèìòëàõ ãýýä áàéõ

øààðäëàãàã¿é, ãîë íü øèì òýæýýëòýé õîîë õ¿íñèéã

òîãòìîë çºâ õýðýãëýæ áàéõ íü ë ÷óõàë.

5

1-5. Зºâ àìàð÷ áàéãààðàé.

Àæëûí òºëºº íîéðîî çîëèîñëîõ òîõèîëäîë

àìüäðàëä öººíã¿é òîõèîëääîã ÷ ãýñýí ººðèé㺺 áîäîæ

çîõèõ ¸ñîîð àìàð÷ áàéõã¿é áîë íýã ë ºäºð òà áóñäàä

äàðàìò áîëíî. ßäàðñàí õ¿í ñýðãýëýí öîâîî áàéæ

÷àäàõã¿é. Àëäàà ãàðãàõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé áàéäàã.

Àþóë àâààðò ÷ îðæ áîëíî. Òýäíèé òóñëàìæ òàíä

õýðýãòýé áîëîîä èðýõ ìº÷èä òýä ýðãýýä á¿õ à÷ààëëûã

òàíû íóðóóí äýýð îðõèõ ìàãàäëàëòàé. Òýä áóñäûã

ýðñäýëä àâàà÷èíà. Ǻâ àìàð÷ ÷àääàãã¿é õ¿ì¿¿ñò çààâàë

d

àìàð÷ áàéõ øààðäëàãà òàâèõ íü ç¿éòýé ø¿¿.

6

2. ÁÈÅ ÑÝÒÃÝËÈÉÍ

ÒÝÂ×ÝÝÐÒÝÉ5

5

ÁÀÉÃÀÀÐÀÉ2

2-1. Мàíñóóðóóëàõ áîäèñ á¿¿ õýðýãëýýðýé.

Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýäýã õ¿í åðòºíöèéã

áîäèòîéãîîð õàðæ ÷àääàãã¿é. ¯íýíäýý åðºíöèéí ¿íýíýýñ

òýä õîëäñîí áàéäàã. Õóðäíû çàì äýýð ÷, ãýð îðîíäîî ÷

òèéì õ¿ì¿¿ñ àþóëûí ãîëîìò áîëäîã. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ

õýðýãëýñýíýýð “áèå òàéâøèðàõ”, ýñâýë “àæèëëàõ áîëîìæ

íýìýãäýõ”, ýñâýë “áàÿð áàÿñãàëàíòàé” áàéõ ìýò òàøàà

îéëãîëò áàéäàã. Ýðò îðîé íýãýí öàãò ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ

õ¿íèéã ñ¿éðýëä õ¿ðãýíý. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõýýñ

õ¿ì¿¿ñèéã ñýðýìæë¿¿ë. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðãýëäýã

õ¿ì¿¿ñèéã ò¿¿íýýñ ãàðãàõ àðãà çàìä îðóóëàõàä òóñëàæ, õîð

õºíººëèéã íü îéëãóóëàí ÿòãà.

2-2. Cîãòóóðóóëàõ óíäààã õýòð¿¿ëýí á¿¿ õýðýãëýýðýé.

Àðõè÷èí õ¿ì¿¿ñ ýð¿¿ë ñàðóóë ñýòãýõ ÷àäâàðã¿é áàéäàã.

Ñîãòóó õ¿í õýäèéãýýð á¿õíèéã ìýäýæ áàéíà ãýõ áîëîâ÷

áîäèò áàéäàë äýýð ñýòãýõ ÷àäâàðàà àëäñàí áàéäàã. Àíàãààõ

óõààíä àðõè òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýåðýã íºëººòýé áàéõ òàë

áèé. Ãýâ÷ ¿¿íèéã õýçýý ÷ õýòð¿¿ëýí îéëãîæ áîëîõã¿é. Àðõè

óóäàã õ¿íèé ìàøèí áóþó îíãîöîíä õýçýý ÷ ñóóæ áîëîõã¿é.

Àðõè áîë õ¿íèéã àìüäðàëààñ íü ñàëãàõ îëîí øèäòýé. Àðõèéã

õýçýý ÷ á¿¿ õýòð¿¿ëýí õýðýãëý, òàíä çºâõºí çîâëîí ãàìøèã,

¿õýë ºí÷ðºë àâ÷èðàõ áîëíî. Àðõèéã õýòð¿¿ëýí á¿¿ õýðýãëýæ

áàé ãýæ õ¿ì¿¿ñò îé óõààíä íü îðòîë ÿòãàí6

îéëãóóëààðàé.

Äýýð ºã¿¿ëñíèéã ñàíàæ ìºðäºæ ÿâàõ àâààñ àìüäðàëûí

d

àç æàðãàëûã õ¿ðòýõ õóâü òàâèëàíòàé áàéõ áîëíî.

5. òýâ÷ýýðòýé: àëèâààä òóéëøàðäàãã¿é, 纺ëºí àÿäóó õàíääàã, ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº áàðüæ

÷àääàã.

6. ÿòãàõ: àëèâàà ç¿éëèéã õèéëãýõã¿é áàéõààð îé óõààíä íü îðòîë îéëãóóëàõ.

7

3. ÑÀÄÀÐ

ÑÀÌÓÓÍÛÃ7

7ÒÝÂ×

Гýð á¿ë áîëæ, áýëãèéí õàðüöààíä îðñîíîîð àëèâàà

¿íäýñòýí ÿñòàí ¿ð óäàìàà ¿ëäýýäýã áèëýý. Áýëãèéí õàðüöàà

íü õ¿íèé àìüäðàëä õýìæýýëýøã¿é àç æàðãàë, òààøààë ºã÷

÷àäíà. ¯ð óäàìàà òàñëàõã¿é ¿ðãýëæë¿¿ëýõ çàìûã áàéãàëèàñ

èéíõ¿¿ çîõèöóóëñàí áèëýý. Ãýõäýý ýìõ çàìáàðààã¿é, çàâõàé

çàéäàí ÿâäàë àìüäðàëûã õºíººõ àþóëòàé. Ýíý áîë áàñ

áàéãàëèéí æàì þì.

3-1. Xàíüäàà ¿íýí÷ áàé.

Õàíü èæèëäýý ¿íýí÷ áàéæ ýñ ÷àäâààñ òàíû àìüäðàõ

÷àäâàð òýð õýìæýýãýýð äîðîéòíî.Õàíü èæèëýý ìýõëýæ,

ñàäàð ñàìóóí ÿâñàíààñ ¿¿äýí òîî òîìøã¿é îëîí õ¿÷èðõèéëýë

ãàð÷ áàéñíûã ò¿¿õ áîëîí ¿éë ÿâäëûí òóõàé õýâëýëèéí

ìýäýýí¿¿ä áýëõýíýý íîòëîíî. “Ãýì áóðóó” áîë í¿ãýëèéí

º÷¿¿õýí õýñýã. Õàðèí “õîð øàð” áîëîí “ºøºº õîíçîí”

ãýäýã áîë àéìøèãèéí äýýä ìàíãàñ ëóãàà àäèë áîëîé: òýð

ìàíãàñ õààíààñ õýçýý ãàðààä èðýõèéã õýí ÷ õýëæ ÷àäàõã¿é.

“Ñî¸ëòîé áàéõ”, “öýâýð àðèóí áàéõ”, “áóñäûã îéëãîõ”

òóõàé ÿðèõ íýã õýðýã, ãýõäýý íýãýíò ñºíºæ ìºõñºí

àìüäðàëûã ñàéõàí ÿðèà ýðã¿¿ëýí àâ÷èð÷ ÷àäàõã¿é. “Ãýìýý

îéëãîæ ãýìøèíý” ãýäýã áîë íóðóóíä çîîñîí õóòãà, øºëºíä

¿éð¿¿ëñýí øèë øèã àéìøèãòàé ç¿éë îãò áèø.

¯¿íýýñ ãàäíà, ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë áàéíà. Õýðýâ ýìõ

çàìáàðààã¿é, ñàäàð ñàìóóí àìüäðàëààð ÿâàõ àâààñ ýð¿¿ë

ìýíäýý çîëèîñëîæ áàéíà ë ãýñýí ¿ã. Áýëãèéí çàìûí

õàëäâàðò ºâ÷íèéã óñòãàñàí ìýò õýñýãõýí õóãàöààíä ÿðüäàã

áàéëàà. Ýíý ¿íýí áàéæýý ãýæ áîäî¸. Òýãâýë ºíººäºð

áàéäàë ýðñ òýñ ººð áîëæýý. Ýíý òºðëèéí ýì÷èëãýýã¿é

ºâ÷èí ºäèé òºäèéãýýðýý ãàð÷ èðýýä áàéíà.

7. ñàäàð ñàìóóí: òîõèîëäëûí áóþó áîäëîãîã¿éãýýð áýëãèéí õàðüöààíä îðîõ.

8

Ñàäàð ñàìóóí àìüäðàë öîî øèíý ¿çýãäýë áèø ãýäýã íü

îéëãîìæòîé. Áóääûí õ¿÷èðõýã øàøèí äîëäóãààð çóóíä

Ýíýòõýãèéí íóòàãò óñòàõàä õ¿ð÷ áàéëàà. Áóääûí øàøíû

ººðñäèéí íü ò¿¿õ÷äèéí ¿çýæ áàéãààãààð èéì áàéäàëä

õ¿ðãýñýí ãîë øàëòãààí íü òóõàéí ¿åèéí ñ¿ì õèéä¿¿äýä ò¿ãýí

òàðõààä áàéñàí ñàäàð ñàìóóíä îðøèæ áàéæýý. Îð÷èí

öàãèéí íºõöºëä, ýìõ çàìáàðààã¿é, ñàäàð ñàìóóí ãàçàð àâñàí

àëèâàà áàéãóóëëàãà àëáàí ãàçðûí àæèë ¿éëñ óðãàøã¿é,

äàìïóóðàí ñ¿éð÷ áàéñàí æèøýý îëîí áàéäàã. Ýë àñóóäëààð

õè÷íýýí ñî¸ëòîé ìýòãýí ìàðãàëäëàà ÷ ãýñýí, ãýð á¿ëèéí

àìüäðàë ñàäàð ñàìóóíààñ áîëæ ñàëæ ñàðíèõàä õ¿ðäýã íü

ãàøóóí ¿íýí áîëîé.

Ãàíöõàí õîðîìûí øóíàë òà÷ààë íü íàñàí òóðøûí óé

ãàøóóí áîëîí ¿ëäýõ àþóëòàé. Ýíý ãàøóóí ¿íýíèéã îð÷èí

òîéðîíèéõîíäîî ÿãøòàë îéëãóóëæ, ººðèéí ýð¿¿ë ìýíä, áèå

ñýòãýëèéí áàÿð æàðãàëûã ýðõýìëýí õàìãààëæ ÿâààðàé.

Áýëãèéí õàðüöàà íü àç æàðãàë, áàÿð áàÿñãàëàíä

òýì¿¿ëýõ èõ çàìûí òîìîîõîí àëõàì ìºí. ¯íýí÷

äóðëàë, æóðàìò àìüäðàëûã ýðõýìëýí äýýäëýñýí

íºõöºëä áýëãèéí õàðüöààã æèãøèí áóðóóòãàõ

d

¿íäýñ ¿ã¿é áîëîé.

9

4. Õ¯¯ÕÄÈÉÃ

ÕÀÉÐËÀÆ, ÒÝÄÝÍÄ

ÒÓÑËÀÆ ßÂÀÀÐÀÉ

:íººäðèéí õ¿¿õä¿¿ä áîë ìàðãààøèéí ñî¸ëò íèéãìèéí

ãèø¿¿ä áèëýý. ªíººãèéí íºõöºëä ýíý åðòºíöºä õ¿¿õýä

òºð¿¿ëíý ãýäýã íü òýäíèéã øóóä áàðûí õàìò òîðîíä øèäýæ

áàéãààòàé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ç¿éðëýæ áîëîõ þì. Õ¿¿õýä

îð÷èíîî8 õÿíàëòàäàà àâàõ ÷àäâàðã¿é, òèéì òóðøëàãà ÷

ñóóãààã¿é áàéäàã áèëýý. Ýíý á¿õýíä ñóðàëöàõûí òóëä

òýäýíä õàéð õàëàìæ, òóñëàìæ õýðýãòýé áàéäàã.

Ýíý áîë ø¿¿í õýëýëöýõýä íýí òºâºãòýé àñóóäàë.

Õ¿¿õäèéã èíãýæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¸ñòîé, òýãýæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ

áîëîõã¿é ãýñýí îíîëûí òîî íü áàðàã ºíººäºð äýëõèéä

áàéãàà ýöýã, ýõ íàðûí òîîòîé ä¿éõ áàéõ. Ãýõäýý ¿ð õ¿¿õäýý

çºâ õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ÷àäààã¿é ýöýã, ýõ õàðàìñàæ áàðøã¿é àëäàà

õèéñíýý îéëãîîä çîãñîõã¿é ºòëºõ íàñàíäàà ãàøóóí çîâëîí

àìñàõàä õ¿ðíý. Çàðèì ýöýã, ýõ ¿ð õ¿¿õäýý ººðèéí ºñºí

õ¿ì¿¿æñýí òýð çàìààðàà õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã ýðõýìëýæ áàéõàä

çàðèì íü òýñ ººð áîäëîãî áàðèìòëàäàã. Òýä õ¿¿õýä àÿíäàà

ºñºí õ¿ì¿¿æèõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. Ýíý õî¸ðûí àëü àëü íü

àìæèëòàä õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é áèëýý. Òýãâýë, áàéäëûã áîäèòîîð

òóñãàõ9 ¿çýëä òóëãóóðëàñàí áàñ íýã îíîë áàéäàã áà ýíý íü

òóõàéí ¿íäýñòíèé ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿éë ÿâöûí ºðíºëòýé10

õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèë çýðýãöýí õºãæèæ, ÿìàð íýã ¿ë

òàéëàãäàõ ãàéõàìøèãèéí õ¿÷ýýð õ¿¿õäèéí “ñýòãýõ¿é” ºñºí

ºíäèéõèéí íü õýðýýð “òºëºâøèí” òîãòîæ, ñýòãýõ óõààí11

òºãºëäºð, áèåý àâ÷ ÿâàõ ÷àäâàðòàé íàñ áèå ã¿éöñýí íýãýí

8. îð÷èí: õ¿ì¿¿íèé õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, òýäíèé ýðãýí òîéðîíä áàéãàà ýä àãóóðñ, àìüäðàí áóé

îð÷èí, õ¿ì¿¿ñòýé îéð áóþó àëñ çàéä îðøèí áóé àìüä àìüòàí, ýä àãóóðñ, îðîí çàé áîëîí

íºëººëºõ õ¿÷èí.

9. áîäèòîéãîîð òóñãàõ: çºâõºí áèåò ç¿éëñèéí òàëààðõè áîäîë ñàíàà.

10. ¿éë ÿâöûí ºðíºë: ºâñ óðãàìàë, àìüòàí ýíãèéí õýëáýðýýð ¿¿ñýí áèé áîëæ, îð÷èíäîî

çîõèöîí ºñºí õºãæäºã áîëîõîîñ áèø óðüä÷èëàí òºëºâëºñºí áóþó çîðèóäààð á¿òýýãäýõã¿é ãýñýí

ýðòíèé íýãýí îíîëòîé óÿëäààòàé.

11. ñýòãýõ óõààí: ¿éëäëèéíõýý çºâ áóðóóã ñàëãàí îéëãîõ ÷àäâàð, çºâ îéëãîñîíû ¿íäñýí äýýð

øèéäýæ, ¿éëäýõ ÷àäâàð.

10

áîëíî ãýæ ¿çäýã ÷ õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áàéíà. Òýãâýë ºíººäºð

ñýòãýõ¿é íü òºëºâøººã¿é ¿é îëîí ãýìò õýðýãòýí áèäíèé

îð÷èí òîéðîíä áàéãàà íü õ¿¿õäèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿ðãýýñýý

çàëõóóðñàí òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí îíîë ÿâöã¿é ãýäãèéí

íîòîëãîî áîëæ áàéíà. Èéì îíîëûã áàðèìòëàã÷èä íü

èðýýä¿éí ñî¸ë èðãýíøèë, ºòëºõ íàñíûõàà ºäð¿¿äèéã ¿ë

îéøîîã÷èä þì.

Õ¿¿õýä ãýäýã áîë þó ÷ áè÷ýýã¿é öýâýð ñàìáàð ë ãýñýí

¿ã. Ñàìáàð äýýð áóðóó áè÷âýë, áóðóó ë óíøèíà. Ãýõäýý

õ¿¿õýä ººðºº áè÷èæ ýõëýõ öàã èðäýãýýðýý ñàìáàðààñ

ÿëãààòàé: õ¿¿õýä áè÷èæ ýõëýõäýý óðüä áè÷èãäýæ áàéñíûã

äóóðàéæ áè÷íý. Îëîíõè õ¿¿õýä îþóíû ºíäºð ÷àäàâõèòàé

òºðäºã áîëîâ÷ öººí õýä ñýòãýöèéí ãàæèãòàé, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë

áàðàì îëîí áèø ÷ ãýñýí ìàíñóóðëûí äîíòîé òºðºõ ÿâäàë

òîõèîëääîã íü àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ áàéãàà þì.

Õ¿¿õäèéã ýä àãóóðñ, òîãëîîìîíä “áÿëõóóëæ”, á¿õíèéã

áýëòãýí ºã÷, á¿õíýýñ ºìººð÷ õàìãààëàõ íü ñàéí ¿ð ä¿íä

õ¿ðãýõã¿é, õàðèí ÷ íýí ýìãýíýëòòýéãýýð òºãñºæ áîëçîøã¿é.

¯ð õ¿¿õäýý ÿìàð õ¿í áîëãîõîî òà ººðºº áîäîæ øèéäíý.

Ãýõäýý áîäîëöîæ ¿çýõ ¸ñòîé õýä õýäýí ç¿éë áèé: à) õ¿¿õýä

àëü íýã ìýðýãæëèéã ýçýìøèõýä íü íºëººëºõ óäàìûí îíöëîã

÷àíàð, ÷àäàâõè áàéãàà ýñýõ; á) õ¿¿õýä ººðºº ÿìàð ìýðýãæèë

ýçýìøèõ õ¿ñýëòýé áàéãàà; â)òà ººðºº õ¿¿õýääýý ÿìàð

ìýðýãæèëòýé áîëãîõûã õ¿ñýæ áàéãàà; ã) ÿìàð íººö áîëîìæ

áàéãàà çýðýã áîëíî. Ãýõäýý õ¿¿õýä ººðòºº èòãýëòýé, ¸ñ

ñóðòàõóóíû ºíäºð óõàìñàðòàé áîëæ õ¿ì¿¿æèæ ÷àäààã¿é

áîë äýýð äóðäñàí á¿õ íºõöºë á¿ðýëäñýí ÷ òýðýýð àìüäðàëä

õºëºº îëæ ÷àäàõã¿é. ªºðººð õýëâýë, õ¿¿õýä ººðòºº ÷,

ºðººëä ÷ äàðàìò áîëíî.

Òà õ¿¿õäýäýý õàéðòàé áàéõ òóñìàà, õ¿¿õýä ÷èíü áèå

äààæ àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é áîë àìüäðàëûí çàìûí íóãà÷ààíä

õºë àëäàíà ãýäãèéã õýçýý ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é. Õ¿¿õýä áóðóó

çàìààð îðîõã¿é ãýõ áàòàëãàà ºíººãèéí íèéãýìä áàéõã¿é:

õ¿¿õäèéã óðóó òàòàõàä çîðèóäààð áýëòãýãäñýí ìýò ë áàéíà

ø¿¿ äýý.

11

Ýíý íîìîíä áè÷ñýí ñóðãààëóóäûã12 õ¿¿õýääýý îéëãóóëæ,

äàãàí ìºðä¿¿ëýõ àâààñ ò¿¿íä èõ òóñ áîëíî.

Õ¿¿õäèéíõýý õàìãèéí äîòíû íºõºð áàéõûã õè÷ýýõ

õýðýãòýé. Õ¿¿õýä äîòíû íºõºðòýé áàéõ õýðýãòýé ãýäýã ¿íýí

þì ø¿¿. Õ¿¿õýä ÿìàð áýðõøýýëòýé òóëãàðààä áàéãààã íü

ìýäýõèéã õè÷ýýõèéí çýðýãöýý ººðèéí øèéäëèéã òóëãàõ

áèø, õàðèí òýð áýðõøýýëèéã õýðõýí äàâàí òóóëàõàä

òóñëàõûã ýðìýëçýõ íü ç¿éòýé. ªëãèéòýé áàéõ ¿åýñ íü

õ¿¿õäèéã áàéíãà àæèãëàæ áàé. Õ¿¿õäèéí ÿðèàã ñîíñîæ áàé.

Õ¿¿õäýý ººðò ÷èíü òóñëàõ áîëîìæ îëãî – õýðýâ òýãýõã¿é

áîë ýöýã, ýõèéí à÷èéã õàðèóëàõ ¸ñòîé ãýñýí ¿¿ðýãýý13

ñýòãýëäýý õàäãàëñààð, òýð íü àÿíäàà çàìõðàí àëäàãäàíà.

Àç æàðãàë, ýâ ýåä õºòëºõ ýíý çàìûí óòãà ó÷ðûã

îéëãóóëæ, ò¿¿íèéã äàãàí ìºðäºõèéã ò¿¿ãýýð çºâøººð¿¿ëýõ

àâààñ òà ¿ð õ¿¿õýääýý àñàð èõ òóñ õ¿ðãýæ áàéãàà õýðýã. Ýíý

íü òàíû áîëîîä õ¿¿õäèéí ÷èíü àìüäðàõ ÷àäàâõèä õ¿÷òýé

íºëººëºõ áîëíî.

Ýëáýðýë õàéðã¿éãýýð õ¿¿õýä ñàéõàí àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é.

Îëîíõè õ¿¿õýä õàéðûã õàéðààð õàðèóëàõ ÷àäâàð òºãñ

áàéäàã.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìûí ñàëøã¿é õýñýã íü

õ¿¿õäèéã áÿë÷èð íÿðàé öàãààñ íü íàñ

áèå ã¿éöýõ õ¿ðòýë íü ýíýðýí õàéðëàæ,

d

õàëàìæëàí òóñëàæ áàéõ ÿâäàë þì.

