hadİslerde mutluluk ve mutsuzluk sebeplerİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts02675.pdf · iii (bİlgen,...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

HADİSLERDE MUTLULUK VE

MUTSUZLUK SEBEPLERİ

Sümeyye BİLGEN

1330207556

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Prof. Dr. Talat SAKALLI

ISPARTA- 2018

iii

(BİLGEN, Sümeyye, Hadislerde Mutluluk ve Mutsuzluk Sebepleri, Yüksek

Lisans Tezi, Isparta, 2018.)

ÖZET

İslâm dini kullar için dünya ve âhiret hayatlarını düzenleyebilmeleri adına

birtakım emir ve yasaklar getirmiştir. Buna göre Hz. Peygamber (s.a.v) dünya ve âhirete

yönelik bazı tavsiyelerde bulunmuş, inananlara rehberlik etmiştir. Müslümanlara ideal

bir hayat sunan Hz. Peygamber (s.a.v) mutluluk yollarını gösterecek kapıları açmış,

mutsuzluğun sebepleri hakkında bazı konulara dikkatleri çekmiştir. “Hadislerde

Mutluluk ve Mutsuzluk Sebepleri” adlı bu çalışmada genel anlamda mutluluk ve

mutsuzluk ile ilgili kavramlar tespit ve tahlil edilip sonrasında Hz. Peygamber’in (s.a.v)

bu kavramları kullanarak ifade buyurduğu imana, ibadete, ahlâka ve sosyal hayata dair

bazı sebepler incelenmektedir.

İmana dair mutluluk sebeplerinde İslâm’la hidâyete ermek, Hz. Peygamber’e

(s.a.v) görerek ya da görmeden iman etmek, kadere rıza göstermek, şefaate nâil olmak,

cennete gidebilmek; ibadete dair mutluluk sebeplerinde namaz, oruç, duanın kabulü,

istiğfar, salâvat ve cihâd; ahlâka dair mutluluk sebeplerinde Allah rızası için sevmek,

iyilik yapmak, kanaatkâr olmak, doğru olanı istemek; sosyal hayatta mutluluk

sebeplerinde zenginlik, uzun ömür, başkalarından ibret almak, hayrın kapılarını açmak,

bir müslümanın sıkıntılarını gidermek, iyi bir eş, oturmaya müsait ev, sâlih komşu

konuları ele alınmaktadır. İman konulu mutsuzluk sebeplerinde Allah’a isyankâr olmak,

fâcir olarak ölmek, kaybedilenlere üzülmek; ibadete dair mutsuzluk sebeplerinde Allah’ı

zikirden gafil olmak, istikâmeti kaybetmek; ahlâka dair mutsuzluk sebeplerinde cimrilik

ve adaletsizlik; sosyal hayatta mutsuzluk sebeplerinde kötü rüya, dünyaya bağlılık,

borçlu olmak ve toplulukta yalnız kalmak konularına değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Peygamber, Mutluluk, Mutsuzluk, Dünya, Âhiret, Sevinç,

Hüzün, Keder, Gam.

iv

(BİLGEN, Sümeyye, Causes of Happiness and Unhappiness in Hadiths,

Master’s Thesis, Isparta, 2018.)

ABSTRACT

The religion of Islam fixed some orders and prohibitions so that servants can

regulate their worldly life and the hereafter life. According to that, Hazrat Muhammad

made some advice intended for the world and the hereafter and he guided the believers.

Hazrat Muhammad offered an ideal life and opened the doors to show the ways of

happiness and he pointed out some topics about the causes of unhappiness. In that study

entitled with “Causes of Happiness and Unhappiness in Hadiths”, the concepts about

happiness and unhappiness were generally determined and analyzed and afterwards and

some causes that Hazrat Muhammad expressed about belief, prayer, morality and social

life were studied.

Those following topics are discussed. As the causes originating from belief,

those are regarded: Entering the right way of Islam, believing in Hazrat Muhammad by

seeing or not seeing him, consenting to destiny and fate, enjoying the intercession,

entering the paradise. As the causes originating from prayer, those are regarded: prayer,

fasting, acceptance of prayer, seeking forgiveness, salawat and jihad. As the causes

originating from morality, those are regarded: loving for the sake of Allah, doing a

favour, being satisfied, demanding the right things. As the causes originating from

social life, those are regarded: wealth, long life, drawing a lesson from others, opening

the doors of benefaction, resolving the troubles of a Muslim, a good spouse, a habitable

house and a good neighbour. As the causes of unhappiness originating from belief,

those are regarded: rebelling against Allah, dying as a disbeliever, worrying for the

losses. As the causes of unhappiness originating from prayer, those are regarded: not

being watchful for the remembering of Allah, losing straightness, not reading Surah Al-

Baqarah. As the causes of unhappiness originating from morality: miserliness, injustice.

As the causes of unhappiness originating from social life, those are regarded: bad

dream, commitment to the world, being in debt and staying alone in a community.

Keywords: Prophet, Happiness, Unhappiness, World, Hereafter, Joy, Sadness,

Grief, Sorrow

v

İÇİNDEKİLER

Sayfa

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ..................................................... i

YEMİN METNİ ........................................................................................ ii

ÖZET ........................................................................................................ iii

ABSTRACT ............................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER .......................................................................................... v

KISALTMALAR ...................................................................................... ix

ÖNSÖZ ....................................................................................................... x

GİRİŞ .......................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE MUTLULUK SEBEPLERİ

1.1. İMANÎ MUTLULUK KAYNAKLARI ................................................... 16

1.1.1. İslâm’la Hidâyete Ermek ....................................................................... 18

1.1.2. Hz. Peygamber’e (s.a.v) Görerek ya da Görmeden İman Etmek .......... 24

1.1.3. Kadere Rıza Göstermek ........................................................................ 27

1.1.4. Şefaate Nâil Olma Arzusu ..................................................................... 32

1.1.5. Cennete Gidebilmek .............................................................................. 35

1.2. İBADET İLE İLGİLİ MUTLULUK SEBEPLERİ .................................. 38

1. 2.1. Namaz ................................................................................................... 39

1.2.2. Oruç ....................................................................................................... 43

1.2.3. Dua ........................................................................................................ 45

vi

1.2.3.1. Duanın Kabulü ................................................................................... 46

1.2.3.2. İstiğfar ................................................................................................ 50

1.2.3.3. Hz. Peygamber’in (s.a.v) Üzüntü Anında Yaptığı Dualar ................. 53

1.2.4. Diğer İbadetler ....................................................................................... 55

1.2.4.1. Salâvat ................................................................................................ 55

1.2.4.2. Cihâd .................................................................................................. 58

1.3. AHLÂK İLE İLGİLİ MUTLULUK TAVSİYELERİ ............................. 62

1.3.1. Karşılıksız Sevmek ................................................................................ 63

1.3.2. İyilik Yapmak ........................................................................................ 68

1.3.3. Kanaatkâr Olmak ................................................................................... 72

1.3.4. Hayırlı Olanı İstemek ............................................................................ 76

1.4. SOSYAL HAYATTA MUTLULUK YOLLARI .................................... 79

1.4.1. Kişisel Mutluluk .................................................................................... 80

1.4.1.1. Zenginlik ............................................................................................ 80

1.4.1.2. Uzun Ömür ......................................................................................... 83

1.4.1.3. Başkalarından İbret Almak ................................................................. 85

1.4.2. İyi Bir Eş ............................................................................................... 88

1.4.3. Oturmaya Müsait Ev ............................................................................. 92

1.4.4. Sâlih Komşu .......................................................................................... 95

1.4.5. Rahat Binek ........................................................................................... 96

1.4.6. Sıla-i Rahim ........................................................................................... 97

vii

1.4.7. Yardımlaşmak ....................................................................................... 99

1.4.7.1. Hayrın Kapılarını Açmak ................................................................. 100

1.4.7.2. Bir Müslümanın Sıkıntısını Gidermek ............................................. 103

1.4.8. Fitnelerden Uzak Durmak ................................................................... 105

1.5. DEĞERLENDİRME .............................................................................. 108

İKİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE MUTSUZLUK SEBEPLERİ

2.1. İMAN KONULU MUTSUZLUKLAR .................................................. 110

2.1.1. Allah’a İsyankâr Olmak ...................................................................... 110

2.1.2. Fâcir Olarak Ölmek ............................................................................. 114

2.1.3. Kadere Rıza Göstermemek .................................................................. 118

2.1.3.1. Kaybedilenlere Üzülmek .................................................................. 118

2.2. İBADET İLE İLGİLİ MUTSUZLUK SEBEPLERİ .............................. 120

2.2.1. Allah’ı Zikirden Gafil Olmak .............................................................. 121

2.2.2. İstikâmeti Kaybetmek ......................................................................... 123

2. 2.3. Bakara Sûresini Okumayı Terk Etmek ............................................... 127

2.3. AHLAK İLE İLGİLİ MUTSUZLUĞA GÖTÜREN AMELLER ......... 129

2.3.1. Cimrilik ............................................................................................... 130

2.3.2. Adaletsizlik .......................................................................................... 133

2.4. SOSYAL HAYATTA MUTSUZLUK SEBEPLERİ ............................ 137

2.4.1. Kötü Rüya ........................................................................................... 137

viii

2.4.2. Dünyaya Bağlılık ................................................................................. 139

2.4.3. Borçlu Olmak ...................................................................................... 142

2.4.4. Toplulukta Yalnız Kalmak .................................................................. 144

2.5. DEĞERLENDİRME .............................................................................. 146

SONUÇ ................................................................................................... 147

KAYNAKLAR ....................................................................................... 149

ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................... 162

ix

KISALTMALAR

b. : Bin

bnt. : Binti

bkz. : Bakınız

c. : Cilt

Çev. :Çeviren

Hz. : Hazreti

İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi

M.Ü.İ. F. : Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi

M.Ö. : Milattan önce

s. : Sayfa numarası

S. : Sayı

sdl. : Sadeleştiren

(s. a. v) : Sallallahu aleyhi ve selem

T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı

Terc. : Tercüme

Ts. : Tarihsiz

Thk. : Tahkîk

Vd. : Ve diğerleri

yy. : Yayım yeri yok

x

ÖNSÖZ

Allah Teâlâ insan nefsine iyilik duygusunu ve iyiliğe yönelme yeteneğini verdiği

gibi kötülük duygusunu ve kötülükten sakınma yeteneğini de vermiştir. İnsanoğlu

yaratılıştan gelen bu yetenekleri fıtratına uygun bir şekilde kullandığı takdirde kurtuluşa

erip mutlu olacak, kötülüklere düşüp emredilenlere uymadığında ise zarara uğrayıp

mutsuz olacaktır. Fakat yaşadığımız çağda bireyler, fıtratına aykırı olarak hazlarının ve

zevklerinin esiri olarak maneviyat boşluğunu umursamayarak sahte mutluluklar peşinde

koşmaktadır. Bütün ömrünü mutsuzluktan kaçmak ve mutlu olmak üzere geçirse de

kendisine sağlanmış olan bütün imkânlara rağmen amacına ulaşamamaktadır.

İnsan, yalnızca fizyolojik boyutlarıyla yaşayan bir varlık değildir. Bedene ait

ihtiyaçları olduğu gibi ruhsal olarak da birtakım gereksinimlere sahiptir. Hayat

mücadelesi için harcayacağı çaba neticesinde yaşadığı en temel hallerden ikisi de

mutluluk ve mutsuzluk olacaktır. Tarih boyunca insanoğlu mutluluğu kazanabilme ve

mutsuzluktan kurtulabilme adına birçok izahatta bulunmuş, teoriler ortaya koymuştur.

Öne sürülen bu fikirlerle kimi zaman insanın maddî boyutu ihmal edilmiş kimi zaman

ise manevî boyutu görmezden gelinmiştir. Fakat İslâm insanın maddî ve manevî yönleri

arasındaki dengeyi, fıtrata uygunluğu açısından en güzel şekilde muhafaza etmiş ve

buna göre inananlara hükümler vaz’ etmiştir. Bu hükümler dünya mutluluğunun nasıl

sağlanacağını ve mutsuzluktan nasıl korunulacağına dair ipuçları vermekle beraber

âhirette mutlak mutluluğa ulaşmanın yollarını da göstermektedir.

