hamdija Šarkinović - organizacija turske vlasti u crnoj gori.pdf

8/10/2019 Hamdija arkinovi - Organizacija turske vlasti u Crnoj Gori.pdf

1/38

227MATICA, proljee 2013.www. maticacrnogorska.me

Crna Gora je od 1481. postala je vazalna drava Osmanskogcarstva, a 1496. godine postala njegov sastavni dio, ime jenestala drava Crnojevia, posljednja hrianska drava naBalkanu i pripojena Skadarskom sandakatu 1499. godine, kadaje i formalno izgubila status posebne oblasti. Turci su u skladusa tadanjim zakonima uspostavili timarski sistem, pri emu jestanovnitvo plaalo razne poreze, a jedan mali dio stanovnitva

zadrao status slobodnih stoara filurdija.Poloaj Crnogorske pravoslavne crkve je ostao nepromije-

njen, jer je Cetinjska mitropolija zadrala unutranju autonomiju

ORGANIZACIJA TURSKE VLASTIU CRNOJ GORI

Hamdija arkinovi

At the end of the fifteenth century Montenegro became a vas-sal state of the Ottoman Empire. The Turks have established a

timar system with three timars. The timar system didnt last for

long due to peoples inability to pay taxes, so in 1513 the entire

population was exempt from taxation having to pay only sym-

bolical tax which made Montenegro a separate administrative

unit. Later, Montenegro was declared a separate Sanjak headed

by a sanjakbey Skanderbeg Crnojevi until 1530, when after hisdeath it was annexed to the Scodra Sanjak. After the abolition of

the independent sanjak, Montenegro kept the greatest degree of

autonomy within the Ottoman Empire.


2/38

228 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

i posjede koje je imala, kao i slobodu vjerskog djelovanja, priemu je turska vlast titila njena imovinska prava. Zbognemogunosti plaanja poreza Crnogoraca, uura (desetine) iispene (lini porez), 1513. godine, ukinut je timarski sistem i

itavo stanovnitvo proglaeno filurdijama, ime je Crna Gorapostala carski has.

Crna Gora je 1513. godine postala samostalni sandak, saSkender-begom Crnojevia, sinom Ivana Crnojevia, koji jeprimio islam. Crnoj Gori je pripojena oblast Grblja, sa sjeditemu abljaku Crnojevia. Nakon smrti Skendrer-bega 1530.

godine, ukinut je crnogorski sandak i pripojen Skadarskomsandaku. Crnogorci dobivaju od sultana i poslije nestankacrnogorskog sandaka niz povlastica, ime stiu poseban status autonomiju, a jedina im je obaveza bila da uvaju granicuprema Mletakoj republici.

Crnogorci su imali i sudsku autonomiju u sporovima koji suse odnosili na njihove unutranje odnose. Istovjetan status pod

osmanskom vlau su imali i stanovnici ostalih crnogorskihoblasti, koji su prije 1496. godine pripojeni Osmanskoj imper-iji Gornje Polimlje 1455, koje je bilo u sastavu Prizrenskog,Pekog i Skadarskog sndakata, djelovi Onogota 1465.godine, Gornje i Donje Morae, 1469. godine, Durmitorskogi Pivskog kraja, Potarja, koji su uli u sastav Hercegovakogsandaka.

Katunska organizacija u Crnoj Gori u XV vijeku je odigralaznaajnu ulogu u procesu ojaanja patrijarhalnog oblika ivotana selu i imala prvenstvenu ulogu prilikom nastajanjacrnogorskih plemena na teritoriji sadanje teritorije Crne Gore imogla se odati odbrambenom snagom plemena. Od imenakatuna nastaju i imena plemena u Crnoj Gori u XV vijeku

Bjelopavlii, Drobnjaci, Banjani, Pjeivci, eklii.

Hamdija arkinovi


3/38


I Ureenje saraja

Ureenje vlasti kod Osmanlija se zasniva na principu elest

bezmi, to podrazumijeva da ljudi mogu biti apsolutno poko-rni samo Bogu, a svakom drugom samo uslovno, to znai dasu vladari smatrali da im je vlast podario bog, a pravnici su gatumaili da vlast pripada ljudima, kao bojim namjesnicimana zemlji, da narod prenosi vlast na vladara (biat), da je vladarobavezan da potuje odreene uslove, a prije svega pravdu, a

uz ferman1

koji se odnosi na ustolienje unijeli su reenicu daje vladavina njima dodijeljena Allahovom voljom.Osmanski vladari, njih trideset i est potiu od ogranka Kaji(Kayi) iz plemena Oguza. Sultani su svoje naredbe i voljuizraavali u dokumentima hat-ihumajun (hatt-t humanyum),koje je ispisivao sultan svojom rukom, biti, berat, irade, ahd-name i eman name, koje je izdavao Sultanov divan u sultano-

vo ime.Sva svjetovna i duhovna uprava se obavljala u ime sultana,

gdje su za svjetovnu upravu sultani davali punomoje velikimvezirima, a za vjersku upravu punomoje su imali kazaskeri,a zatim ejhulislami, a njihovo imenovanje je vrio sultan. No,i sultani su imali ogranienja, prvenstveno kroz erijatsko-- pravna naela, kao i stari zakoni koji su sadravali obiajnopravo.

U Edirni su se nalazila dva saraja, stari i novi, kao i uIstambulu. Dvorac osmanskih vladara je bio Saraj Topkapi,

puna etiri vijeka. U Topkapi se nalazio sultanski harem, sul-tanova majka, sultanove ene, sultanije i prinevi.

Organizacija turske vlasti u Crnoj Gori

1 Ferman (feman) sultanova pisana naredba koja u zaglavlju nosi njegov

znak, turgu.


4/38


II Ureenje centralne vlasti

1. Uopte o ureenju centralne vlasti

Centralna institucija je bila Sultanov divan, gdje su se donosilizakljuci, koji su sultanovom odlukom postajale odluke, jer susvi upravni, pravni i politiki i ekonomski predmeti, koji su seticali Osmanske drave i meudravne veze razmatrani u kance-larijama koje su bile vezane za Sultanov divan. Uprava je

donosila brze, efikasne i izvrne odluke, kazne su sprovoeneefikasno, veza izmeu institucija je efikasno funkcionisala, aupravni aparat je bio sastavljen od obrazovanih i sposobnihljudi. Kao najuticajniji organ centralne birokratije postao je sim-bol uspjeha i upravljanja, nastao za vrijeme Orhana Gazije, apravu formu dobio za vrijeme Murata I.2 Sultanov divan je zasi-jedao svaki dan i sjednicama je predsjedavao sultan, da bi za vri-

jeme Mehmeta Fatiha predsjedavanje Divanom prepustiovelikom veziru. Sjednice Divana (divanhane) su se odravale usarajima Bursi, Edirni i Topkapi. Sjednicama su prisustvovalistalni lanovi Divana: erkan- i erba, a veziri, kazakeri, defter-dari i naandija, sekretari (teskeredije) i pisari, koji su bili podnadzorom reisukutaba.

Od strana u sporu su se sakupljale pritube, da bi kapidije iaui dovodili na Sultanov divan stranke u sporu. Veliki vezir jevodio predmete koji su se odnosili na upravu i timarski sistem,kazakerje vodio vjerske i erijatske pravne predmete, a def-terdar finansijske predmete. U nekim situacijama, lanoviDivana su neke predmete prenosili na sudnicu ili na divane kojesu oni odravali.

Hamdija arkinovi

2 Sultan Murat I je doao na prijesto 1362. godine, nakon smrti Orhana

Gazije, i vladao je do 1389. godine.


5/38


Sudski sporovi i donoenje odluka su se rjeavali brzo, kazneizvravane bez odlaganja. Deavalo se da izreenu kaznu naDivanu, nakon sultanove potvrde izvre dvorski delati ispreddelatske esme nedaleko od mjesta zasijedanja Divana.

Nadlenost Sultanskog divana su: obezbjeenje sigurnosti imira svim podanicima Osmanske drave, muslimanima inemuslimanima; obezbjeivanje reda u odnosu izmeu raje ispahija (feudalaca), odravanje ravnotee u odnosu izmeu cen-tra i pokrajina; imenovanje odgovarajue linosti za beglerbe-gove i sandak-begove, spoljnu politiku i ekonomsko-finansijs-

ki poslovi.U pogledu pravnih nadlenosti Sultanski divan je izdavaoodredbe obiajnog prava; donosio presudu u civilnim i vojnimsudskim sporovima; vodio sudski proces u sluaju kad je sporprethodno bio na sudu, na vijeu u pokrajini (ayalet divani) pase nakon toga jedna od strana obratila Sultanovom divanu.Nadalje, Divan je odluivao o prenoenju nekog spora na

odgovarajui sud, izvravao presude koje su izreene na suenjui vodio deftere za sve dopise koji su se vodili na kraju suenja

2. lanovi Sultanovog divana

Veliki veziri (Sadrazam) su se birali iz reda uenjaka, pa jeporodica andarli dala etiri velika vezira, a kasnije i putemdevirme.3 Veliki vezir je bio zastupnik sultana u svim poslovi-ma i u protokolu je njegovo mjesto ispred svih drugih, uuspostavljanju poretka u dravi, izvrenju smrtne kazne, usasluavanju u sporovima, osvete pritvaranja, smjenjivanju sadunosti, politikih kazni, provoenju erijatskog i obiajnog


3 Poznati veziri su Kemanke Kara-Mustafa-paa, Fazil Ahmed-paa, iz 17.

vijeka i ehid Ali-paa, Nevehirli Ibrahim-paa, Koda Ragib-paa i Halil

Hamid-paa iz 18. vijeka.