12. ñóðãààë: ¿éëäëèéí ¿éë ÿâöûã òîäîðõîéëîõ áóþó áàðèìòëàõ çàð÷èì, çàð÷ìóóäûã çºâëºõ

ýñâýë çààæ ºãºõ äýã æóðàì áóþó óäèðäàìæ.

13. ¿¿ðýã: áóñäààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñ áóþó äýìæëýãèéã õàðèóã ýðã¿¿ëýí áàðèõ.

12

5. ÝÖÝÃ, ÝÕÝÝ

Õ¯ÍÄÝÒÃÝÆ14

,14ÒÝÄÝÍÄ

ÒÓÑËÀÆ ÁÀÉÃÀÀÐÀÉ

X¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éãýýð çàðèì ¿åä ýöýã, ýõèéã

îéëãîõîä õýö¿¿ áàéäàã. ¯å, ¿åèéíõíèé õîîðîíä ¿ë

îéëãîëöîõ ç¿éë ãàðäàã íü õýâèéí ¿çýãäýë þì. Ýíý áîë

¿íýíäýý ÿìàð íýã äàâàõûí àðãàã¿é áýðõøýýë áèø ë äýý.

ªºðòºº èòãýõ èòãýë ìºõºñäºõ ¿åä õ¿í õóäàë õóóðìàã, õîâ

æèâèéí èâýýëä îðîõûã õè÷ýýäýã: ýíý áîë æèíõýíý ¿ë

îéëãîëöîõûí õàíà áîñîæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Õ¿¿õä¿¿ä ÿìàð ÷ íºöºëä ýöýã, ýõòýéãýý ó÷èðàà îëîëöîí

ýâëýð÷ ÷àäíà. Äóóãàà ºíäºðñãºí çàãíàõûí îðîíä ýõëýýä

àÿäóó òàéâàíààð ÿðüæ ¿çýõ õýðýãòýé. Õýðýâ õ¿¿õýä èëýí

äàëàíã¿é ¿íýíèéã ÿðüäàã, øóäðàãà çàíòàé áîë õýë àìàà îëæ

çààâàë îéëãîëöîíî. Ýë áàéäàëä èõýâ÷ëýí õàðèëöàí áóóëò

õèéõ15 çàìààð õ¿ðíý. Õýëýõýä àìàðõàí ÷, õèéõýä òèé ÷

õÿëáàð áèø áàéäàã. Ãýâ÷ îðîëäîîä ¿çýõ õýðýãòýé.

Õ¿¿õäèéíõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº ººðñ人 çºâ ãýæ ¿çñýí

á¿õíèéãýý ¸ñ÷èëîí ã¿éöýòãýõèéí òºëºº áàðàã á¿õ ýöýã, ýõ

íàð õ¿÷ëýí ç¿òãýäýãèéã ¿ã¿éñãýõ àðãà áàéõã¿é.

Õýðýâ ýöýã, ýõ íü ººðñ人 ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºí ºíäèéëãºñºí

áîë à÷ òóñûã íü ¿ð õ¿¿õýä íü õàðèóëàõ ¿¿ðýãòýé. Çàðèì ýöýã,

ýõ ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºñíèé òºëºº õàðèó çààâàë àâàõûã õ¿ñýõã¿é

áàéäàã ÷ ãýñýí ¿ð õ¿¿õýä íü ýöýã, ýõýý õàðæ ¿çýõ öàã çààâàë

èðäýã íü ¿íýí.

14. õ¿íäýòãýõ: õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ, áóñäûí ¿ãèéã ñîíñîõ, íàéðñàãààð õàíäàõ.

15. õàðèëöàí áóóëò õèéõ: ñàíàë íèéëýõã¿é ç¿éëýý îðõèæ, õàðèëöàí áóóëò õèéõ çàìààð çàðààòýé

àñóóäëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðýí.

13

Ýöýã, ýõ ýíý íàñàíä ãàíöõàí îëäîíî ãýäãèéã õýçýý ÷

ìàðòàæ áîëîõã¿é. Òèéì ó÷ðààñ, ÿìàð ÷ áàéëàà ãýñýí ýöýã,

ýõýý õ¿íäýòãýí õàéðëàæ, òýäýíä òóñëàæ áàéõ õýðýãòýé.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìààð àëõëàõäàà ýöýã, ýõòýéãýý

ýñâýë ºñãºí ºíäèéëãºñºí òýð áóÿíòàíòàéãàà ýâòýé

d

íàéðòàé áàéãààðàé.

14

6. ÑÀÉÍ ¯ËÃÝÐ

ÄÓÓÐÈÀË16

16¯Ç¯¯Ë

Hýã õ¿í îëîí õ¿íä íºëººëæ17 ÷àäíà. ͺ뺺18 íü ñàéí ÷

áàéæ áîëíî, ñààð ÷ áàéæ áîëíî.

Ýíä áè÷èãäñýí çºâëºë㺺íèéã àìüäðàëäàà äàãàæ

ìºðäºæ ÷àäâàë, áóñäàä çºâõºí ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.

Þó ÷ õýëæ ÿðèëàà ãýñýí, îð÷èí òîéðîíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ

ººðèéí ÷èíü íºëººíä îðíî.

Õýí íýãýí ººðèéã ÷èíü ñàéøààí ¿íýëýõã¿é áàéãàà áîë òýð

õ¿í ººðò ÷èíü õîð õ¿ðãýõèéã õè÷ýýæ áàéãàà, ýñâýë ººðèéí

ãýñýí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéã ýðìýëçýæ áàéãàà õýðýã. Ãýõäýý

ñýòãýëèéí ã¿íäýý òýä ººðèéã ÷èíü õ¿íäýòãýí ¿íýëýõ áîëíî.

Òà áóñäàä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäñàíû à÷ààð áóñäààñ

ººðèéí ÷èíü ç¿ã ÷èãëýñýí àþóë çàíàë íèìãýð÷, ýöñèéí

á¿ëýãò òàíû àìüäðàõ íºõöºë áîëîìæ ñàéæèðñààð áàéõ

áîëíî. ¯¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ àøèã òóñ ÷ áàñ áèé.

Ýäëýõ ýðõèéíõýý õýì õýìæýýíä áóñäàä ñàéí ¿ëãýð

äóóðèàë ¿ç¿¿ëýõ, ýíä áè÷èãäñýíèéã äóðäàí ñàíóóëæ

áàéñíààð òà áóñäàä ÿìàð ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààãàà

áèòãèé äóòóó ¿íýëýýðýé.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìä áóñäàä ñàéí ¿ëãýð äóóðèàë

d

¿ç¿¿ëæ áàéõ íü íýí ÷óõàë.

16. ¿ëãýð äóóðèàë: äóóðèàõ áóþó ¿ëãýðëýí äàãàæ áîëîõóéö õ¿í ýñâýë ÿìàð íýã ¿éëäýë, çàãâàð.

17. íºëººëºõ: õýí íýãýíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ.

18. íºëºº: íºëººëèéí ¿ð äàãàâàð.

15

7. ¯ÍÝÍÝÝÐ19

19ØÓÄÐÀÃÀ

ÀÌÜÄÐÀÕÛà ÕÈ×ÝÝ

Xóäàë ìýäýýëýë õàìãèéí òýíýã àëäàà ãàðãàõûí ýõëýë

áîëäîã. Ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì, áóñäûã ¿íýí çºâ ìýäýýëýë îëæ

àâàõ çàìûã õààäàã.

Àìüäðàëûí àìèí ÷óõàë àñóóäëûã çºâõºí ¿íýí çºâ

ìýäýýëëèéí ¿íäñýí äýýð ë øèéäâýðëýæ ÷àäíà.

Îð÷èí òîéðíûõîí íü õóäàë ÿðèàä ýõýëâýë, õ¿í àëäàà

ãàðãàæ ýõýëäýã áºãººä ò¿¿íèé àìüäðàí îðøèõ ÷àäàâõè íü

äîðîéòîæ ýõëýíý.

Õóäàë ìýäýýëýë ñóäàëãààíû, íèéãìèéí, ìýðýãæëèéí

çýðýã ÿìàð ÷ ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéæ áîëíî.

ªºðèéí çîðèëãîäîî íèéö¿¿ëýí, ººðò ÷èíü àëèâààã

èòã¿¿ëýõèéã îðîëääîã õ¿í îëîí áàéäàã.

¯íýí ãýäýã áîë ººðèéí ÷èíü èòãýë ¿íýìøèë áîëíî.

ªºðò ÷èíü àëèâàà ìýäýýëëèéã òóëãàí ¿íýìø¿¿ëýõ ýðõ

õýíä ÷ áàéõã¿é. ªºðèéí ÷èíü õóâüä òýð á¿õýí õóäàë

õóóðìàã ë áîë òýð õóäàë ãýñýí ¿ã.

Àëèâààã ººðèéí îþóí óõààíààðàà òóíãààí ø¿¿æ, ººðò

÷èíü ¿íýí ãýñýí á¿õíèéã ñàëãàí àâ÷, áóñäûã íü õàÿõ

õýðýãòýé. Õóäàë20

20õóóðìàãûí åðòºíöèä àìüäðàõààñ èë¿¿

ãóòàìøèã ãýæ áàéõã¿é.

7-1. Xîðñîë õîðëîëòîé õóäàë á¿¿ ÿðü.

Õîðñîë õîðëîëòîé õóäàë ãýäýã íü àéäàñ, õîðîí ñàíàà,

àòàà æºòººíººñ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Ýíý íü õ¿íèéã öºõðºëèéí

ýöñèéí ¿éëäýë ð¿¿ ò¿ëõäýã. Ýíý íü àìüäðàëûã ÷ áóñíèóëàí

ñ¿éòãýæ ÷àäíà. Ýíý íü õóäàë õýëñýí áîëîí õýë¿¿ëñýí àëü

àëèéã íü óíàãàí áàðèõ óðõè ëóãàà àäèë áîëîé. Õ¿í

õîîðîíäûí õàðèëöààíä áîëîí íèéãýìä ýìõ çàìáàðààã¿é

19. ¿íýí: áîäèò ôàêò áóþó áàéäàëä íèéöýæ áàéõûã õýëíý, á¿õ ôàêò áîëîí áàðèìòàä

òóëãóóðëàñàí óõààëàã õàðèóëò, äàðàìò áóþó ñýæèãëýëýýñ õàìààðàëã¿é çºâõºí íîòîëãîîíä

¿íäýñëýñýí ä¿ãíýëò, íºõöºë áàéäëààñ ¿ë õàìààðàõ õºäëºøã¿é áàðèìò.

20. õóäàë: õóóðàì÷ ìýäýýëýë áóþó çîðèóä ¿íýí áîëãîõ ãýæ ãàðãàæ èðñýí ìýäýýëýë, áóñàðìàã,

áóñäûã õóóðàí ìýõëýõ áóþó áóðóó îéëãîëò ºãºõ ãýñýí îðîëäëîãî.

16

áàéäàë áèé áîëîõîä ÷ õ¿ð÷ áîëçîøã¿é. Õîðñîëò õóäàëûí

ãàéãààð õè÷íýýí äàéí áàéëäààí áîëæ áàéëàà äàà.

Õóäàë õóóðìàãûã òàíèí ìýäýæ, òàÿãäàí õàÿæ ñóðàõ íü

÷óõàë.

7-2. Xóäëàà á¿¿ ãýð÷èë.

Õóäàë “áàðèìò”-ûã ìýä¿¿ëýõ áóþó òàíãàðàã ºðãºí

ãýð÷èëñýí òîõèîëäîëä îíîãäîõ ÿë øèéòãýë õàòóó áàéäàã.

¯¿íèéã “õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãºõ” ãýæ íýðëýõ áºãººä îíîãäîõ

ÿë õàòóó.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàì ¿íýíèé

d

çàìòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé.

17

8. ÁÓÑÄÛÍ ÀÌÜ

ÍÀÑÛà Á¯¯ ժͪª21

21

Дèéëýíõè ¿íäýñòýí ýðò äýýðýýñ õ¿íèé àìü õºíººõèéã

öýýðëýæ, õàòóó øèéòãýë íîîãäóóëæ èðæýý. Çàðèì ¿åä

ºðãºí óòãààð íü “Àëæ áîëîõã¿é” ãýæ òàéëáàðëàæ áàéñàí

áîë íýëýýä õîæìûí îð÷óóëãà íü “Áóñäûí àìü íàñûã á¿¿

õºíºº” ãýñýí ñàíààãààð òàéëáàðëàæýý.

Àëàõ áîëîí àìü íàñûã õºíººõ ãýäýã õî¸ðûí õîîðîíä

òîì ÿëãàà áèé. Àëàõûã ºðãºí óòãààð íü õîðèãëîõ àâààñ

àðãàã¿é õàìãààëàëòûã ¿ã¿éñãýõ áîëíî; íÿëõ õ¿¿õýä ð¿¿

äàéðàõ ãýæ áàéãàà õîðò ìîãîéã àëæ óñòãàõ íü õóóëü áóñ

¿éëäýë áàñ áîëîõ óó; óëñ ¿íäýñòýí á¿õýëäýý öàãààí õîîëòîí

áîëæ õóâèðàõ óó. Þóã ÷ õýçýý ÷ àëæ áîëîõã¿é ãýâýë ÿìàð

èõ áýðõøýýë ¿¿äýí ãàð÷ áîëîõûã òà òºñººëæ áàéãàà áàéõ

ãýäýãò áè ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

“Àìü íàñûã õºíººõ” ãýäýã áîë øàë ººð îéëãîëò þì.

¯¿íèéã “íýã áóþó íýã õýñýã õ¿íèé àìü íàñûã õóóëü áóñààð

ñàíààòàéãààð á¿ðýëãýõ” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Õ¿éòýí

çýâñýã áîëîâñðîíãóé áîëñîí ºíºº ¿åä õ¿íèé àìü íàñûã

õºíººõ ãýäýã õÿëáàðõàí áîëñíûã áèä õàðæ áàéíà. Áóñäûí

àìü íàñûã åðäèéí ¿çýãäýë ìýò õºíººæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñèéí

ýðõøýýëä òà áîëîí ãýð á¿ë ÷èíü ìºí àíä íºõºä ÷èíü îðñîí

òèéì íèéãýìä àìüäàðàõûí àðãà áàéõã¿é.

Õ¿íèé àìü íàñûã ñàíààòàéãààð õºíººõèéã òàñëàí

çîãñîîõ íü íèéãìèéí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà íýí òýðã¿¿íèé

çîðèëò áºãººä ò¿¿íèé ýñðýã õàìãèéí õàòóó àðãà õýìæýý

àâàõ ¸ñòîé.

Òýíýã ìóíõàã, õîðîí ñàíààòàé, í¿ãýëò õ¿í ººðòºº

òîõèîëäñîí áóþó çîõèîìîë àëèâàà àñóóäëàà áóñäûí àìü

íàñûã õºíººõ çàìààð øèéäýõèéã ãîðèëæ ÿâäàã þì. Òýä

õ¿íèé àìü íàñûã ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿éãýýð õºíººæ áàéñàí ÷

òîõèîëäîë áàéäàã.

21. àìü íàñûã õºíººõ: íýã áóþó íýã õýñýã õ¿íèé àìü íàñûã õºíººõ, ÿëàíãóÿà óðüä÷èëàí

òºëºâëºæ ñàíààòàéãààð õºíººõ.

18

Õ¿í òºðëºõòºíä çàíàëõèéëæ áàéãàà ýíý àþóëò

¿çýãäëèéí ýñðýã íýãäýí íÿãòàð÷, í¿äýíä õàðàãäàæ

ìýäðýãäýõ¿éö ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ àëèâàà ¿éëñèéã äýìæèí àæèë

õýðýã áîëãîõûí òºëºº òýìöýõ õýðýãòýé. Òàíû àìüäðàë ÷

¿¿íýýñ øàëòãààëíà.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìä òàíû àìü íàñûã áîëîí

àíä íºõäèéí ÷èíü, ãýð á¿ëèéí ÷èíü àìü

d

íàñûã õºíººõ ÿâäàë òîõèîëäîõ ¸ñã¿é.

19

9. ÕÓÓËÜ ÁÓÑ

¯ÉËÄÝË Á¯¯ ÕÈÉ

Уëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí àëèâàà

¿éëäëèéã õóóëü áóñ ¿éëäýë ãýíý.

¯¿íèéã óëñ îðíû óäèðäàã÷èä, õóóëü òîãòîîõ

áàéãóóëëàãà, õóóëü÷èä áîëîâñðóóëàí ãàðãàäàã. Èõýâ÷ëýí

õóóëèéí õýëáýðýýð áè÷èæ ãàðãàäàã. Äýã æóðàìòàé íèéãýìä

áîë òýð á¿õíèéã õýâëýí íèéòýëæ, íèéòèéí õ¿ðòýýë

áîëãîäîã. Èë òîä áóñ, ãýìò õýðýã ãàçàð àâñàí íèéãýìä áîë

õ¿í õóóëü÷èéí çºâëºë㺺 àâàõ áóþó õóóëèéã îéëãîõûí òóëä

çîðèóä ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ øààðäëàãà ãàðäàã; òèéì íèéãýì

òàíä “õóóëü ìýäýõã¿é áàéíà ãýäýã íü õóóëü çºð÷ñºíèéã

çºâòãºõ øàëòãààí áîëîõã¿é” ãýæ õàðèóëò ºãíº.

Íèéãìèéí ãèø¿¿í õýí áîëîâ÷, õºãøèí çàëóóãààñ ¿ë

õàìààðàí òóõàéí íèéãýìä ÷óõàì þó þóã “õóóëü áóñ ¿éëäýë”

ãýæ ¿çäýãèéã ìýääýã áàéõ ¿¿ðýãòýé. Õ¿íýýñ àñóóæ ëàâëàæ

áîëíî, íîìûí ñàíä î÷îîä óíøèæ òàíèëöàæ áîëíî.

“Õóóëü áóñ ¿éëäýë” ãýäýã íü “óíò” ãýõýä ¿ãýíä îðîõã¿é

áàéõûã õýëæ áàéãàà õýðýã áèø ýý. Õóóëü áóñ ¿éëäýë

õèéñýí õ¿í õóóëèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý, òóõàéëáàë

òóõàéí ¿éëäëèéã á¿õ íèéòýä æèãø¿¿ëýõ22 çîðèëãîîð òºðèéí

ñóðòàë÷èëãààíû23 õýðýãñýëýýð äàìæóóëàí ¿ç¿¿ëýõ, çîõèõ

õýìæýýíèé ìºíãºí òîðãóóëü îíîãäóóëàõ, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì

øîðîíä õîðèíî.

Èõ, áàãà õýìæýýíèé õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí õýí

áîëîâ÷ òºðèéí õÿíàëò ìºðäëºãèéí õàðààíä îðíî. Áàðèãäñàí

áàðèãäààã¿éãýýñ ¿ë õàìààðàí, ãýìò õýðýã õèéñýí õ¿íèé

õóóëèéí õàìãààëàëò íü ñóëàðäàã.

Õ¿í ººðèéí õ¿ññýí ÿìàð ÷ ç¿éëèéã õóóëü ¸ñíû õ¿ðýýíä

õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Àëèâààã “õóóëü áóñ” çàìààð

22. æèãø¿¿ëýõ: ¿éëäñýí õýðãèéí òºëºº áóñäàä çîðèóäààð æèãø¿¿ëýõýýð îëíû ºìíº èë òàâèõ.

23. ñóðòàë÷èëãàà: ººðñäèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ àëèâàà ìýäýýëýë, ñàíàà áîäëûã áóñäûí

õ¿ðòýýë áîëãîí ò¿ãýýõ, çàðèì ¿åä òóõàéí òàðààæ áàéãàà ìàòåðèàë íü ¿íýíä íèéöýõã¿é ÷ áàéæ

áîëíî, çàðèì ¿åä õ¿íèéã ñàíààòàéãààð ðàäèî, òåëåâèçýýð ìóó÷ëàí ã¿òãýõ, õýí íýãíèé íýð õ¿íäèéã

çîðèóäààð óíàãàõ. Èéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õ¿ì¿¿ñèéã ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷èä ãýæ íýðëýäýã.

20

õýðýãæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ íü íýí àþóëòàé áºãººä öàãèéí

ãàðç áàéäàã. Àëèâààã õóóëü áóñààð ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí “äàâóó

òàë” íü ýðãýýä ººðèéí ÷èíü õàð òîëãîé äýýð áóóíà.

Òºð, çàñãèéí ìàøèíä íèíæèí ñýòãýë ãýæ áàéõã¿é. Ýíý

íü çºâõºí õóóëü, õóóëèéí çààëòûí õ¿ðýýíä ¿éë÷èëíý.

Àëèâàà õóóëü áóñ ¿éëäýëòýé á¿õèé ë ñóâãààð òýìöýæ,

íóõ÷èí äàðíà. Òèéì ó÷ðààñ òºðèéí ìàøèí áîë áàëìàä

õýðöãèé24

24ýòãýýäèéí õóâüä ºðøººëã¿é; àëèâàà “õóóëü áóñ

¿éëäýëòýé” òóóøòàé25

25òýìöýíý. ¯éëäëèéã çºâ, áóðóó

áàéñíûã õººí õýëýëöäýãã¿é áºãººä á¿õíèéã çºâõºí õóóëèéí

çààëòûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã. Ýíä çºâõºí õóóëü ¿éë÷èëíý.

Õýí íýãýí “õóóëü áóñ” ¿éëäýë õèéæ áàéãààã òà ìýäñýí

áóþó èëð¿¿ëñýí áîë òóõàéí ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààð

àðãà õýìæýý àâàõ ¸ñòîé. Òà ººðºº òóõàéí ¿éëäýëä

îðîëöîîã¿é áàéæ áîëíî, ãýõäýý òà òýð ¿éëäëèéí õîð

óðøãèéã ìýäðýõ ë áîëíî. Áàéãóóëëàãûí ÷èíü íÿãòëàí

áîäîã÷ äàíñ áóäëèàíòóóëæ áàéëàà ãýæ ¿çüå: ýíý íü

áàéãóóëëàãûã äàìïóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ, òà ººðºº àæèëã¿é

õîöðîõîä õ¿ð÷ áîëíî. Ýíý ìýò ¿éëäýë íü òàíû àìüäðàëä

øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Õóóëèéã ñàõèí äýýäëýã÷ íèéãìèéí á¿ëãèéí ãèø¿¿íèé

õóâüä àëèâàà õóóëü òîãòîîìæèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîí èë

òîä õýâëýí íèéòýëæ áàéõûã øààðäàõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà

ººðèéí ÷èíü áàãòàæ áàéãàà á¿ëãèéí ýðõ àøãèéã õºíäñºí

õóóëü òîãòîîìæóóäûã àëü áîëîõ òîäîðõîé, îéëãîìæòîé

òàéëáàðëàõàä ÷èãëýñýí õóóëèéí áîëîí óëñ òºðèéí àëèâàà

÷àðìàéëòûã õºõè¿ëýí äýìæèõ õýðýãòýé. Õóóëèéí ºìíº õ¿í

á¿õýí òýãø ýðõòýé ãýñýí çàð÷ìûã õàòóó áàðèìòàëæ

áàéãààðàé: ýíý áîë äàðàíãóéëàí26

26çàõèðàã÷ öººíõèéí

àðèñòîêðàò27 çàñàãëàëûí ¿åýñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë õ¿í òºðëºõòíèé

24. áàëìàä õýðöãèé: õýí íýãíèé òàéòãàðóóëàõ ãýñýí ¿ãýíä îðäîãã¿é, þìàíä ãýìøäýãã¿é, õýðöãèé.