Dinin hedeflerinden birisinin her iki dünya için de mutluluk sağlamak olduğu

göz önünde bulundurulursa İslâm dinin temel bilgi kaynaklarından olan hadislerin de bu

konuda tavsiyeler içermesi yadsınamaz. Çünkü Allah Teâlâ kitabında Hz.

Muhammed’in (s.a.v) üstün bir ahlâk sahibi olduğunu belirtmiş, onu bütün insanlara en

güzel örnek olarak göstermiştir. Dolayısıyla onun sadece âhirete yönelik değil yaşama

dair de söylediği bütün tavsiyeleri inananlar için bir rehberdir. Müslümanların ideal bir

hayat yaşayabilmeleri için Hz. Peygamber’in (s.a.v) hayata yönelik emir ve tavsiyelerini

bilmeleri gerekmektedir. İşte bu noktada hayatın çeşitli olumsuzluklarına ışık tutacak,

mutluluğa götürecek ve mutsuzluğa sebep olacak olan faktörlerden bahseden hadisler

bizlere yol gösterecektir.

xi

Hadislerdeki mutluluğa ve mutsuzluğa sebep olacak olan durumları incelemeyi

esas alan bu çalışma Giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş’te çalışmanın temelini

oluşturacak kavramlar incelenmeye çalışıldı. Bununla birlikte mutluluğun ve

mutsuzluğun mâhiyetine dair farklı dinî ve kültürel çevreler tarafından öne sürülen

fikirlere de yer verildi. Birinci Bölüm’de Hz. Peygamber’in (s.a.v) mutlululuk vesilesi

olarak bahsettiği bazı sebepleri, Giriş’te ele alınan kavramlar etrafında; iman, ibadet,

ahlâk ve sosyal hayatla ilgili olmak üzere beş ana başlık altında incelendi. Konuya dahil

olan bütün hadisler yerine sadece bazı alimlerce sıhhati tartışılan rivayetler hakkında

aktarılan görüşleri de kaydedilerek konular detaylandırılmaya çalışıldı. Konunun

temelinin oluşturan hadislerin tercümeleriyle yetinilmeyip Arapça metinlerine de yer

verildi. İkinci bölümde ise yine aynı şekilde hadislerde bahsi geçen mutsuzluk

sebeplerini tespit ve tahlil edildi. Çalışmada evrensel birtakım mutluluk ve mutsuzluk

sebeplerine işaret edilirken tespit ve tahliller özellikle müslümanlara yönelik ele alındı.

Sonuç’ta ise ilgili hadislerden hareketle varılan yargı aktarılmaya çalışıldı.

Uzun soluklu bu araştırma boyunca konunun belirlenmesinden çalışmanın

tamamlanmasına kadar daima teşvik ve tavsiyelerinden istifade ettiğim, fikir ve

görüşlerini aldığım, tenkit ve tashihleri ile çalışmama yön veren danışmanım çok

saygıdeğer hocam Prof. Dr. Talat SAKALLI Bey’e teşekkürü bir borç bilirim.

Gayret bizden, başarı Allah’tandır…

Sümeyye BİLGEN

Isparta-2018

xii

ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ, AMACI VE SINIRLARI

Yaşadığımız çağda insanlar teknolojik gelişmelerin sunduğu tüm imkânlara ve

maddî refah düzeyinin yüksek olmasına rağmen mutlu olamadıkları gibi mutsuzlukları

da her geçen gün artmakta ve bu durum yaygınlık da kazanmaya başlamaktadır. Bunun

en önemli sebeplerinden biri de insanın manevî boyutunun ihmal edilmesidir. Nasıl ki

bedenin ihtiyaçları belirleniyor ve helal yollardan karşılanıyorsa ruhun da bu anlamda

ihtiyaçları tespit edilmelidir. Çünkü bedene yön veren, varlığının asıl unsuru ruhtur.

Mutluluğu sağlanmış, mutsuzluktan korunmuş bireysel ve toplumsal anlamda

geçirilecek bir ömür için ruhun ihtiyaçlarını gidermek bu bakımdan faydalı ve

önemlidir.

Her insan yaşamı boyunca kendisinin mutlu ya da mutsuz olmasına sebep olan

farklı olaylarla karşılaşacak veya mutluluğu yakalamak, mutsuzluktan kaçmak üzere

bazı davranışlar sergileyecektir. Dolayısıyla insanın hayatındaki en önemli

hedeflerinden biri olan mutluluğu yakalayıp gam, keder ve üzüntüden kaçmak, dinin de

en temel konuları arasında yer alacaktır. Bu sebeple bu çalışmadaki amaç, söz konusu

konular üzerinde problemlerin sebeplerini tespit etmek ve çözüm önerilerinde

bulunmaktır.

Bu çalışma konuyla ilgili hadislerin çokluğu dikkate alınarak Hz. Peygamber’in

(s.a.v) hadislerinin bir kısmını ihtiva eden Kütüb-ü Tis’a isimli hadis külliyatında

bulunan, mutluluk ve mutsuzluk ile ilgili bilgi ve kavramları içeren hadislerle sınırlıdır.

Bu kaynaklarda bulunmayan fakat konuyla alakalı hadislere de yeri geldikçe kaynakları

gösterilerek ilgili olduğu konuların içerisinde yer verilmiştir.

ARAŞTIRMANIN METOD VE KAYNAKLARI

Araştırmamızın temelini mutluluk ve mutsuzluk kavramları oluşturmaktadır. Bu

anlamda bu kelimelerle aynı anlamı taşıyabileceğini düşündüğümüz ve Hz.

Peygamber’in (s.a.v) insanları mutluluğa ya da mutsuzluğa götürücek olan durumlardan

bahsederken kullandığı başka kavramlar da, kullanacağımız hadisleri belirlerken

dayanak noktamız oldu. Bu sebeple ilk olarak bu kavramları lügatlerden ve kavram

sözlüklerinden araştırıp kelimelerin anlam çerçevelerini tespit etmeye çalıştık. Daha

xiii

sonra tarih boyunca farklı dinî ve kültürel çevreler tarafından mutluluk ve mutsuzluğun

mâhiyetine dair birtakım görüşlere yer verdik.

Konumuzla ilgili daha çok hadise ulaşabilmek için işe ilk olarak Suyûtî’nin

(911/1505) el-Câmi’u’s-Sağîr adlı eserini taramakla başladık. Aynı zamanda ilgili

olduğunu düşündüğümüz kelimeler üzerinden Concordance’tan hadislerin kaynaklarına

ulaşmaya çalıştık. Birinci ve İkinci Bölümler’de ise tespit ettiğimiz, Hz. Peygamber’in

(s.a.v) buyurduğu, insanları mutluluğu ya da mutsuzluğa götürecek olan durumların

incelenmesine yer verdik. Bu aşamada ilgili rivayetlerin konumuzu ilgilendiren

kısımlarının Arapça metinlerine ve tercümelerine birlikte yer verdik. Konuyu işlerken

ahengin bozulmaması adına başlıkların temelini oluşturan hadisler hakkında yapılan

değerlendirmelere, ravilerinin cerh ve ta’dil durumlarına dipnotta yer vermeyi daha

uygun bulduk. Ravi ve isnad değerlendirmelerinde özellikle Buhârî (256/869) ve

Müslim (261/875) rivayetleri dışındaki sahih olmama ihtimali yüksek olan hadisleri

incelemeye çalıştık. Bu noktada raviler hakkında bilgi almak için ricâl kitaplarından

faydalandık. Hadis değerlendirmelerinde ise özellikle Nâsırüddin el-Elbânî’nin

(1420/1999) Kütüb-i Tis’a hadislerinin sıhhatine dair değerlendirme çalışmalarından,

Müsned’deki rivayetler için ise Şuayb Arnavud’un Müsned tahkikinde hadislere dair

verdiği hükümleri zikrettik.

Hadislerin yorumlanmasında ve tahlil edilmesinde en başta Kur’ân-ı Kerîm’den

ve diğer hadis kaynaklarından faydalanılmıştır. Bunun yanında söz konusu hadisin

temel kaynağının şöhret bulmuş şerh kitaplarıyla beraber Münâvî’nin (1031/1622)

Feyzü’l-Kadir Şerhu’l-Camii’s-Sağir adlı eserinden de faydalanılmıştır. Bunun yanında

yeri geldikçe tefsirlere, ahlâk kitaplarına ve güncel birtakım kaynaklara başvurulmuştur.

Ayrıca T.D.V. İslâm Ansiklopedisi ve Hadislerle İslâm Ansiklopedisi de istifade

ettiğimiz temel kaynaklar arasındadır.

Kullandığımız kaynakların öncelikli olarak matbularına ulaşmaya çalıştık.

Matbularına ulaşamadığımız eserlerin ise bilgiyasayar ortamında PDF dosyalarından

faydalandık. Eğer kaynağın PDF dosyasına da ulaşılamadıysa bu noktada en büyük

yardımcımız Shamile programının son sürümü (3.64) olmuştur.

xiv

Hz. Peygamber (s.a.v) bazı hadislerinde bir konu hakkındaki mutluluk ve

mutsuzluk sebeplerini beraber zikretmiştir. Tekrara düşmemek adına bu türlü hadisleri

sadece mutluluk sebepleri altında; kadare rıza göstermek, cennete gidebilmek, iyilik

yapmak, hayırlı olanı istemek, iyi bir eş, oturmaya müsait ev, uygun bir binek

başlıklarında incelemeyi uygun gördük.

İslâm’ın emrettiği bütün emirler insanı mutlu edecek, yasakladığı her bir amel

yapıldığı takdirde dünya ve âhiret hayatlarında kulları mutsuz edecektir. Emirlere aykırı

davranan kullar dünyada pişman olacak, bu pişmanlığı ise onun mutsuzluğuna sebep

olacaktır. Pişman olmayıp tevbe etmemesi durumunda ise âhirette karşılaşacağı azap

sebebiyle mutsuz olacaktır. Bu durumda biz sadece belirlediğimiz kelimeler üzerinden

tespit ettiğimiz mutluluk ve mutsuzluk sebeplerini tahlil etmeye çalıştık. Yerine göre

dünya mutluluğunu ya da mutsuzluğunu yerine göre de âhiret mutluluğunu ya da

mutsuzluğunu ele aldık. Fakat genellikle her iki dünya mutluluklarını ve

mutsuzluklarını ele beraber alma ihtiyacı hâsıl oldu. Bu da gösterdi ki dünya ve âhiret

birbirinden ayrılamaz.

Hadisleri ele alırken birden fazla kaynakta geçen veya farklı tarikle gelen

rivayetleri birleştirme yoluna gittik. Rivayetlerdeki farklılıklara ise dipnotlarda işaret

ettik. Konumuzla ilgili olduğunu düşündüğümüz fakat âlimlerin mevzu hükmünü

verdiği rivayetlere ise çalışmamız içerisinde yer vermedik.

Dipnotlarda müellif ve eser isimlerini ilk kullanıldığı yer dışında mümkün

olduğunca kısalttık. Eser isimlerini, makaleleri ve ansiklopedi maddelerini italik olarak

kaydettik. Kütüb-ü Tis’a’da rivayet edilen hadisleri dipnotta gösterirken, Concordance

sistemini esas aldık. Diğer hadis kaynakları için rivayetin bulunduğu cilt ve sayfa

numaralarıyla yetindik.

Konumuzla doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olan daha önce yapılmış bazı

akademik çalışmalara değinmek de yerinde olacaktır. Kurʼân ayetleri bağlamında sevinç

ve mutluluğa dair Tefsir alanında bir adet yüksek lisans çalışması mevcuttur. Bu

çalışma Ankara Üniversitesiʼnde, 1997 yılında Hasan Yıldız tarafından yapılmış olan

“Kurʼânʼda Mutluluk” adlı çalışmadır. Bir diğer çalışma ise yine Tefsir alanında

yapılmış olan doktora tezdir. Bu çalışma Dicle Üniversitesi’de, 2015 yılında Ahmet

xv

Akbaş tarafından yapılmış olan “Kur’ân’da İnsanın Mutluluğu” adlı araştırmasıdır.