6/38


prava, suzbijanju nasilja, postavljanju slubenika u pokrajina-ma, sandacima, timarima, zadubinama, imenovanju imama ihatiba. Najkrae, veliki vezir je postavljao sve slubenike usvim slubama.4

Drugi po znaaju divan poslije sultanovog je bio poslijepod-nevni divan (ikindi divan), kojeg je odravao veliki vezir u svo-joj rezidenciji, koji je bio otvoren za svakog, gdje je narod slo-bodno mogao iznositi pritube i molbe, i uglavnom seodluivalo u predmetima timara.

Divan petkom (Cuma divani) se odravo petkom ujutro, a na

njemu su se razmatrali predmeti erijatskog prava.

III Ureenje u pokrajinama

1. Uopte o ureenju u pokrajinama

Jedna od osnovnih karakteristika osmanske tradicije bila je

praksa da se u osvojenim mjestima imenuju kadije kao predstav-nici pravosua i begovi (odnosno subae), kao predstavnici izvr-ne vlasti, koja je bila osnov uprave u pokrajinama. Centralistikaupravna struktura koju je zapoeo Bajazit Jildirimon unaprijeenaje za vrijema Mehmeda Fatiha, koji je povezao pokrajine sa cen-trom. U upravnoj podjeli najvea jedinica je bila ejalet, druga poveliini je bilasandak, zatim kaza, nahija, paselo.

Predstavnici vlasti u pokrajinama su se dijelili na predstavnikeizvrne vlasti i predstavnike pravosua. Predstavnici prve grupesu bili beglerbeg, sandakbeg, subaa, ehaja, muteselim, muha-sil, mutasarif, ajan, vojvoda, dizdar, derbenddija, jasakdija,

kodabaa, obandija. Drugoj su grupi pripadali kadija, muftija,naib, kajmakam, nakibuleraf, muderis, imam, hatib, vaiz.5

Hamdija arkinovi

4 Tevki Kanunnamesi, str. 498.5 Historija Osmanske drave i civilizacije, Irica i Orjentalni institut

Sarajevo, Sarajevo, 2004, str.270.


7/38


2. Ejalet i beglerbeg

Najvea administrativna i vojna jedinica je bio ejalet, na elu

sa beglerbegom. Prvo je obrazovan Rumelijski elajet, koji jepovjeren na upravu Lili ahin-pai, kao prvom beglerbegu, a uAnadoliji je sultan Bajazit imenovao za beglerbega Timurta-pau. Broj ejaleta je rastao, da bi za vrijeme Murata III bilo 25ejaleta, meu kojim i Bosna, a razlozi za formiranje novih ela-jeta su vojni, upravni i politiki. Elajeti su se dijelili na dvijegrupe, timarske isalijanske, to znai da su prvi bili ukljueni utimarski sistem, dok su drugi imali obavezu da predaju godinjiporez (soloyane).

Najvei organ u ejaletu je bio divan (eyalet divani), na elu sabeglerbegom, kao savjetodavno tijelo, koji se okupljao ubeglerbegovoj kui, koji je po strukturi bio kao Divan sultana.lanovi Divana su bili defterdar blagajne, defterdar timara, koji

je vodio brigu o timarskim poslovima, kadija ejaleta koji jevodio erijatsko-pravne poslove, sekretar divana (divan efen-disi), tezkerdija, aui, muhziri, ruznamedija i pisari.6 Divanje bio otvoren za elje i pritube naroda, a najvie je razmatraopismene molbe i albe koje je narod podnosio i vrena susaluanja koja su se uglavnom odnosila na pitanje timara.Ukoliko nijesu bili zadovoljni odlukom divana u ejaletu, svoje

pritube bi prosljeivali Sultanovom divanu.Beglerbeg je u poetku osmanske drave bio komandant sa

irokim vojnim ovlaenjima, da bi u kasnijem periodu, kada suformirani ejaleti vrio i upravne nadlenosti, tako da se u XVvijeku naziv beglerbeg, posebno beglerbeg Rumelije, smatrao ivojnim i upravnim zvanjem.7 U Tevkii Kanunnamesi nadlenos-

ti beglerbega su bile: pruanje zatite raji, osiguranje reda u


6 Isto, str. 274.7 Fatih Kanunamesi, str. 34.


8/38


vojsci, suzbijanje razbojnitva, upravljanje ejaletom,uestvovanje u vojnim pohodima. Sandakbegovi, kadije i drugiupravitelji u ejaletu podreeni su beglerbegu. Ako je jedanbeglerbeg u rangu vezira, njemu su potinjeni beglerbegovi,

odnosno upravitelji susjednih pokrajina.8 Jedna odnajznaajnijih nadlenosti beglerbega je i dodjeljivanje timara,pa kako je beglerbeg bio namjesnik sultana, u svom ejaletu jebio poglavar svih vlasnika timara i svih vojnika, on je sa svojimdivanom najvie radio na dodjeli timara i rjeavanju sporova.Takoe, beglerbeg je bio zaduen za sigurnost u ejaletu. Svaki

pojedinac koji je smatrao da mu je uinjena nepravda imao jepravo da beglerbegu ili divanu podnese pritubu, bilopojedinano ili grupno. Strane u sporu su mogle biti sudski pro-cesuirane, ali je postojala vrlo tanana ravnotea izmeu begler-bega kao predstavnika izvrne vlasti i kadije, muftije i uenjakakao predstavnika pravosua.9

3. Sandak i sandakbeg

Vani simboli vlasti u Turskoj su bili bubanj i zastava (tabl ualem ili davul ve sancak). U mjestima koja su osvajana uRumeliji obrazovala se osnovna vojna i administrativna jedinicasandak. Sandak u kojem je ivio beglerbeg nazivao se painsandak. Podjela ejaleta na sandake nije bila stalna, i vre-

menom su mijenjali granice, pa je ove promjene teko pratiti.Tako je u periodu do kraja XII vijeka bilo 32 ejaleta i oko 500sandaka, a krajem XIX vijeka 25 ejaleta i oko 290 sandaka.

Sandakbeg je bio zaduen za obezbjeenje mira i sigurnosti usandaku, kanjavanje prestupnika, dodjeljivanje timara,obezbjeivanje pravednog ponaanja u skladu sa zakonom izmeu

Hamdija arkinovi

8 Tevkii,Kanunname, MTM, III, 1331, str. 527-528.9 U doba sultana Sulejmana Ibrahim-paa je bio veliki vezir i beglerbeg

Rumelije.


9/38


spahije i raje, odravanje ravnotee i skladan rad predstavnikaizvrne vlasti u sandaku: subae, alajbega, dizdara, eribaa,spahija. Uestvovao je u ratnim pohodima sa drugim upravitelji-ma iz ejaleta. Mandat sandakbega je godina, a najvie tri godine.

4. Gradovi

Gradovi su predstavljali oslonac u osmanskoj dravi i u njimaje bilo sjedite organa dravne vlasti u kojima se odvijao itavprosvjetni i kulturni ivot, jer se po islamskom shvatanju

sredite vjerske, naune i kulturne ideologije islamskog drutvanalazi u gradovima, pri emu se drava posebno angaovala okonjihovog razvoja. Pored navedenog, drava se starala o izgrad-nji i odravanju puteva, mostova, nasipa i karavanisanja, toznai stvarala je uslove za razvoj trgovine. Izgradnja ostalihobjekata je bila preputena pojedincima koji su osnivanjem vak-ufa uticali na razvoj grada, a oni su bili namjesnici provincija,

vojni komandanti, funkcioneri osmanske vlasti, bogati trgovci izanatlije. Ova naselja su bila utvrena i otvorena mjesta.