25. òóóøòàé: áàò áýõ, áóóæ ºãäºãã¿é, ñºõºðäºãã¿é, áóñàä àëèâàà õóâèëáàðûã õ¿ëýýí àâäàãã¿é,

þóíû ÷ ºìíº õàòóó çîãñîæ ÷àäàõ.

26. äàðàíãóéëàã÷: õýðöãèé, øóäðàãà áóñ, á¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàðòàà àâàã÷, áóñäûã õ¿÷ýýð íóõ÷èí

äàðàõ, äàðëàí äàðàìòëàõ, õàòóó øèð¿¿í.

27. àðèñòîêðàò: öººí òîîíû òóñãàé ýðõ ìýäýë, àëáàí òóøààë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí çàñàãëàë, õóóëèíä

¿ë çàõèðàãäàãäàã÷ öººí òîîíû ýëèò¿¿äèéí óäèðäëàãà, óäàì óãñààãààðàà áóþó àëáàí òóøààëààðàà

ººðñäèé㺺 “áóñäààñ äýýã¿¿ð çèíäàà” ãýæ ¿çäýã, áóñäûí äàãàæ ìºðäºõ õóóëèéã òîãòîîæ, õàðèí

ººðñ人 ò¿¿íä çàõèðàãääàãã¿é á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ.

21

íèéãìèéí äýâøëèéí òîìîîõîí îëîëò áºãººä ¿¿íèéã õýçýý ÷

õàðàà õÿíàëòààñàà ãàðãàæ áîëîõã¿é.

Õ¿¿õýä, íàñàíä õ¿ðýãñýä õýíä ÷ áîëîâ ÷óõàì ÿìàð

¿éëäëèéã “õóóëü ¸ñíû” ýñâýë “õóóëü áóñ” ãýæ ¿çäýãèéã

ìýä¿¿ëæ îéëãóóëàõûí òºëºº ÷àðìàéõ õýðýãòýé. Èíãýñýíýýð

òàíûã õóóëü áóñ ¿éëäýëòýé ýâëýðäýãã¿éã òýä áàñ ìýäýõ

áîëíî.

Õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí õýí áîëîâ÷ “óñíààñ õóóðàé

ãàð÷” òóõàéí ¿åäýý ÷àäëàà ÷ ãýñýí òºðèéí õóóëèéí õ¿÷èò

õàðàà õÿíàëòààñ õýçýý ÷ ìóëòàð÷ ÷àäàõã¿é.

Õýçýý áàðèãäàõ áîë õýìýýí ò¿ãøèæ ÿâàà

ãýìò õýðýãòýíä àç æàðãàëä õ¿ðýí çàìààð

d

ÿâàõ õóâü çàÿà áàéõã¿é.

22

10. ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉÕÝÝ

Ҫ˪ª ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÀÍ,

¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ ßÂÓÓËÆ

ÁÀÉÃÀÀ ҪРÇÀÑÃÀÀ

ÄÝÌÆÈÃÒ¯Í

Уâàéã¿é, õîðîí ñàíààò õýñýã áóþó á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ çàñãèéí

ýðõèéã áóëààí àâ÷, ººðñäèéí çîðèëãîäîî àøèãëàõûã îðîëäîæ

áîëîõ þì.

Õóâèéí àøèã ñîíèðõîëûã ýðõýìëýã÷ õóâü õ¿ì¿¿ñ áóþó

á¿ëãèéí áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà çàñãèéí

ãàçàð íèéãýìä õîð õîõèðîë ó÷èðóóëäàã. Íèéãìèéí ãèø¿¿í

á¿ðèéí àìüäðàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã; ýðõ ìýäëýý

õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýä¿¿äèéã ÷ ººðñäèéã íü áàñ

ìºõººíº. Ò¿¿õ èéì çàñãèéí ãàçðûí óíàëòûí æèøýýãýýð

ä¿¿ðýí.

Èéì çàñãèéí ãàçðûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺í õ¿÷èð-

õèéëýëèéã òºð¿¿ëäýã.

Çàñãèéí ýðõèéã ãóéâóóëàí àøèãëàæ áàéãàà òºð çàñãèéí

ýñðýã õ¿í á¿ð äóó õîîëîéãîî ºðãºõ ¸ñòîé. Èéì çàñãèéí

ãàçðûã èäýâõèéëýí äýìæèõ õýðýãã¿é; ÿìàð íýã õóóëü áóñ

¿éëäýë õèéõã¿éãýýð çºâõºí òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõàà

çîãñîîæ, òºðèéí øèíý÷ëýëèéã ààæìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî.

Ýíý íîìûã áè÷èæ áàéõàä ÷ äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä

çàñãèéí ãàçàð íü àðä ò¿ìíèéõýý ÷èìýýã¿éõýí òýìöëèéí

áóþó ò¿¿íèéã ¿ë äýìæèõ òýìöëèéí ¿ð ä¿íä óíàæ áàéíà. Åð

íü èéìýðõ¿¿ çàñàã òºð ýðñäëèéí èðìýãò îðøèí òîãòäîã

áºãººä öàãàà îëîîã¿é º÷¿¿õýí áóðóó ¿éëäýë íü ò¿¿íèéã

ìºõºëä õ¿ðãýäýã.

ͺ㺺 òàëààð, ÿâöóó á¿ëýã áóþó äàðàíãóéëàã÷èéí ýðõ

àøèãèéí òºëºº áóñ, õàðèí àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº õ¿÷ýý äàé÷ëàí

àæèëëàæ áàéãàà çàñàã òºðèéã äýýä çýðãýýð äýìæèõ õýðýãòýé.

23

“Óäèðäëàãûí òîãòîëöîî” ãýñýí íýãýí óõàãäàõóóí

áàéäàã. ¯¿íèéã ñóðãóóëèóäàä “èðãýíèé ýðõèéí ¿íäýñ”

õè÷ýýëýýð çîõèîí áàéãóóëàëòûí íü õóâüä òîâ÷õîí ¿çýýä

îðõèäîã. ¯íýí ÷àíàðòàà áîë “óäèðäëàãûí òîãòîëöîî” ãýäýã

ìààíü óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí, óëñ òºðèéí ã¿í

óõààí, óëñ òºðèéí óäèðäëàãà ãýõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýòýé

àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä ñóäëàãäàõ ¸ñòîé. “Óäèðäëàãûí

òîãòîëöîî” áîëîí õýðõýí óëñ îðíûã óäèðäàõ òóõàé àñóóäàë

áîë áàðàã áèå äààñàí òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààí þì.

Íèéãýìä õýðýãòýé, ÿìàð íýã áýðõøýýë àâ÷èðàõã¿é çàñãèéí

ãàçàðòàé áàéõûã õ¿ñýæ áàéãàà õýí áîëîâ÷ ýë òóõàé

óõàãäàõóóíûã á¿ð õ¿¿õýä àõóé öàãò íü ñóðãóóëèéí òàíõèìä

õè÷ýýëýýð ¿çäýã áàéõûã äýìæèõ õýðýãòýé; ýíý áîë îéëãîõîä

õ¿íä ç¿éë áèø áºãººä óíøààä îéëãîõ áîëîìæòîé.

Àðä ò¿ìýí áà îëîíä íýðòýé óäèðäàã÷èä ýõ îðíûõîî

òºëºº á¿õ õ¿÷ýý äàé÷èëäàã, öóñàà ÷ óðñãàäàã. Õàðèí òºð

çàñàã öóñ óðñãàõã¿é, òýðýýð èíýýæ ÷ ìýäýõã¿é. Ýíý áîë

åð人 ë õ¿íèé ñàíàà áîäîë. Ǻâõºí õóâü õ¿í ë àìüòàé – ýíý

áîë òà ø¿¿ äýý.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìààð äàðàíãóéëàëûí äàðàìò äîð

àëõàõ õýö¿¿. Àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº áàéãóóëàãäñàí, àðä

ò¿ìíèéõýý òºëºº àæèëëàäàã ýíýðýíã¿é òºð çàñàã ýíý

çàìûã óëàì øóëóóí äàðäàí áîëãîíî. Òèéì çàñãèéí

d

ãàçðûã äýìæèõ íü ç¿éä íèéöíý.

24

11. ÑÀÉÍ ÑÀÍÀÀÒ28

28

կ̯¯ÑÒ ÕÎÐ Á¯¯ Õ¯ÐÃÝ

Móó ñàíààò õ¿í, õ¿í á¿õíèéã ìóó ñàíààòàé áàéäàã ãýæ

íîòëîõûã îðîëääîã ÷ ãýñýí áèäíèé ýðãýí òîéðîíä ñàéí

ñàíààòàé õ¿ì¿¿ñ ìàø îëîí áèé. Àçààð òà òýäíèé çàðèìûã

òàíüäàã ÷ áàéæ áîëíî.

¯íýõýýð ýíý íèéãýì ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñèéí íóðóóí äýýð

òîãòäîã þì. Õàðèóöñàí àæëàà ¿íýí÷ øóäàðãààð õèéäýã

íèéãìèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, îëîíä íýðòýé óäèðäàã÷èä, õóâèéí

ñàëáàðûí àæèëòíóóä ¿íäñýíäýý ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.

Õýðýâ òýä òèéì áàéãààã¿é áîë àëü õýäèéí íèéãýìä

¿éë÷èëýõýý áîëüñîí áàéõ áàéñàí.

Òèéì õ¿ì¿¿ñèéã äàéðàí äàâøèëàõàä àìàðõàí áàéäàã:

òýäíèé øóëóóí øóäðàãà çàí íü ººðñäèé㺺 õýò õàìãààëàõàä

íü ñààä áîëäîã. Ãýõäýý íèéãìèéí îëîíõè ãèø¿¿äèéí àæ

àìüäðàë òýäíýýñ õàìààðàëòàé áàéäàã.

Ãýìò õýðýãòí¿¿ä, ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷èä29, äóóëèàí

õàéñàí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñ

áàéãààã¿éñýí áîë íèéãýì îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é ãýñýí

ìàðãààíã¿é ¿íýíýýñ áèäíèé àíõààðëûã ñàðíèóëàõûã

îðîëääîã. Ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñ ãóäàìæèíä àìãàëàí òàéâàí

áàéäëûã õàìãààëæ, õ¿¿õä¿¿äýä çºâëºë㺺 ºã÷, ºâ÷òíèéã

àñàð÷, ãàë ò¿éìýð óíòðààæ, óõààëàã ¿ãèéã íàìóóí òàéâàí

õýëæ ÿâààã òºäèéëýí àíçààðäàãã¿é, òèéì ë õ¿ì¿¿ñèéí à÷ààð

åðòºíö îðøèí òîãòîæ, ãàçàð äýëõèéäýý áèä àìüäðàí

ÿâààãàà òºäèéëºí óõààðàõã¿é áàéäàã.

Òèéì õ¿ì¿¿ñ ìààíü äàéðàëò äàâøèëòûí áàé áîëæ áîëîõ

áà ººðèéí áîëîîä ãýð á¿ëèéíõýý, àíä íºõäèéíõºº ñàéí

28. ñàíàà: áóñäûí õóâüä àãóóëæ áàéãàà ñàíàà áóþó ¿ç¿¿ëæ áóé õàíäëàãà, ñýòãýëèéí èëýðõèéëýë,

“ñàéí ñàíààòàé õ¿í” ãýäýã íü áóñäûí õóâüä ¿ðãýëæ ñàéíûã õ¿ñýæ, òýäíèé òºëºº á¿õíèéã õèéæ

ÿâäàã õ¿í.

29. ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷èä: óõóóëàãà õèéæ áàéäàã íýã áóþó á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ, ñóðòàë óõóóëãûã

ººðñäèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õèéäýã, àëü íýã õ¿íèé íýð õ¿íäèéã óíàãàõ çîðèëãîîð ýëäýâ

õóäàë õóóðìàã ìýäýýëýë ò¿ãýýõ.

25

ñàéõàí àìüäðëûí òºëºº òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëæ, ìóó

á¿õíýýñ õàìãààëàõ õ¿÷òýé, ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýý àâàõûã

õºõè¿ëýí äýìæèæ, õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìûã ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñò

d

ò¿øèãëýí òóóëàõàë íýí õÿëáàð áàéõ áîëíî.

26

12. Õ¯ÐÝÝËÝÍ ÁÀÉÃÀÀ

ÎÐ×ÍÎÎ ÕÀÌÃÀÀËÆ30

,30

ÀÐ×ÈËÆ ÁÀÉ

12-1. Càéõàí õàðàãäàæ ÿâ.

Õ¿ì¿¿ñ ººðèé㺺 õºíäëºí㺺ñ õîâîð õàðäàã ó÷ðààñ òýä

áàñ õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áà áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ãàäààä òºðõèéí

íýãýí õýñýã ãýæ òºäèéëýí áîääîãã¿é. Ãàäààä áàéäëààð íü

ò¿¿íèéã ¿íýëæ öýãíýæ áàéíà ãýäãèéã ÷ òýð á¿ð óõààðäàãã¿é.

Õóâöàñ õóíàð ¿íýòýé áàéæ áîëíî, ãýõäýý ñàâàí çýðýã

àðèóí öýâðèéí íààä çàõûí õýðýãöýýò ç¿éëñèéã àâààä

õýðýãëýõýä òºäèéëýí áýðõøýýëòýé áèø ø¿¿ äýý. Çàðèì ¿åä

ñîíãîëò õèéõýä õýö¿¿ áàéäàã ÷ ººðòºº òààðóóëààä õýðýãëýõ

àðãà îëäîíî.

Á¿ä¿¿ëýã ýñâýë õýòýðõèé õîöðîãäñîí íèéãýìä ººðèé㺺

áóñäàä ìóó õàðàãäàæ ÿâàõ íü äýýð ãýæ ¿çýõ ÿâäàë ÷ áàéäàã.

Ýíý áîë ÷èí ¿íýíäýý ººðèé㺺 õ¿íäýòãýõã¿é áàéãààãûí

èëýðõèéëýë þì.

Àæèë õºäºëìºð, äàñãàë ñóðãóóëü õèéæ áàéõàä õóâöàñ

õóíàð, ãàð õóðóó áîõèðääîã. Ãýâ÷ ¿¿íèéã öýâýðëýæ áîëíî

ø¿¿ äýý. Æèøýý íü, Åâðîïûí áîëîí Àíãëèéí àæèë÷èä

àæèë äýýðýý ÷ öýâýð öýìöãýð ãàäààä áàéäëàà õàäãàëæ

áàéäàã. Çàðèì àëäàðòàé òàìèð÷èä õºëñ íü ààäàð ëóãàà

óðñàæ áàéñàí ÷ õè÷íýýí öýâýð öýìöãýð õàðàãääàãûã

àæèãëàñàí áèç äýý.

Ñàëàí çàäãàé õ¿ì¿¿ñ õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû òàíü ç¿ñ

öàðàéã äîðîéòóóëæ, õ¿íèéã ñýòãýë ñàíààíû31 äàðàìòàä

îðóóëäàã.

Îð÷èí òîéðîíû õ¿ì¿¿ñýý ñàéõàí õàðàãäàæ áàéíà ãýæ

óðàì õàéðëàæ, ýíý òàëààð ñàíàà òàâüäàãã¿é íýãýíä áàéäëûã

çàñàí çàëðóóëàõàä íü ýåëäýãýýð çºâëºæ òóñëàæ áàéãààðàé.

30. õàìãààëàõ: àëèâàà õîð õîõèðîëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ.

31. ñýòãýë ñàíàà: õóâü õ¿íèé áîëîí õýñýã á¿ëýã õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé èëðýë, ñàéí

ñàéõíû èëýðõèéëýë, ñàéíûã äàãàæ äóóðèàõ õ¿ñýë, íèéòëýã çîðèëãûí èëýðõèéëýë.

27

Ýíý íü òýäíèéã ººðèé㺺 õ¿íäýòãýäýã áîëãîæ, ñýòãýë

ñàíààíû äýì áîëíî.

12-2. :ºðèéí àìüäðàí áóé îð÷èíäîî ñàíàà òàâüæ áàé.

Õ¿ì¿¿ñèéí ýìõ öýãöã¿é, ñàëàí çàäãàé áàéäàë ýðãýýä

ººðèéí ÷èíü îð÷èíã áîõèðäóóëàõ íºëººòýé.

Õýðýâ õ¿ì¿¿ñ îðîí ãýð, ýä àãóóðñäàà õàéíãà õàíäàæ

áàéâàë ýíý íü òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ýçýí õ¿íèé ñýòãýëýýð

õàíäàõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã. Ýë áàéäàë íü òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã

áàãà áàë÷èð áàéõàä íü ÿìàð íýã þì “ºãºõ人” ýëäýâ áîëçîë

òàâèõ, ýñâýë ò¿¿íèéã íü àõ, ýã÷ íàð íü áóëààãààä àâ÷èõäàã

áàéñàíààñ óëáààòàé áàéäàã. Òýð á¿õíýýñ õàìààð÷ ººðèéìñºã

ñýòãýë òýäýíä ñóóãààã¿é áàéæ òààðàà.

Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí ýäëýæ õýðýãëýæ áàéãàà ç¿éë, àìüäàð÷

áàéãàà ºðºº òàñàëãàà, àæëûí ºðºº çýðýã íü ÿìàð ÷ ýçýíã¿é

ìýò õàðàãääàã. Òèéì õ¿ì¿¿ñèéí ýë áàéäàë çàðèì ¿åä á¿ð

õýìæýýíýýñ õýòýðñýí õýëáýðýýð èëýðäýã. ¯¿íèé íýã

èëýðõèéëýë íü ¿íýò ç¿éëèéã ýâäýí ñ¿éòãýõ32 õýëáýð áàéäàã:

“ýçýíã¿é” áàéð ýñâýë ìàøèí òýðýã ýâäýð÷ ¿ã¿é áîëîõ íü

õÿëáàðõàí.

ßäóó áàãà îðëîãîòîé õ¿ì¿¿ñò îðîí áàéð áàðüñàí áóþó

çàñàæ çàñâàðëàñàí õýí áîëîâ÷ õèéñýí àæèë ìèíü õýçýý ë

íóðààä óíàõ áîë äîî ãýñýí ñýòãýëèéí çîâèóðòàé áàéäàã.

ßäóó ãýñýí òîäîòãîëòîé õ¿í èõýâ÷ëýí º÷¿¿õýí õºðºíãº

õîãøèëòýé ýñâýë þó ÷ ¿ã¿é áàéäàã. Ýëäýâ òºðëèéí

ãàäóóðõàëä ºðòºæ, ÿâààíäàà òýä ººðñäèé㺺 òóõàéí

íèéãìèéí õóâüä ãàäíû õ¿í ãýæ òîîöîõîä õ¿ðäýã.

ßäóó, áàÿíààñ ¿ë õàìààðàí, ÿíç á¿ðèéí øàëòãààíààð

ººðèéí ãýñýí ºì÷, ýçýìøèëäýý ñàíàà òàâüäàãã¿é õ¿í íü

àìüäðàí áàéãàà îð÷èíäîî ãàé òàðüäàã áèëýý. Èéìýðõ¿¿

áàéäàëòàé òà ÷ ãýñýí òîõèîëäîæ áàéñàí ãýäýãò áè

ýðãýëçýõã¿é áàéíà.

Èéìýðõ¿¿ õ¿ì¿¿ñýýñ òýä àìüäðàëààñ ÷óõàì þóã íü

õ¿ðòýæ áàéãàà, àìüäðàí áàéãàà íèéãìèéíõýý íýãýí õýñýã íü

32. ýâäýí ñ¿éòãýõ: óëñûí áîëîí õóâèéí ºì÷èéã ñàíààòàéãààð áîëîí õîðñîëòîéãîîð ýâäýí

áóñíãóëàõ, ÿëàíãóÿà ñî¸ëûí á¿òýýë áîëîí ãàéõàìøèãò ç¿éëñ.

28

ìºí ýñýõèéã àñóóãààä ¿çýýðýé. Òýäíýýñ õàìãèéí

ñàíàìñàðã¿é õàðèóëò ñîíñîõ áîëíî. Ýíý íü òýäýíä áàãàã¿é

òóñ áîëíî ø¿¿.

Ýçýìøèæ áàéãàà ç¿éë, ãýð îðíîî ýìõ öýãöòýé

áàéëãàõûã çààæ ñóðãàõ õýðýãòýé. Àâ÷ õýðýãëýñýí ç¿éëýý

áóöààãààä áàéðàíä òàâüæ áàéâàë ýðãýýä õýðýã áîëîõ ¿åä

îëîõîä àìàðõàí áàéäàã ãýæ õýëæ ºãºõºä çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñò

ýíý íü öîî øèíý ñàíàà ìýò ñàíàãäàæ áîëíî: ýðæ îëîõ ãýæ

çàðèì õ¿í õè÷íýýí öàãàà ¿ðäýã áèëýý äýý. Ýìõ öýãöòýé

áàéñíààð àæëûã õóðäàí ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ áîëîìæ

á¿ðýëääýã: ýíý áîë çàðèì õ¿íèé ÿðüäàã øèã èë¿¿ öàã çàðñàí

äýìèé õýðýã áèø ø¿¿.

Òà ººðèéíõýý ýäëýæ õýðýãëýæ áàéãàà ç¿éëýý ýìõ

öýãöòýé áàéëãàõûí çýðýãöýý ºðººëèéã ýë áàéäàëä ñóðãàõàä

àíõààðàé.