Hadisler bağlamında sevinç ve mutluluğa dair Din Psikolojisi alanında bir adet yüksek

lisans çalışması mevcuttur. Bu da Gaziantep Üniversitesi’nde, 2016 yılında Mustafa

Erten tarafından yapılmış olan “Hadisler bağlamında mutluluk” adlı tezdir.

1

GİRİŞ

1. TEMEL KAVRAMLAR

Araştırma alanımızla ilgili kavramların sayısı ve anlam genişliği yine konumuza

dair âyet ve hadisler yardımıyla belirlenecektir.

1.1. Mutluluk ve Mutsuzluk

Mutluluk ve mutsuzluk her insan için aynı şeyi ifade etmeyebilir. Bu sebeple her

iki kavram için de farklı tanımlamalarda bulunulabilir. Bu farklı tanımlamaların

sebepleri kişisel veya toplumsal beklentiler olabileceği gibi dinî kaygı ve hassasiyetler

de olabilir.

Konuyu daha sağlam bir temele oturtmak için ilk olarak mutluluk ve mutsuzluk

kavramlarının Türkçe anlamlamlarına bakmak faydalı olacaktır. Bazı Türkçe

sözlüklerde mutluluk hali “talihli, uğurlu, mesud, bahtiyar olmak”1 veya “bütün

özlemlere eksiksiz ve sürekli olarak ulaşılmaktan duyulan kıvanç durumu, ongunluk”2

şeklinde açıklanmıştır. Mutlu kimse “yaşamından sevinç duyan, içi rahat” şeklinde,

mutlu olmak ise “iyi bir şeyin gerçekleşmiş olmasından kıvanç duymak” olduğu

belirtilmiştir.3 Mutsuzluk ise “mutlu ve mesud olmama durumu, bedbahtlık” olarak

tanımlanmıştır.4

Hz. Peygamber’in (s.a.v) buyurduğu, insanları mutluluğa ya da mutsuzluğa

götürücek olan durumları incelemeden önce konuyla ilgili kullandığı kavramları tespit

ve tahlil etmeye çalışacağız.

1 Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber Yayınları, Ankara, 1990, s. 806.

2 Parlatır, İsmail, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, II. 1597.

3 Demiray, Kemal, Temel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1969, II. 540.

4 Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Parlatır, İsmail, Türkçe Sözlük, s. 806.

2

1.2. Hadislerde İfade Edilen Mutluluk İle İlgili Kavramlar

● Tûbâ (طوبى):

“Hoş, güzellik, iyi ve temiz olmak, göz aydınlığı” anlamındaki t-y-b (طيب)

kökünden türemiştir.5 Cennette bulunan temiz ve güzel bir ağacın adı ya da cennetin

isimlerinden biri olduğu belirtilir. Aynı zamanda yokluğu olmayan bir zenginlik ve

cennetteki her türlü güzelliğe işarettir.6 “Ne mutlu, sevinç, kurtuluş, hayır ve iyilik

dileme” gibi anlamlara gelmektedir.7

● Saadet (سعادة)

Sözlükte “kısmetli ve talihli olmak”8 anlamındaki sa’d (سعد) kökünden isim olan

saadet kelimesi kısaca “mutluluk, bahtiyarlık, talih, uğur, başarı”9 kelimeleriyle

karşılanmakta olup “hayırlı işler yapma konusunda insanlara yapılan ilâhî yardım,

Allah’ın kişiyi mutlu kılması” şeklinde tanımlanmaktadır.10

● Ferah (فرحة)

F-r-h (فرح) kökünden isim olan ferah, “sevinç, neşe, şımarıklık,11 mutluluk,

kalpte hissedilen hafifleme, hoşnutluk”12 anlamlarına gelmektedir. “Geçici, dünyalık bir

5 İbnu’l-Esîr, Ebû’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî

(606/1210), en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, 1399/1979, III.

141.

6 Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal (502/ 1108), el-Müfredât fî

Ğarîbi’l-Kur’ân, Dâru’l-Marife, Beyrut, ts., s. 538.

7 Erbaş, Ali, “Tûbâ”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2012, XLI. 317.

8 Halil b. Ahmed el-Ferâhidî (175/791), Kitâbuʼl-ʻAyn, Dâruʼl-Kütübiʼl-ʻilmiyye, Beyrut, 1423/2003, II.

246.

9 İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem (711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru Sadr,

Beyrut, 1414/1994, III. 213; Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb (817/1415); el-

Kamûsuʼl-Muhît, Müessetüʼr-Risâle, Beyrut, 1426/2005, s. 288.

10 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 232.

11 Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd (400/1009), es-Sıhâh Tâcuʼl-Luğa ve Sıhâhuʼl-ʻArabiyye, Dârul-

ʻİlmi liʼl-Melâyîn, Beyrut 1990, I. 390.

12 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, II. 542; Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ (1205/1791), Tâcu’l-

ʻArûs min Cevâhiriʼl-Kamûs, Matbaatu Hukûmetiʼl-Kuveyt, Kuveyt, 1385/1965, VII. 12.

3

lezzetle gönlün huzur duyması, sevinmesi; sevilen, arzu edilen bir şeye ulaşıldığında

kalbin duyduğu haz” olarak tarif edilmiştir.13

● Surûr (سرور)

Arapçada gizlilik ifade eden s-r-r( ررس ) kelimesinden türetilen surûr, hüznün

zıddı olarak “içte gizlenen, açığa vurulmayan, sadece kalpte meydana gelen, gönül

dünyasında hissedilen bir sevinç, neşe ve hoşnutluk hali” anlamlarına gelmektedir. 14

● Kurratu ʻAyn (قرة عين)

Kavram, kurratu ve ayn kelimelerinden oluşan bir tamlamadır. “Kendisiyle

sevinilene, mutluluk veren şeylere” denir.15 İnsanın sevinci, mutluluğu, gönül ferahlığı

ve bu halin, ruhun aynası olan gözlere yansımasıdır.16

1.3. Hadislerde İfade Edilen Mutsuzluk İle İlgili Kavramlar

● Diyk (ضيق)

Kelime “genişliğin zıddı” anlamında kullanılmaktadır.17 Kalp ferahlığı ve huzur

hali kaldırıldığında ortaya çıkar. “Darlık, kıtlık, üzüntü, tasa” gibi anlamlara

gelmektedir.18 Telafisi imkânsız olanı görünce yaşanan ruh hali, gönül huzursuzluğu,

şüphe ve tedirginliktir.19 Fakirlik, cimrilik, üzüntü ve benzeri hususlarda kullanılır.20


14 Cevherî, es-Sıhâh, II. 682; Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 228; Zebîdî, Tâcu’l-ʻArûs, XII. 10.


16 Cevherî, es-Sıhâh, II. 790.

17 İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyn Ahmed (395/1004), Muʻcemu Mekayîsil-Luğa, Dâruʼl-Fikr, Beyrut,

1399/1979, III. 383.

18 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, X. 209.

19 Zebîdî, Tâcu’l-ʻArûs, XXVI. 45.


4

● Hemm (هم)

“Zihni sürekli meşgul eden, önemli ya da önemsiz, yapmaya karar verilen ya da

yapılan bir fiil dolayısıyla yaşanan21 üzüntü hali22“ demektir. İnsanı damla damla eriten

hüzün demektir. Aynı zamanda hastalıklardan dolayı yaşanan acı ve elem için de

kullanıldığı belirtilmektedir.23

● Ğam (غم) ve Kürbe (كربة)

Ğam, “acı, keder, üzüntü, tasa” demektir. Bütün tatsız ve sıkıntılı durumları

kapsar. “Kalbin daralması” olarak açıklanmıştır.24 Kürbe ise “aşırı şiddetli üzüntü, acı,

keder, tasa” anlamlarına gelir. Her ikisinde de üzüntünün kaynağı kalptir.25 “İnsanın

kalbi üzerinde olan düğüm” olarak nitelendirilir. Bu sebeple insanın içini, toprağın

altının üstüne getirilmesi gibi alt üst eden bir üzüntüdür.26

● Şekâvet (شقاوة)

“Sıkıntıya sokmak, güçlüğe düşürmek” anlamlarına gelen ş-k-y (شقي) ve ş-k-v

( وشق )’den mastar isim olan şekâvet, saadetin ve rahatlığın zıddıdır. “Mutsuzluk,

talihsizlik, bedbaht olmak, sefalet, şiddetli zorluk” demektir.27 Yorgunluk ve sıkıntı

kelimesi yerine de kullanılmıştır.28

● Esef (أسف)

21 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XII. 619.

22 İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen (321/933), Cemheretüʼl-Lüğa, Dârul-ʻİlmi liʼl-Melâyîn,

Beyrut, 1407/1987, I. 170; Cevherî, es-Sıhâh, V. 341.


24 Cevherî, es-Sıhâh, V. 278.

25 Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b.Musa el-Hanefî (855/1451), Umdetü’l Kârî

Şerhi Sahîhi'l-Buhârî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2001, XXI. 311.


27 İbn Fâris, Muʻcemu Mekayîsil-Luğa, III. 202; İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, II. 493; İbn Manzûr, Lisân’ul-

Arab, XIV. 438; Zebîdî, Tâcu’l-ʻArûs, XXXVIII. 387.


5

Hüznün daha şiddetlisi olmakla beraber üzüntü ve öfkenin bir arada

bulunmasıdır. “Kalpteki kanın intikam duygusunu harekete geçirmesi ve esir alması”

olarak tarif edilmiştir.29 Eğer bu duygu üstünlük kurabileceği bir kişiye karşı ise öfke

olarak, kendinden daha üstün birisine karşı besleniyor ise hüzün olarak açığa çıkar.30

● Hasret (حسرة)

“Elinden kaçırdığına üzülmek ve buna pişman olmak” demektir.31 “Cahilliğin

kişinin elini kolunu bağlaması ya da aşırı üzüntüsünden dolayı tüm kuvvetini

kaybetmesi veyahut elinden kaçıp gidenlere ulaşmasında mani olan bir yorgunluğun

kendisini yakalaması” olarak tarif edilmiştir.32

● Hüzn (حزن)

“Üzüntü” anlamındaki hüzn, kişinin üzüntüsünün sebep olduğu gönüldeki sertlik

için kullanılır. Zıddı ise ferahlıktır.33 İnsanın geçmişte yaşadığı durumlar sebebiyle

ortaya çıkan üzüntüler için kullanılır.34 Aynı zamanda hastalıklardan dolayı yaşanan acı

ve elem için de kullanıldığı belirtilmektedir.35

2. MUTLULUK VE MUTSUZLUĞUN MÂHİYETİ

Hz. Peygamber (s.a.v) saadet ve şekaveti kişinin kaderine dayandırarak ifade

etmiştir.36 Hadise göre insanlar anne karnındaki teşekkülünde mutluluk ve mutsuzluk

potansiyeliyle yaratılır. Dolayısıyla dünya hayatında kendi tercihleri ve yaptıkları

sebebiyle mutlu da olabilir, tam tersine kendi tercihleri ve yaptıkları sebebiyle mutsuz


30 Halil b. Ahmed, Kitâbuʼl-ʻAyn, I. 69; İbn Fâris, Muʻcemu Mekayîsil-Luğa, I. 791; Cevherî, es-Sıhâh,

XXIII. 14; İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, I. 108; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, IX. 5.

31 İbn Düreyd, Cemheretüʼl-Lüğa, I. 511; Cevherî, es-Sıhâh, II. 629; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, IV. 187.



34 Aynî, Umdetü’l Kârî, XXI. 31.

35 Cevherî, es-Sıhâh, V. 377; Halil b. Ahmed, Kitâbuʼl-ʻAyn, I. 313; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIII.

111.

36 Buhârî, Kader, 1; Müslim, Kader, 1.

6

da olabilir.37 Bununla birlikte Hz. Peygamber (s.a.v) bir cenaze merasimi sırasında

yaptığı konuşmada her insanın cennet veya cehennemdeki yerinin belirlenmiş, mesud

mu bedbaht mı olacağının yazılmış olduğunu söylemiş, saadet ehline saadet kazandıran

ameller, bedbaht olacaklara da bedbaht edecek işler kolaylaştırılacağını38 buyurduktan

sonra bunu insanların iradelerine bağlayan âyetleri okumuştur.39

İslâm, dünya ve âhiret olmak üzere iki farklı hayatı bir bütün kabul etmektedir.