Utvrena mjesta su bila palanke (manje utvrenje izgraenood slabog materijala) koje su podizane na putevima radiobezbjeenja saobraaja, hisari (grad-tvrava), manje utvrenjeraeno od vrstog materijala i kale (tvrava, graena od tvrdogmaterijala sa kulama i opasana bedemima). Otvorena gradskanaselja su bila varo, kasaba i eher. Varo je naselje gradskogtipa, koje je iskljuivo ili preteno naseljeno hrianima, koje bipostalo kasaba prilikom prelaska stanovnitva na islam. Kasabaje otvoreno muslimansko naselje, ije se stanovnitvo pretenoili iskljuivo bavi gradskom privredom, zanatstvom i trgovinom,i potrebno je da ispunjava uslove: stalno nastanjeno musliman-

sko stanovnitvo, damija i arija i sedmini Pazar.10 eher je


10 Dr Enes Peledija-Dr Behija Zlatar,Pljevlja i okolina u prvim stoljeima

Osmansko-Turske vlasti, Pljevlja, 1988, str. 9-10.


10/38


vee otvoreno gradsko naselje, naseljeno iskljuivo ili pretenomuslimanskim stanovnitvom sa vie damija i vie ustanova.Na Balkanu je najpoznatije bilo Sarajevo, koje se razvilo izkasabe.11

5. Drugi slubenici u upravi

Muteselim (Mutesellim) je zastupnik beglerbega i sandakbe-ga dok su oni za vrijeme vojnog pohoda ili iz bilo kakvih razlo-ga odsustvovali, koji je u administrativnoj jedinici prikupljao

poreze koji pripadaju dravi i obavljao poslove upravljanja. Begje preko svoga ehaje predlagao sredinoj upravi osobu kojuimenuje meteselimom.

Muhasil (Muhassil) je osoba koja sakuplja porez i osoba kojavri odreene upravne nadlenosti. Na dunost muhasila, kao imuteselima su imenovani lanovi uglednih porodica.

Ajani (Ayan) - viene osobe su birani od naroda kome su

bili nadleni, da u gradovima i kasabama posreduju izmeudrave i graana, pri emu su u XVIII vijeku imenovani zaupravitelje umjesto da budu imenovani iz centralne uprave.Nadlenost ajana je bila: prikupljanje poreza u svojoj pokrajini,odreivanje cijena, upravljanje zadubinama (vakufima), smjen-jivali su nesposobne slubenike, prenosili narodu saoptenja odcentralnih vlasti.

Slubenici koji su posredovali izmeu nemuslimana i dravenazivali su se kodabaa i orbadija, koji su slini ajanima jerih je birao narod iz reda poznatih familija.

Dizdarje pripadao vojnoj klasi i vodio brigu o utvrenju i biokomandat jedinica koje su se nalazile u utvrenju i bile odgo-vorne za odbranu grada. Kethudajeri je bio vojni slubenik,

zapovjednik i komandant konjikih trupa kapikulu.

Hamdija arkinovi

11 Isto, str. 10.


11/38


6. Sistem kadiluka

Kadiluk, takoerkaza (tur. kadlk od kad: sudija, premaarap. qada: suditi), je sudsko i upravno podruje, kotar. Vienahija sainjavalo je kadiluk, a vie kadiluka sandak. Na elukadiluka stajali su kajmekan (u upravnom), kadiija (u sudskom)i muselim (u izvrnom) pogledu.

U novoosvojenim krajevima imenovan je po jedan kadija, kao

predstavnik pravosua, pa se jedan kraj smatrao osvojenim idoveden pod osmansku upravu kada je imao svoga kadiju i svogsubau.12 O imenovanju kadija se odluivalo na Sulatanovomdivanu. Na elu kadiluka se nalazio kadija

7. Sudstvo

Sve vrste sporova od poetka nastanka Osmanske drave suvrili erijatski sudovi. Sporove je sudio sudija pojedinac, azabiljeeno je da je pojedine sporove sudilo vijee sudija.13

Sudije su u radu bile samostalne i nezavisne od lokalnihupravitelja. Odnos izmeu beglerbega ili sandakbega je biotakav da nije bilo podreenog, niti nadreenog, to je garanto-valo sudovima nezavisnost. Dunost predstavnika uprave je daoptuenog dovede na sud kako bi mu se sudilo, i da izvri pre-sudu koja mu se izrekne. Pored obavljanja sudijske funkcijekadije su obavljale i odreene upravne poslove, npr. vrili su inotarske poslove. Kadije su vodile sporove i odluivale po eri-

jatskom pravu i obiajnom pravu.


12 Halil Inalcik, The Ottoman Empire, The Classical Age, 1300-1600,

London 1973.13 Emile Tyan,L istoire de L organisation Judiciare en Pays d Islam. Paris

1960, str. 212-213.


12/38


8. Nemuslimani

Nemuslimani su u osmanskom pravu imali poseban status u

pogledu propisa koji su se na njih odnosili i sudova koji su zanjih bili nadleni. Naime, u islamskom pravu svi graanipodlijeu istom principu, to je podanitvo jednoj dravi, tj. dase na svakog graanina primjenjuje islamsko pravo, i isteodredbe se odnose na muslimane i na nemuslimane. Meutim,u osmanskoj dravi su uspostavljeni sudovi za nemuslimane

koji su graani drave (zimije) i za nemuslimane koji imajuprivremeni boravak (mustemeni), pa je i njihov pravni statusbio razliit.

Kada jedna zemlja bude pokorena od strane islamskedrave, graani nemuslimani mogu napustiti zemlju i otii daive u drugoj dravi ili napraviti sporazum sa islamskomdravom i nastaviti da ive u njoj, u skladu sa principima

navedenim u sporazumu. Ovaj sporazum izmeu islamskedrave i njenih graana nemuslimana naziva se zimmet, anjeni graani zimmije (zimmi). Sporazumom se zimijeobavezuju da potuju odredbe islamskog prava i da se ne uzi-maju u vojsku, a da kao nadoknadu za to plaaju porez koji senaziva dizija. Islamska drava se obavezuje da e titi ivoti imetak zimije i da e dozvoliti slobodu vjere. Prema ajetimau Kuranu u surama Bakara (2/256) i Jonus (10/99) i premaPoslanikovom ispunjavanju ovih kuranskih naredbi14, slobo-da vjere i miljenja koja se priznaje nemuslimanima nijeograniena samo na vjerovanje i obavljanje vjerskih dunostinego podrazumijeva davanje prava nemuslimanima da unutar

Hamdija arkinovi

14 U sporazumu koji je Poslanik Muhamed a.s. sklopio sa Jevrejima u

Medini nakon hidre (Medinski sporazum) Jevrejima je priznata sloboda vjere

i miljenja odredbom koja glasi Jevrejima njihova vjera a muslimanima

njihova (lan 25). O tekstu sporazuma: Hamidullah,El-Vesaik, str. 57-64.


13/38


svoje zajednice primjenjuju svoje obiaje i pravne propiseprilikom vjenanja i razvoda, kod raspodjele nasljedstva iostavljanja imetka u nasljee, kao i u svim drugim vrstamapravnih postupaka. Ovaj osnovni princip islamski pravnici

tumae reenicom: Nama se nareuje da ne ugroavamo njih(nemuslimane) i ono to su oni prihvatili kao svoju vjeru. Napitanje halihe Omera b. Abdulaziza, da li treba drava daintervenie u pitanju brakova izmeu zimija koje se po islam-skom pravu smatraju nevaeim, Hasan el Basri je odgovorio:Oni nam plaaju diziju da bi mogli ivjeti po svojoj vjeri,

ime je kazao da se drava ne smije mijeati u to pitanje.15

Ovakvo tumaenje islamskih pravnika je u neposrenoj vezi sapoimanjem vjere u islamu, koja nije samo vjerovanje i vrenjevjerskih dunosti, nego sistem koji ureuje sve aspektelinog, porodinog i drutvenog ivota sa utvrenim propisi-ma. Na osnovu toga se nemuslimanima priznaje sloboda dasvoj pravni ivot urede prema svojim vjerskim i pravnim prin-

cipima, prema svojoj tradiciji, to podrazumijeva punu pravnusamostalnost.

Ako su strane u sporu svojom voljom htjele ispotovatiodluku, drava se u to nije htjela mijeati, a ako ih nijesuhtjele ispotovati, na njih se nijesu mogle sprovesti sankcije.U tom su sluaju sudovi nemuslimanskih zajednica bili nekavrsta arbitrane komisije.16 Ako strane nijesu bile zadovoljneodlukom sudova, imale su mogunost da se obrate islamskimsudovima. U sluaju pravnog nesporazuma izmeu musli-mana i zimije nadlena pravna instanca je bio erijatski sudgdje su se primjenjivale odredbe islamskog prava.17


15 Antoine Fattal,Le Statut Legal des Musulmans en Pays d Islam, Beyrut

1958.16 Ahmet Ozel, Islam Hukukunda Milleterarasi Munafesebetle rve Ulke

Kavrami, Istambul 1982, str 200. Fattal, str. 358.17 Ozel, Ulke Kavrami, str. 203.


14/38


Hamdija arkinovi


15/38


9. Struktura drutva

Drutvo je u Osmanskoj dravi bilo podijeljeno na dvije klase.