12-3. Эõ äýëõèéãýý àð÷ëàí õàìãààëàõàä òóñëà.

Ýõ äýëõèéã õ¿í òºðëºõòºí õóâààí ýçýìøèæ áàéãàà

áºãººä ò¿¿íèéã àð÷ëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã

çàðèì íýã õ¿íä õýòýðõèé ñ¿ðæèí, ¿ë ã¿éöýëäýõ ç¿éë ìýò

ñàíàãäàæ áîëíî. Òýãâýë áèäíèé àìüäðàí áàéãàà ºíºº ¿åä

äýëõèéí áºìáºðöºãèéí íºãºº õýñýã, àëñ òýðòýýä áîëæ áóé

¿éë ÿâäàë òàíû àìüäðàí áóé ãýð îðîíä ÷èíü øóóä íºëººëæ

áîëîõ þì.

Ñàÿõàí Ñóãàð ãàðèã äýýð ÿâóóëñàí ñàíñðûí ñóäàëãààíû

ä¿íãýýñ ¿çýõýä, ìàíàé ãàðèã ÿìàð ÷ àìüäðàëûã òýòãýí òýýõ

÷àäâàðã¿é áîëîõ àþóëûí èðìýãò òóëààä áàéãàà àæýý. Èéì

áàéäàë òà áèäíèé àìüäàð÷ áàéãàà ¿åä ÷ òîõèîëäîæ

áîëçîøã¿é ãýíý.

Îé ìîäûã èõ õýìæýýãýýð óñòãàæ, ãîë ìºðíèé óñûã

áîõèðäóóëæ, àãààð ìàíäëûã õîðäóóëààä áàéâàë áèä þóíä

õ¿ðýõ âý. Äýëõèéí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð øàðæ àëàõààð

õàëóóí áîëæ, õ¿õðèéí õ¿÷èëýýð áîðîî îðîõ áîëíî. Àìüä

àìüòàí, óðãàìàë óñòàæ ñºíºíº.

“Ýíý á¿õíèéã ¿íýí ãýýä áîäü¸. Òýãâýë ýë áàéäëààñ

ñýðãèéëýõèéí òóëä áè þó õèéõ ¸ñòîé âý?” ãýæ õýí íýãýí

29

àñóóæ áîëíî. Ýõ äýëõèéãýý áîõèðäóóëæ áàéãàà õ¿íèé

¿éëäëèéã òààøààæ ¿çýõã¿é áàéíà ãýäýã áîë òà ýõ äýëõèéãýý

õàìãààëàõ ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéãàà ãýñýí ¿ã. Ýõ

äýëõèéãýý áîõèðäóóëíà ãýäýã áîë ÿìàð ÷ ñàéí õýðýã áèø

ãýäýã áîäîëòîé ÿâäàã áºãººä ýíý áîäîë ñàíààãàà áóñäàä

ñîíñãîæ áàéâàë òà ýíý èõ ¿éëñèéí òºëºº íýãèéã õèéæ áàéíà

ãýæ áîäîõ õýðýãòýé.

Ýõ äýëõèéíõýý òºëºº ãýñýí òàíû àíõààðàë õàëàìæ

åð人 ë ãýðèéí ÷èíü ¿¿äíýýñ ýõëýíý. Ãýðèéí ¿¿äíýýñ

ýõëýëýý àâñàí òàíû ñàíàà ñóðãóóëü, àæèë õ¿ðýõ çàì ãýýä ë

ºðãºæººä áàéõ áîëíî. Ýíý ñàíàà ÷èíü ñàëõèíä ãàð÷

çóãààëàõ ãàçàð, àìðàëòààðàà î÷èõ ãàçàðò ÷èíü ìºí ò¿ãýí

òàðõàõ áîëíî. ¯çýñãýëýíò òàë, óñàí õàíãàìæèéí õóäàãèéí

îð÷íû õîã õàÿãäàëûí áîõèðäîë, ãàë ò¿éìðèéí ãîëîìò

áîëñîí õàòñàí áóò ñººã áîë ýõ äýëõèéã àð÷ëàí õàìãààëàõàä

ÿàãààä ÷ ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é áºãººä õ¿í çàâ áîëîìæòîé

¿åäýý ñàíàà òàâüæ öýâýðëýæ áàéõ ç¿éë þì. Íýã ÷ áîëñîí

ìîä ñóóëãàíà ãýäýã áîë áàñ ë õýðýãòýé ç¿éë.

Çàðèì óëñ îðîíä ºíäºð íàñòàí, àæèëã¿é÷¿¿ä ç¿ãýýð ãàðàà

õóìõèàä ñóóäàãã¿é, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, îé ìîäûã àð÷ëàõ,

õîãûã íü öýâýðëýõ çýðãýýð äýëõèéí ºí㺠¿çýìæèéã

ñàéæðóóëàõàä ãàð áèå îðîëöäîã áàéíà. Ýõ äýëõèéãýý àð÷ëàí

õàìãààëàõàä õºðºí㺠ìºí㺠äóòàãäàõ ãýñýí îéëãîëò áàéõ ̧ ñã¿é.

Õàðèí áàéãàà áîëîìæèéã òýð á¿ð îëæ õàðäàãã¿é òàë áèé.

1930-ààä îíû ¿åä Àìåðèêò áàéãóóëàãäñàí Áàéãàëü îð÷íûã

õàìãààëàõ èðãýíèé êîðïóñ íü àæèëã¿é îôèöåð¿¿ä, çàëóó÷óóäûí

õ¿÷èéã íýãýòãýí áàéãàëèéã õàìãààëàõàä ÷èãë¿¿ëñýí óíàëòûí

¿åèéí öººõºí õýäýí, ìàãàäã¿é öîðûí ãàíö àìæèëòòàé òºñºë

áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé îðóóëñàí õóâü íýìýð àñàð èõ áàéëàà.

Ýíýõ¿¿ òºñëèéí õ¿ðýýíä àñàð èõ õýìæýýíèé ãàçðûã îéæóóëæ,

ýõ äýëõèéíõýý òºëºº ãýñýí ÀÍÓ-ûí ñàíàà÷ëàãûí õ¿ðýýíä áàñ

áóñàä èõ ç¿éëèéã õèéñýí áèëýý. Ãýõäýý ýíý êîðïóñ ºíººäºð

áàéõã¿é. Ãýâ÷ ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ñàíàà àâ÷, èéìýðõ¿¿

áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí òºñëèéã õºõè¿ëýí

äýìæèõ íü ÷óõàë þì.

30

Òåõíîëîãèéí õóâüä ºíººäºð ñàíàà çîâîõ ç¿éë àëãà.

Ãýõäýý òåõíîëîãèéã õóäàëäàí àâ÷ àøèãëàõàä õºðºí㺠ìºíãº

øààðäàãäàíà. Óõààëàã ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, õ¿í á¿õíèé

õàëààñûã óõààä áàéõã¿é áîäëîãî ÿâóóëñàíààð õºðºíãèéí ýõ

ñóðâàëæ ãàðàõ áîëîëöîîòîé. Òèéì áîäëîãî áýëõýíýý áàéíà.

Ýõ äýëõèéãýý àð÷ëàí õàìãààëàõûí òºëºº õ¿ì¿¿ñ èõèéã

õèéæ ÷àäíà. Ýíý íü ýõëýýä áè þó õèéæ ÷àäàõ âý ãýñýí

ñàíààíààñ ýõëýæ, äàðàà íü áóñàä õ¿ì¿¿ñ þó õèéæ áîëîõûã

ñàíàë áîëãîí ºðãºæ¿¿ëýõýä îðøèíî.

Õ¿í òºðëºõòºí ºíººäºð ýõ äýëõèéãýý ñºíººæ ÷àäàõ

òèéì ÷àäàâõèòàé áîëæýý. Òýãâýë îäîî ýõ äýëõèéãýý

õàìãààëàõ òýð ÷àäàâõèéã á¿ðýëä¿¿ëýõýä àíõààðàõ öàã

áîëñîí áàéíà. Ýöñèéí á¿ëýãò ýíý áîë òà áèäíèé àìüäðàí

ñóóãàà, õºë äîð ìààíü áàéãàà ãàçàð øîðîî ø¿¿ äýý.

Ýðýâ òà áèä á¿ãäýýðýý áàéãàëü îð÷íîî

àð÷ëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë àç

æàðãàëä õ¿ðýõ çàìä ìààíü àÿëàõ ò¿øèö ãàçàð

d

áàéõã¿é ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý.

31

13. ÕÓËÃÀÉ Á¯¯ ÕÈÉ

Бóñäûí ºì÷ õºðºíãèéã ¿ë õàéðàí ¿çäýã õ¿íèé

ýçýìøèë, ºì÷ õºðºí㺠íü ýðñäëèéí èðìýãò áàéíà ãýñýí ¿ã.

ßìàð íýã øàëòãààíààð øóäðàãà çàìààð õºðºí㺠çîîðü

õóðèìòëóóëæ ÷àäààã¿é õ¿í, áóñäûí ºì÷èéã ¿ã¿éñãýõ

õàíäëàãàòàé áàéäàã. Ãýâ÷ òèéì õ¿ì¿¿ñèéí ãóòëûã òàéëæ

àâàõ ãýýä îðîëäîîä ¿ç.

Õóëãàé÷ õ¿í îð÷èí òîéðîíäîî ¿ë îéëãîãäîõ áàéäëûã

áèé áîëãîäîã: ýíý þì õààøàà îð÷èõîâ, òýð þì õààøàà àëãà

áîë÷èõîâ... îëîí òààâàð áèé áîëãîäîã. Õóëãàé÷ õ¿í òàíä

àëäàãäñàí ç¿éëýýñ èë¿¿ õîð óðøèã òàðüæ áîëíî.

ßàãààä ÷ õóäàëäàí àâ÷ ÷àäàõã¿é áàðààíû çàð

ñóðòàë÷èëãààíä òîëãîé íü ýðãýæ, ýçýìøèõèéã õ¿ññýí ýä

àãóóðñàà õóäàëäàí àâàõ ìºí㺠îëîõûí òóëä, þó ÷ õèéæ

÷àäàõã¿é àð÷ààã¿é áàéäàëäàà õîðññîí, ýñâýë ò¿ð çóóðèéí

õîìõîé øóíàëäàà õºòë¿¿ëñýí õóëãàé÷ õ¿í õóëãàéëñàí ç¿éëýý

¿íýòýé þìûã ¿íýã¿é îëîîä àâ÷èõëàà ãýæ îéëãîäîã. Ýíä ë

õýðãèéí îíüñ áàéãàà þì: ÷óõàì ÿìàð ¿íý öýíýýð îëäîæ

áàéãààã òýä òºñººëäºãã¿é. Ýöñèéí á¿ëýãò õóëãàé÷ õèéñýí

¿éëäëýý ñàíààíä áàãòàìã¿é àñàð ºíäºð ¿íýýð ýðã¿¿ëýí

òºëäºã. Ò¿¿õýíä öîëëîãäñîí õóëãàé÷ íàð õèéñýí

¿éëäëèéíõýý òºëºº øîðîíãèéí òîðíû öààíà, ýñâýë àäãèéí

õîðîãäîõ áàéðàíä àìüäðàëàà ºíãºð¿¿ëæ, “òàíñàã

àìüäðàëûí” öººõºí ìº÷¿¿äýý äóðñàí ñóóõààñ ººð þì

òýäýíä ¿ëääýã¿é áàéíà. Èéì ãóòàãøèãò õóâü òàâèëàíã

þóãààð ÷ íºõºæ òºëºõ àðãàã¿é áèëýý.

Åð íü õóëãàéëàãäñàí ýä àãóóðñ ¿íý öýíýý àñàð èõýýð

àëääàã: õóëãàéëñàí ç¿éëèéã íóóõ õýðýãòýé, ýäëýæ

õýðýãëýâýë áàðèãäàõ àþóëòàé. Êîììóíèñò îðíóóäàä õ¿ðòýë

õóëãàé÷èéã áàðüæ õîðüäîã áàéëàà.

Õóëãàé õèéíý ãýäýã áîë ¿íýíäýý õýí íýãýí øóäðàãà

çàìààð òóõàéí ýä àãóóðñûã ÿàãààä ÷ îëæ àâ÷ ÷àäàõã¿é

ãýäãýý õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà õýðýã. Ýñâýë õóëãàé õèéæ

32

áàéãàà õ¿í ñîëèîðñîí áàéæ òààðàà. Ýíý õî¸ð õîþóëàà ¿íýí

¿¿, ýñâýë àëü íýã íü ¿íýí ¿¿ ãýæ õóëãàé÷ õ¿íýýñ àñóó.

Àç æàðãàëûí çàìààð õóëãàéëñàí þìàà

d

¿¿ðýýä àëõàíà ãýæ õýçýý ÷ áàéõã¿é.

33

14. կ̯¯ÑÈÉÍ

ÈÒÃÝËÈÉÃ ÄÀÀÕ

×ÀÄÀËÒÀÉ ÁÀÉ

Oð÷èí òîéðîíû õ¿ì¿¿ñèéíõýý íàéäâàðòàé ò¿øèãòýéä

èòãýë òºãñ áèø áàéãàà áîë òà ýðñäëèéí èðìýãò áàéíà ãýñýí

¿ã. Õýðýâ èòãýæ íàéäñàí õ¿ì¿¿ñ íü ò¿¿íèéã õóóðàí ìýõëýõ

àâààñ àìüäðàë íü óòãà ó÷èðã¿é áîëæ, àìüäðàõ ÷àäàâõè íü

ýðñäýæ ýõëýíý.

Õ¿í õîîðîíäûí õàðèëöààíû ºìºã ò¿øèã íü õàðèëöàí

áèå áèåäýý èòãýõ ÿâäàë áàéäàã.

Èòãýëèéã äààíà ãýäýã áîë ýðõýì äýýä íàíäèí ÷àíàð.

Õ¿íèé èòãýëèéã äààæ ÷àääàã õ¿íèéã áóñàä íü ¿íýëäýã.

Èòãýë äààõ ÷àäâàðã¿é õ¿í ¿íý õ¿íäýý àëääàã.

Îð÷èí òîéðîíäîî õ¿ì¿¿ñò èòãýë äààõûí ÷óõëûã óõóóëàí

òàíèóëæ òóñàë. Òýä íàð èòãýë äààõûí íàíäèí ÷àíàðûã îëæ

ìýäýíã¿¿òýý ººðèé㺺 ¿íýëæ, áóñäàä ¿íýëýãäýõ áîëíî.

14-1. Xýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëæ áàé.

ßìàð íýã ç¿éë õèéõýýð àìëàñàí, àíäãàé òàíãàðàã ºãñºí

áîë ò¿¿íèéãýý çààâàë áèåë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Õýðýâ ÿìàð

íýãç¿éë õèéíý ãýæ õýëñýí áîë ò¿¿íèéãýý çààâàë õèéäýã áàéõ

õýðýãòýé. Õýðýâ ÿìàð íýã ç¿éëèéã õèéõã¿é ë ãýñýí áîë

õèéäýãã¿é áàéõ ¸ñòîé.

Õ¿íèéã õ¿íäýòãýíý ãýäýã áîë òóõàéí õ¿í õýëñýí ¿ãýíäýý

ýçýí áîëæ ÷àääàã ýñýõýýñ õàìààðäàã. Ýöýã, ýõ÷¿¿ä õ¿ðòýë

õ¿¿õýääýý àìàëñàí ç¿éëýý áèåë¿¿ëýõã¿é áîë ¿ð õ¿¿õäèéíõýý

ºìíº íýð õ¿íäýý àëääàã.

Õýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëäîã õ¿í áóñäûí èòãýë,

õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýäýã. Õýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëæ ÷àääàã¿é

õ¿í áîë õîã øîðîî ëóãàà àäèë òîîöîãäîíî. Õýëñýí àìàíäàà

õ¿ðýýã¿é õ¿íä áóñäûí èòãýëèéã îëîõ áîëîìæ äàõèí îëäîãã¿é.

Õýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëæ ÷àääàãã¿é õ¿í òýð äîðîî

“áàòàëãàà”, “õÿçãààðëàëòûí” òîðîí ñ¿ëæýýíä îðîîöîëäîæ,

34

õ¿ì¿¿ñòýé õýâèéí õàðèëöààòàé áàéõ áîëîìæ íü õààãääàã.

Õýëñýí ¿ãýíäýý ýçýí áîëæ ÷àäàõã¿é, íàéç íºõºä,

òàíèëóóääàà õàÿãäàõààñ èë¿¿ ãóòàìøèã ãýæ áàéõã¿é.

Áîäëîãîã¿éãýýð õýí íýãýíä àìëàëò ºãºõººñ

áîëãîîìæèëîõ õýðýãòýé. Õàðèí íýãýíò àìàëñàí áîë çààâàë

áèåë¿¿ëýõèéã íü øààðäàõ õýðýãòýé. Õýëñýíäýý õ¿ðäýãã¿é

õ¿íòýé õîëáîãäîõ àâààñ ººðèéí ÷èíü àìüäðàë ýìõ

çàìáàðààã¿é áîëæ ýõëýíý. Ýíý áîë ÿëüã¿é ç¿éë áèø ø¿¿.

Èòãýë äààõ õ¿íòýé àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìààð õàìò ÿâàõ

d

àâààñ çàìûã õÿëáàðõàí òóóëàõ áîëîìæ íýìýãäýíý.

35

15. ÎÍÎÃÄÑÎÍ ¯¯ÐÃÝÝ33

33

ÁÈÅ˯¯ËÆ ÁÀÉ

Xýí ÷ ãýñýí àìüäðàëûí çàìäàà òîäîðõîé ¿¿ðýã

õ¿ëýýäýã æàìòàé. Åð íü õ¿í òºðºõ人 ë òîäîðõîé ¿¿ðýã

õ¿ëýýæ òºðäºã áºãººä æèë ºíãºðºõ òóñàì õ¿ëýýõ ¿¿ðýã íü

íýìýãäñýýð áàéäàã. Òºð¿¿ëæ ºñãºñºí ýöýã, ýõèéíõýý ºìíº

¿ð õ¿¿õýä íü ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã íü ÿìàð íýã çîõèîìæ, ýñâýë öîî

øèíý ç¿éë îãòõîí ÷ áèø. Õàðèí ¿¿íèéã ¿ð õ¿¿õýääýý áàéíãà

äàâòàí íóðøèæ ñàíóóëààä áàéäàãã¿é ýöýã, ýõèéã ¿ð õ¿¿õýä

íü èë¿¿ õ¿íäýòãýäýã. Ãýõäýý ýíý áîë õ¿ëýýõ ¿¿ðýã ãýäãèéã

íàñ áàãà, öóñ øèíãýí õ¿¿õýä ÷ îéëãîäîã. Àìüäðàëûí çàìûí

õ¿ðä ýðãýõ òóòàì, õ¿íèé ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ºñºí íýìýãäñýýð

áàéäàã: áóñàä õ¿ì¿¿ñ, àíä íàéç íàð, íèéãýì ò¿¿ãýð ÷

áàðàõã¿é äýëõèéí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðýã ãàð÷ èðíý.

Õàðèí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ãýñýí º÷¿¿õýí ÷ ãýñýí

îðîëäëîãûã íü õààí áîîãäóóëæ áîëîõã¿é. “Õ¿¿õýä íàñíû

ýñýðã¿¿öýë” òºðæ ãàðàõàä ýöýã, ýõèéí õàéõðàìæã¿é, ¿ë

îéøîîñîí õàíäëàãà áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéíà.

Òóõàéëáàë, ººðñºä人 áàéãàà öîðûí ãàíö “çîîñûã”

õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí “òºëººñºíä” ºãºõ ãýñýí áàë÷èð õ¿¿õýä,

çàëóó÷óóäûí ÷èí ñàíààã ýöýã, ýõ÷¿¿ä íü õ¿ëýýæ àâàõã¿é ¿ë

îéøîîí ¿çäýã: íÿëõ õ¿¿õäèéí èíýýìñýãëýë, ýâ ä¿é ìóó ÷

ãýñýí ýöýã ýõäýý òóñëàõ ãýñýí áàë÷èð õ¿¿õäèéí îðîëäëîãî,

çàëóó îõèä õºâã¿¿äèéí ñàéí õ¿¿ ãýäãýý õàðóóëàõûã îðîëäîí

ýöýã, ýõäýý õàíäàí ºãñºí çºâëºë㺺 ýñâýë õ¿÷èí

÷àðìàéëòûã íü îéøîîí ¿çýõã¿é ºíãºðººäºã; õ¿¿õýä òýð á¿ð

çºâ þì õèéõã¿é, öàãàà îëæ þì ÿðèõã¿é áàéäàã ë äàà; ãýõäýý

õ¿¿õäèéí òàâüæ áàéãàà òýð ñàéõàí ñàíàà òýãýýä àÿíäàà

çàìõðàí àëãà áîëäîã. Ýöýã, ýõèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý

áèåë¿¿ëæ, ÿìàð íýã õýëáýðýýð ºðºº òºëºõ ãýñýí õ¿¿õäèéí

èéìýðõ¿¿ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ¿ë îéøîîí òàëààð áîëãîñîí íü

33. ¿¿ðýã: ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ, õèéñýí ¿éë÷èëãýýíèé òºëºº õýí íýãýíä ºðòýé áàéõ, ýðõýëæ áóé

àæèë, ºãñºí àìëàëò, áîëîí áóñàä íèéãìèéí, ¸ñ ç¿éí áîëîí õóóëèéí õ¿ðýýíä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õýí

íýãýíä ºð òºëºõ ¸ñòîé ãýñýí îéëãîëò.

36

ÿâààíäàà õ¿¿õýä ººðèé㺺 ýöýã, ýõèéíõýý ºìíº ÿìàð íýã

¿¿ðýã õ¿ëýýãýýã¿éä òîîöîæ, ¿¿íèéãýý ýëäýâ øàëòàãààð

òàéëáàðëàõ õàíäëàãàòàé áîëãîäîã: “Áè ¿íýíäýý ÿìàð ÷

ºðã¿é”, “õàðèí ÷ íàäàä ºðòýé”, “íàìàéã òºð¿¿ëýýä ºãºº÷

ãýæ áè ãóéãààã¿é”, “ìèíèé ýöýã, ýõ áóþó õàðãàëçàí

õàìãààëàã÷ ìààíü ººäòýé óëñ áàéãààã¿é”, “èíãýæ àìüäðàõ

óòãà ó÷èð àëãà” ãýõ ìýò. Õýäèé àìàí äýýðýý èíãýæ ÿðüæ

áàéâ÷, à÷èð äýýðýý õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, òºëºõ ºð íü ºñºí

íýìýãäñýýð ë áàéäàã.

“Õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã”-ýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é

õóðèìòëóóëñààð, äààæ äàâàøã¿é ºðèéí äàðàìòàä îðíî. Õýò

äàðàìòàä îðîõ íü õóâü õ¿íèé õóâüä ÷, íèéãìèéí õóâüä ÷ ãàé

ãàìøèã ó÷ðóóëäàã. Õýðâýý õýí íýãýíä ºðòýé, ò¿¿íèéãýý

òºëºõ áîëîìæã¿é áîë õ¿í óðüä÷èëàí òààõûí àðãàã¿é,

áîäëîãîã¿é ¿éëäëèéí áàé áîëîõ òàëòàé.

Áèåë¿¿ëýýã¿é ¿¿ðýã, òºëººã¿é á¿õ ºðíèéõºº òºëºº çîâæ

øàíàëæ ÿâàà õ¿íä ñýòãýë ñàíààíû, íèéãìèéí áîëîí

ñàíõ¿¿ãèéí òýð á¿õ ºðèéã íü òºëæ áàðàãäóóëàõ ÿìàð íýã

àðãà çàì îëîõîä íü òóñëàõ õýðýãòýé.

Ñàíõ¿¿ãèéí áóñ àëèâàà ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã õè÷ýýí

îðîëäîæ ÿâàà õ¿¿õýä ýñâýë òîì õ¿íèé õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã

õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâàõ ¸ñòîé. ̺íãºí ºð òºëáºðèéí õóâüä

òóõàéí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä õàðèëöàí çºâøèëöñºí øèéäýëä

õ¿ðýõýä íü òóñëàõ õýðýãòýé.

Õýðýýñýý õýòýðñýí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, ºð òàâèõ õýðýãã¿é

ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõ õýðýãòýé.

Һ뺺ã¿é ºð, áèåë¿¿ëýýã¿é ¿¿ðãèéí äàðàìò á¿õèé

õýí ÷ ãýñýí àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìààð óðãàøëàõàä

d

íýí õ¿íä áàéõ áîëíî.

37

16. ժĪË̪Ð×34

34ÁÀÉ

Aæèë õèéíý ãýäýã òýð á¿ð òààòàé áàéäàãã¿é.

Çîðèëãîã¿é, äýìèé ñóóñàí, óéòãàðòàé àìüäðàëààð

àìüäàð÷ ÿâàà õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ áàÿð áàÿñãàëàíã¿é õ¿í òóí

öººõºí áàéõàà: õèéõ þìàà îëæ ÿäàõäàà õ¿¿õýä ýõýý õàðààä

óéëãàíàäàã; “òóñëàìæ äýìæëýã”35, “äîëå”36 àâäàã ÷ ãýñýí

ãèþ¿ðýí ñóóãàà àæèëã¿é÷¿¿ä; àìüäðàëäàà øèíèéã á¿òýýõ

ýðìýëçýëã¿é òýòãýâýðòýý ãàðñàí íàñòàí á¿ãä ë äýìèé

ñóóñàíäàà ãóòàð÷ õîðâîîã îðõèí îääîã íü ñóäàëãààíààñ

õàðàãäàæ áàéíà.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñ¿ðæèí çàð

ñóðòàë÷èëãààíä õóóðòàãäàí, öàãèéã äýìèé ºíãºðººõºä õ¿ðýõ

öàãò æóóë÷èä õºòº÷äýý áàãàã¿é òºâºã ó÷ðóóëäàã áèëýý.

Óéòãàðëàõ ¿åäýý ÿìàð íýã þì õèéæ, ººðèé㺺

ñàòààðóóëäàã.

Àëèâààã õèéæ á¿òýýõ ¿åä ñýòãýë íýí õºäëºæ, ººäðºã

áàéäàã.¯éëäâýðëýë37 ººäðºã ñýòãýëèéí ¿íäýñ ãýäãèéã

íîòëîæ áîëíî.

Õºäºëìºð÷ áèø õ¿í àëü áîëîõîî𠺺ðèéí õèéõ àæëûã

áóñäûí íóðóóíä ¿¿ð¿¿ëýõèéã õè÷ýýäýã. Òèéì õ¿ì¿¿ñ áóñäàä

äàðàìò áîëäîã.

Çàëõóó õ¿íòýé õýë àìàà îëîëöîõîä õýö¿¿. Òèéì õ¿ì¿¿ñ

çºâõºí áóñäàä äàðàìò áîëîîä çîãñîõã¿é, òîäîðõîé

õýìæýýãýýð àþóëòàé ÷ áàéæ áîëçîøã¿é.

34. õºäºëìºð÷: àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîí þì ñóðàõäàà ººðèéí á¿õ õ¿÷èéã äàé÷èëäàã,

àëèâààã ºìíºº òàâüñàí çîðèëãîòîé õèéäýã, äýìèé öàã íºãöººõ áóþó þó ÷ á¿òýýæ ÷àääàãã¿é

õ¿ì¿¿ñýýñ òýñ ººð õ¿í.

35. òóñëàìæ äýìæëýã: ÿäóó áîëîí òàð÷èã àìüäðàëòàé õ¿ì¿¿ñò çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãààñ ºã÷

áàéãàà ýä àãóóðñ áîëîí ìºíãº.

36. äîëå: Àíãëèéí çàñãèéí ãàçðûí òóñëàìæèéã èéíõ¿¿ íýðëýäýã.

37. ¿éëäâýðëýë: àëèâààã õéèæ äóóñàõ ¿éëäýë, ºãºäñºí äààëãàâàðûí ã¿éöýòãýë, àøèãòàé ýñâýë

¿íý öýíýòýé, õýðýãööýòýé ç¿éëèéã á¿òýýõ òºëºâëºãºº.

38

Òèéì õ¿ì¿¿ñèéã ÿìàð íýã àæèë õèéõèéã ÿòãàí

¿íýìø¿¿ëæ, ò¿¿íä íü çàâ öàãèéã íü çîðèóëóóëàõ õýðýãòýé.

Ãýõäýý àæëûí á¿òýýìæ íü õóðäàí õàðàãäàõ òèéì àæèëä

òýäíèéã àæèëëóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð àøèãòàé áàéäàã.

ªíäºð á¿òýýìæèä õ¿ðãýõ õºäºëìºð÷ ÷àíàð íü àç

d

æàðãàëä õ¿ðýõ çàìûã óëàì ºðãºí äàðäàí áîëãîíî.

39

17. ×ÀÄÂÀÐËÀÃ38

38ÁÀÉ

Hàðèéí òåõíîëîãè, àñàð õóðäòàé ìàøèí òåõíèêèéí

ýíý ýðèí ¿åä õ¿í á¿ðèéí, òýäíèé ãýð á¿ë, àíä íºõäèéí íü

àìüäðàõ ÷àäàâõè áóñäûí ìýäëýã, ÷àäâàðààñ õàìààðàëòàé.

Çàõ çýýë, øèíæëýõ óõààí, çàñàã òºðèéí áàéãóóëàãà äàõü

ìýäëýãèéí õîìñäîë39 íü íýã õýñýã áóþó íýëýýä îëîí õ¿íèé

àìüäðàë, èðýýä¿éä àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áîëíî.

Èéìýðõ¿¿ æèøýý îëíûã òà äóðäàæ ÷àäíà ãýäýãò áè

èòãýæ áàéíà.

Õ¿í ÿìàãò õóâü çàÿàãàà æîëîîäîõûã ýðìýëçýæ áàéäàã.

Ñ¿ñýã áèøðýë, áóðõàíû èâýýëä áàãàòàõ îðîëäëîãî, àíä

ìîðäîõûí ºìíºõ øàøíû ¸ñëîëûí á¿æèã, ýíý á¿õýí

õýäèéãýýð ÿëèìã¿é ìºðººäëèéí òºäèé ç¿éë ìýò ñàíàãäàâ÷

õ¿í ººðèéí õóâü çàÿàãàà æîëîîäîõ ãýñýí ýðìýëçëèéí íü

èëýðõèéëýë þì.

Õ¿í òºðëºõòºí ñýòãýí áîäîæ, ýðäýì ìýäëýãèéã

äýýäëýí, ìýäñýí ç¿éëýý ÷àäâàðëàãààð àìüäðàë àõóéäàà

õýðýãëýæ ýõýëñýí öàãààñàà ë îð÷íîî ººðèéí ýðõ ìýäýëä

îðóóëæ àâñàí áàéíà. Ýðäýì ìýäëýãýòýé, ÷àäâàðëàã áàéíà

ãýäýã áîë ò¿¿íä çàÿàñàí “òýíãýðèéí õèøèã” áèëýý.

Åð íü õ¿í áîë àâúÿàñ ÷àäâàðûã äýýäëýí õ¿íäýòãýæ

èðñýí. Òýð ÷ óòãààðàà íýðòýé áààòàð, öóóòàé òàìèð÷èäèéã

ø¿òýí áèøèðäýã áèëýý.

38. ÷àäâàðëàã: õèéæ áàéãàà ç¿éëäýý ýçýí áîëæ ñàéí õèéõ, ýðõýëñýí àæëàà ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé

áàéõ, àëèâàà ç¿éëèéã õàìãèéí äýýä ÷àíàðòàé õèéõ.

39. ìýäëýãèéí õîìñäîë: çîõèõ ìýäëýã, áîëîâñðîë, äàäëàãà äóòàõ, äàäëàãàã¿é, ÷àäâàðã¿é, àëäàà

äóòàãäàë ãàðãàäàã, þì õèéõäýý îðîìöîãëîäîã.

40

Æèíõýíý ìýäëýã ÷àäâàðûã ýöñèéí ãàðàõ ¿ð ä¿íãýýð íü

ñîðèí øàëãàðóóëäàã.

Õ¿í õè÷íýýí ìýäëýãýòýé ÷àäâàðëàã áàéíà, òýð õýðýýð

íýð òºðòýé àìüäðàíà. Õýäèé õýð ìýäëýã ÷àäâàðã¿é áàéíà

òýð õýìæýýãýýðýý òýðýýð åðºíöººñ õàëèí îäîõ áîëíî.

Ìýäëýã ÷àäâàðûí òºëºº ìýðèéí ç¿òãýã÷äèéã õºõè¿ëýí

äýìæèæ áàé. Òèéì õ¿ì¿¿ñòýé òîõèîëäîõ á¿ðòýý òýäýíä

óðàì õàéðëàæ, ç¿òãýëèéã íü ¿íýëæ áàé.

Àæëûã äýýä çýðãèéí ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýæ áàéõûã õ¿í

á¿ðýýñ øààðä. Á¿õíèé øàëãóóð íü òà, òàíû ãýð á¿ë, àíä

íºõºä ÷èíü íèéãýìäýý àþóëã¿é àìüäðàõ áîëîìæòîé áàéíà

óó ¿ã¿é ãýäýãò îðøèíî.

×àäâàðëàã ìýäëýãòýé áàéõûí ¿íäñýí õýñýã íü àæèã÷

ãÿðõàé áàéõ, ñóðàõûã ýðìýëçñýí, äàäëàãàòàé40 áàéõ ÿâäàë þì.

17-1. Xàðæ àæèãëà.

Òà ººðòºº õàðàãäàæ áàéãàà ç¿éëèéã ë õàðàõ õýðýãòýé,

ò¿¿íýýñ áèø áóñäûí ç¿ãýýñ òàíä õàðóóëàõûã îðîëäîæ

áàéãàà ç¿éëèéã õàðàõ øààðäëàãàã¿é.

Òà þóã àæèãëàñàí áàéíà, òýð áîë ººðèéí ÷èíü

àæèãëàñàí ç¿éë áàéõ ̧ ñòîé. Àëèâàà ç¿éë áîëîîä àìüäðàëûã

çºâõºí ººðèéíõººðºº øóóä õàð, áóñäûí òàéëáàð,

òººðºãäëèéí óíèàð, àéäàñûí ìàíàí äóíäóóð õàðàõ õýðýãã¿é.

Áóñàäòàé ìàðãàõûí îðîíä òýäýíä òóõàéí ç¿éëèéã

í¿äýýðýý ¿çýõèéã ë ñàíàë áîëãî. Õýðýâ ò¿¿íèéã áîäèò

áàéäëûã ººðèéí í¿äýýð õàðàõûã íü àÿäóóõàí ÿòãààä

õèéëã¿¿ëæ ÷àäñàí öàãò è÷ã¿¿ð ñîíæóóðã¿é õóäàë õóóðìàãûí

40. äàäëàãà: äàäëàãà òóðøëàãàòàé áóþó ò¿¿íèéãýý áàéíãà ñàéæðóóëàõûí òóëäàæèëëàæ,

ñóðãóóëèëàæ áàéäàã.

41

òîð òàñàð÷, áàò áýõ õèéãäñýí õóóðàì÷ áàã óðàãäàí ¿ã¿é

áîëæ, òàéëàãäàøã¿é îíüñîãî òàéëàãäàõ áîëíî.

Õ¿íä áàéäàë, ãàðöã¿é áàéäàëä îðæ, ÷óõàì þó áîëîîä

áàéãààã ÷ îéëãîõã¿é áàéãàà áîë ç¿ãýýð ë ò¿ð çîãñîîä

áàéäëûã àæèãëàí õàð ãýæ õ¿ì¿¿ñò çºâ뺺ðýé.

ͺõöºë áàéäëûã àíõààðàëòàé õàðæ àæèãëàñàí öàãò þì

á¿õýí òîâ òîäîðõîé áîëæ èðíý. ¯¿íèé äàðàà òýðýýð ÷óõàì

þó õèéõýý àÿíäàà ìýäíý. Õ¿í ººðºº õàðàõ ÷àäâàðã¿é,

àæèãëàõ ÷àäâàðã¿é, ¿çñýí õàðñàíäàà èòãýõ ÷àäâàðã¿é áîë

ÿìàð ÷ òóøààë çàðëèã áóóëãààä ò¿¿íèéã õ¿íä áàéäëààñ íü

ãàðãàæ ÷àäàõã¿é.

Õ¿ì¿¿ñò õààøàà õàðàõ, þóã àæèãëàõûã íü õýëæ çºâ뺺ä ë

îðõèõ õýðýãòýé. Ýöñèéí ä¿ãíýëòýý òóõàéí õ¿í ººðºº ãàðãàíà.

Õ¿¿õýä ÷ áàé, òîì õ¿í ÷ áàé, òýäíèé õóâüä çºâõºí

ººðèéí í¿äýýð õàðæ ¿çñýí íü áîäèò ¿íýí áàéõ áîëíî.

Æèíõýíý ìýäëýã ÷àäâàð íü òóõàéí õ¿íèé þìûã ãÿðõàé

àæèãëàõ àâúÿàñ ÷àäàëä ñóóðèëàíà. Ýíý íýãýíò áîäèò ¿íýí

ó÷ðààñ, òèéì õ¿í ë õºíãºí øàëìàã, èòãýëòýéãýýð àëèâààã

ã¿éöýëä¿¿ëæ ÷àäíà.

17-2. Cóð÷ ìýä.

Òàíû òàëààð õóäàë ìýäýýëýë õýí íýãýí àâ÷ áàéñàí

òîõèîëäîë ãàð÷ áàéñàí óó? Ýíý íü òàíä õîð õîõèðîë

ó÷ðóóëæ áàéñàí óó?

Ýë áàéäàë òàíä õóäàë ìýäýýëýë þóíä õ¿ðãýæ áîëîõ

òàëààð íýãèéã áîäîãäóóëñàí áàéõ. Òà ÷ ãýñýí áóñäûí òàëààð

õóäàë ìýäýýëýë àâ÷ áàéñàí áàéæ áîëíî.

42

¯íýíèéã õóäëààñ ÿëãàí ñàëãàõ ÷àäâàð áîë àëèâààã çºâ

îéëãîõ ò¿ëõ¿¿ð þì.

Õóäàë ìýäýýëýë ãàçàð ñàéã¿é áàéäàã. Õîðîí ñàíààò

õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóë òýäãýýðèéã

çîõèîñîí áàéäàã. Çàðèì õóäàë ìýäýýëýë íü òóõàéí õ¿íèé

ìýäëýãèéí õîìñäîëòîé õîëáîîòîé áàéõ ÷ òàë áèé. ßìàð ÷

áàéñàí àëèâàà õóäàë ìýäýýëýë ¿íýíèéã îëæ ìýäýõýä ñààä

áîëäîã.

Ñóðãàëòûí ¿íäñýí çîðèëãî íü áàéãàà ìýäýýëëèéí ¿íýí

çºâèéã øàëãàõ, ¿íýí ìýäýýëëèéã õóäëààñ ÿëãàí ñàëãàõ,

÷óõàë ìýäýýëëèéã ñîíãîí àâàõ, èíãýñíèé ¿ð ä¿íä àìüäðàëä

õýðýãöýýòýéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèíî. Ýíý á¿õíèéã õ¿í

õèéæ ÷àäàæ áàéâàë ìýäëýãòýé ÷àäâàðòàé áîëîõ çºâ çàì

äýýð ÿâíà ãýñýí ¿ã.

“¯íýíèé” øàëãóóð áîë òóõàéí ¿íýí òàíû õóâüä õýð ¿íýí

áàéãàà ÿâäàë þì. Ìýäýýëëèéí ìºí ÷àíàð íü ÷óõàì þóíä

îðøèæ áàéãààã ìàãàäëàæ, ìýäýõã¿é ¿ãèéíõýý óòãûã

òîäðóóëæ, óõààí ñàíààíäàà á¿õ ä¿ð çóðãûã áîñãî, ýíý

á¿õíèé ýöýñò òàíä ¿íýìøèëòýé áèø ñàíàãäààä áàéâàë

òóõàéí ìýäýýëýë òàíû õóâüä ¿íýõýýð ¿íýí áèø þì. Èéì

ìýäýýëýëä òóëãóóðëàæ áîëîõã¿é. Øààðäëàãàòàé áîë òóõàéí

ìýäýýëëèéã äàõèí íÿãòëàí ¿çýæ, òàíû õóâüä ÷óõàì þó íü

¿íýí áîëîõûã òîãòîîæ áîëíî. Ýöñèéí á¿ëýãò òóõàéí

ìýäýýëëèéã àøèãëàõ óó, ¿ã¿é þó ãýäãèéã çºâõºí òà ë

øèéäíý ø¿¿ äýý. ªºðò ÷èíü áîäèò áóñ ãýæ ñàíàãäààä

áàéãàà “ìýäýý áàðèìò” ýñâýë “¿íýíèéã” áóñäûí øàõàëòààð

õàðàíõóéãààð õ¿ëýýí çºâøººðâºë ýöñèéí á¿ëýãò

õàðàìñàëòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. Èéì ë áàéäàë õ¿íèéã ìýäëýã

÷àäâàðã¿é õýíä ÷ õýðýãöýýã¿é àð÷ààã¿é áàéäàëä ò¿ëõýí

îðóóëäàã þì.

Ñóð÷ ìýäýõèéí íºãºº íýã îíöëîã ç¿éë áîë ÷óõàì þóã

öýýæëýí òîãòîîæ àâàõ âý ãýäýãò îðøèíî. Òóõàéëáàë ¿ãèéí

43

çºâ áè÷ëýã, òîîíû õ¿ðä áîëîí ìàòåìàòèêèéí òîìü¸îíóóä,

ýñâýë òîâ÷ëóóð äàðàõ äàðààëàë ãýõ ìýòèéã öýýæëýí òîãòîîæ

õýçýý, õýðõýí àøèãëàõàà ìýääýã áàéõ íü ÷óõàë.

Ñóð÷ ìýäíý ãýäýã íü ç¿ãýýð ë ìýäýýëëèéã öóãëóóëààä

áàéõûã õýëæ áàéãàà õýðýã îãò áèø. Ýíý áîë øèíèéã îëæ

ìýäýæ îéëãîõ, àëèâààã óëàì ñàéí õèéæ ñóðàõàä îðøèíî.

Àìüäðàëòàé õºë íèéë¿¿ëýí óðãàøëàæ ÿâàà õ¿íä ñóð÷

ìýäýõýä íü õÿçãààð ãýæ áàéäàãã¿é. ×àäâàðëàã èíæåíåð

øèíý òåõíîëîãèòîé áàéíãà òàíèëöàæ, ñàéí òàìèð÷èí

ººðèéí àìæèëòóóäûã áàéíãà çýðýãö¿¿ëýí ä¿ãíýëò õèéæ

áàéõ, àëèâàà ìýðýãæèëòýí íîìòîé áàéíãà íºõºðëºæ

ìýäëýãýý ñýðãýýæ áàéäàã.

Ãàë òîãîîíû øèíý õýðýãñýë¿¿ä áîëîí óãààëãûí ìàøèí,

ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý çàãâàðûí àâòîìàøèíûã ýçýìøèí

àæèëëóóëàõûí ºìíº òýäãýýðèéã õýðõýí àøèãëàõ òóõàé

çààâàðòàé çààâàë óðüä÷èëàí òàíèëöàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

¯¿íèé äàðàà ë òýäãýýðèéã èòãýëòýéãýýð àæèëóóëàõ áîëîìæ

îëäîíî. Õ¿ì¿¿ñ ¿¿íèéã ÿãøòàë áèåë¿¿ëäýãã¿éãýýñ ãàë

çóóõàíä õàð óòàà, õóðäíû çàì äýýð îñîëäñîí ìàøèíóóäûí

ñýã îâîîð÷ áàéäàã áèëýý.

Àìüäðàëä ñóðàõ þìàà ñóðààä äóóññàí ãýæ áîäîæ ÿâäàã

õ¿í áîë ¿íýíäýý áèåý òîîñîí õ¿í þì. Õóäàë ìýäýýëëèéã

òàÿãäàí õàÿæ, ººðò íü áîëîí áóñäàä òóñ áîëîõ ¿íýíèéã

ÿëãàí àâàõ ÷àäâàðã¿é õ¿í áîë õàìãèéí àþóëòàé, á¿õíèéã

ñîõîðîîð àÿëäàí äàãàëäàã÷ áàéäàã þì.