Bu yüzden mutluluk ve mutsuzluk kavramlarının dünya ve âhiret olmak üzere iki

boyutu vardır. Müslüman bir birey için dünyadaki mutluluk İslâm’ın emir ve

yasaklarının fert ve toplum hayatında yaşanmasıyla sağlanabilir ki âhiret mutluluğunun

yolu da buradan geçmektedir. Âhirete ilişkin boyutunda ise mutluluk, Allah’ın rızasına

nâil olma, ebedî huzur ve neşeyi içinde bulunduran mutluluk yurdunu kazanmaktır.

Mutsuzluk ise Allah’ın emir ve yasaklarının uygulanmaması dolayısıyla Allah’ın

rızasına nâil olamamak ve cehenneme gitmektir.40

Dünya ve âhiret mutluluğu ya da mutsuzluğu çok yakın ilişki içerisindedir. Bu

yüzden içinde yaşadığımız dünyada mutluluk ve mutsuzluk sadece dünyevî yaşamla

değil, kaynağı vahiy olan din tarafından yönlendirilen bir yaşamla da ilişkilidir.

Mutluluk ya da mutsuzluk uhrevî boyutundan sıyrılarak sadece hayatın geçici, seküler

boyutuna referansla anlaşılır, maddî haz odaklı düşünülürse, durmadan farklılaşan ve

değişkenlik gösteren bir hale indirgenmiş olur. Böyle bir durumda ahlâkî çöküşle

beraber toplumsal parçalanmalar ve dolayısıyla mutsuzluklar ortaya çıkmış olacaktır.

Çünkü mutluluk ve mutsuzluğun maddî haz odaklı düşünüldüğü durumlarda, sebeplerin

değişkenlik göstermesinin temelinde ahlâkla hiçbir ilişkisi olmayan anlık psikolojik

durumlar yatmaktadır.41 Dolayısıyla insanlar dünya hayatında yapıp ettikleriyle

37 Komisyon, Hadislerle İslâm, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2013, III. 189.

38 Buhârî, Cenâiz, 32, 83; Müslim, Kader, 1,2.

39 Leyl, 92/5-10.

40 Komisyon, Hadislerle İslâm, III. 184.

41 Nakîb el-Attâs, “İslâm’da Mutluluğun Anlamı ve Tecrübesi”, Çev. Şaban Ali Düzgün, Kelam

Araştırmaları Dergisi, 2011, c. IX, S. 2, s. 219, 224.

7

mutluluk duyuyor olabilir iken aslında âhiret günü yaptıklarının karşılığı mutsuzluk

olacaktır.42

Haz ve elem hayatın temelinde yatan ve doğuştan kazanılan iki duygudur. Kimi

zaman maddî ve manevî hazlarla insanoğlu neşelenir, kimi zaman ise maddî ve manevî

elemlerle üzülür. Bununla birlikte haz ve elem duyguları terbiye edilmeye de

muhtaçtırlar. Bu duygularda oluşacak aşırılıklar tüm hayatı etkileyecek bir takım

psikolojik rahatsızlıklara sebebiyet verebilmektedir.43 Aynı zamanda psikanaliz alanında

yapılan araştırmalar haz ve elemin öznel olduğunu, birtakım bastırılmış duygularla veya

bilinçdışı etkililerle ortaya çıkabileceğini göstermiştir.44

İslâm ahlâk filozofları, aklî ve ahlakî hayatın erdemini kazanabilmek ve bu

erdemlerle hayatı geçirebilmek için bedenî hazların kontrol altına alınması gereğini

ısrarla vurgulamıştır.45 Çünkü hayatın gayesini hazda aramak insanın iradesini

esirleştirir. Bu zamanla irade noksanlığına dönüşür. Sonrasında ise hazdan doğan ahlâk

bozucu unsurlar hayatın gayesinin önüne geçer ve zevklerin doyurulması çoğunlukla

pişmanlık getirir.46

Çoğu zaman, insanın iç sıkıntısı ve mutsuzluğunun kaynağı insanoğlunun

sonsuzluğa özlem duyan ruhudur. İnsandan başka bütün canlılar kendilerine yettikleri

halde, insanın organizması insana yetmemektedir. Yine bütün canlılar, tabiî çevreleri ile

yetindikleri halde, insanlar bununla yetinmemekte ve kendilerine yepyeni bir çevre

hazırlamaktadır. Her mutsuzluğu hazza dayandırıp, maddî açlık ile açıklanması insanın

manevî açlığını ihmal etmektedir. Dolayısıyla sonsuzluğu arayan insan nefsinin

yalnızca maddî açlıkları doyurulursa bireylerin bunalımları ve mutsuzlukları artmaya

42 Geniş bilgi için bkz. A’râf, 7/9; Hûd, 11/21; Meryem, 19/39.

43 Seyyid Ahmet Arvâsi, Mavevî Yönelişler, Burak Yayınevi, İstanbul, 1998, s. 38.

44 Fromm, Erich, Kendini Savunan İnsan, Çev. Necla Arat, Say Yayınları, İstanbul, 1997, s. 176.

45 Kutluer, İlhan, “Lezzet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2003, XXVII. 171.

46 Topçu, Nurettin, İsyan Ahlâkı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017, s. 79.

8

devam edecektir.47 Dolayısıyla mutluluk ya da mutsuzluk sebeplerinin uhrevî

boyutundan uzaklaştırılması, insanı mutlu kılacak yaşama biçimini engellemektedir.

Hadislerde mutluluk ve mutsuzluğa götüren durumlara geçmeden önce bunların

ne olduğuna ve nasıl anlaşıldığına değinmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. İnsanların

tabiatlarının farklı oluşu, her birine has alışkanlıklarının bulunuşu, fazilet, ilim, marifet,

anlayış bakımından insanların durum ve mevkilerinin ayrı ayrı oluşu, arzu ve

sıkıntıların çeşitliliği sebebiyle mutluluk ve mutsuzluğun mâhiyetine dair farklı

açıklamalar getirilmiştir.48 Bunların başında ise meşhur bazı filozofların konuya dair

görüşleri gelmektedir.

Erdemli olmayı bilgelik olarak tanımlayan Sokrates’e (M.Ö. 399) göre mutluluk

erdemli olmakla kazanılır. Mutluluk ahlâklı olmaktır. İyi ve kötü ayırımıyla iyiyi

seçmektir. Bu da bilgiyle, bilgi de akılla olur. Akıl dış dünyanın zevklerine kapılıp

mutsuzluğa düşmeye engel olur. 49

Hayatın merkezinde mutluluk olduğunu savunan Demokritos’a (M.Ö. 370) göre

mutluluk aslında ruh dinginliğidir. Beden ve duyular insanı mutlu yapmaz, insanı mutlu

yapan akıldır. Tanrı insana iyiyi gösterir. İnsan akılsızlığı yüzünden kötüyü seçerse

mutsuz olur.50

Ahlâkı mutluluğa götüren bir yol olarak gösteren Aristo (M.Ö. 322) mutluluğu

ise insanın ulaşmak istediği en son amaç kabul etmektir. Fakat mutluluk mesleğe, sınıfa

göre farklılık gösterebilmektedir. Ona göre mutluluk erdemin yönettiği bir çeşit

eylemdir. İnsan akla sahip olduğu için diğer varlıklardan üstündür. Dolayısıyla

davranışları ne kadar makul ise o kadar ahlâkîdir ve mutluluğa götürür.51 Buna göre

47 Seyyid Ahmet Arvâsi, Akıl ve Gönül, Burak Yayınevi, İstanbul, 1998, s. 168.

48 İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kûb el-Hâzin (421/1030), Ahlâk Eğitimi

(Tehzîbu’l-Ahlâk), Çev. Abdülkadir Şenel, İsmet Kayaoğlu, Cihat Tunç, Büyüyen Ay Yayınları,

İstanbul, 2013, s. 109.

49 Akarsu, Bedia, Mutluluk Ahlâkı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1998, s. 43.

50 Akarsu, Mutluluk Ahlâkı, s. 32.

51 Çubukçu, İbrahim Agâh, İslâm’da Ahlâk ve Mutluluk Felsefesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,

Ankara, 1990, s. 35.

9

mutluluk, ruhun akla uygun davranışı ya da ruhun fazilete uygun herhangi bir

davranışıdır. Erdemsizlik ise mutsuzluktur.52

Mutluluğu erdeme, mutsuzluğu ise kötülüklere bağlayan diğer filozofların aksine

mutluluğu zevkte gören Epikür53 (M.Ö. 270) saadeti ruhî haz ve dinginlik olarak

açıklamış; mutluluğun acıdan ve huzursuzluktan kurtulmada olduğu fikrini

savunmuştur.54

İnsanın akla uygun ve bilinçli eylemlerde bulunursa kendi tabiatına uygun

davranmış olduğunu savunan55 Stoacılara göre mutluluk insanın doğayla olan uyumuyla

meydana gelir. Doğayla uyumlu yaşamak erdemdir. Sadece erdem yararlıdır. Kendi

doğasına uygun yaşamak insan için ödevdir. Mutluluk erdemle, iyi olan ödeve ve akla

uygun eylemle birliktedir. Mutluluk erdemden, erdem de mutluluktan ayrılamaz.56

Mutluluğun en yüksek iyilik olduğunu ve mutluluğu hayatın merkezine alan, asıl

gaye olarak savunan filozofların aksine Kant (1804), bu mutluluk fikrine karşı çıkmıştır.

Ona göre mutlu olmak için yapılan fiiller iyi bile olsa ahlâkî değildir. Çünkü ödev

mutluluk için yapılırsa mutluluk amaç, ödev ise araç olur. Kant, ahlâkı amaç olmaktan

çıkarıp araç haline getirdiği gerekçesiyle bu düşünceyi eleştirmiştir. Ödev başka hiçbir

gayeye vasıta kılınamayacak ölçüde değerli ve yücedir. Ahlâk kendimizi nasıl mutlu

kılacağımızın öğretisi değil mutluluğa nasıl layık olmamız gerektiğinin öğretisidir.57

Felsefeciler mutluluğu ya da mutsuzluğu salt erdeme veya hazza dayandırırken

İslâm ahlâkçıları ruhî, maddî, ahlakî ve aklî yaşantıların İslâm’ın insanlığa sunduğu

inanç ve ilkeler ışığında birleşip bütünleşmesi ile gerçekleşeceğine işaret etmektedir.58

52 Akarsu, Mutluluk Ahlâkı, s. 125; Çağrıcı, Mustafa, “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul,

2008, XXXV. 320.

53 Çubukçu, İslâm’da Ahlâk ve Mutluluk Felsefesi, s. 34.

54 Ayten, Ali, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, İz Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 75; Akarsu,

Mutluluk Ahlâkı, s. 94; Çağrıcı, Mustafa, “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 320.

55 Çubukçu, İslâm’da Ahlâk ve Mutluluk Felsefesi, s. 36.

56 Akarsu, Mutluluk Ahlâkı, s. 74; Çağrıcı, Mustafa, “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 320.

57 Çağrıcı, “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 320.