Prva je klasa onih koji upravljaju (vojna klasa) koju su inilipojedinci kojima su sultanskim beratom ili po sultanovom linomnareenju date vjerska ili upravna ovlaenja i klasa onih kojimase upravlja (klasa podreenih raja) koju su inili pripadnicirazliitih naroda i religija, koji se ni na koji nain nijesuukljuivali u upravu. Obaveza podanika (raje), ma kojoj religij-

skoj ili etnikoj zajednici pripadali, bila je proizvodnja, plaanjeporeza i davanje potpora vojnoj klasi. Obaveza vojne klase na e-lu sa sultanom je bila obezbjeenje vladavine prava primjenjujuiodredbe erijata i obiaja i osiguranje prosperiteta naroda.18

Raja podrazumijeva narod pod podanitvom i odgovornoujednog vladara, koju su inile zajednice razliitih vjeroispovijesti,vjerskih pravaca i nacionalnosti, a drutvo se organizovalo po

osnovu vjerske, a ne nacionalne pripadnosti. Poto su zajednicebile organizovane na religijskoj osnovi ili pripadnosti jednomreligijskom pravcu nazivala se millet sistemi. Poto su dominant-no stanovnitvo bilo muslimani, oni su se nazivali millet-i hakime(dominirajui/vladajui narod), a pripadnici ostalih religija nazi-vali su se millet-i mahkume (narod nad kojim se dominira), tj.narod kojim se upravlja, narod koji ivi pod vlau.19

Osmanlije se nijesu uplitale u jezik, religijsku pripadnost i kul-turu naroda koji su ivjeli u njihovoj dravi. O ovom pitanju A.Miquel konstatuje: Hrianski narodi su se obreli pred vlaupred kojom su imali bolju poziciju negoli u vrijeme Grke iliRimske drave. Ni u kom sluaju nisu podvgavani sistemskimzlostavljanjima. tavie, nasuprot tome, Imperija, a pogotovo


18 Halil Inalcik, Osmani Toplum Yapisinin Evrimi,19 Bilal Eryilmaz, Osmanl Devlentidnde Gayrumuslim Tebanin Yonetimi,

Istambul 1990.


16/38


Istanbul, postali su utoite zlostavljanim panskim Jevrejima.Nigdje nije bilo nasilne islamizacije. ak i ako je bilo nekihpokreta islamizacije, oni su bili rezultat socijalnog procesa.20

Sklad meu lanovima drutva vezan je za mogunost da svaki

pojedinac u drutvu doe na poziciju koja odgovara njegovomprirodnim sposobnostima i da tu poziciju ouva, a ova podjelaposlova ini nunom stvaranje razlika i slojeva unutar drutva.

IV Organizacija vlasti u Crnoj Gori

1. Uopte o organizaciji vlasti pod Turskom

Crna Gora je postala sastavni dio Osmanske drave 1496.godine. Od 1499. Crna Gora je pripojena Skadarskomsandakatu, ali je Crnom Gorom upravljao subaa ili vojvodaCrne Gore. To je bila dunost turskog upravnika, povjerena

muslimanima, sa sjeditem u abljaku i pominje se Sinan kaovojvoda Crne Gore, a 1500. godine se spominje El-Balivojvoda, subaa Crne Gore i itave teritorije gospodina uraCrnojevia, a 1503. i 1504. se pominje vojvoda crnogorskiHasan koji daje Aleksandru Franku propusnicu za itavu Tursku,koju donosi Sanudo u prevodu sa turskog, izdatu 1511. godine.21

Crna Gora je bila carski has i u XVIII vijeku je bila podije-

ljena na pet nahija, a nahije na kneine. Na elu nahije stajao jemuteselim, a na elu kneine knez. Muteselim i knezovi su pred-stavljali tursku vlast. Knezovi su bili Crnogorci, a ne Turci.Vrili su razrez i sakupljali porez, to ga je utvrivala centralnavlast, za sultana, beglerbegove i sandak begove.

Hamdija arkinovi

20 Andre Miquel,Lislam et sa civilization VII E SOECLE, Pariz, 1968, str.

224.21 Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku,

Svjetlost, Sarajevo, 1953, str. 31.


17/38


Podgoriki kadija je bio nadlean da sudi na teritoriju CrneGore za krivina djela. Crnogorska plemena su u nahijama bilakorisnici zemlje, kao i Pravoslavna crkva.22

2. Ahd-nama iz 1575. godine

Moderna ustavnost poinje raspadom feudalne drave, a urazvoju te iste drave postojalo je dosta dokumenata koji semogu nazvati klicama moderne dravnosti ije je upoznavanjepreduslov za razumijevanje prvih pisanih ustava. Prvi i najpoz-

natiji od ovih dokumenta je Magna Carta libertatum (VelikaPovelja o slobodama) od 15. juna 1215. godine, donijeta u borbiizmeu engleskih feudalaca i njihovog vladara Jovana bezzemlje, koja se odnosila na jedan sloj engleskog plemstva barone i zato je u prvim godinama svog vaenja i nazvanaCarta Baronum. Ona je svakom slobodnom ovjeku garanto-vala izvjestan stepen zatite protiv zloupotrebe kraljeve vlasti,

to je u to vrijeme bio samo baron.Poslije Magna Carte, susreemo ahd-name, koje imaju

odredbe ustavnog karaktera, koje su neopravdano zaboravljeneu nabrajanju klica moderne ustavnosti iako je njihov uticaj naopti ustavni razvoj u pojedinim zemljama veoma znaajan,posebno na teritoriji junoslovenskih naroda.

Turska vlast je garantovala svim graanima nemuslimanimasva lina, porodina i stvarna prava. Na to ukazuju brojni doku-menti, a posebno Ahd-nama Murata III stanovnicima Bara (iz1575. godine). Ahd-nama je arapsko-persijska sloenica, sastav-ljena od rijei ahd (ugovor) i persijske name (pismo, knjiga, do-kument) i oznaava dokument-ugovor. Ahd-nama oznaavaugovor ili ugovor sklopljen unutar zemlje sa odreenim grupa-

cijama muslimanskog stanovnitva koje predstavljaju zasebnu


22 Dr. Ivan Beuc,Povijest drava i prava na podruju SFRJ, Pravni fakul-

tet Zagreb, Zagreb 1986, str. 105.


18/38


vjersku ili urbanu sredinu. Ovakav ugovor sadri prava, privi-legije koje osmanska drava, odnosno sultan, daje ugovornojstrani, kao i njene obaveze u odnosu prema njima, pa se ona pre-vodi i sa sharte. U evropskoj istorijskoj literaturi ahd-name, kao

ugovori, poznate su pod imenom tulacije. U ovu vrstu spadaju iahd-name koje su osmanski sultani dali Dubrovniku, prvo kaonezavisnoj, a zatim kao vazalnoj dravi.

Druge ahd-name davane su hrianima i posebno Jermenima uJerusalemu, stanovnicima u Srebrenici (1462) i Bosni (1463),stanovnicima Galate u Carigradu i Bara (1571). Gradovima su se

izdavale ovakve ahd-name u sluajevima kada su se oni pre-davali bez borbe. Kao posebna vrsta sultanovog dokumenta, ahd-nama ima strogo odreenu kompoziciju sa obaveznom intitu-lacijom i zakletvom. Tekst barske ahd-name uva se u rukopisu,u Bajazit-biblioteci u Carigradu, zavedena pod brojem Ef. 1970.

Muratova ahd-nama predstavlja, u stvari, obnavljanje prvo-bitne ahd-name koju je izdao Pertev-paa, osvaja Bara, a

obnavljanje je izvreno u drugoj dekadi rebiul-evvela 983,odnosno 20-29. juna 1575. godine. U Muratovoj ahd-namisauvan je izvorno veliki dio teksta Pertev-paine ahd-name,dok je manji dio parafraziran, kao to je to uobiajeno u ovakvojvrsti dokumenata, odnosno dokumenata koji predstavljajuobnavljanje i potvrivanje ranijih privilegija. Barska ahd-namaMurata III veoma je znaajan istorijski izvor, jer omoguava dase potpunije sagleda poloaj Bara neposredno nakon turskogosvajanja. Osim toga, ovaj dokument ima iri znaaj za poloajne samo jugoslovenskih, nego uopte balkanskih gradova podosmanskom vlau.23

Barska ahd-nama Murata III je znaajan istorijski izvor, jeromoguava da se potpunije sagleda poloaj Bara neposredno

nakon turskog osvajanja. Prvo mjesto u ahd-nami dato je

Hamdija arkinovi

23 Hamdija arkinovi,Ahd-nama Murata III stanovnicima Bara iz 1575.

godine, Almanah br. 35-36, Podgorica 2006, str. 305-310.