Øàìäàí ñóðàëöàæ, ñóðñàíàà àìüäðàëä á¿òýýë÷ýýð

õýðýãæ¿¿ëýõýä ñóðãàõ àðãà çàì áèé. ×óõàì þó ¿¿íä

õàìààðàõûã òîâ÷îîð õýëýõ þì áîë, ýðäýìòýé áàãø áóþó

ýðäýìò õ¿íèé áè÷ñýí ñóðàõ áè÷èã, îéëãîîã¿é ¿ã íýã á¿ðèéí

óòãà ñàíààã òîäðóóëàí àâàõ, ººðò íü õóðèìòëàãäààä áàéñàí

õóäàë ìýäýýëë¿¿äèéã òîëãîéíîîñîî àâ÷ õàÿõ, ººðèéí õóâüä

44

¿íýí áàéõ á¿õíèéã ÿëãàí ñàëãàæ àâàõ çýðýã áîëíî. Ýíý

á¿õíèé ýöýñò òà ººðòºº èòãýëòýé, ÷àäâàðëàã íýãýí áîëæ

÷àäíà. Ýíý áîë ¿íýõýýð ãàéõàìøèãòàé áºãººä à÷ òóñòàé

¿éëñ þì. ªòãºí îéã òóóëæ, ºíäºð óóëàíä ìàöàí îðîéä íü

ãàðñíû ýöýñò òàíû í¿äíèé ºìíº åðòºíö òýð ÷èãýýðýý ¿¿ä

õààëãàà íýýí óãòàõ ëóãàà àäèë áîëîé.

Ñî¸ë èðãýíøèë îðøèí òîãòîõûí òóëä õ¿¿õäýä ñóð÷

ìýäýõ äàäàë çàíøèë, ÷àäâàðûã ñóðãóóëèàð îëãîäîã.

Ñóðãóóëü ãýäýã áîë õ¿¿õäèéã ç¿ãýýð ë íýã ýöýã ýõèéí ýçã¿éä

õàðæ õàíäàæ áàéäàã ãàçàð áèø. Ǻâõºí ýíý çîðèëãîîð

ñóðãóóëü àæèëëàäàã áîë õºðºíãèéí ãàðç áèç äýý.Ñóðãóóëü

áîë õ¿¿õäèéã áóñäûí õýëñýí á¿õíèéã äàâòàæ áàéäàã òîòü

ëóãàà àäèë áîëãîäîã ãàçàð áèø. Ñóðãóóëü áîë õ¿¿õäèéí

ñóð÷ ìýäýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëäýã, àìüäðàëä õºëºº òàâèõ ýõ

ñóóðèéã òàâèõ, åðòºíöèéí ¿íýíýýð èðýýä¿éãýý çàëãàìæëàõ

¿åèéã áýëòãýõ ãàçàð þì; íèéãìèéí ºíººäðèéí èäýâõèòýé

ãèø¿¿ä ìààíü íàñ õýëáèéæ, äóíä áóþó ºòëºõ íàñàíäàà

õ¿ðýõ ¿åä òýäíèéã çàëãàìæëàí, èðýýä¿éãýý èòãýëòýé

æîëîîäîí ÿâàõ ÷àäâàðûã õ¿¿õäýä îëãîäîã.

Àðõàã ãýìò õýðýãòýí áîë ñóð÷ ìýäíý ãýäýã ÷óõàì þóã

õýëæ áàéãààã õýçýý ÷ òóíãààí îéëãîîã¿é õ¿í. Ãýìò õýðýã

äàâòàí ¿éëäâýë äàõèàä ë øîðîíä ñóóõ áîëíî ãýäãèéã òýäýíä

îéëãóóëàõûã ø¿¿õ ýðìýëçäýã: ãýâ÷ òýäíèé îëîíõè íü ãýìò

õýðãèéã äàâòàí ¿éëäýæ, äàõèàä ë øîðîíãèéí õààëãà òàòäàã.

Ãýìò õýðýãòí¿¿äèéí ãàéãààð øèíý øèíý õóóëü òîãòîîìæ

áàòëàí ãàðãàõàä õ¿ðäýã. Øóäðàãà èðãýä õóóëèéã ÿãøòàë

äàãàí áèåë¿¿ëäýã; ãýìò õýðýãòí¿¿ä ë õóóëèéã çºð÷èæ áàéäàã.

Ãýìò õýðýãòýí þìûã óõààðàí îéëãîäîãã¿é. Ñóð÷ ìýäýõ

÷àäâàðã¿é, þì ñóðäàãã¿é õ¿íä ÿìàð ÷ òóøààë çàõèðàìæ,

øèéòãýë íºëººëæ ÷àääàãã¿é.

Àðä ò¿ìíèéõýý ýñðýã ãýìò ¿éëäýë ÿâóóëæ áàéñàí

çàñãèéí ãàçàð ò¿¿õýíä òîõèîëäîæ áàéñàí - ¿¿íèé ãîë íü

òóõàéí çàñãèéí óäèðäàã÷ íàð ñóð÷ ìýäýõ ÷àäâàð äóòàãäàæ

45

áàéñàíòàé õîëáîîòîé: äàðàíãóéëàë ñ¿éðýëä õ¿ðãýäýãèéã

ò¿¿õýí æèøýý, ýð¿¿ë ñàðóóë óõààí òýäýíä õýëýýä ºãºõ

áîëîìæòîé; ãýâ÷ òèéì çàñãèéí ãàçðààñ ñàëàõûí òóëä öóñ

óðãàñàí õóâüñãàë õèéõýä õ¿ðñýí, Ãèòëýðýýñ àíãèæèðàõûí

òóëä äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíûã õèéñýí çýðýã õàðàìñàëòàé

¿éë ÿâäàë õ¿í òºðëºõòíèé ò¿¿õýíä ãàð÷ áàéëàà. Òýä þìûã

îéëãîí ñóðàëöñàíãé. Òýäíèé õóâüä õóäàë õóóðìàã

ìýäýýëëèéí õ¿ðýýëýëä îðøèæ áàéâ. Áîäèò ¿íýí, íîòîëãîîã

òýä íÿöààæ áàéâ. Òýäíýýñ àíãèæèðàõ àðãàã¿é øààðäëàãà

ãàð÷ áàéñàí þì.

Áîäîë óõààíã¿é ìóíõàã õ¿í þì ñóðäàãã¿é. Õîðîãäîí

íóóãäñàí ìóó ñàíàà, àëèâààã áîäèòîéãîîð ñýòãýí õ¿ëýýí

àâàõ ÷àäâàðûí õîìñäîëòîé òýä áîäèò áàðèìò, ¿íýíèéã õýçýý

÷ õ¿ëýýí àâ÷ ÷àäàõã¿é. Òýä õóäàë ìýäýýëëèéã ººðèéíõººðºº

ä¿ðñëýí îéëãîäîã. Òèéì õ¿ì¿¿ñ áîë þì ñóðàõã¿é, ¿íýíäýý

ñóð÷ ÷ ÷àäàõã¿é.

Þì ñóðàõ äóðã¿é áóþó ñóðàõ ÷àäâàðã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ áîëæ

òîî òîìøã¿é õóâèéí áîëîí íèéãìèéí áýîðõøýýë óðãàí ãàðäàã.

Áèäíèé ýðãýí òîéðîíä õè÷íýýí õ¿í ñóð÷ ìýäýõèéí

óõààíä ñóðàëöààã¿é, þó ÷ ñóðààã¿éãýýñýý áîëæ àìüäðàëûí

çàìààñàà õàçàéí á¿òýëã¿éòýæ ÿâíà äàà. Èéìýðõ¿¿

òîõèîëäîëûã òà ñàíàæ áàéãàà áàéõ.

Òà ººðèéí ýðãýí òîéðîíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã ñóð÷

ìýäýõýä øàìäóóëàõã¿é áîë òàíû ººðèéí àæèë ¿éëñ õýö¿¿

áîëæ, òàíû à÷ààëàë ýðñ íýìýãäýõ áºãººä àìüäðàõ ÷àäàâõè

òàíü ýðñ áóóðàõ áîëíî.

Øààðäëàãàòé ìýäýýëýë òàíû ãàðò áàéãàà áîë òà áóñäûã

ñóð÷ ìýäýõýä íü òóñëàæ ÷àäíà. Ñóðñàí ìýäñýíèéã íü

õºõè¿ëýí äýìæñýíýýð òà áóñäûí ñóð÷ áîëîâñðîõîä íü òóñ

õ¿ðãýæ áàéãàà þì. Óëàì á¿ð ÷àäâàðëàã áîëæ áàéãààã íü

õ¿ëýýí çºâøººð÷ ìàãòñàíààð òà òýäýíä òóñëàæ áàéãàà þì.

46

Õ¿ñýë áàéâàë õ¿í èõèéã ñóð÷ ìýäýæ ÷àäíà: òèéì õ¿ì¿¿ñò

òóñëàõ õýðýãòýé, ìàðãàëäàõã¿éãýýð ¿íýíèéã õóäëààñ ñàëãàí

îéëãîõîä íü òóñëàõ; îéëãîõã¿é ç¿éëèéã íü òîäðóóëàí

îéëãóóëàõàä òóñëàõ; ÷óõàì ÿàãààä ñóð÷ ìýäýõèéí òºëºº

÷àðìàéõã¿é áàéãàà ó÷èð øàëòãààíûã íü îëæ, îéëãóóëàõ

çàìààð òóñëàõ õýðýãòýé.

Àìüäðàë ãýäýã ñîðèëò, àëäààãààð ä¿¿ðýí áàéäàã, àëäàà

ãàðãàñàí íýãèéã ò¿ëõýí çàéëóóëàõ áèø, õàðèí òýä ÷óõàì

ÿàãààä àëäàà õèéõýä õ¿ðñýíèéã íü òîäðóóëæ, òýä

àëäààíààñàà ñóð÷ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã õàðàõ õýðýãòýé.

Þì ñóð÷ ìýäñýíýýð õ¿íèé àìüäðàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ

áîëîõ îíüñîãèéã òà òàéëàí, ãàéõàí áèøðýõ áîëíî. Õ¿íèéã

èéì çàìä îðóóëàõ îëîí àðãà çàì áàéäàã. Õàìãèéí

òîõèðîìæòîé áºãººä õÿëáàð çàìûã òà îëæ ÷àäíà ãýæ áè

áîäîæ áàéíà. Þì ñóð÷ ìýäýýã¿é õ¿íèé õóâüä áèäíèé

àìüäðàí áàéãàà äýëõèé õàòóó ø¿¿.

17-3. Дàäëàãà.

Ñóðñàí ç¿éëýý àìüäðàëä õýðýãëýæ äàäëàãà òóðøëàãà

îëñîíîîð àìæèëòàä õ¿ðíý. Áèëýã óõààí, ìýäýýæ ººðèéí

ãýñýí ãàéõàìøèãòàé. Õ¿í áèëýã óõààí òºãºëäºð áàéæ

áîëíî, ãýâ÷ ¿¿íèéã àìüäðàë äýýð áîäèòîéãîîð õàðóóëæ

÷àäààã¿é öàãò ¿¿íèéã íîòëîõîä õýö¿¿.

Ãàçàð øîðîîíû àæèë õèéã÷, õóóëü÷, èíæåíåð, òîãîî÷ ÷

õýí ÷ áàé ñóðñàí ç¿éëäýý ýçýí áîëæ, ýðõýëñýí àæëàà

õèéñýí øèã ÕÈÉÆ ÷àäàæ áàéíà óó? Ýíý áîë òýäíèé ñóð÷

ìýäñýíèé øàëãóóð þì. Ýíä ë äàäëàãà òóðøëàãà õýðýãòýé

áîëíî.

Îðëîí òîãëîã÷èä äàäëàãà áýëòãýë áàéíãà õèéõã¿é áîë

ººðèé㺺 ãýìòýýõ áîëíî. Åð íü òýãýýä ãýðèéí ýçýãòýéí

õóâüä ÷ àäèë ø¿¿ äýý.

47

Àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë òºäèéëýí ò¿ãýýìýë áèø

îéëãîëò. “Áîëãîîìæòîé áàé”, “Õóðäàà õàñ” ãýõ ìýòèéí

áîëãîîìæëóóëñàí á¿õíèéã õ¿ì¿¿ñ òºäèéëýí äóðòàé õ¿ëýýí

àâäàãã¿éòýé õîëáîîòîé. Ýë àñóóäëûã íºãºº òàëààñ íü àâààä

¿çüå: õýðýâ õ¿í ¿íýõýýð äàäëàãà òóðøëàãàòàé áîë ¿íýõýýð

òýãýæ “áîëãîîìæòîé áàéõ”, “õóðäàà õàñàõ” øààðäëàãàã¿é

áèëýý. Èõ õóðäòàéãààð ìàøèíûã àþóëã¿é æîëîîäîíî ãýâýë

ýíý íü øóóä äàäëàãàòàé õîëáîîòîé.

Õ¿íèé äàäëàãà òóðøëàãà, ýâ ä¿é íü àìüäàð÷ áàéãàà

ýðèí ¿åèéí íü õºãæëèéí õóðäàöòàé ä¿éæ áàéõ ¸ñòîé.

Áàéíãûí äàäëàãà òàíä èéì áîëîìæ îëãîíî.

Õ¿í ººðèéí áèå ìàõáîäü, í¿ä, ãàð, õºëèéã “þó õèéõýý

ìýääýã” áîëòîë äàñãàëæóóëàí äàäëàãàæóóëæ áîëíî.

Öàõèëãààí ïèéøèíã ÿàæ àñààõ, àâòîìàøèíàà çîãñîîëä

õýðõýí çîãñîîõäîî “áîäîæ” öàã áàðàõã¿é: ç¿ãýýð ë

ÕÈÉ×ÈÕÄÝà äàäëàãàòàé áîëñîí áàéäàã. Îëîíõè

òîõèîëäîëä áèä “àâúÿàñ” ãýæ íýðëýäýã ìààíü ¿íýíäýý

äàäëàãà þì ø¿¿ äýý.

Àëèâàà õºäºë㺺í, ¿éëäýë á¿ðèéã ÿãøòàë, ÿìàð ÷ àëäàà

ìàäàãã¿é õèéæ ÷àääàã áîëòëîî äàäëàãà õèéõã¿é áîë àæèë

÷èíü ò¿ðãýí á¿òýõã¿é, îñîë àâààðò îðîõîä õ¿ðãýíý.

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä îñëûí èõýíõè õóâü äàäëàãà

òóðøëàãàã¿é õ¿ì¿¿ñò íîîãäîæ áàéíà.

Ýíý çàð÷èì áèåèéí áîëîí îþóíû õºäºëìºðò àäèë

õàìðàãäàíà. Ø¿¿õ õóðëûí òàíõèìä ººð÷ëºãäºí ñîëèãäîæ

áàéãàà óóð àìüñãàëûã îâæèíîîð òóñãàæ, ººðèéí àðãà

áàðèëûã õóðäàí çîõèöóóëàí ººð÷ëºõ äàäëàãàã¿é ºì㺺ëºã÷

çàðãàà àëääàã. Äàäëàãà òóðøëàãàã¿é áèðæèéí çóó÷ëàã÷

õýäõýí ìº÷èä àñàð èõèéã àëäàæ áîëíî. Õóäàëäàà ýðõëýã÷

õóäàëäààíû äàäëàãàã¿é áîë þó ÷ çàðæ ÷àäàõã¿é, ýöñèéí

á¿ëýãò ºëñºí ãàíñðàí ñóóõ áîëíî. Ýíä õàìãèéí ó÷èãèéã

48

òàéëàõ öîðûí ãàíö ç¿éë áîë äàäëàãà, äàäëàãà, áàñ äàõèàä

äàäëàãà!

Çàðèì ¿åä õ¿ì¿¿ñ ñóðñàí ìýäñýíýý àìüäðàëä

õýðýãæ¿¿ëæ ÷àääàãã¿é. Ýíä íýã áîë çîõèõ ¸ñîîð

ñóðàëöààã¿é, ýñâýë áàãøèéí ýñâýë ñóðàõ áè÷ãèéí õóâüä

äîãîëäîëòîé áàéñàí áàéæ òààðíà. Óíøèæ ìýäýõ ãýäýã íýã

õýðýã, õàðèí ¿¿íèéãýý àæèë àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëíý ãýäýã

øàë ººð õýðýã ø¿¿.

Çààâðûí äàãóó õèéãýýä áàéõàä áîëæ á¿òýõã¿é áîë

íîìîî îðõèîä ººðºº á¿ð ýõíýýñ ýü õèéãýýä ¿çýõ õýðýãòýé.

Êèíîíä äóó îðóóëàõàä èéìýðõ¿¿ àðãûã óðüä ºìíº

õýðãýëäýã áàéæýý: áè÷ñýí òåêñòèéã áàðèàä óíøèæ áàéãàà

äóó îðóóëàã÷ çóðãàà ã¿éöýæ ÷àäàõã¿é, íýãýýñ íºãººä

¿ñýðñýýð áàéãààä õîëèîí áàíòàí õóòãàäàã áèëýý. Òýãâýë

äàäëàãàòàé äóó îðóóëàã÷ íü òåêñòèéã ýõëýí óíøèæ, ººðèéí

áîëãîñíû äàðàà äóóãàà îðóóëäàã áàéíà. Ãýòýë ÿã ýíý

êèíîíû ñàëáàðò, ãýðýëò¿¿ëãèéí çààâðûã íàðèéâ÷ëàí áè÷ñýí

áàéäàã. Çààâðûí ¿ã ¿ñýã á¿ðèéã ÿãøòàë ìºðäñºí òîõèîëäîëä

æèíõýíý ãàéõàìøèãòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ æèøýýòýé.

Òåõíèêèéí ºíäºð õºãæëèéí ºíºº ¿åä, õàðìñàëòàé íü á¿õ

çààâàð òýð á¿ð îéëãîìæòîé áè÷èãäýýã¿é áàéäàã. Ãýõäýý õ¿í

¿¿íèé ºìíº áóóæ ºãäºãã¿é. Çààâàð òîäîðõîé îéëãîìæòîé

áè÷èãäñýí áîë ò¿¿íèéã ¿íýëæ, óíøèæ ººðèéí áîëãîí àâàõ

õýðýãòýé. Õýðýâ çààâàð ä¿ðýì îéëãîìæã¿é áàéâàë,

õîëáîãäîõ áóñàä ìýäýý ìàòåðèàë öóãëóóëæ, òýäíèéã ñàéòàð

óíøèæ ñóäëàñàíû ¿íäñýí äýýð îéëãîæ àâàõ õýðýãòýé.

Ãýõäýý îíîë áîëîí ìýäýýëýë ãýäýã áîë çºâõºí àìüäðàëä

õýðýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàãäñàí áàéäàã.

Òýäãýýðèéã àìüäðàëä ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕÄÝÝ çîõèõ

äàäëàãà õèéõã¿é øóóä ýõýëâýë ýíý íü ¸ñòîé àç òóðøñàí

õýðýã. Åð íü áîë “ìóóã¿é õèéõ”, æèíõýíý ìýðýãæëèéí

49

ºíäºð ò¿âøèíä ýâ ä¿éòýé õèéõ õî¸ðûí õîîðîíä òîì ÿëãàà

áèé. Ýíý õî¸ðûã õîîðîíä íü õîëáîí îéðòóóëàõ àðãà áîë

äàäëàãà þì.

Àëèâàà ç¿éëèéã ñàéí àæèãëàæ, ñóð÷, ÿàæ õèéõèéã íü

îéëãîñíû äàðàà ýõëýõ õýðýãòýé. Ǻâ õèéæ ýõýëñýí áîë

¿¿íèéãýý áàòàòãàí, æèíõýíý ìýðýãæëèéí ò¿âøèíä õèéõèéí

òóëä äàäëàãà, äàâòàí õýëýõýä äàäëàãà õýðýãòýé.

Àëèâààã ÷àäâàðëàã, ýâ ä¿éòýé, õóðäàí õèéæ ÷àäíà ãýäýã

áîë áàõàðõàë þì: ¿¿íä õ¿ðýõýä çºâõºí äàäëàãà òóñëàíà.

Õºãæëèéí ºíäºð õóðäàöòàé åðòºíöèä óäààí õºäºë㺺íòýé

õ¿ì¿¿ñòýé àæèëëàæ àìüäðàõ àþóëòàé.

Àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàìààð ýðäýìòýé ÷

d

àäâàðëàã çàìûí õàíüòàé ÿâàõàä íýí òààòàé.

50

18. ÁÓÑÄÛÍ ØÀØÍÛ

ÈÒÃÝË ¯ÍÝÌØËÈÉÃ

Õ¯ÍÄÝÒÃÝ

Týâ÷ýýð áîë õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû òóëãûí ÷óëóó ìºí.

Ýðò äýýð ¿åýñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë øàøèí õîîðîíäûí

ñºðãºë人í, áèå áèåèéã ¿ë òýâ÷èõ ¿çýë íü àëëàãà òàëëàãà,

çîâëîí ãàìøèãèéí ãîëîìò áîëæ èðñíèéã áèä ìýäíý.

Øàøíû õóâüä òýâ÷ýýðòàé áàéõ ãýäýã íü õ¿í ººðèéí

áîäîë ñàíààãàà èëýðõèéëýõ áîëîìæã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã áèø

þì. Ãýõäýý áóñäûí øàøèí ø¿òëýã, ñ¿ñýã áèøðýëèéã

äàéðàí äàâøëàíà ãýäýã áîë ãàé òàðàõûí ýõëýë áàéäàã.

Ýðòíèé Ãðåêèéí ¿åýñ, ã¿í óõààíòíóóä Áóðõàí, õ¿í,

áàéãàëü äýëõèéí ìºí ÷àíàðûí òàëààð ìàðãàëäàí

ìýòãýëöñýýð èðñýí áèëýý. Òýäíèé ¿çýë áîäîë íü õóâüñàí

ººð÷ëºãäñººð èðñýí. ªíºº ¿åä ýðòíèé Ãðåê, Åãèïåòèéí ¿åä

ìàíäàæ áàéñàí “ìåõàíèçì”41 áîëîí “ìàòåðèàëèçì”42-ûí ã¿í

óõààí äàõèí ñýðãýæ áàéíà: á¿õ þì áîäèò ÷àíàðòàé ãýæ

íîìëîæ, õóâüñàí ººð÷ëºãäºõèéí ó÷èð øàëòãààíûã

òàéëáàðëàæ áàéãàà ÷ ãýñýí íýìýëò õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí

òîäîðõîé íºëººëºë áàéãààã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéãàà áºãººä ¿¿íä

õóâüñàí ººð÷ëºãäºõ ¿éë ÿâöûã îðóóëæ áàéíà. ªíººäºð

ñóðãóóëüä õ¿ðòýë çààæ áàéãàà “àëáàí ¸ñíû” ã¿í óõààí

áàéíà. Ýíý ã¿í óõààíä èòãýë ¿íýìøèëòýé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã

41. ìåõàíèçì: àìüäðàë áàéíãûí õºäºë㺺íä áàéäàã ãýæ ¿çýõ ¿çýë, Ýíý ¿çëèéã àíõ Ëåóñèïïóñ

áîëîí Äåìîêðàòóóä (ì.ò.º. 460-370 îíä) ãàðãàñàí áà ýíý íü Åãèïèòèéí äîìîãîîñ ãàðàëòàé.