58 Yalçın, Mikdat, Mutluluk Yolu ve Felsefesi, İlmi Neşriyat, İstanbul, 1994, s. 25.

10

Buna göre mutluluk, kesin olarak bedensel hazlardan ayrılmış, onu aklî ve manevî bir

haz olarak tanımlanmıştır. Bilgi ve erdemle yetkinleşmiş olan ruhun, bu dünyada

mutluluğu eksik de olsa tadabileceğini, en yüksek mutluluğun ise ölümden sonra

gerçekleşeceğine inandığımız bir başka hayatta ulaşılabileceğini savunmaktadırlar. Yani

gerçek mutluluk dünyevî değil uhrevîdir.59

Kötü olarak kabul edilen maddî hazların, duyulara hitap ettiğinden aklın

kullanılmasını engellediğini söyleyen60 Kindî’ye (252/847) göre üzüntü ve sevinç ruhta

bir arada ve devamlı bulunmayan zıtlardır. İnsan üzüntülü olduğunda sevinçli olmaz,

sevinçli olduğu zaman ise üzüntülü olmaz. Kimi zaman insanın mutlu ya da mutsuz

olması alışkanlıklarından kaynaklanmaktadır. Alışkanlık ve huy haline getirdiği

durumlar doğuştan kaynaklanan bir konu değilse onun üzüntü ve sevinçlerini de

etkileyecektir. Mutluluğa ulaşmak için hazlar ve geçici hevesler yerine akla uygun

yaşamak gerekmektedir. Çünkü aklî ve manevî hazlar sürekli, maddî hazlar ise

geçicidir. Üzüntü ise ya bireyin kendisinden ya da başkalarının davranışlarından

kaynaklanır. Bireysel kaynaklı üzüntü, sevilen şeylerin elden gitmesinden ya da

amaçlanan şeylerin gerçekleşmemesinden doğan nefsânî acıdır.61

Erdemleri, mutluluğa ulaştıran araç olarak değerlendiren Fârâbî’ye (339/950)

göre pek çok gaye varsa da her insanın en son gayesi, en değerlisi ve en yetkini

mutluluktur. Mutluluk başka hiçbir amaca araç olmayıp kendisi en yüksek hayır olan

amaçtır. Bu yüzden insan uğrunda yaratıldığı gayenin, ne ve nasıl olduğunu

araştırmalıdır. Fakat insanlar gerçek mutluluğun ne olduğu konusunda yanılgıya

düşerler ve farklı amaçları mutluluk sanarlar. Bu noktada kendisini fazilete götürecek

olan nesneleri tanıması mutluluğu elde etmesine de vesile olacaktır. Fârâbî bunu insan

59 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 75; Akarsu, Mutluluk Ahlâkı, s. 77; Çağrıcı,

“Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 321.

60 Çağrıcı, “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 320.

61 Kindî, Ya’kub b. İshak (252/847), Üzüntüden Kurtulma Yolları, Çev. Mustafa Çağrıcı, T.D.V.

Yayınları, Ankara, 2015, s. 55-59.

11

eylemlerinin en üstün amacı olarak göstermiştir. Çirkin fiilleri ise mutluluğa engel

olmaları sebebiyle şer saymaktadır.62

Diğer İslâm filozofları gibi İbn Miskeveyh (421/1030) de mutluluğu en zevkli,

en üstün, en iyi olarak tanımlamıştır. Mutluluk insanın varoluş amacına yönelik

davranışlarıdır. Buna muhalif fiiller olan dinden sapma, kalbin kötülüklere yenik

düşmesi, kalbin perdelenmesi ve mühürlenmesi ise mutsuzluk getirecektir. Bu yüzden

mutluluk maddî olmaması sebebiyle tam ve eksiksiz aynı zamanda kalıcıdır. Şehvete

bağlı olan mutluluklar ise zamanla acıya ve kedere dönüşür. Aklî olan mutluluklar,

eleme dönüşmez ve ilâhîdir. Ona göre mutlu olmanın temel şartı hikmet derecesine

erişip bu alanda sürekli yükselmektir. Asıl ve tam mutluluk ise ölümle birlikte bu

dünyadan kurtulup yaratıcıya kavuşmakla gerçekleşir.63

Dünyadaki her şeyin gelip geçici olduğunu, fakat âhiretin ise nihâi hakikat

olması sebebiyle sadece ona yönelik çalışmanın dünya ve âhirette gerçek mutluluğu

getireceğini söyleyen İbn Hazm (456/1054) insanların tek hedefinin üzüntü ve korkudan

kurtulmak olduğuna işaret etmiştir. Bu hedefe yönelik farklı yolları tutturanlar olsa da

bu nihayetinde onları amacına ulaştıramayacaktır. Çünkü bunun tek yolu Allah rızası

için çalışmaktır. Bu uğurda çabalayan kimseler hayatta bazı sıkıntılarla imtihan edilseler

de kaygı ve üzüntü duymayacak, sevinçli ve mutlu olacaklardır.64

Mutluluk ve mutsuzluk İslâm ahlâkçıları tarafından daha çok gönül çerçevesinde

ve Allah’a olan kulluk şeklinde değerlendirilirken bazı psikologlar tarafından

günümüzde fiziksel âleme kaydırılmıştır. Alfred Adler’e (1937) göre mutluluk veya

neşe enerjiyi özgür bırakması, bireyi rahatlatması sebebiyle bütün duyguların temel

taşını temsil eder. İnsanlar arasındaki mesafeyi kapatmak, birleşmeye yönelmek için en

etkin duygudur. Keder veya mutsuzluk ise bir insanın kayıp ya da bir yoksunluk

62 Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ (339/950), Tahsîlu’s-Sa’âde, Çev.

Hüseyin Atay, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul, 2003, s. 33. Geniş bilgi için bkz. Çağrıcı, “Saadet”,

T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 320.

63 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 29-122-149. Geniş bilgi için bkz. Çağrıcı,

“Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 321.

64 İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed (456/1054), Ahlâk ve Davranış Tarzları Nefislerdeki Ahlâkî

Hastalıkların Tedavisi, Çev. Mustafa Çağrıcı, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2015, s. 27-37.

12

karşısında kendisini avutamadığında ortaya çıkar. Bu türlü ruhsal durumlar kalıtımla

ortaya çıkmaz. Burada etkili olan bireyin hayata bakış açısıdır.65

Mutluluğu erdemle değerlendiren ilk psikologlar arasında yer alan Erich

Fromm’a (1980) göre mutluluk ve mutsuzluk tüm organizmanın, tüm kişiliğin içerisinde

bulunduğu durumun ifadesidir. Mutluluk, insanın içindeki yaratıcılığın sağlamış olduğu

bir başarı, canlılığın artması, duygu ve düşüncelerin keskinliğidir; mutsuzluk ise, kişinin

yaratıcılıktan yoksun oluşu, bu yeteneklerin ve fonksiyonların zayıflamış olması,

hayatının boşluğu, sevme yeteneksizliği, ya da onu mutsuz kılan başka birtakım iç

yetersizlikler olabilir. Mutsuzluk her türlü ruhsal fonksiyonları zayıflatır, hatta felce

uğratır. Mutluluk ise bu fonksiyonları sağlamlaştırır. Mutluluğun karşıtı acı ya da keder

değil, bir iç yetersizliğin yani yaratıcılıktan yoksun oluşun yol açtığı ruhî çöküntüdür.

Akıl ve duygu yeteneklerinin işlenmesi de, mutluluk ve mutsuzluktan etkilenmektedir.

Mutluluk ve mutsuzluk, tüm kişiliğe bağlıdır ve bedenin tepkileri çoğu zaman her iki

durumu da bilinçli duygulardan daha iyi dile getirmektedir.66

Ayhan Songar (1997), bireylerin huzursuz ve mutsuz olmalarının sebebi, kendi

zihinlerinde oluşturdukları “ideal benliklerinin” çevresindeki insanlar tarafından takdir

edilmemesi ya da bu benliklere hayran olunmamasıdır. Bu aşağılık hislerin sebebinin

altında insanların “başkaları ne der?” endişesi içinde, baskı altında olmalarını

düşünmeleridir. Bu ise şuur altı çatışmalarla beraber nefrete ve düşmanlıklara sebebiyet

verir. Halbuki insan, sevebildiği zaman mutlu ve huzurlu olur.67

Pozitif psikoloji68 içerisinde ise mutluluğun üç temel unsuru bulunur. Bunların

olmaması ise mutsuzluğa sebep olacaktır. Bunlardan ilki ânla ilgili zevki, ikincisi

geçmişle ilgili memnuniyeti ve sonuncusu ise geleceğe dair iyimserliği kapsar. Bununla

birlikte kişi sahip olduğu güçleriyle hayatın getirdikleriyle meşgul olur ve karşılaştığı

65 Adler, Alfred, İnsanın Doğası, Payel Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 216-220.

66 Fromm, Erich, Erdem ve Mutluluk, Çev. Ayda Yörükân, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, yy.,

1994, s. 212-220.

67 Songar, Ayhan, Çeşitleme, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 1981, s. 238.

68 Hastalık ve eksiklik kadar mutluluk ve sağlığın da araştırılmaya değer görülmesini amaçlayan

yaklaşımdır. Bkz. Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 26.

13

zorlukların üstesinden gelir. En önemlisi de her ne iş yapıyorsa yapıp ettikleriyle kişinin

anlam bulmasıdır.69

Kendinin ve çevresinin farkında olan ve öğrenme yetisi olan insanın, mutluluğu

ya da mutsuzluğu da öğrenebileceğini savunan Üstün Dökmen’e göre insan negatif veya

karamsarsa, zamanla bu karamsarlığını destekleyecek yönde negatif bir bakış tarzı

geliştirmektedir. Bu ise onun mutsuzluğuna sebep olmaktadır. Bununla birlikte birey,

kendini fazla zorlamadan, kısmen de olsa yaşama olumlu gözlerle bakacak şekilde

kendini eğitebilir. Dolayısıyla elindekilerle sevinmeyi ve bulunduğu her durum için

şükretmeyi öğrenmiş, buna yönelik davranış geliştirmiş kişilerin ise zamanla

mutlulukları artmaktadır.70

Görüyoruz ki insanların beşerî bir eğilim olarak mutluluğu arzu etmesi sebebiyle

tarih boyunca farklı din, kültür ve coğrafyalara mensup bilginler mutlulukla alakalı bazı

tanımlamalarda bulunmuş, mutluluğa götürecek vesilelerden bahsetmiştir. Biz de

dolaylı ya da dolaysız olarak günümüzde etkisinin devam ettiğini düşündüğümüz,

mutluluk ya da mutsuzluk tanımlamalarına ve sebeplerine dair bazı görüşlere yer verdik.

Buna göre yunan filozofları arasında mutluluk tanımlamaları bedenî haz, bilgelik ve

erdemlilik çevresinde şekillenmektedir. İslam filozofları arasında ise mutluluk; Allah’ın

rızası, ahlâkîlik ve yaratılış amacına uygun fiilleri yapmak olarak tanımlanmaktadır.

Psikoloji alanında ise mutluluk ve mutsuzluğun mâhiyeti fiziksel âleme kaydırılarak

veya birtakım psikolojik tahlillerde bulunularak açıklanmaya çalışılmıştır.

Mutluluk ve mutsuzluğun mahiyetine dair ortaya atılan bu fikirler, insanların

yaşadığı şartların ve kültürlerin farklı olması sebebiyle herkes için geçerli

olamamaktadır. Bununla birlikte ahlâk hükümleri, ferdî vicdandan doğma değil,

toplumsal çevrenin etkisi altında meydana gelmektedir. Bireylerin yapmış oldukları iyi

veya kötü hareketlerin sonunda yaşayacakları duygu, toplumun bu hareketlere

gösterdiği tepkiden etkilenebilmektedir. Bu sebeple ahlâkî fikirler, devirlere ve

69 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 82.

70 Dökmen, Üstün, Deniz Kabukları-Küçük Şeyler 1, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2008, s. 22.

14

medeniyetlere göre değişmektedir.71 Mutluluk ve mutsuzluk hakkında insanın seçimine

bağlı ve aklına dayanarak yapılan tanımlamalar, kalıcı bir yeterliliğine sahip

olmamalarına rağmen, dinle bir çatışmaya girmedikleri sürece kabul görülebilir.

Bununla birlikte bu sebeplerin Kur’ân’dan ve Hz. Peygamber’in hayatından çıkarılan

değerlerle yeniden formüle edilmesi durumunda, mutluluğun elde edilmesinde ve

mutsuzluktan korunmada yarar sağlayacakları kabul edilebilir.72

71 Topçu, Nurettin, Ahlâk, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017, s. 139; Topçu, İsyan Ahlâkı, s. 35.

72 Nakîb el-Attâs, “İslâm’da Mutluluğun Anlamı ve Tecrübesi”, s. 226.

15

BİRİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE MUTLULUK SEBEPLERİ

Sağlıklı olan her fert fıtrî olarak saadete ermek ve mesut olmak ister. Bu sebeple

mutluluğa ulaşabilmek için sürekli arayış içerisindedir. Kimisi gerçek saadeti bulurken

kimisi hakikatte saadet olmayan saadet zannettiği geçici zevkler sebebiyle oyalanıp

durmaktadır. Bu sebeple insanlık varolduğundan beri mutluluğu kazanma ve

mutsuzluktan kurtulma üzerine birçok şey konuşulmuş ve savunulmuştur. Fakat insanlar

gerçek manada mutluluğu her zaman bulamamışlardır.