19/38


Vakufima crkvi i nadbiskupa, koju niko ne smije da dira; svistanovnici grada koji su po svojoj elji ostali u gradu oslobaajuse plaanja divanskih nameta i obinih tereta i zabranjuje sesvako nasrtanje na njihove porodice, pokretna i nepokretna

dobra; od njih se u gradu i van njega ne uzimaju djeca za jani-are, zabranjuje se stvaranje tekoa, kako onima koji su ostaliu gradu tako i onima koji dou u grad. Baranima je ostavljen tro-godinji rok da ne plaaju porez, a poslije da, oni koji imaju ba-tine, vinograde i bate, plaaju na svaku kuu po jedan zlatnik.24

3. Crkvena imovina

Iz deftera iz 1523. godine se utvruje da su crkvi ostala ima-nja koja su im darovali srpski vladari i velikai. Tako Vranjskimanastir ima u Orahovu zemlju od 15 kartaluka, vinograd ietiri mlina, koji im je darovao kralj Milutin 1296. godine. UGodinju ima isti manastir, jedan zapoloeni vinograd, jedan

porueni i jedan ispravan mlin, a Godinje je poklonio kralj Ste-van Vladislav 1242. godine Vranjskom manastiru. U Limlja-nima, prema defteru, ima Vranjski manastir zemljite u iznosuod 16 kartaluka, koje je poklonio kralj Milutin. U Brelimamanastir Sv. Nikola ima 10 kartaluka zemlje, a to je darovaokaznac Dimitrije, a potvrdio Stevan Deanski 1326. godine. Udefteru je upisan jo jedan mlin u Seljanima i u selu Brajii

zemljite u iznosu od 3 kartaluka. Sa Zabeanima je Vranjskimanastir bio u sporu zbog zemljita koje je priloio IvanCrnojevi jer su Zabeani prisvojili imanje manastira, ali jeSkeder-beg 1527. godine sa kadijom carevim dosudio imanjemanastiru.25 Cetinjski manastir je po defteru iz 1523. godine


24 V. Vinaver,Privilegija grada Bara, Istorijski zapisi,god, XV, knj. XIX,

Titograd 1962, str. 62-65.25 Uporedi Branislav urev, citirano djelo, str.33, i Glasnik XLVII, 228,

Zak. Spom. 584.


20/38


imao ova dobra: u Druiima 1 zapoloen vinograd, u GornjeDobro 1 vinograd, u Rijeci jedan mlin, u Vrela, Ugnje 1 mlin, 2kartaluka zemljita u blizini manastira i u Mainama jedanmlin za koji stoji da je izvan deftera. Sva ova dobra osim mlina

u Mainama spominju se u povelji Ivana Crnojevia kojom je daodobra Cetinjskom manastiru.26 Komski manastir po istomdefteru ima 2 kartaluka zemljita i vinograd u jednom selu, uSeljanima vinograd i tri mlina, u Rijeanima zemlju, zatimribolove Ola (Vola) i Karu i jo jedan ribolov pored njih, kaoi umu Kladenac u blizini Volaa. U vrijeme kad je pisana

povelja Ivana Crnojevia kojom daruje Cetinski manastir,godine 1485, Komski manastir je zapustio.27 Iz svjedoanstvaovog deftera se vidi da je Komski manastir za vrijeme turskevlasti dobio natrag svoje imanje.28 Rijeki manastir po ovomdefteru ima vinograd, 2 mlina i ribolov u blizini Rijeke.29

Propisi o kaznama su bili isti kao i u drugim djelovimaOsmanskog carstva. Odredbe druge kanun-name u defteru iz

1523. godine, koje su prenijete doslovno iz kanun-nama starogdeftera, odnosno prvog deftera koji se odnosi na Crnu Goruneto su modifikovane odredbe optih kanun-nama.30

4. Defteri za Crnogorski sandak

Defteri za crnogorski sandak iz 1521. i 1523. godine, pred-

stavljaju prve dokumente osmanske vlasti u Crnoj Gori nakonosvajanja. Prvi defter ima etrdeset listova. Na prvoj strani stoji

Hamdija arkinovi

26 Uporedi Branislav urev, citirano djelo, str. 33, i Miklosich,

Monumenta serbica, Viennae 1858, 530-534.27 Mon. serb. 533, Zak. spom. 780.28 Branislav urev, citirano djelo, str. 33.29 Isto.30 Uporedi Branislav urev, citirano djelo, str. 34 i Prilozi za orjentalnu

filo. I, 16 (turski tekst) 13.


21/38


sultanova turga, zatim da su podaci sakupljeni sa znanjemsandak-bega Skendera 927. godine po hidri (1520/1521), i nakraju da je napisan sedmog dunuza II 927. (15. maja 1521).Defter sadri popis nahija, sela i mahala, odnosno plemena i

bratstava, sa kuama i batama iji su posjedi navedenipoimenino, sa zbirom koliko koje mjesto ima kua i batina, akoliko drugih objekata na koje se plaaju dabine. Drugi defterje pisan mjeseca abana 929. (juni/juli 1523), znai dvije godineposlije prvog, a razlog je bio to je narod crnogorskog sandakaimao pritube na rad Skender-bega Crnojevia, pa su poslata

dva specijalna izaslanika da razmotre pritube, koji su ispravilinezakonitosti oko poreza koje je ubirao Skender-beg. Meutim,oni su poveali prihode sandak-bega, dodavi neka sela izDonje Zete i neke druge prihode, koji prema preanjemdefteru nisu bili predvieni za sandakbega, iako su oduzelimogunost da sandakbeg uiva batine na kojima je upreanjem defteru uveo mrtve due.31 Defter je pisan po

zapovjesti sultana, a napisao ga je defter emin Jakub b. Ali ipisar Hizr, gdje su popisani carski hasovi i hasovi sandakbega,a zatim dolazi kanun-nama, koja glasi: Nova kanun-nama vila-jeta Crne Gore (sastavljena) prema uzvienoj zapovijesti u kojojsu sadrane odrebe o plaanju poreza po vlakom obiaju nakue i batine, odredbe o postupku sa vinogradima, mlinovima iribnjacima, odredbe o hasovskim imanjima, dabinama manas-tira i dr. Kanun-nama se zavrava odredbom da crnogorskisandak potpada pod jurisdikciju podgorikog kadije.

Kanun-nama u defteru iz 1623. godine napisana je po zapov-jesti sultana, zbog pritubi na rad sndak-bega koji je odreenebatine upisao na ime mrtvaca. U njoj se navode razlozi zauvoenje poreza, poslije zauzimanja Crne Gore od strane


31 Branislav urev, Defteri za Crnogorski sandak iz vremena Skender-

bega Crnojevia, Orjentalni institut Sarajevo, Prilozi za orijentalnu filologiju

i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, knjiga I, str. 9.


22/38


Turske. Prilikom sastavljanja ove kanun-name posluio je istari defter, iz kojeg su preuzete odredbe o monopolu na vino,pa se u toj odredbi spominju spahije, iako su oglaavanjem svihCrnogoraca filurdijama ukinuti spahijski timari.

Po popisu vilajeta bilo je popisano 53 muselima koji su radiliu carskoj slubi i dvojica spahija, a jedno selo je postalo timar,kojeg je kasnije zakupio Skender-beg.

Kanun-nama o kaznama i globama je mehaniki prepisana izstarog deftera, osim odredbi o svadbarini kojom je predvienoda filurdije ne plaaju svadbarinu, jer su bili osloboeni

plaanja dabina koje se zovu (baduhava ili badihava), pa jeova kanun-nama na neki nain krivini zakonik za Crnu Goru uvrijeme Skender-bega Crnojevia.32

5. Lokalna samouprava

Prvi period u razvoju lokalne samouprave u u Crnoj Gori je ple-

menski period, koji obuhvata, odnosno koji se poklapa sa peri-odom turske vladavine,33 odnosno sa periodom nastankacrnogorskih plemena. Ovaj proces je trajao dugo, ali je veina njihpostojala u XIV i XV vijeku, tako da se Zupci spominnju 1305,Riani 1430, Banjani 1319, Drobnjaci 1354, Njegui 1435,eklii 1381, Bjelice 1430, Bjelopavlii, Ozrinii i Piperi 1416,Vasojevii 1449, Matagui 1330.34No, razvoj crnogorskog ple-menskog drutva moemo pratiti od XVI do XIX vijeka, koji jeimao odluujui znaaj u stvaranju crnogorske istorije i drave, pau stvari i pod turskom vlau se nastavlja kontinuitet ukupnog

Hamdija arkinovi

32 Branislav urev,Kazne i globe u Crnoj Gori Skender-bega Crnojevia,

Zapisi XIV, knjiga XXV, Cetinje, str. 93-96.33 Blie vidjeti: prof. dr orije Blai, Lokalna samouprava, FDS,

Podgorica, 2007, str. 155 i R. Marinkovi-S. Markovi,Lokalna samouprava

u Srbiji i Crnoj Gori do 1918, str. 76-77, Beograd 1995. godine.34 Konstatin Jiriek,Istorija Srba, knj. I, str. 77, Beograd, 1984.