¯¿íèéã äýìæèã÷èä øàøíû íîìëîëûã ¿ã¿éñãýäýã. Òýäíèéã øàøèíûõàí äîâòîëæ áàéñàí áà

õàðèóä íü òýä áàñ äîâòîëæ áàéñàí. Ðîáåðò Áîéëå (1627-1691) ôèçèêèéí óõààíä Áîéëåãèéí

õóóëü ãàðãàñàí.

42. ìàòåðèàëèçì: ìåòàôèçèêèéí ãýð á¿ëä áàãàòàõ áà äýëõèé áîë õàòóó ýä òóõàéëáàë õàä

÷óëóóíààñ á¿ðýëääýã ãýæ ¿çäýã. Ýíý îíîë íü õàòóó áèåò ç¿éë õýðõýí õºäºë㺺íä îðäîãûã

òàéëáàðëàõûã ýðìýëçäýã. Ýíý áîë ìàø ýðòíèé ¿çýë áºãººä ººð áàñ îëîí ¿çýë áàðèìòëàë áàéäàã.

51

áºãººä òýä áóñäûí èòãýë ¿íýìøèë, øàøèí ø¿òëýãèéã

äàéðàí äàâøèëäàã: ýíý íü ¿ë òýâ÷èõ áîëîí çºð÷èë

ø¿ðãýëäýýíä õ¿ðãýäýã.

Óõààíòàí ìýðãýä àëü òàâäóãààð çóóí, ò¿¿íýýñ ÷ ºìíººñ

øàøèí áîëîí øàøèíã¿éí ¿çëýýð çºâøèëöººíä õ¿ð÷

÷àäààã¿é áèëýý. Èéìä, õýí áîëîâ÷ ¿¿íýýñ õîëóóðõàí ÿâñàí

íü äýýð.

Ìàðãàí ìýòãýëöñýíèé ýöýñò, õ¿í þóíä èòãýæ, þóã

ø¿òýæ áèøðýõ âý ãýäãýý ñîíãîõ ýðõòýé ãýñýí óõààëàã

çàð÷èì ãàð÷ýý.

“Èòãýë ¿íýìøèë”, “ñ¿ñýã áèøðýë” õî¸ð õ¿íèé äîòîîä

ç¿é òîãòîëä çààâàë çàõèðàãäàõ ¸ñã¿é: ãýõäýý ÿìàð ÷ ç¿é

òîãòîëã¿é ãýæ áàñ ¿çýæ áîëîõã¿é. Õàðèí ýíý õî¸ð áîë ººð

ººð îéëãîëò þì.

Õ¿í þóã áèøðýí ø¿òýõýý ººðºº ë ñîíãîõ ýðõòýé ãýñýí

îéëãîëò áîë õýí õ¿íä ºã÷ áîëîõ õàìãèéí àþóëã¿é çºâëºë㺺

þì. ªºðèéí øàøèí ø¿òëýãèéã áóñäàä ÷ºëººòýé òàéëáàðëàí

ñóðòàë÷ëàæ áîëíî. Õàðèí áóñäûí øàøèí ø¿òëýãèéã

äîðîìæëîí ãóòààõ, ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì áóñäûí øàøèíûã äàéðàí

äàâøèëæ, ñ¿ñýã áèøðýëèéí õóâüä õýí íýãä õîð õîõèðîë

¿ç¿¿ëâýë òýðýýð æèíõýíý àþóëä óíàæ áàéãàà íü òýð áèëýý.

Áàëàð ýðòíèé öàãààñ õ¿í øàøèí ø¿òëýãýýñýý ñýòãýëèéí

òàéâøðàë, áàÿð áàÿñãàëàíã àâ÷ èðñýí áèëýý. ªíººäºð

“ìåõàíèê÷”, “ìàòåðèàëèñò” ÿãøìàë íîìëîëîî òàðààæ áàéãàà

äóó õîîëîé íü ýðòíèé ñàíâààðòíóóäûã ñàíàãäóóëäàã þì.

52

Èòãýë ¿íýìøèëã¿é õ¿í õººðõèéëýëòýé áàéäàã. Òýäýíä

èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëýõ þì ºã÷ áîëíî. Ãýâ÷, õýðýâ òýä

øàøèíä ø¿òäýã áîë òýð ñ¿ñýã áèøðýëèéã íü õ¿íäýòãýí ¿çýõ

õýðýãòýé.

Áóñäûí øàøèí ø¿òëýãèéã õ¿íäýòãýæ ÷àäàõã¿é

d

áîë àç æàðãàëä õ¿ðýõ çàì áàðòààòàé áàéõ áîëíî.

53

19. ªªÐÒªª ÑÀÉÍÛÃ

Õ¯ÑÂÝË ÁÓÑÄÀÄ ÌÓÓÃ

Á¯¯ ÕÈÉ

Oëîí çóóíû òóðøèä ÿíç á¿ðèéí îðíû àðä ò¿ìýíä

“Àëòàí Ä¿ðýì”43 õýìýýõ äàãàæ ìºðäºõ íîìëîë áàéæýý.

Ýíý íü ìóó ¿éëäëýýñ ñýðýìæë¿¿ëñýí íîìëîë áèëýý.

Àðèóí ãýãýýíòýí ë àìüäðàëûí òóðøäàà íýã ÷ õ¿íèéã

ãîìäîîõã¿é áàéæ ÷àäíà. Òýãâýë, ãýìò õýðýãòýí îð÷èíûõîî

õýí íýãèéã ÿìàð ÷ áîäëîãîã¿éãýýð õîõèðîîæ ÷àääàã áàéíà.

Õ¿íèé “ãýìøèõ”, “è÷èæ çîâîõ” ýñâýë “óõààðàõ” ãýñýí

ñýòãýëèéí èëýðõèéëýëèéã ¿ë òîîöîí, àìüäðàë äýýð áóñäàä

ìóó þì õèéñýí õ¿í ººðºº ýðãýýä òýð á¿õíèéã àìñäàã ¿íýí

ãýæ áàñ áàéäàã.

Ãàðç õîõèðîë á¿ðèéã ýðã¿¿ëýí òºëæ áîëäîãã¿é: õýí

íýãýí õýçýý ÷ ìàðòàõ àðãàã¿é òèéì õýðãèéã íºãººãèéõýý

ýñðýã ¿éëääýã. ¯¿íä áóñäûí àìü íàñûã õºíººõ ÿâäàë îðíî.

Ýíý íîìîíä áè÷èãäñýí çºâëºìæ¿¿äèéã çºð÷èæ áóñäàä

ó÷ðóóëñàí õîõèðîë ýðãýí òºëºõ, çàëðóóëàõ àðãàã¿é áîëîõûã

òà îéëãîõ áîëíî.

Áóñäûí àìüäðàëûã ñ¿éòãýñýíýýð òà ººðèéíõºº àìüäðàëûã

ñ¿éðýëä àâàà÷íà. Íèéãýì ¿¿íèéã ç¿ãýýð ºíãºðººõã¿é: øîðîí

ãÿíäàí, òóñãààðëàõ îðîí áàéðóóä òèéì ¿éëäýë õèéñýí õ¿íýýð

ä¿¿ðýí áàéíà. Áàñ ººð øèéòãýë¿¿ä ÷ áàéäàã: ãýìò õýðýã

¿éëäñýí õ¿í áàðèãäààã¿é ºíãºðñºí ÷ áóñäààñ íóóãäàí øàíàëæ,

ñýòãýëèéí çîâëîíä óíàäàã. Èéì õ¿í áàÿð áàÿñãàëàí,

àìüäðàëûí àç æàðãàë àìñàõ õóâüã¿é áàéäàã.

43. Àëòàí Ä¿ðýì: ¿¿íèéã õýäèéãýýð Õðèñòîñóóä ººðñäèéí ñóðãààë ãýæ ìºðäºæ áàéäàã ÷,

Øèíý áîëîîä Õóó÷èí íîìëîëä áóñàä óëñ ¿íäýñòýí áàñ äàãàí ìºðäºæ èðñýí òóõàé áè÷ñýí

áàéäàã. Ýíý òàëààð Êîíôóçèéí ñóðãààëûí ò¿¿âýð õýñýãò (ýíý òîîëëûí 5,6 äóãààð çóóí) áóñàä ýõ

ñóðâàëæààñ èøëýë òàòàí áè÷ñýí áàéäàã. Ýíý òóõàé áàñ “õ¿é íýãäýëýýðýý áàéãàà” îìãèéí äîòîð

ñîíñîæ áîëíî. ßíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ýíý òóõàé Ïëàòî, Àðèñòîòëü, Èñîêðàòèñ áîëîí Ñåíåñà

íàðûí ýðòíèé á¿òýýë¿¿äýä òóñãàãäñàí áàéäàã. Ìÿíãà ìÿíãàí æèëèéí òóðøèä ýíýõ¿¿ ñóðãààë íü

õ¿ì¿¿íèé áèåý àâ÷ ÿâàõ õýì õýìæýý áîëæ èðæýý. Ýíý íîìîä óã ñóðãààëûã îð÷èí öàãèéí¿ã

õýëëýãýýð èëýðõèéëñýí áºãººä ýðòíèé õýëëýã íü õýòýðõèé èäåàëèñò ãýæ ¿çñýí áîëíî. Òýãýõäýý

òóõàéí õóâèëáàðûã ¿ã¿éñãýõã¿é.

54

“Àëòàí Ä¿ðýì” íü õ¿í ººðèéãýý ñîðèí øàëãàõàä òóñòàé.

¯¿íèéã óíøèæ èòãýõèéã õýí íýãýíä óõóóëàí

òàéëáàðëàñàíààðàà òà ººðºº ìóó ¿éë ãýæ þó áîëîõ áîäèò

¿íýíèéã îëæ ìýäíý. Ýíý íü ìóó ¿éë ãýæ þó ãýäãèéã õ¿íä

îéëãóóëíà. Áóðóó ¿éëäýë ãýñýí ã¿í óõààíû òîìü¸îëîë,

áóðóó ç¿éë ãýñýí ìàðãààíû õàðèóëòûã òà ººðººñºº àñóóãààä

àâ÷ áîëíî: àëü íýã ç¿éë ººðò ÷èíü á¿¿ òîõèîëäîõ áîëòóãàé

ãýæ òà áîääîã óó? Òèéì ýý? Çà òýãâýë òýð ÷èíü ìóó ¿éë,

íèéãìèéí õóâüä àâààä ¿çâýë áóðóó ¿éëäýë ãýñýí ¿ã. Èéì

¿éëäýëèéí ýñðýã íèéãìèéí óõàìñàð ºíäºðæèæ èðäýã. Ýíý

íü õ¿í þóã õèéæ áîëîõ, þóã õèéæ áîëîõã¿éã ÿëãàí ñàëãàæ

õ¿ëýýí àâàõàä íü òóñàëäàã þì.

Ìóó ¿éë õèéõýä ñààä áîëîõ ç¿éë àëãà ãýæ õýí íýãýí

¿çýõ þì áîë òýð õ¿íèé àìüäðàõ ÷àäàâõè ¿íýõýýð óíàæ

äîðîéòñîíû èëýðõèéëýë áèëýý.

Òà õ¿ì¿¿ñò ýíý ä¿ðìèéã ÿãøòàë áèåë¿¿ëæ ÿâàõûã

èòã¿¿ëæ ÷àäâàë òýäýíä ººðèéí àìüäðàëàà ¿íýëýí öýãíýõ

øàëãóóðû㠺㺺ä çîãñîõã¿é çàðèì íýãýíä íü õ¿í òºðëºõòíèé

ýãíýýíä îðæ õºë íèéë¿¿ëýí àëõëàõ áîëîìæèéã îëãîõ áîëíî.

Ìóó ¿éëäëèéã òýâ÷èæ ÷àäàõã¿é õýíä ÷ áîëîâ àç

d

æàðãàëä õ¿ðýõ çàì õààëòòàé.

55

20. ªªÐÒªª ßÀÆ

ÕÀÍÄÀÀÑÀÉ ÃÝÆ Õ¯ÑÍÝ,

ÁÓÑÄÀÄ ßà ÒÝÃÝÆ

ÕÀÍÄÀÀÐÀÉ

Эíý á¿ëýãò “Àëòàí Ä¿ðýì”-èéí ýåðýã õóâèëáàðûã

òîëèëóóëæ áàéíà.

Õýí íýãýíä “àÿòàéõàí áàéãààðàé” ãýæ çºâëºõºä ÷èíü

äóðã¿éöýõ ÿíçòàé áàéâàë ãàéõàõ õýðýãã¿é. Òóõàéí õ¿íèé

äóðã¿éöñàí øàëòãààí íü “àÿòàéõàí áàéõ” ãýñýí îéëãîëòòîé

õàìààã¿é áàéæ áîëíî. ×óõàì þóã õýëýõ ãýýä áàéãààã ÷èíü

îéëãîîã¿é áàéæ áîëíî.

Åð íü “áèåý çºâ àâ÷ ÿâàõ” ãýäãèéã ÿíç á¿ðýýð îéëãîí

õ¿ëýýí àâ÷ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Ñóðãóóëüä áàéõäàà

“áèåý çºâ áîëîâñîí” àâ÷ ÿâñàí ãýýä ä¿í àâ÷ áàéñíûõàà

ó÷ðûã ÷ îéëãîîã¿é ºíãºðñºí áàéæ áîëçîøã¿é. Ìàãàäã¿é

çàðèì íýã õ¿í ýíý òàëààð áîäèò áóñ îéëãîëòòîé ÷ ÿâäàã

áàéæ áîëíî: “Õ¿¿õýä õàðàãäàæ áàéõ ̧ ñòîé, òýäíèéã ñîíñîæ

áàéõ àëáàã¿é”, ýñâýë “àÿòàéõàí áàéíà ãýäýã íü èäýâõèã¿é

áàéõ” ãýõ ìýò.

ßìàð ÷ áàéñàí ýë àñóóäëûã íýã ìºð áîëãîí îéëãîõîä

òàíü òóñëàÿ.

Ò¿¿õýí á¿õèé ë õóãàöààíä, àëü óëñ îðîíä ººðèéí ãýæ

ýðõýìëýí äýýäëýñýí ¿íýò ç¿éëòýé ÿâæ èðñýí. Ò¿¿íèéã

àðèóí æóðàì 44 õýìýýí íýðëýæ èðæýý. Òýð íü óõààíò

ìýðãýä, àðèóí ñàíâààðòàí, õóòàãò áóðõàäûí à÷ ãàâúÿà

áèëýý. ×óõàì ýä íàð ë çýðëýã áàëìàä õ¿ì¿¿ñ, ñî¸ëò

õ¿ì¿¿ñèéí ÿëãààã òîäðóóëæ, æóðàìò íèéãìèéã ýìõ

çàìáàðààã¿éãýýñ ÿëãàæ ºãñºí áàéíà.

×óõàì þóã “ñàéí” ãýäãèéã îëæ ìýäýõèéí òóëä çààâàë

ãýãýýí ìýðãýí áîëîõ ýñâýë ã¿í óõààíòíóóäûí áè÷ñýí áîòü

44. àðèóí æóðàì: àëèâààä õàíäàõ õ¿ì¿¿íèé ýðõýì äýýä ÷àíàð.

56

áîòü çîõèîëûã ñóäëàõ øààðäëàãàã¿é þì. ¯¿íèéã õ¿í ººðºº

ë îëîîä ìýäýæ ÷àäíà.

Áàðàã á¿õ õ¿íä èéì ÷àäâàð áèé.

Áóñàä õ¿ì¿¿ñ ººðò ÷èíü ÿàæ õàíäààñàé ãýæ õ¿ñýæ

áàéãààãàà ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ öàãò õ¿í õàðèëöààíû àðèóí

æóðàì ãýæ þó áîëîõûã àÿíäàà îéëãîíî. Õ¿ì¿¿ñ ººðò ÷èíü

ÿàæ õàíäààñàé ãýæ áîäîæ áàéãààãàà ë òºñººëºí áîäîîä ¿ç.

Þóíû ºìíº õ¿ì¿¿ñò ººðò ÷èíü øóäðàãà õàíäààñàé ãýæ

õ¿ñíý: ººðèéí òàëààð õóäàë áèòãèé ÿðèàñàé ãýæ õ¿ñýõ ýñâýë

ººðèéã ÷èíü á¿¿ ã¿æèðäýí ã¿òãýýñýé ãýæ õ¿ñíý áèç äýý.

Òèéì ¿¿?

Òàíû íàéç íºõºä, õàìòðàí ç¿òãýã÷èä ÷èíü òàíä ¿íýí÷

áàéãààñàé ãýæ õ¿ñíý: òýä íàðûã õóóðàí ìýõëýõèéã òà

õ¿ñýõã¿é áèç äýý.

Òàíä æèíõýíý õàìòà÷ áàéäëààð õàíäààñàé ãýæ òà õ¿ñýõýýñ

áèø òàíûã õóóðàí ìýõëýýñýé ãýæ òà õ¿ñýõã¿é áèç äýý.

Õ¿ì¿¿ñ òàíòàé øóäðàãà õàðèëöàæ áàéõûã òà õ¿ñíý.

Õ¿ì¿¿ñ òàíûã õóóðàí ìýõëýõã¿é, ¿íýí÷ýýð õàíäàæ

áàéõûã òà õ¿ñíý áèç äýý. Ǻ⠿¿?

Õ¿ì¿¿ñ òàíòàé çýðëýãýýð áèø, íàéðñàãààð õàíäàõûã

õ¿ñýìæèëíý.

Õ¿ì¿¿ñ òàíû ýäëýõ ýðõ áîëîîä ñýòãýëèéã ÷èíü îéëãîäîã

áàéõûã òà ëàâ õ¿ñýõ áàéõ.

Çîâæ ÿâàõ ¿åäýý õ¿ì¿¿ñ òàíûã îéëãîí ýíýðýí

õàéðëààñàé ãýæ áîäîõ áàéõ äàà.

Òàíûã ø¿¿ìæëýí áºìáºãäºõèéí îðîíä áèåý áàðèàñàé

ãýæ áîäîãääîã áèç äýý. Ǻ⠿¿?

Òà äîãîëäîë äóòàãäàëòàé áàéæ áîëíî, òýãýýä ÿìàð íýã

àëäàà ãàðãàñàí ¿åä ÷èíü õ¿ì¿¿ñ òàíûã ººëºí ø¿¿ìæëýõ

áèø, õàðèí òýñâýð òýâ÷ýýðòàé áàéãààñàé ãýæ ìàãàäã¿é

õ¿ñäýã áàéõ.

Þó þóíû òóõàíä õ¿ðýëã¿é õÿíàí ø¿¿æ, çàëõààí

öýýðë¿¿ëýõèéí îðîíä õ¿íèéã îéëãîæ ºðøººíã¿é, ýíýðýíã¿é

õàíääàã áàéõ íü òàíä èë¿¿ ñàíàãäàæ áàéãàà áèç äýý. Ǻ⠿¿?

Õ¿ì¿¿ñ òàíä õîðñîë, çàíàëààð áèø ñàéí ñàíààãààð

õàíäààñàé òà ëàâ õ¿ñäýã áàéõ.

57

Õ¿ì¿¿ñ òàíä èòãýäýã, õàðèí ýðãýëçäýãã¿é áàéõûã òà

õ¿ñäýã áèç äýý.

Õ¿ì¿¿ñ òàíûã äîðîìæëîõ áèø, õ¿íäýòãýæ áàéõ íü òàíä

òààëàãääàã áèç äýý.

Õ¿ì¿¿ñ òàíòàé ýåëäýãýýð õàðèëöàæ, ýðõýìëýí õàíäàæ

áàéõûã õ¿ñäýã áèç. Òèéì ¿¿?

Õ¿ì¿¿ñ òàíûã áèøðýí äýýäëýæ áàéãààñàé ãýæ òà ëàâ

õ¿ñäýã áàéõ äàà.

Õýí õ¿íä òà ÿìàð íýã ç¿éëèéã á¿òýýæ ºãñºí áîë òýä

ýðãýýä òàíû òóñûã ¿íýëäýã áàéõûã òà õ¿ñäýã. ̄ íýí áèç äýý?

Áóñàä õ¿ì¿¿ñ òàíòàé íàéðñàãààð õàíäàæ áàéõûã òà ëàâ

õ¿ñäýã äýý.

Çàðèì íýãíýýñ íü õàéðûã ÷ õ¿ñýìæëýí õ¿ëýýäýã áàéõ.

Õàìãèéí ÷óõàë íü òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ òàíä

õàíäàæ áàéãàà õàíäëàãà íü í¿¿ðýí äýýð ä¿ð ¿ç¿¿ëýí

æ¿æèãëýæ áàéãàà áèø, õàðèí ¿íýí ñýòãýëèéí øóäðàãà

øóëóóí õàíäëàãà áàéãààñàé ãýæ òà õ¿ñíý.

Òà áóñäûí òàëààð áàñ áîääîã ë áàéæ òààðíà. ¯¿íòýé

õîëáîãäñîí ñóðãàìæ ýíý íîìîíä áàñ áèé ø¿¿. Åð íü àðèóí

æóðàì ãýæ ÷óõàì þóã õýëýýä áàéãààã òà öîãöëîí îéëãîñîí

áàéõàà.

Îð÷èí òîéðîíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ÷èíü òàíä àðèóí æóðìûí

äàãóó õàíäàæ áàéõ þì áîë òàíû àìüäðàë õè÷íýýí òààòàé

áàéõûã íýã èõ òºâºãã¿é õ¿ëýýí çºâøººðºõ áèç ýý. ªºðò

÷èíü èéíõ¿¿ õàíäàæ áàéõàä òýäíèé õóâüä òàíä äàéñàãíàñàí

õîíçîãíîñîí ñýòãýë òºðºõã¿é íü ìýäýýæ.

Õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíä ñîíèðõîëòîé ¿çýãäýë45 õàðàãääàã

þì. Íýã íü õàøãèðàí äàâøèëàõàä íºãºº íü óðäààñ íü ìºí

äàâøëàõ æèøýýòýé. Õ¿íä ÿàæ õàíäàíà, õ¿í ººðò ÷èíü ÿã

òýãýæ õàíäàíà: ººðòºº ÿàæ õàíäàõûã òà ººðèéí áèåýð ¿ëãýð

äóóðèàë ¿ç¿¿ëäýã þì. Æèøýý íü À ãýäýã õ¿íä Á ãýäýã õ¿íä

õàðàìûí ñýòãýëýýð õàíäñàí áîë Á ýðãýýä À-ä ìºí ë

õàðàìûí ñýòãýëýýð õàíäàíà. À íü Á-ä íàéðñàãààð õàíäñàí

áîë Á ýðãýýä À-ä íàéðñàãààð õàíäàíà. Èéì áàéäëûã òà

45. ¿çýãäýë: àæèãëàæ õàðæ áîëîõ ÿìàð íýã ¿éë ÿâö.

58

àæèë äýýðýý áàéíãà ë àæèãëàæ áàéñàí ãýäýãò áè

ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Æîðæ ýìýãòýé÷¿¿äèéã æèãøäýã áàéñàí

íü ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿¿íèéã æèãøèõýä õ¿ðãýñýí. Êàðëîñ

áóñàäòàéãàà á¿ä¿¿ëýã õàðèëöäàã íü áóñàä õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íä ìºí

òýãýæ õàíäàõàä õ¿ðãýäýã áºãººä, ìàãàäã¿é èëýýð øóóä

òýãýæ õàðüöàæ ÷àäàõã¿é ÷ ãýñýí äàëäóóð Êàðëîñûí ýñðýã

áîëîìæ îëäâîë õàðèó áàðèõ ñàíààã àãóóëñààð áàéäàã.

Óðàí ñàéõíû êèíî áîëîí óðàí ñýòãýìæèéí çîõèîëä ë

ýåëäýã íàéðñàã ººäã¿é íîâøèéí ýòãýýä, ãàéõàëòàé àçòàé

äýýðýì÷èä áîëîí çîæèã õýðöãèé àâèðòàé46 áààòàð ýð

ä¿ðñëýãääýã. Àìüäðàë äýýð òèéì áàéäàãã¿é þì: æèíõýíý

ººäã¿é íîâøèéí õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó á¿ä¿¿ëýã áàéäàã áà òýäíèé

ãàð õºë áîëîãñîä á¿ð ÷ á¿ä¿¿ëýã áàéäàã; Íàïîëåîí,

Ãèòëåðèéã øàäàð õ¿ì¿¿ñ íü áàðóóí ñîëãîéã¿é òýðñëýí

ìýõëýæ áàéñàí. Æèíõýíý áààòàð ýð áîë íàìóóí äºë㺺í,

àíä íºõºä人 ¿íýõýýð íàéðñàã õàíäàæ ÷àääàã õ¿í áàéäàã.

Àæèë ìýðýãæèëýýðýý àìæèëòûí îðãèëä õ¿ðñýí õýí

íýãòýé óóëçàí ÿðèëöàõ çàâøààí îëäâîë, òýð õ¿ì¿¿ñ õè÷íýýí

íàéðñàã äàðóóõàí áîëîõûã íü ìýäýæ ¸ñòîé ãàéõàõ áèç. Ýíý

áîë òýð õ¿ì¿¿ñèéí àìæèëòûí îðãèëä õ¿ðñýí ãîë øàëòãààí

íü þì: òýä áóñàä õ¿ì¿¿ñò ñàéõàí ñýòãýëýýð õàíääàã. Òèéì ÷

ó÷ðààñ òýäíèéã õ¿ðýýëýí áàéãàà õ¿ì¿¿ñ òýäýíä ñàéõàí

ñýòãýëýýð õàíäàæ, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì òýäíèé àëäàà

äóòàãäëûã íü ÷ óó÷ëàí õýëòð¿¿ëäýã þì.

Çà îäîî òýãýõýýð òà àðèóí æóðàì áîë òà áóñäûã ººðòºº

ÿàæ õàíäàõûã õ¿ñíý, òýäýíä òýãýæ õàíäàõ õýðýãòýé ãýäãèéã

ñóðãàìæèëæ áàéãààã îéëãîñîí áàéõàà. Òýãýõëýýð “ñàéí

¿éë” ãýæ ÷óõàì þóã õýëýýä áàéãàà òàëààð ÿìàð íýã

ýðãýëçýýã¿é áîëñîí áèç äýý. Ýíý áîë èäýâõèã¿é, ãàðàà

õóìõèí, àìàà áàðüæ äóóã¿é ñóóõûã õýëæ áàéãàà þì áèø.

“Àÿòàéõàí áàéíà” ãýäýã áîë õàðèí ÷ óëàì èäýâõèòýé áºãººä

èòãýëòýé çîðèãòîé áàéõûã õýëæ áàéãàà þì.

46. õýðöãèé àâèðòàé: õ¿í òºðõºº àëäñàí íýãýí.

59

Áàÿð ¸ñëîëä áàðãàð öàðàéëààä, áèåý áàðèàä ñóóæ

áàéõàä ÿìàð áàÿð áàÿñãàëàí áàéõàâ äýý. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ

àðèóí æóðìûã ñàõèí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õºë õºã溺íã¿é,

áàðãàð ä¿íñãýð àìüäðàëààð àìüäðàõ ìýòýýð çîõèìîë

ç¿éëèéã ãàðãàæ èðñýí áºãººä çóãàà öýíãýë áîë ¸ñ

ñóðòàõóóíã¿éí èëýðõèéëýë ãýñýí óòãàòàé ñàíàà õýëäýã: ¿¿íä

¸ñòîé ¿íýíèé õóâü áàéõã¿é. Áàÿð áàÿñãàëàí, çóãàà öýíãýë

áîë ̧ ñ ñóðòàõóóíã¿é áàéõòàé ÿìàð ÷ õîëáîî áàéõã¿é. Õàðèí

÷ á¿ð ýñðýã áàéæ ìýäíý. Ǻâõºí ÷èí øóäðàãà ñýòãýë ë áàÿð

áàÿñãàëàí, çóãàà öýíãýëèéã òºð¿¿ëæ ÷àäíà: ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é

áàéõ íü çîâëîí, ãóíèãààð ä¿¿ðýí òºñººëºõèéí àðãàã¿é

ýìãýíýëò àìüäðàëä õ¿ðãýíý. Õ¿ì¿¿íèé õàðèëöààíû àðèóí

æóðàì íü óéòãàð ãóíèãòàé õîëáîîã¿é. Àðèóí æóðàì áîë

àìüäðàëûí ãýðýë ãýãýýòýé í¿¿ð öàðàé þì.

Òýãýõýýð õ¿í îð÷èí òîéðîíäîî áàéãàà õ¿ì¿¿ñò øóäðàãà,

¿íýí÷, õàìòà÷, áîäèòîé, õ¿íäýòãýëòýé, íàéðñàã, îéëãîíñîí

òýâ÷ýýðòýé, áèåý áàðüæ, òýñâýðòýé, ýíýðýíã¿é, ñàéõàí

ñàíààòàé, èòãýëòýé, õ¿íäýòãýëòýé, ýåëäýã 纺ëºí, áèøðýí

õ¿íäýòãýæ, õàéðëàæ õàíäâàë ÷óõàì þóíä õ¿ð÷ ÷àäàõûã

òºñººëæ áàéíé óó?

Ìàãàäã¿é õýñýã õóãàöàà ºíãºðºõºä áóñàä íü ò¿¿íä ÿã

èéì áàéäëààð õàíäàæ ýõýëýíý ãýæ òà áîäîõã¿é áàéíà óó?

Òààã¿é ìýäýýã õ¿ëýýí àâàõ, òîëãîéã ÷èíü õàãàëæ ìýäýõ

õóëãàé÷, àæèëäàà õîöîð÷ ÿäàæ ÿâàõàä ÷èíü çàì áºã뺺ä

ÿâæ ÿäàæ áàéãàà æîëîî÷èä õàíäàõ òàíû õàðèëöààíä àñàð

èõ ººð÷ëºëò ãàðñàí íü èëò áàéõ áîëíî. Ò¿¿íèé àìüäðàõ

÷àäàâõè ýðñ äýýøèëíý. Ìýäýýæ, àìüäðàë ÷ áàÿð

áàÿñãàëàíòàé áîëæ èðíý.

Îð÷èí òîéðîíäîî áàéãàà õ¿ì¿¿ñò òà íºëººëæ ÷àäíà.

Õýðýâ òà õýí íýãýíä íºëºº ¿ç¿¿ëæ ýõëýýã¿é áàéãàà áîë

ºäºðò ë íýã àðèóí æóðàìûã ñîíãîí àâ÷ ò¿¿íèéãýý òýð

ºäºðòºº ÿãøòàë áèåë¿¿ëýýðýé. Èíãýñýíýýð òà ààæìààð

àðèóí ¿éëèéí ýçýí áîëæ ÷àäíà.

60

Èíãýñíýýð òà çºâõºí ººðòºº òóñëààä çîãñîõã¿é, áàãà ÷

ãýñýí õ¿í õîîðîíäûí õàðèëöààíä øèíý ýðèí ¿åèéã íýýõýä

õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéãàà õýðýã.

Óñàíä øèäñýí º÷¿¿õýí õàéðãà ÷óëóóíààñ àëñûí ýðýã

õ¿ðýõ äîëãèîí ¿¿ñäýã áèëýý.

Õýðýâ òà “ªºðòºº ÿàæ õàíäààñàé ãýæ õ¿ñíý,

áóñäàä ÿã òýãýæ õàíäààðàé” ãýñýí ñóðãàìæèéã

àìüäðàëäàà äàãàí ìºðäºõ àâààñ àç

æàðãàëä õ¿ðýõ çàì óëàì ãýðýë

d

ãýãýýòýé áàéõ áîëíî.

61

21. ÖÝÖÝÃËÝÍ

ÌÀÍÄÀÆ47

,47ÄÝÂÆÈÍ

ÄÝÝØÈËÆ48

48ßÂÀÀÐÀÉ

Зàðèì ¿åä õ¿ì¿¿ñ íýãèéãýý äàðàìòëàí äàðæ, èòãýë

íàéäâàð, õ¿ñýë òýì¿¿ëýëèéã íü õºñºðä¿¿ëæ, ººðèéã íü ÷

óñòãàõûã õ¿ñýìæèëæ áàéäàã.

Òîõóóðõàí äîðîìæëîõîîñ ýõëýýä ÿíç á¿ðèéí àðãóóäûã

õýðýãëýí ººðèéí í¿ãýëò ¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã îðîëääîã.

ªºðèé㺺 ººä òàòàæ, àç æàðãàëòàé àìüäðàëûã

ýðõýìëýí òýì¿¿ëæ ÿâàà õ¿í çàðèìäàà ÿàãààä ÷ þì áóñäûí

äàéðàí äàâøëàõ áàé áîëñîí áàéäàã.

Õîðîí ñàíààòíû èéìýðõ¿¿ ¿éëäýëä øóóä öîõèëò ºãºõ

õýðýãòýé áàéäàã. Ãýâ÷ òèéì õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýæ àìæèëòàä

õ¿ðýõ ººð áóñàä îëîí àðãà áàéäàã.

Åð íü òýä õ¿íèéã ÷óõàì ÿàõ ãýýä áàéãàà þì áý? Òýä àëü

áîëîõîîð áóñäûã äîîø íü äàðæ áàéõûã ýðìýëçýæ áàéäàã.

Òýä áóñäûã ººðñäèéí õóâüä àþóë ó÷ðóóëíà ãýæ ¿çäýã: õ¿í

äýâæèí äýýøèëñýíýýð òýäíèé õóâüä àþóëòàé áàéæ

áîëçîøã¿é ãýæ áîääîã. ªºðººð õýëâýë, òýä áóñäûí àâúÿàñ

áèëýã, ÷àäâàð õ¿÷èéã íóõ÷èí äàðæ áàéõûã ýðìýëçäýã þì.

Çàðèì ãàëçóó ñîëèîòîé ýòãýýä “õýðýâ À àìæèëòàä

õ¿ðýõ þì áîë íàäàä àþóë áîëíî; òèéì ó÷ðààñ À-ã

àìæèëòàä õ¿ðãýõã¿éí òóëä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõ ¸ñòîé” ãýñýí

òºëºâëºãºº õ¿ðòýë çîõèîæ áàéäàã. Èéìýðõ¿¿ ç¿éëèéã

áîäîæ ñýäñýíýýðýý òýä À-ã ººðèéí äàéñàí áîëãîæ áàéíà

ãýñýí îéëãîëò òýäýíä òºðäºãã¿é. Èéì ãàëçóó ñîëèîòîé õ¿í

ãàé ãàìøèãò óíàõ íü ãàðöààã¿é. Çàðèì íü èéìýðõ¿¿ ç¿éëèéã

àòãàã ñàíààíû ¿¿äíýýñ, ýñâýë ç¿ãýýð ë “õýí íýãýí ò¿¿íä

òààëàãäàõã¿é” áàéãààãààñ ¿éëääýã.

47. öýöýãëýí ìàíäàõ: àëèâààã õèéæ á¿òýýõ ¿éë ÿâö, ¿ð íºëºº íü ºðãºæèõ, í¿äýíä õàðàãäàõóéö

¿ð ä¿í ãàðàõ.

48. äýâæèí äýýøëýõ: ýäèéí çàñãèéí õóâüä àìæèëòàä õ¿ðýõ, õèéæ áàéãàà ç¿éëäýý àìæèëò îëîõ.

62

Åð íü ÿìàð ñàíààíû ¿¿äíýýñ õèéñýí íü õàìàà àëãà,

õàìãèéí ãîë íü òèéì õ¿ì¿¿ñèéí áîäîæ òºëºâëºñºí ç¿éë

íóðàí óíàõ òàâèëàíòàé áàéäàã áèëýý.

Èéìýðõ¿¿ íºõöºë áàéäàë, õ¿ì¿¿ñòýé òýìöýæ, ÿëàí

äèéëýõ öîðûí ãàíö çºâ àðãà áîë òà ººðºº äýâæèí äýýøèëæ,

öýöýãëýí ìàíäàõ ÿâäàë þì.

Òýä òàíû äýâæèí äýýøèëæ áàéãààã õàðààä óëàì õîð

øàð íü áóöàëæ, óëàì ÷ õ¿÷òýé äîâòëîõ áîëíî.

Øààðäëàãàòàé áîë òýäíèé ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ

õýðýãòýé, òýãýõäýý ë óëàì á¿ð öýöýãëýí ìàíäàæ, äýâæèí

äýýøèëñýýð áàéõ õýðýãòýé.

Õýðýâ òà óëàì á¿ð öýöýãëýí ìàíäàæ, äýâøèí

äýýøèëñýýð áàéõ àâààñ òýä ìýë ãàéõàæ öýë õºõðºí, ýöñèéí

á¿ëýãò á¿ðýí áóóæ ºãºõ áîëíî.

Õ¿í àìüäðàëäàà óòãà òºãºëäºð çîðèëò äýâø¿¿ëýýä,

ò¿¿íèéãýý ýíý íîìîíä áè÷èãäñýí çºâëºìæ¿¿äèéã óäèðäëàãà

áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ àâààñ ¸ñòîé ë öýöýãëýí ìàíäàæ,

äýâæèí äýýøèëæ, æèíõýíý ÿëàëòàä õ¿ðíý. Òýãýõäýý,

òýäíèé òîëãîéíîîñ øèðõýã ¿ñ ÷ óíàãàõ õîð õ¿ðãýëã¿é

çîðüñîíäîî õ¿ðíý ãýæ íàéäàæ áàéíà.

Èíãýýä òàíä öýöýãëýí ìàíäàæ, äýâæèí äýýøèëæ

d

ÿâàõûí ºëçèéòýé åðººë äýâø¿¿ëüå!

63

ÒªÃÑêËÈÉÍ ¯Ã

Уòãà òºãºëäºð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ àç æàðãàëä

õ¿ðíý. ×óõàì þó òàíä àç æàðãàëûã àâ÷èðàõ âý ãýäãèéã òàíä

ãàíö ë õ¿í õýëæ ÷àäíà – ýíý áîë òà ººðºº.

Ýíý íîìîíä ºã¿¿ëæ áàéãàà çºâëºìæ¿¿ä áîë èõ çàìûí

ýõëýë: çºâëºìæ¿¿äèéã çºð÷èõ àâààñ çàìûí õàæóóãèéí

øóóäóóíä ñóóæ àðãàà áàðñàí æîëîî÷ øèã – îíîâ÷òîé öàã

ìº÷, õàðèëöàà áîëîí àìüäðàëàà ñ¿éðýëä õ¿ðãýõ áîëíî.

Õºòºëñºí çàì õààø íü çàëæ áàéãààã çºâõºí òà ìýäíý,

ó÷èð íü òà çîðèëãîî òîäîðõîéëæ, õàðèëöààãàà òºëºâëºæ,

àìüäðàëûíõàà íýãýí ¿åý òîîöîîëñîí áèëýý.

Õ¿í çàðèìäàà ãóäàìæààð õèéñýæ áàéãàà õàòñàí íàâ÷

øèã õºíãºí, çàðèìäàà íýãýí öýãò îâîîðîí õóðñàí ýëñ àäèë

õ¿íä áàéäàã. Ãýõäýý àìüäðàë ¿ðãýëæ àìãàëàí òàéâàí, ýìõ

öýãöòýé ãýæ õýí ÷ õýëæ áàéãààã¿é; ÿàãààä ãýâýë àìüäðàë

¿íýíäýý òèéì áèø. Õ¿í áîë õèéñýæ ÿâàà íàâ÷ ÷ áèø,

îâîîðñîí ýëñ ÷ áèø: ÿàãààä ãýâýë õ¿í ººðèéí àìüäðàëûí

çàìàà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîí, ò¿¿ãýýðýý çàìíàõ

÷àäâàðòàé.

Àìüäðàë íýãýíò èéì áàéäàëä îðñîíîîñ õîéø îäîî ÿìàð

íýã ç¿éë õèéíý ãýõýä îðîéòæýý ãýæ áîäîõ, ýñâýë

ºíãºð¿¿ëñýí àìüäðàëûí çàì ýðýýí áàðààíòàé ó÷ðààñ ¿¿íýýñ

ººðººð öààøäûí àìüäðàëàà òºñººëºõ áîëîìæ áàéõã¿é ãýæ

¿çäýã: àìüäðàëûí çàìûã øèíýýð õºòëºõ áîëîìæ áàéíãà

áàéäàã þì ø¿¿. Ýíý ¿íýíèéã äàãàí ìºðäºõèéã õè÷ýýãýýðýé.

Àìüä õ¿íä àëèâààã øèíýýð ýõëýõ áîëîìæ áîëîëöîî äàíäàà

áàéäàã þì. Àìüä õ¿í àðãàòàé ãýäýã áèç äýý.

Äîðîìæëîí òîõóóðõàæ, ÿíç á¿ðèéí àðãààð áóñäûã

çàìààñ íü õàçàéëãàõûã îðîëäîæ, áóðóó çàì ðóó õºòëºõèéã

ñàíààðõàæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñò á¿¿ àâòàãäààðàé: òýä íàð áîë

áóçàð çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ýíý á¿õíèéã õèéæ áàéãàà

áºãººä òýäýíä àíõààðàë òàâüæ òýäýíòýé çóóðàëäâàë òàíû

àìüäðàë ýìãýíýëòýéãýýð òºãñºõ áîëíî ø¿¿.

64

Ýíä áè÷èãäñýí ç¿éëèéã äàãàí ìºðäºæ ÿâàõ çàìä ÷èíü

ñààä áýðõøýýë çàðèì ¿åä òîõèîëäîíî. Òýãâýë òýð á¿õíýýñ

ñóðãàìæ àâ÷, öààø òóóøòàé ìºðäºõ õýðýãòýé. Äîíñîëãîîã¿é

øóëóóí äàðäàí çàì äàíäàà äàéðàëäàíà ãýæ õýí õýëñýí þì

áý? Ãýõäýý ë òýð çàìààð ÿâæ áîëíî áèç äýý. Õ¿í ÿâæ

áàéãààä á¿äðýýä óíàäàã áèç äýý: òýãâýë áîñîæ èðýýä öààø

ÿâäàã áèç äýý.

Çàìààñàà ãàðàõã¿é ÿâæ áàéõàä õ¿í àëäàõã¿é. Á¿òýëã¿é

àìüäðàë æèíõýíý àç æàðãàë, áàÿð áàÿñãàëàí àâ÷èð÷

÷àäàõã¿é.

Áóñäàä çºâ çàìûã çààæ ºãñºíººð òà ººðºº æèíõýíý

æàðãàëòàé àìüäðàë ãýæ ÿìàð áàéäãûã ººðòºº íýýõ áîëíî.

Çàìûíõàà áàðèìæààã àëäààã¿é ÿâàà õ¿íä àç æàðãàëä

õ¿ðýõ çàì áîë èõ õóðäààð óðãàøëàõ çàì þì ø¿¿.

Òà ººðºº æîëîî÷ íü ø¿¿.

d

Çàìäàà ñàéí ÿâààðàé!

© 2004 L. Ron Hubbard Library. Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí. Ǻâøººðºëã¿é õóóëáàð, îð÷óóëãà, äàõèí õýâëýëò, èìïîðò ýñâýë

ýíý ìàòåðèàëèéã á¿õýëä íü áîëîí õýñãýýð íü òàðààõ, ìºí öàõèì õóóëáàð, õàäãàëàõ, äàõèí òàðàõ çýðýã íü çîõèõ õóóëèéí çºð÷èë ìºí þì.

"Àç æàðãàëä õóðýõ çàì" áîëîí äèçàéí "Ãýðýëò çàì" íü ÀÍÓ áîëîí áóñàä óëñ äàõü L. Ron Hubbard Library íîìûí ñàíãèéí áàðààíû

òýìäýã (ýäãýýð áàðààíû òýìäýãòèéí ðåãèñòðàöè áàòëàãäñàí áºãººä áóñàä òýìäýãòóóä ðåãèñòðàöèä áýëòãýãäýæ áàéãàà) áºãººä ò¿¿íèé

çºâøººðºëòýé㺺ð àøèãëàãääàã. Õýâëýñýí ãàçàð Äàíèóëñ. (MONGOLIAN EDITION)