Kurân-ı Kerîm’de ve hadislerde mutluluk sebepleri hakkında bazı vesilelere

işaret edilmiş, değişmez hakikatlerden bahsedilmiştir. Kurʼân, kendisini rehber

edinenler için ebedî saadeti yurdunu vaad eder. Bununla birlikte insanlığın âhiret

mutluluğunu sağlamanın yanında dünya mutluluğunu da sağlamayı amaç edinir.73

Hadislerde ifade edilen mutluluk sebeplerine geçmeden önce bu aşamada

Kur’ân’ın dünyaya ve âhirete ait mutluluk vesileleri hakkında değindiği prensipleri

kısaca zikretmeyi uygun gördük. Buna göre Kur’ân’a göre mutluluk sebeplerini şu

şekilde sıralayabiliriz:

● Allah’a, peygamberine, kitaplara, meleklere, ahiret gününe74 iman etmek;75

● Peygambere ittibâ;76

● Kadere rıza gösterip sabretmek;77

● Allahʼa karşı gelmekten ve günahlardan sakınmak;78

● İstikâmet üzere ve dosdoğru yaşamak;79

73 İsrâ, 17/82; Mâide, 5/15-16; Yûnus, 10/57-58.

74 Nisâ, 4/136.

75 Bakara, 2/1-5; En’âm 6/48; Fetih, 48/4; Müʼminûn, 23/1-11; Zümer, 39/61.

76 Bakara, 2/38.

77 Bakara, 2/155-157; Hadîd, 57/22-23.

78 Âl-i İmrân, 3/130; Aʻrâf, 7/35; Mâide, 5/90, 100; Şems, 91/7-10; Talak, 65/2-3; Yunus, 10/62-64

16

● Mü’min olarak iyi işler yapmak;80

● Allah Teâlâ’yı zikretmek;81

● Dua etmek;82

● Mutlu bir evlilik, yaşanılabilecek bir ev;83

● Allah rızası için sevmek;84

● Dünyalık nimetlerden yeterince ve helal yollardan kazanmak; onlardan

meşruiyyet dairesinde faydalanmak;85

● Zekât verip Allah yolunda harcayabilmek;86

● Allah yolunda gerekirse can vermek;87

● Cennet nimetlerinden faydalanmak.88

1.1. İMANÎ MUTLULUK KAYNAKLARI

Sözlükte “güvenme, verilen bir habere tereddütsüz ve kesin olarak inanma,

haberi getireni gönüllü olarak tasdik etme” anlamına gelen iman;89 “dinî akideleri,

haberi getireni yalanlamadan Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine,

79 Ahkâf, 46/13-14. Fussilet, 41/30-31; Hûd, 11/112.

80 Bakara, 2/62, 184, 261, 262, 272; Mâide, 5/69; Ğâşiye, 88/8-11; Muhammed, 47/2; Nahl, 16/30, 97;

Raʻd, 13/29.

81 Cumʻa, 62/10; Enfâl, 8/45.

82 Yûnus, 10/12; Lokman, 31/32; İsrâ, 17/67.

83 Aʻrâf, 7/189; Furkan, 25/74; Nahl, 16/80-81.

84 Yûnus, 10/62.

85 Meryem, 19/26; Raʻd, 13/28; Rûm, 30/36.

86 Bakara, 2/262, 274, 277.

87 Âl-i İmrân, 3/170.

88 Aʻrâf, 7/8; Hûd, 11/105-108; Kıyâmet, 75/22-23; Mutaffifîn, 83/24; Rûm, 30/15; Saff, 61/12; Sebeʼ,

34/37; Secde, 32/17; Zuhruf, 43/68-70.

89 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIII. 21.

17

öldükten sonra dirilmeye, kadere, hayrın ve şerrin Allah’tan olduğuna inanmak, hesap,

mizan, cennet ve cehennemin varlığını kabul etmek demektir.90

İslâm inancına göre insanlar hem dünya hem âhirette yaşamlarını sürdürmek

üzere yaratılmış varlıklardır. Kurʼânʼa göre hem dünyevî hem de uhrevî mutluluğun

şartı imandır.91 Allah Teâlâ insanı, kendisine iman edip ibadet etmeye, yeryüzünde

kendisine halife olmaya, yeryüzünü imar etmeye ehil kılmış, bununla birlikte insanı

cennet ile müjdelemiştir. Bu sebeple yaratılmışlar içinde dünya ve âhiret mutluluğunu

kazanmaya elverişli olarak yaratılmış tek varlık insandır.92

Kulun iman etmesinden sonra imanın öngördüğü hasletleri alması, güzelliklerini

yaşaması durumunda kul, imanın manevî tatlarını da alacaktır. Hz. Peygamber (s.a.v),

kulun Allâh ve Resûlü’nü başka her şeyden çok sevmesi; sevdiği kişiyi ise yalnızca

Allâh için sevmesi; inkârcılığa dönmeyi, ateşe atılmak kadar kötü görmesi durumunda

imanın lezzetini alacağını buyurmaktadır.93 İmanın tadı itaatlerden zevk almak, Allah’ın

rızası uğrunda zorluklara katlanmaktır. Kulun Allah’ı ve Resûlünü sevmesi, her konuda

emir ve yasaklarına sarılıp itaat etmesidir. Allah için sevmek de İslâm’ın

gereklerindendir. Dolayısıyla İslâm’dan başka yol takip etmeyip yalnızca Allah’ın

rızasını kazanmak ve Hz. Peygamber’e itaat etmekle kâmil bir imana kavuşulacaktır.

Kâmil bir iman ile de kalp huzur ve rahatlık duyacaktır. Böylelikle bu halin varlığı

sayesinde kul, kişiden kişiye değişmekle beraber, Allah’a isyandan ve günahlardan

rahatsız olur, Allah’ın kendisine verdiği nimetler vesilesiyle mutlu olur.94

90 Taftazanî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah (792/1390), Şerhu Akâid, Çev. Süleyman Uludağ,

Dergâh Yayınları, İstanbul, 2010, s. 221.

91 Müʼminûn, 23/1-11.

92 Râgıb el-İsfahânî, Mutluluğun Kazanılması (Tafsîlu’n-Neş’eteyn ve Tahsîlu’s-Seadeteyn), Çev. Lütfi

Doğan, Bahar Yayınevi, İstanbul, 1983, s. 57.

93 Buhârî, İman, 14, Edeb, 42; Müslim, İman, 68; İbn Mâce, Fiten, 23; Ahmed, Müsned, III. 103, 184,

230.

94 Geniş bilgi için bkz. Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî (676/1277), el-Minhâc Şerhu

Sahîh-i Müslim, Dâru İhyai't-Turâsi'l-Arabi, Beyrut, 1392/1972, II. 13; İbn Hacer, Şihâbüddin Ahmed b.

Ali el-Askalânî (773/1371), Fethu’l-Bârî bi Şerh-i Sahihi’l-Buhârî, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1379/1959, I.

60; Mübârekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahim (1353/1935), Tuhfetu’l-Ahvezî bi Şerhi

Câmi’i’t-Tirmizî, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts.,VII. 374.

18

Dinin tam anlamıyla hayata yansıyıp mutluluk sebeplerinin temelini

oluşturabilmesi için dine ait inanç konularının özümsenmesi gerekmektedir. Bu sebeple

ilk olarak iman ile ilgili mutluluk sebepleri üzerinde duracağız. “İmanî Mutluluk

Kaynakları” başlığı altındaki konuları müslümanlara yönelik olarak ele aldık. Çünkü

kişilerin hazları ve zevklerinin farklılık göstermesi sebebiyle mutluluk kaynakları da

farklılık gösterebilecektir. Bununla birlikte mutluluk sebebi olarak tüm iman konuları

yerine çalışmanın sınırlılığı gereğince tespit edilen kavramlar temelinde bazı sebeplere

değinildi. İman ile ilgili mutluluk kaynaklarını; İslâm’la hidâyete ermek, Hz.

Peygamber’e (s.a.v) görerek ya da görmeden iman etmek, kadere rıza göstermek,

şefaate nâil olmak, cennete gidebilmek başlıkları altında inceleyeceğiz.

1.1.1. İslâm’la Hidâyete Ermek

Hidâyet; “lütfederek, yumuşaklıkla istenilen yolu göstermek, doğruyu, hakikati,

yolunu buldurmak” anlamına gelmektedir.95 “Dünya ve âhiret mutluluğunu sağlayacak

yolu gösterme” anlamında kullanılır.96

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ’ya iman edip ona karşı gelmekten sakınanlara

kötülük dokunmayacağı ve onların üzülmeyecekleri haber verilmektedir.97 Dolayısıyla

Allah’ın iradesine boyun eğip müslüman olan kişi kurtuluşa ermiştir.98 Çünkü insan,

bebeklik, çocukluk, ergenlik, gençlik, olgunluk ve ihtiyarlık dönemlerinden geçerek,

ömrünü tamamlar. Bu esnada insan, yalnız fizyolojik olarak değil, şuur ve muhtevası

bakımından da değişikliklere uğrar. Müşahedeler göstermektedir ki fıtrî olarak insan

şuuru, mutlak manada güzeli, iyiyi, doğruyu, sonsuzluğu, ölümsüzlüğü ve Allah’ı

aramaktadır. Onun bu arayışına cevap vermeyen her türlü sistem insanı bunalıma ve

huzursuzluğa iter. İnsanın Allah’tan uzaklaşması ve mistik tecrübeye yabancılaşması ise

95 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 538; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XV. 354.

96 Yavuz, Yusuf Şevki, “Hidâyet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1998, XVII.

473.

97 Zümer, 39/61.

98 Tirmizî, Zühd, 35.

19

mutsuzluğunun artmasına sebep olmaktadır. İşte İslâm, insanı doğru bir inanca

yönelterek “Allah’tan başka ilâh yoktur” şuuru içinde yüceltmektedir.99

Fâdıla b. Ubeyd’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) de Allah’ın

emirlerine boyun eğip tüm iradesiyle Allah’a teslim olarak müslüman olan kimsenin

kurtuluşa ereceğini

اإلسالم وكان عيشه كفافا وقنعطوبى لمن هدى إلى

“Ne mutlu İslâm’la hidâyet edilenlere, rızkı kendisine yetecek kadar kanaatkâr

olana ne mutlu!” buyurarak haber vermiştir.100

“Kur’ân-ı Kerîm’de hidâyet kelimesi yer almamakla birlikte hüdâ (الهدى) seksen

beş yerde geçmektedir. Bu kavram Kur’ân’da, hâdi, hüdâ, mühtedi gibi çeşitli

isimleriyle birlikte tekrarlanmakta ve büyük çoğunlukla Allah’a izafe edilmektedir.101

Bu kelimeler ise “kullarına anlayış veren, dünyadaki yaşantılarını sürdürebilmesi için

kendilerine yol gösteren” anlamlarına gelmektedir.”102

Allah’ın yardımı olmadan hidâyeti bulmak mümkün değildir. Vahiy ve

peygamber, insanlar için birer vasıtadır.103 Hem âyetler104 hem de hadisler105 hidâyeti

verenin Allah Teâlâ olduğunu belirtmektedir. Buna göre Cenâb-ı Hak bazı insanları,

hidâyetine götüren fiilleri yaratmak suretiyle hakka iletmeyi, bazılarını da gönüllerini

daraltıp sıkmak suretiyle hak yoldan saptırmayı murad ettiğini beyan etmiştir. Fakat

99 Seyyid Ahmet Arvâsi, Akıl ve Gönül, s. 95.

100 Ahmed, Müsned, VI. 19; Tirmizî, Zühd, 35. Hadis, farklı raviler tarafından değişik lafızlarla

Tirmizî’nin yine aynı babında ve Müsned’de rivayet edilmiştir. Müslim’in rivayetinde ise “ne mutlu”

ifadesi yerine “kurtuluşa ermiştir” ifadesiyle geçmektedir. Bkz. Tirmizî, Zühd, 35; Müslim, Zekât, 125,

Ahmed, Müsned, II. 168, 172. Müsneddeki rivayetin senedi sahih olarak kabul edilmiştir. Tirmizî

rivayeti de sahih olarak nitelendirilmiş, Müslim’in şartlarına uygun olduğu belirtilmiştir. Bkz.

Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, VII. 16; Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Muhammed eş-Şeybani el-

Mervezî (241/855), el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1421/2001,

XXXIX. 369.

101 Yavuz, “Hidâyet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XVII. 473.


103 İbrâhîm, 14/4; Müslim, İlim, 16; Ebû Dâvûd, İlim, 10.

104 En’âm, 6/125; İbrâhîm, 14/4; Kasas, 28/56.

105 Müslim, Cum’a, 45; Tirmizî, İman, 18.

20

kulların hidâyetine ya da dalâletine götüren fillerin yaratılması sebebiyle ilâhî iradenin

emir veya rıza konumunda olmadığını çeşitli âyetlerde106 gösterilmiştir.107 Buna göre

insanın, irade ve gücünü iman ve itaat yahut inkâr ve isyan doğrultusunda kullanmasına

bağlı olarak müminlerle kâfirler hakkında farklı ilâhî fiillerin gerçekleşecektir. Allah

iman edip yararlı işler görenlerin imanlarını ve hidâyetlerini artırır, kalplerini huzura

kavuşturup onları takva mertebesine çıkarır, kendilerine imanı sevdirir; inkâr ve günahı

da çirkin gösterir, dolayısıyla onları kimse saptıramaz.108 Bununla birlikte âyetlerde

belirtilen “Allah fâsıklara, zalimlere, kâfirlere hidâyet etmez”109 gibi ifadeler ilâhî

davette özgür bırakılan110 muhataplardan tüm açıklamalara veya apaçık kanıtlara

şahitlik etmelerine rağmen reddedenler için kullanılmıştır.111 Çünkü Allah doğru yola

uymaya niyetlenenlerin hidâyete uymasını kolaylaştırır, sapmak isteyenleri de bu yolda

bırakır.112

Din, akıl sahiplerini, kendi istek ve iradeleriyle doğrudan doğruya hayra ve

nimete sevk eden ilâhî bir kurumdur. Kulların ihtiyarî fiillerini, hayra ve mutluluğa

yönlendiren din, bir kanun ve bir mânevî kuvvettir.113 Din, insanlara saadet yollarını

gösterir, onların saadete erişmelerine delâlet eder, yaratılıştaki gaye ve hedefi, Allah’a

ne suretle ibadet yapılacağını bildirir. İnsanlığın değişmeyen amacı, dünya ve âhiret

mutluluğuna ulaşmaktır. Bu yüzden din, kendi arzularıyla dini kabul eden insanları

kendileri için hayırlı olan işlere sevk eder ve insanın hayatını daha güzel, daha mutlu

yaşamayı sağlayacak bazı erdemlerin kazanılmasına vesile olur.114 Eğer din anlayışı,

bireyin hayatına anlam, umut, huzur, şükür, merhamet ve sevgi gibi duygular getiriyorsa

106 En’âm, 6/149; Mâide, 5/48; Secde, 32/13.

107 Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî (333/944), Kitâbu’t-

Tevhîd, Terc.: Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara, 2009, s. 367.

108 Yavuz, Yusuf Şevki, “Kader”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2001, XXIV.

59.

109 Saf, 61/7; Tevbe, 9/37, 109; Zümer, 39/3.

110 Yûnus, 10/108.

111 Sâbûnî, Muhammed Ali, Safvetü’t-Tefâsîr, Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1402/1981, I. 215.

112 Ahmed, Müsned, I. 83.

113 Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini ve Kur’ân Dili, sdl. İsmail Karaçam vd., Azim Dağıtım,

İstanbul, ts., II. 330.

114 Akseki, Ahmet Hamdi, İslâm Dîni, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1963, s. 7.

21

o din kişinin mutluluğunu artırır.115 Bir müslüman için dünya ve âhiret hayatında

kulların mutluluğa ulaşmasının temel şartı, hayatı Allah Teâlâ’nın iradesine uygun

olarak değerlendirmek ve yaşamaktır. Allah Teâlâ iki dünya saadetine aday kıldığı

insanoğluna, emir ve yasaklarını peygamberi aracılığıyla din adıyla bildirmiştir.116

Kur’ân-ı Kerîm Allah katında geçerli olan tek dinin ve mutluluk kaynağının

İslâm olduğunu buyurmaktadır.117 Allah katında kendi ilâhî rızasına uygun ve mutluluk

hedefine iletecek olan hak dinin İslâm olduğunda şüphe yoktur. İslâm dinin en temel

ilkesi, Allah’ın birliğine inanmak ve Allah katından gelen vahiy dinlerinin hepsini ikrar

ve itiraf etmektir. İslâm’ın diğer temelleri bu inanca bağlıdır. Allah Teâlâ nimet ve

mükâfatını ancak bu dinle verir, âhirette ise selâmete ancak bu din ile çıkartır.118

Allah kime doğru yolu takdir ederse doğru yola ulaşmayı isteyen ve deneme

amacıyla kendisine verilen seçme özgürlüğü arasında O’na yönelen kişinin göğsünü

İslâm’a açar ufkunu genişletir, kolaylıkla ve istekle İslâm’ı kabul etmesini sağlar.

Böylece İslâm’la huzura ve rahata kavuşur.119 Bu huzurla beraber kullar, Allah

Teâlâ’nın emirlerine itaat etmede zorlanmaz, aksine bu emirlere uymalarından dolayı

neşe ve mutluluk duyarlar.120

Sözlük anlamı itibariyle “barışa ve selâmete girmek veya koymak, selâmet temin

eden teslimiyet, karşılıklı olarak barış içine girmek” anlamlarına gelen İslâm

kelimesinde selâmet ve sâlimiyet gayesiyle bir bağlılık ve uyumluluk manası vardır.

Dolayısıyla İslâm dini, kişiler arasındaki anlaşmazlıkları bir yana bırakıp toplumsal

barışı sağlar. Bu uyumluluk manası sadece kullar arasında değil aynı zamanda kul ile

Allah arasında da vardır. Kul, Allah’ın dilediği gibi ister, Allah da kulun dilediği gibi

yapar; böylece Allah’a ebedî vuslat hâsıl olur. Bu sayede insanların birbirleriyle çatışan


116 Çakan, İ. Lütfi, Hadislerle Gerçekler, Erkam Yayınları, İstanbul, 1990, s. 135.

117 Âl-i İmrân, 3/19.

118 Yazır, Hak Dini ve Kur’ân Dili, II. 329.

119 Seyyid Kutub, İbrâhîm b. Hüseyn eş-Şâzilî (1906-1966), Fî Zılâli’l-Kur’ân, Terc.: M. Emin Saraç vd.,

Hikmet Yayınları, İstanbul, 1968, V. 420.

120 Yazır, Hak Dini ve Kur’ân Dili, III. 513.

22

istek ve iradeleri, bir hedefe yönelerek aralarında bir sâlim medeniyet ve sürekli bir

barış meydana gelir. İnsanlar ilâhî nimetten istifade eder, huzur bulur. Allah’ın birliğine

bağlanıp uymayınca da bu maksat hâsıl olmaz. Bu sûretle dinin özü, bu tevhid inancı

çerçevesinde, her yönüyle ve gerçek anlamıyla “Allah’a teslimiyet” olan İslâm’dır.121

Allah’a teslimiyet, kalpte Allah’ın hazır bulunuşunu sürekli hatırda tutmayı

gerektirir. Bu hatırda tutma, O’nu sürekli anmak, Allah Teâlâ’nın Rablığını kabul ve

tasdik etmek demektir. Allah’a olan bu teslimiyet, nefsin Allah’la uzlaşması demektir.

Bu uzlaşma da nefste selâmet, güvenlik, fesada ve başarısızlığa uğramaktan azade oluş

ve teslimiyet denilen huzur şuuru hissini yaratır.122 Bu teslimiyetle kul, bedene bağlı

iradeden, bencil benlikten sıyrılır. Böylelikle fanî varlığında baskı altında bulunan

ruhun kurtuluşu gerçekleşir. Teslimiyetten uzak olma sebebiyle vicdanda gerçekleşen

baskının verdiği sıkıntıdan, yaratılış amacına uygun olmayan hayatın vermiş olduğu

huzursuzluktan kurtulmak için nefsin Allah’la uzlaşması gerekir.123 Hayır ve mutluluk

ancak bu teslimiyette ve bağlılıktadır. Hakk’tan gelmeyen ve Hakk’ın âyetlerinden

çıkarılmayan dinlerin, bağlılıkların ve dindarlıkların hiçbiri insana selâmet ve mutluluk

bahşedecek hak din değildir.124

Allah’a teslimiyetle sosyal ilişkileri sağlam bir İslâm yurdu meydana getirilecek

böylece isyandan, kavga ve anlaşmazlıktan, bireylerin birbirlerine olan eziyetten,

Allah’ın emirlerine aykırı davranışlardan ve kulların haklarına tecavüzden

uzaklaşılacaktır. Kullar, güven ve karşılıklı sevgi, rahatlık ve tam bir huzur içinde

vazifeleriyle meşgul olacak, dünya ve âhiret hayatı mutlulukla geçirecektir.125

Doğru yolu arayanlar için işaret edilen dinin İslâm olması sebebiyle ondan başka

bir din kabul edilmeyecek ve başka bir din arayışında olanlar ise hüsrana uğrayanlardan

olacaklardır.126 İnsan Allah’a ibadet etmeli, O’nu mâbud olarak tanımalı, tamamen ona


122 Nakîb el-Attâs, “İslâm’da Mutluluğun Anlamı ve Tecrübesi”, s. 233.

123 Topçu, İsyan Ahlâkı, s. 223.



126 Âl-i İmrân, 3/85.

23

teslim olmalı, kendisini ona ibadete ve hizmete adamalıdır. Bu konuda kendine yol

gösterici vahyi rehber edinmelidir. Bu düşünce ve davranma şekline İslâm denir.

Allah’ın kulları için İslâm’dan başkasını meşru din kabul etmemesi, onun kulları

üzerindeki mutlak hakkıdır.127 Ancak iman edip hayırlı işlerde bulunanlar mutluluğa

kavuşacak güzel bir hayat yaşayacaktır.128 Dolayısıyla İslâm’ı tanıyan ve onun

hidâyetine ermiş insanlar mutluluğa kavuşmuş olanlardır. Çünkü İslâm tek hak ve ebedî

dindir.

Allah Teâlâ’nın kullarına bağışladığı bu lütuf ile imanlarından dolayı kendilerine

bahşedilen İslâm, kullar için rahmet ve mutluluk vesilesidir. Bu yüzden kullar Allah’tan

kendilerine gelen hidâyet ve hak din sebebiyle sevinmelidirler.129 Çünkü İslâm

sevinecekleri şeylerin en üstünüdür. O, bütün toplayıp yığdıklarından, dünya

menfaatlerinden, mutlaka gidecek fânî güzelliklerden daha hayırlıdır.130

Gerçek bilgiye dayanmayıp sadece arzuların ardına takılıp giden kişiyi arzu ve

eğilimlerinin kötü neticesinden koruyan din İslâm’dır. Çünkü İslâm, insan yapısının

onayladığı fıtrata uygun olan dindir. İnsanı heva ve heveslerinden kurtarır. Dünya

nimetlerini, hayatın hizmetçisi kılar, insanı onlardan yararlanan bir varlık düzeyine

yükseltir. İnsan kalbini yaratan Allah’tır. Bu dini ise ona hükmetmesi, onu yönetmesi,

hastalığını tedavi etmesi, sapmadan koruması ve hem dünya hem de âhiret mutluluğunu

sağlamak için indirmiştir. Kullar fıtratlarının dışına çıktıklarında onları yine kendi

yaratılışlarına döndürecek olandır.131

Allah Teâlâ’nın insanlar için seçtiği tek din İslâm’dır. Hadis-i şerifte de

gördüğümüz üzere bir müslüman mutlu bir hayatın sebeplerinden bir tanesi Allah’ın

127 Mevdudî, Seyyid Ebû'l A'lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri, Terc.: Muhammed Han

Kayanî vd., İnsan Yayınları, İstanbul, ts., I. 245.