23/38


razvoja Crne Gore, jer su Turci preuzeli postojeu administrativnupodjelu, koja je bila podijeljena na nahije, kneine i sela.35 Procesformiranja plemena je tekao u okviru kneine, kao osnovneadministrativno-teritorijalne jedinice, sa bratstvima kao glavnim

nosiocima navedenih tendencija, koja su jaala u krvnom, vjer-skom i tazbinskom srodstvu, ime nastaje pleme. Bratstva su bilarodovska organizacija, a plemena vii organizacioni stepencrnogorskog plemenskog drutva i inila su teritorijalno-upravnejedinice vezane kolektivnom svojinom, koja je bila ekonomskaosnova crnogorskog drutva. Komunice su obuhvatale ispae,

ume, vode, lovita, a negdje i mlinove i valjaonice.36

Poredkolektivne zemljine svojine, postojala je i svojina Kua, kojaje najglavnija proizvodna jedinica plemenskog crnogorskogdrutva. Crnogorska plemena su dio nahije, slino kneinama uSrbiji, s tom razlikom to su ove i po prostoru i po stanovnitvumnogo vee nego crnogorska plemena.37 Vuk Karadi nijepravio razliku izmeu plemena i kneina. Imeu kneina i pleme-

na postoje razlike, jer su kneine iskljuivo teritorijalnesamoupravne cjeline, bez rodova i mita o zajednikom pretku.Plemenska organizacija je posjedovala dosta elemenata vojneorganizacije i njeni organi su poprimili i obiljeja dravnihorgana, jer se odsustvo turske drave vie osjealo u Crnoj Gori.Za razliku od toga, kneina se mnogo vie oslanja na turskedravne organe. Istina, tamo gdje je turska vlast bila udaljenija,kneine su tendirale ka plemenskoj organizaciji.38


35 Branislav urev,Prilozi za orjentalnu filozofiju I, str. 14-15, Sarajevo

1950.36 Lj. iri-Bogeti, Komunice u Crnoj Gori u 19. i poetkom 20. vijeka,

Titograd 1996, str. 15.37 Vuk Stefanovi Karadi, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1977,

str. 10.38 R.Guzina, Optina u kneevini i kraljevini Srbiji, I deo, Beograd 1966,

str. 47-51.


24/38


Vuk Karadi ih ovako ih opisuje: Najvea linost meu

Crnogorcima je mitropolit ili vladika... Osim Vladike, svaka

nahija ima svog serdara, a svako pleme jednog vojvodu, kneza i

barjaktara i sva ova zvanja su nasljedna u nekim porodicama.

Osim ovijeh ima u svakom plemenu znaajnih ljudi, koji uiva-

ju neki ugled i zovu se glavarima.39

Turska sama nije organizovala kneine i sela, ve je samo

tolerisala njihovo stvaranje i postojanje40, poto nije mogla da

obezbijedi red i lake da ubira prihode.41 Samouprave imaju jo

vei znaaj za narod, kome je svaki dodir sa dravnom admini-

tracijom i zakonima teak. Meutim, sa Turskim porazima igubitkom teritorije, ukidaju se privilegije knezova, i njihov

status svodi na poloaj ostalog naroda. Tako su oni u XVIII

vijeku sve vie samoupravni organi iji izbor Turci samo

potvruju. Bez bitnog interesa da pomau tursku dravu,

knezovi se okreu narodu, ime nestaje feudalna komponenta

kao faktor ublaavanja antagonistikih odnosa prema

Turcima.42 Krajem XVIII vijeka obnavljanjem plemenske pod-

loge u samoupravnoj organizaciji kneina i sela, sve vie izmie

turska uprava i iri se kneinska i seoska samouprava, koje su

narodu obezbijedile izvjesnu samostalnost, i posebni drutveno-

ekonomski i politiki razvoj. Na ovaj nain, kao i uz prisustvo

ostalih faktora, onemoguena je asimilacija, koja bi zbog

vjekovne okupacije bila znatnije izraena.43

Hamdija arkinovi

39 Isto, str. 36.40 S.Vukosavljevi,Istorija drave i prava naroda FNRJ, Doba turske vla-

davine, str. 3.41 D.Jefti, D.Popovi, Istorija drava i prava jugoslovenskih naroda,

Beograd, 1990, str. 77.42 R.Guzina, R.Guzina, Optina u kneevini i kraljevini Srbiji, I deo,

Beograd 1966. str. 37-38.43 Isto, str. VIII.


25/38


Na elu kneine se nalazio kneinski knez, a pored njega jebilo jo nekoliko knezova, koji su imali funkciju starjeine brat-stva.44 No, rodovska pripadnost unutar plemena nije bilaprevaziena, ne samo u smislu predstavnike funkcije plemena

kao cjeline u odnosu na drugo pleme, nego u smislu unutranjeorganizacije plemena.45Nadlenost kneinskih knezova je bilazajedniko uee prilikom sklapanja ugovora, ne samo sadrugim plemenima nego i sa Mleanima. Za razliku od funkcijevladike koja je bila nasljedna, ostale glavarske funkcije plemen-skog drutva su bile izborne.46 Glavarska se vlast temeljila naobiajnom pravu i linom ugledu vladara.

Crnogorski zbor je bio najznaajnija institucija plemenskogdrutva i najvii upravni organ politike vlasti u crnogorskom ple-menskom drutvu, koji je predstavljao politiki okvir, koji je bioiznad seoskih, bratstvenikih, plemenskih i nahijskih interesa ifunkcionisao je kao vojno-demokratsko predstavnitvo narodaCrne Gore, iji su lanovi bili svi punoljetni Crnogorci. Na zborusu se raspravljala sva pitanja od znaaja za unutranji i spoljnopo-litiki ivot. Skupovi su bili javni i prisustvovalo i je preko 2.000ljudi. Glavarski zbor cijele Crne Gore je donosio odluke uizuzetnim prilikama, koje je potvrivao opti zbor. U hijerahijskojstrukturi organizacija zbora je bila sljedea: opti zbor, nahijski,plemenski, bratstveniki i seoski zborovi, ije su kompetencijebile razgraniene. Plemenski zborovi su imali i sudsku

nadlenost, jer su izricali novane kazne onom plemeniku, koji seogrijeio o norme obiajnog prava.47Na plemenskim zborovimase odluivalo o umiru krvi meu pojedinim plemenicima, krvnojosveti, nainu njenog izvrenja.


44 R. Marinkovi, S.Markovi,Lokalna samouprava u Srbiji i Crnoj Gori

do 1918, Beograd 1995, str.118.45Istorija Crne Gore, knj. 3, Tom I, str. 36, Titograd, 1976.46 G. Stojanovi, Mitropolit Vasilije Petrovi i njegovo doba, Beograd

1978, str. 29.47 J. Milovi,Zbornik dokumenata za Istoriju Crne Gore, Cetinje 196, str. 144.


26/38


Na nahijskim zborovima se raspravljalo i odluivalo opitanjima vezanim za nahiju, posebno meubratstvenike imeuplemenske sukobe u okviru jedne nahije rjeavali sunahijski glavari ili kmetski sud, a ukoliko je do sukoba bilo

meu nahijama, onda su sporovi rjeavani na stanku. Stanakje institucija obiajnog prava na kojoj se raspravlja i odluujeo raznim pitanjima izmeu ravnopravnih subjekata.

Kapetanije su feudalne institucije, a kapetani vrsta feudalnegospode turskog doba i isto je bosanska, jer nije postojala uostalim djelovima turske imperije. Ona je za nas interesantna

zato to su pojedini djelovi, Niki, Kolain i Klobuk, bilikapetanije u sastavu Hecegovakog sandakata. Onogot sezvao srednjovjekovni grad u Nikiu. Novi je u BokiKotorskoj bio u turskoj vlasti (1482-1687) i sjediteistoimenog kadiluka kome je pripadao Niki kao srediteNikke nahije, koji je padom Novog pod Veneciju postaosjedite kadiluka. Poetkom XVIII vijeka Redep-paa

Nevesinjac je obnovio stari grad Onogot, kao i kapetaniju saimenom ovog grada. Na teritoriji ovog grada bio je i gradKlobuk, kao i Klobuka kapetanija, sa kapetanom Muhame-dom, sinom Alijinim.48 Klobuk je postao strateki vaan gradnakon pada Risna pod Mletke 1684. godine, a Klobukakapetanija je osnovana nakon Karlovakog mira, na elu sakapetanima iz porodice Akbabia, koji su se doselili izRisna.49 Kolain, varo i tvrava na rijeci Tari, osnovali suTurci sredinom XVII vijeka, a Kolainsku kapetaniju najka-snije u treoj deceniji XVIII vijeka, a prvi kapetan je bioUbrahim-aga.50

Hamdija arkinovi

48 H. Kreevljakovi,Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo,

2. izdanje, 1980, str. 212.49 H. Kreevljakovi, cit. rad, str. 216.50 Isto, str. 223.


27/38


Zakljuak

Turska je bila apsolutistika monarhija sa dravnim

ureenjem koje je izgraeno u tradiciji blisko-istonih

despotija, sa specifinostima ugraenim od omajskog i abisin-

skog kalifata u prvih pola vijeka ekspanzije islama.51 To je

bila strogo centralistiki organizovana svjetska sila, zasno-

vana na privilegijama odrenih drutvenih redova, ime su

ublaene decentralistike tendencije turskih feudalaca. Pored

muslimanske vlastele, koja dri zemlju po starim pravima,vei dio zemljita se sa rajom, uz pravo opoziva, dodjeljuje

vojnikom sloju za vrenje vojnike slube.52 Raja je obavez-

na na poreze i druga davanja. Poto ini ekonomsku podlogu

centralne uprave, potonja propisuje granice njene eksplotaci-

je. Lokalna uprava, ispred svih nahija, predstavlja oblik

povezivanja stanovnitva, odvojenog prostorno i po reli-gioznoj pripadnosti, pa nema meusobnog mijeanja.53

Organizacija vlasti u Crnoj Gori za vrijeme turske okupaci-

je, pa sve do osloboenja bila je u skladu sa zakonima

erijatskog i obiajnog prava, koje je vailo i na Sultanovom

divanu. Ona je postojala u itavom trajanju centralistikog

ureenja, da bi u kasnim fazama postojanja bila decentralizo-vana, gdje su pojedine kompentencije imali begler begovi i

sandak-begovi, u oblasti uprave, koje su im delegirane od


51 D. Jankovi,Istorija drave i prava feudalne Srbije (XII-XV v.), Beograd

1961, III. Izdanje, str. 23.52 E.Pusi, Upravni sistemi I, str. 157-158.

53 S.Vukosavljevi,Istorija drave i prava naroda FNRJ, Doba turske vla-

davine, str 2, napominje da Turska nikada nije imala asimilatorske tenje

prema stanovnitvu koje je ostalo hriansko.


28/38


Hamdija arkinovi

Sultana, kao i kadije, koje su vrile sudsku funkciju i koje su

bile nezavisne od bilo kojeg organa. Kao drava sa najvie

autonomije u Osmanskom carstvu njeno stanovnitvo nije

plaalo poreze kao stanovnitvo ostalih drava pod turskom

vlau. Zbog nemogunosti plaanja poreza Crnogoraca,

uura (desetine) i ispene (lini porez), 1513. godine, ukinut

je timarski sistem i itavo stanovnitvo proglaeno

filurdijama, ime je Crna Gora postala carski has, i bila

osloboena haraa, jer je ahd-namom bila osloboena.

Poloaj Crnogorske pravoslavne crkve je ostao nepromije-

njen, jer je Cetinjska mitropolija zadrala unutranju

autonomiju i posjede koje je imala, kao i slobodu vjerskog

djelovanja, pri emu je turska vlast titila njena imovinska

prava. Crna Gora je 1513. godine postala samostalni sandak,

sa Skender-begom Crnojevia, sinom Ivana Crnojevia.

Sva prava koja su uivali stanovnici Crne Gore su bila

utvrena propisima, a cjelokupni dravni aparat, uprava, odSultana, beglerbegova, sandak-begova, kadija i lokalna vlast,

koju su inili izabrani predstavnici lokalnog stanovnitva je

funkcionisala efikasno. Sklad meu lanovima drutva, vojne

klase i raje, vezana je za mogunost da svaki pojedinac u

drutvu doe na poziciju koja odgovara njegovim prirodnim

sposobnostima i da tu poziciju ouva.


29/38



Ahd-nama, str. 1

Zauzimanje tvrave Barprilozi


30/38


Prevod ahd-name

asni znak je ovo.

Stanovnici tvrave Bar, ije osvajanje i zauzimanje je biloolakano milou i pomoi Uzvienog Boga i blagoslovimaudesa naeg srenog Poslanika Muhammeda Mustafe, koji jeobiao i ovaj i onaj svijet, neka je boja milost i spas nad njim,poslali su ovjeka na moj prag utoite pravde i molili su zamilost da se potvrdi kao pismen ugovor ahd-nama koju je daorahmetli Pertev-paa u kojoj se kae:

I neka niko ne napada i nasre na vakufe svih njihovih crkvii njihovog nadbiskupa, koji su u spomenutoj tvravi i van nje;svi oni od stanovnika (eher) koji su po svojoj elji ostali ugradu neka budu osloboeni i oproteni od nameta (tekailif);neka niko ne nasre na njihova nepokretna i pokretna dobra; i koje u tom trenutku imao djecu i porodicu i nepokretna i pokretna

dobra neka se nikako ne napada i nasre na njegovu djecu iporodicu, na njegova nepokretna i pokretna dobra i imanje; odonih koji su unutar i van spomenutog neka se ne uzimaju djecaza janiare i neka budu osloboeni od divanskih nameta i drugihobinih tereta; onima koji su sada (bilo) u gradu bilo van njegai onima koji bi kasnije po svojoj elji doli neka niko ne pravismetnje i neka budu sigurni i bezbjedni, kao i ostali, sa svojim

pokretnim i nepokretnim dobrima; nakon to se zavri spomenu-ti trogodinji rok, niko ne smije da uzima nita osim jednog zlat-nika (sikke filuri) koji e oni davati za svaku kuu koja je ugradu i pod vlau (hukm altinda); da se ne dozvoli postupaksuprotan njoj, da se od svake kue uzima po dva zlatnikaumjesto desetine i poreza od zemlje koju oni posjeduju kao

svoje batine, vinograde i bate, da se od onih koji nijesusposobni za privreivanje i koji su siromanog stanja i koji neposjeduju batine i druga dobra nikako ne trai kao od onih.

Hamdija arkinovi


31/38



Ahd-nama, str. 2


32/38


Ahd-nama, str. 2

Zbog toga, kada je mom carskom prijestolu utoitu sree

podnesena ahd-nama koju je dao spomenuti, ja sa svoje strane,zbog moje velike carske milosti, potvrujui i osnaujui ahd-namu koju je, kako je izloeno, dao spomenuti pokojnik, izda-jem ovaj nian sa znakom sree i nareujem:

- Dokle god se oni pokoravaju vjerno i asno i gledaju posao,neka se ne nasre na vakufe njihovih crkvi, koji su u njihovoj

tvravi i van nje, i na (vakufe) njihovog episkopa; svi oni kojisu ostali u gradu po svojoj elji neka budu osloboeni ioproteni asnih tereta i neka se ne napada i nasre na njihovapokretna dobra i nepokretna dobra; od onih koji su u gradu i vannjega neka se ne uzimaju djeca za janiare i neka buduosloboeni i oproteni divan nameta i obiajnih tereta, onimakoji su sada u gradu i van njega i onima koji po svojoj elji budu

doli kasnije neka niko ne pravi smetnje i neka ive sa svojimpokretnim i nepokretnim dobrima i ostali, spokojno i sigurno;nakon to istekne njihov spomenuti godinji rok, oni koji imajubatine, vinograde i bate neka ne plaaju po dva zlatnika nasvaku kuu; a oni koji ne obrauju zemlju i nemaju u posjedubatine, vinograde, bate i druga dobra neka uloe napor i trudda bi somenuti kraj (vilayet) bio obraen i napominjem da odovakvih ne treba nita uzimati. Neka u ovome niko ne smeta i nestvara tekoe, neka se ne mijea i ne nasre.

Hamdija arkinovi


33/38


Odredbe o nekim brdskim i malisorskim plemenimaiz 1497. godine

Rukopis deftera za Skadarski sandak (Bavekalet arivi,Tahrir defterleri 26 m.) iz 1485. godine ima naprijed vrlokratak popis Kua, Pipera, Hota i Klimenata, koji je zavren 1.redepa 902. (1497).



34/38


Kada su ova dva slaba roba Umur, sin Toganov kao emin iJusuf, sin Ahmedov, kao pisar prema uzvienoj zapovijestipopisali vilajet Crnojevia zemlju (irn ili), zapovijeeno je danahije Hote, Kue i Pipere zajedno popiu. Kada su doli sa sul-tanovom zapovijeu i kada je spomenute nahije trebalopopisati, one su popisane prema uzvienom beratu sa znanjemFiruz-bega, a u opirnom defteru (defteri mufassal) su spomenu-

ti svi komentari i kanuni (koji se na njih odnose). Zapovijeenoje da njihov hara, ispende i sve dabine budu otsjekom. To jeobjanjeno da bi bilo poznato.

Nahija Hoti, koja ima est sela, neka uva sve derbende (klance)koji se prostiru od sela koja su poznata pod nazivom Donji Tuzido sela koja su poznata pod nazivom Gornji Tuzi na putu koji

ide od tvrave Skadra do tvrave Depedukana (?) i Meduna. Usvakom selu neka postave smjene i neka nadgledaju da ne budetete bilo ijem dobru ili ivotu. Zapovijeeno je da spomenutinevjernici daju svoje dabine (rusum) po naprijed spomenutojodredbi, a da su osloboeni i oproteni svih divanskih nameta.

Pisano prvog dana potovanog redepa devetsto druge godine(5. marta 1497).

Prevod odredbe o Klimentima glasi:Spomenuta nahija Klimenti ima pet sela. Zapovijeeno je da

nevjernici tih spomenutih sela daju godinje 1000 aki otsjekom

Hamdija arkinovi

Odredba o Klimentima glasi:


35/38


haraa i sandakbegu otsjekom 1000 aki ispende, a ostale uure(desetine) i dabine ne daju, da budu osloboeni i oproteni odsvih divanskih nameta (avarizi divaniye), da paze na put koji ideod tvrave Skadra kroz Petroban zemlju do zemlje Altin (Altun

ili) i da uvaju puteve koji idu od tvrave Meduna kroz Kukeplanine i izlaze na Plav, pa da budu derbendije. Pisano prvogdana asnog redepa devetsto druge godine.

Crnogorske kanun-name iz deftera 1523. godine

T. C. Bavekalet arivi Tahrir defterleri 121. Prva kanun--nama u tom defteru nalazi se na listu 6 v. do lista 8. Drugacrnogorska kanun-nama nalazi se u defteru od lista 9 do 10 v.



36/38


Kanun-nama vilajeta Crne Gore(sastavljena) prema starom defteru

Prema asnoj carskoj zapovijesti kanun-nama u poglavlju oglobama i baduhavi spomenutog vilajeta ovako je napisana kakose (ovde) navodi:

Ako jedan nevjernik poini blud, pa se to sudski utvrdi, ako jeonaj koji naini blud oenjen i bogata da mu imanje vrijedi eststotina aki, neka se uzme osamdeset aki globe; ako je srednjeg

stanja, neka se uzme pedeset, a ako je siromanog stanja, nekase uzme trideset ili dvadeset aki. Ako je onaj ko poini bludmomak i bogata da mu imanje iznosi est stotina aki, neka seuzme pedeset aki kao globa, ako je srednjeg stanja, tridesetaki, ako je siromanog stanja, neka se uzme dvadeset ilipetnaest aki. Ako ena poini blud i bude sudski utvreno, nekase uzme globa prema onome to je po zakonu za oenjene ljude,

a to je spomenuto. Ako je niski moral te ene oevidan, pa jenjen mu ne pusti nego primi, ako je mu bogat, neka se uzmepedeset aki, ako je srednjeg stanja, trideset aki, a ako je siro-manog stanja, neka se uzme dvadeset ili petnaest aki. Ako seena bavi prostitucijom, neka je kadija kazni batinanjem, a nekaza dvije batine uzme globu jednu aku. Ako ena ili djevojkaree nekom ovjeku: Obljubio si me, pa ovjek porie,njihovim rijeima kadija nee pokloniti mnogo panje, negoneka ovjeka zakune, a enu i djevojku neka kazni batinanjem ineka uzme za dvije batine globe po jednu aku. Ako ovjek kaeeni ili djevojci: Obljubio sam te, a ena ili djevojka porie,enu ili djevojku neka sudija zakune, a ovjeka neka kazni bati-nanjem i neka uzme za dvije batine jednu aku globe. Ako neko

u neiju kuu ue u namjeri bluda, prema gore izloenim odred-bama, neka dade globu za momka, ako je momak, a globu zaoenjenog, ako je oenjen. Ako neko neiju enu poljubi ili

Hamdija arkinovi


37/38


zatrai ili opipa kada se sudski utvrdi, kadija neka ga kazni bati-nanjem i neka za dvije batine uzme jednu aku globe. Ako nekozna za neiji blud, pa ne kae, nema globe. Ako zna za krau, pane kae neka se uzme pet aki kao globa.

Ako jedan drugom poupaju bradu ili kosu, pa se sudski utvrdi,ako su bogati, neka se uzme dvadeset aki globe, ako su srednjegstanja po petnaest aki globe, a ako su siromanog stanja, po desetaki globe. Ako bude ranjena glava i potee krv, neka se uzmedvadeset aki globe od onog koji je bogat, petnaest aki globe odonog koji je srednjeg stanja, a deset aki od onog koji je siro-

manog stanja. Ako se kost pojavi i bude lijeen, od onoga koji jebogat da mu imanje iznosi est stotina aki, neka se uzme pedesetaki, ako je srednjeg stanja, neka se uzme trideset aki, ako jesiromanog stanja, neka se uzme dvadeset ili petnaest aki. Akoneko ubije ovjeka, pa na njemu ne bude izvren kisas (kaznakoja odgovara poinjenom djelu), neka se uzme krvarina (kancrm) dvjesto aki, ako je bogat i imanje mu vrijedi est stotina

aki, sto aki, ako je srednjeg stanja, pedeset ili trideset aki, akoje siromanog stanja. Ako bude udaren strijelom ili noem, pa jeon stariji i padne u postelju, ako je onaj koji je udario bogat da muimanje vrijedi est stotina aki, neka se uzme sto aki globe, akoje srednjeg stanja, neka se uzme pedeset aki, ako je siromanogstanja neka se uzme trideset ili dvadeset i pet aki.

Ako neko ukrade gusku ili patku, neka ga kadija kazni bati-nanjem, pa neka se uzme na etiri batine jedna aka globe. Akoukrade ovcu ili konicu, neka se uzme deset aki globe. Akoneko ukrade vola, ako mu ruku ne otsjeku, ako je on bogat ima-nje mu iznosi est stotina aki, nek se uzme pedeset aki, a akoje srednjeg stanja, neka se uzme trideset aki, ako je siromanogstanja, dvadeset ili petnaest aki. Ako neko ukrade konja, neka

mu ruku otsjeku; ako mu ne otsjeku, uzima se sto aki globe.Ako neko neije ito ukrade, neka se uzme dvadeset aki globe,ako je srednjeg stanja, deset aki, ako bude siromanog stanja,



38/38

pet aki. Ako sin od oca, ili mati od sina, ili brat od svoga brata,ili mu od svoje ene, ili ena od svoga mua neto ukrade, nekaih sudija osudi na batinanje i neka uzme za dvije batine jednuaku. Ako neko neije oko ili zub izbije, a namjerno ne bude

izvren kisas, ako bude bogat, neka se uzme sto aki globe,ako bude srednjeg stanja, pedeset, ako je siromaan, trideset ilidvadeset aki. Ako se mali djeaci potuku nema globe.

Ako neko nae izgubljenog vola, konja ili ovcu, pa ne javi, akobude bogat da mu imanje iznosi est stotina aki, neka se uzmepetnaest aki globe, ako je srednjeg stanja, deset aki, ako je siro-

manog stanja, pet aki. Ako se javi, pa se ne nae gospodar, nekase preda kadiji da kadija sauva. Ako se izgubi, kada javi, nemakazne. Kako je zapovijest erijata onako neka bude. Ako neko odnekog nasiljem uzme hljeb i drugo, neka ga kadija kazni batina-njem, a neka se uzme za dvije batine jedna aka globe.

Ako neiji konj, vo ili kobila ue u obraenu njivu i naini tetu,neka se udari po pet batina za svaku glavu stoke i uzme pet aki

globe. Ako krava ue, neka bude etiri ake i etiri batine, ako teleue, jedna aka i jedna batina, ako ovca ue, na dvije ovce jednaaki i jedna batina. Svinja ako ue, na svaku svinju dvije ake nekase uzima i neka se udare dva tapa. Ali prvo neka se sudskiopomenu. Poto ih opomenu, pa ne posluaju i ne paze na svojustoku, koja je nainila tetu zasijanom itu, neka ih kazne ovomglobom, izbatinaju i neka im zaprijete. Osim toga, neka naknadetetu koja je nastala. Ako blizu sela ili izmeu sela bude ito, pa(tu) bude prolaz stoke, neka naprave takvim (njivama) ogradu.

U pogledu odredbe o svadbarini (resmi arus), svadbarina nijezavedena kao prihod, jer nije obiaj da daju svadbarinu, buduida su filurdije. U tom pogledu neka ne bude drukije.

Neka ba niko spomenuti zakon ne prekorai. Ako ga

prekorae, neka kadija obavijesti da bi oni koji prekorae bilikanjeni. Ako kadija ne izvijesti, neka se zna da e biti uzrok

hamdija Šarkinović - organizacija turske vlasti u crnoj gori.pdf

Documents