128 Nahl, 16/97.

129 Yûnus 10/58.

130 İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (597/1201),

Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1404/1984, IV. 41; İbn Kesîr Ebû’l-

Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl (774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-A’zîm, Müessesetü’l-Kurtuba, Kahire,

1421/2000, VI. 370.

131 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, VIII. 16, XI. 422.

24

lütfuyla İslâm’la hidâyete ermektir. Kul bu dini seçip emir ve yasaklarına uyduğu

takdirde saadete kavuşacaktır. Bu emir ve yasakları öğreneceği kişi ise Hz. Peygamber

(s.a.v) olacaktır.

1.1.2. Hz. Peygamber’e (s.a.v) Görerek ya da Görmeden İman Etmek

Güven içinde bulunmak anlamına gelen emn (أمن) kökünden türeyen iman,

“güven duygusu içinde tasdik etmek” demektir. Bu tasdik “inanmak, din adına tebliğ

ettiği bütün konularda peygamberi doğrulamak” anlamında kullanılır.132

Kur’ân-ı Kerîm’de peygamberlere iman, iman esasları arasında geçmektedir.133

Hz. Peygamber (s.a.v) de kendisine sorulan “iman nedir?” sorusunu “Allah’a,

meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe inanmandır” diyerek

cevaplamıştır.134 Peygambere iman etmeyen kimse iman etmemiş gibidir.135

Allah’a iman edip peygamberlerini de tasdik edenlerin cenneti kazanacağının

müjdesini vermiştir.136 Buna göre iman eden kullar, zemininden ırmaklar akan

cennetlere yerleştirilecekleri,137 yaptıkları iyi amellerinin mükâfatını eksiksiz olarak

görecekleri,138 Allah’ın lütfuna mazhar kıldığı peygamberler ve sâlihlerle beraber

bulunup ebedî kurtuluşa erecekleri139 inananlara haber verilmektedir. Dolayısıyla Allah

tarafından görevlendirilmiş olan bir elçinin peygamberliğini kabul etmek ve ona itaat

etmek kulun saadeti için en önce gelen esastır.140

Hz. Peygamber’e (s.a.v) hayatta iken iman edip sohbetinde bulunanlar olduğu

gibi vefatından sonra da onun peygamberliğini kabul edip sünnetini takip eden inananlar

132 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIII. 21.

133 Âl-i İmrân, 3/179; Nisâ, 4/136.

134 Buhârî, İman, 37; Müslim, İman 5.

135 Ahmed, Müsned, VI. 382.

136 Buhârî, Bedu’l-halk, 8, İ’tisâm, 2.

137 Nisâ, 4/13.

138 Hucûrat, 49/ 14.

139 Ahzâb, 33/71; Nisâ, 4/69.

140 Akseki, İslâm Dîni, s. 103.

25

olacaktır. Bu sebeple bir vesileyle Hz. Peygamber (s.a.v), Enes b. Mâlik’ten rivayet

edildiğine göre,

طوبى لمن آمن بي و أراني و طوبى لمن آمن بي و لم يرني

“Ne mutlu beni görüp de iman edenlere, ne mutlu beni görmeden iman

edenlere!” buyurmuştur.141

Allah Resûlü’nde (s.a.v) Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok

zikreden kimseler için güzel bir örnek vardır.142 Allah’a iman edip onun rızasını isteyen,

dünyada mutlu ve huzurlu hayata, lütfedilecek nimetlere kavuşmayı umanlar için

Resûlullah bir rehberdir. İhlası, cihâdı, sıkıntılar karşısındaki sabrı, sabırda direnişi

konusunda ona uyulmalıdır. Allah Teâlâ Hendek Savaşı’nda dağılıp sarsıntı geçiren,

sıkıntıya düşen kimselere Hz. Peygamber’e uymalarını tavsiye etmiş, samimi

müslümanlar için onda güzel örnekler olduğuna işaret etmiştir.143

Peygamberlerin hayatlarındaki örnek olaylar incelendiğinde peygamberlerin

kendilerine iman edenleri tevhid inancına götürdüğü görülmektedir. Bunun getirdiği

kazanımların başlangıçtaki görüntüsü, çile çekmek, sıkıntı yaşamak olsa da, huzurun ve

mutluluğun varlığı bu hayatların en belirgin kazancıdır.144

Hz. Peygamber’in sevgisi Allah sevgisinden sonra, en üst sevgiyi ifade eder.

Hatta Allah’ın sevgisine ulaşabilmek için, peygamberine ittiba ve onu sevmek şart

141 Ahmed, Müsned, III. 155; Benzer rivayetler için bkz. Ahmed, Müsned, III. 71, 100, IV. 152, V. 248,

257, 264. Hadisin isnad zincirinde bulunan Cisr, zabt açısından tenkid edilmiştir. Ehl-i hadis

tarafından Zayıf, metruk, leyse bi gaviy gibi lafızlarla nitelendirilmiştir. Bu sebeple hadisin isnadını

zayıf bulan Şuayb el-Arnavud, Ebû Said el-Hudrî isnadıyla gelen rivayetle beraber hadisi, hasen li

gayrihî olarak nitelemiştir. Bkz. Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ (322/934), Kitâbu’d-

Duafâi’l-Kebir, Dâru’l-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, 1404/1984, I. 202; İbn Ebî Hâtim, Ebû

Muhammed Abdurrahman er-Râzî (327/938), Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, Dâru İhyai't-Turâsi'l-Arabi,

Beyrut, 1371/1952, II. 538; Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz

(748/1347), Mîzânu'l-İ’tidâl, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1416/1995, II. 124; Ahmed b. Hanbel,

el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XX. 38.

142 Ahzâb, 33/21.

143 Sâbûnî, Safvetü’t-Tefâsîr, II. 520.

144 Tarhan, Nevzat, İnanç Psikolojisi ve Bilim, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017, s. 106.

26

koşulmuştur.145 Peygamber sevgisi mü’min için çocukların, eşlerin, sahip olunan her

şeyin sevgisinden daha fazla bir anlam teşkil etmelidir.146 Bu sevginin belli menfaat ve

zorluklar karşısında değişebilen bir sevgi olmaması gerektiği, her hal ve şartta kesintisiz

devam etmesinin lüzumu da hem âyetlerden hem de asr-ı saadetteki uygulamalardan

anlaşılabilir. Bu durumda bir mü’minin peygamber sevgisinden ve ona tâbi olup itaat

etmesinden vazgeçecek bir engelin olmaması gerekmektedir. Dolayısıyla peygamberin

görüşüne uymak, kendi görüşüne uymaktan önce, onun sevgisinin gerektirdiği itaat de

kendi çıkarından önce gelir.147

Sahabe, cahiliyyeyi tasvip etmeyip kendileri için hem dünya hem âhiret saadetini

vadeden Hz. Peygamber’e (s.a.v) güvenmişler, inanmışlar, içtenlikle ona

bağlanmışlardır. Onların bu içten bağlılıkları, onun otoritesine de uygun olarak, zevkle,

şevkle ona itaat ve ittiba etmeyi beraberinde getirmiştir.148 Bu sebeple onun hutbe ve

vaazlarının yanında tüm beyanlarını dinlemeye öğrenmeye çalışmış, günlük ihtiyaçlar

sebebiyle sohbetlerini kaçırmamak için nöbetleşe yanına gidip149 başlarına birer kuş

konmuşçasına150 sükûnet ve ciddiyetle onu dinlemişlerdir.

Sahabenin Hz. Peygamber’e iman ve itaatleriyle örnek bir toplum oluşturdukları,

bu durumun onların kurtuluşuna vesile olacağı ve cennetle mükâfatlandırılacakları

âyetlerde bildirilmektedir.151 Hz. Peygamber (s.a.v) de insanların en hayırlılarının kendi

çağında bulunanların olduğunu ifade ederek sahabenin faziletini ortaya koymuştur.152

Hz. Peygamber’le (s.a.v) beraber yaşayıp onu gören, onun yolundan gidenlerin

yanı sıra ona yetişemeyip görmediği halde ona iman ve ittiba edenlerin de aynı

mutluluğa nâil olacakları hadiste ifade edilmiştir. Hatta Hz. Peygamber (s.a.v), “Ne

145 Âl-i İmrân, 3/31.

146 Tevbe, 9/24.

147 Sakallı, Talat, Hadisler ve Yorumları, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2014, s. 169.

148 Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, T.D.V Yayınları, Ankara, 2012, s. 120.

149 Buhârî, İlim 27.

150 Ebû Dâvûd, Tıb, 1.

151 Âl-i İmrân, 3/110; Enfal 8/74, Fetih, 48/29; Tevbe, 9/88, 100.

152 Müslim, Fedâilü’s-Sahabe, 212.

27

mutlu, beni görüp de iman edenlere!” sözünü bir kere söylemiş, buna karşılık “Ne

mutlu, beni görmeden iman edenlere!” ifadesini ise tam yedi kere tekrar etmiştir.153

Yine kendilerinden sonra gelecek olan ve kendisini görmedikleri halde ona iman eden

toplumun hayırlı bir toplum olacağını da müjdelemiştir.154 Çünkü imanın temel ilkeleri

gayba imandan oluşmaktadır. Hz. Peygamber’i (s.a.v) görenler mucizelere şahitlik

ederek iman ederlerken, sonraki gelen nesiller için bu durum gayba iman gibi

olmaktadır. Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) görmeden iman edenlerin erişeceği

mutluluğu tekrarlamıştır.155

Sonuç olarak Hz. Peygamber’e (s.a.v) iman, itaat ve ittiba mutlu bir dünya

hayatının ve arkasında da ebedî mutluluğun yollarından bir tanesidir. Resûlullah (s.a.v)

ile beraber yaşamış ona iman etmiş onu kendi nefislerinden de çok sevmiş156 sahabe

kendi çağlarının asr-ı saadetini yaşamışlardır. İnananlar da Hz. Peygamber’e (s.a.v)

iman edip itaat etmesiyle yollarını şaşırmayacaklar,157 dünya ve âhiret saadetine

ulaşacaklardır. Fakat dünyanın bir imtihan yeri olması hasebiyle insanın çeşitli

sıkıntılarla karşı karşıya kalması da mümkündür. Bu aşamada ise mutluluğa götürecek

olan yollardan bir tanesi ise kadere rıza göstermektir.

1.1.3. Kadere Rıza Göstermek

Arapçada rıza göstermek kelimesinin karşılığı olarak r-d-y (رضي) “beğenmek,

hoşnut olmak, üstün bir şükranla karşılamak, memnun olmak” anlamlara gelmektedir.

Dinî hükümlere uyan kulun Allah’tan razı olması, Allah’ın takdirinden hoşnut

olmasıdır.158

153 Ahmed, Müsned, III. 155.

154 Ahmed, IV. 107; Dârimî, Rikâk, 31;

155 Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil'ârifîn b. Nûriddîn Alî (1031/1622), Feyzü'l-Kadir

Şerhu'l-Câmi’i's-Sağir, Dâru’l-Marife, Beyrut, 1391/1972, IV. 279.

156 Buhârî, Eyman, 3.

157 Muvattâ, Kader, 3.

158 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 197; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIV. 323.

28

İman esaslarından kabul edilen kader159 ise, “Allah’ın nesneleri ve olayları

özellikle sorumluluk doğuran beşerî fiilleri, ezelde planlayıp zamanı gelince yaratması;

Allah’ın bütün nesne ve olayları ezelî ilmiyle bilip belirlemesi” şeklinde

tanımlanmıştır.160

Her şey Allah’ın ilmi, dilemesi, takdir etmesiyle yaratılmıştır.161 Hz. Peygamber

her şeyin bir kadere yani ölçü ve plana göre olduğunu haber vermektedir.162 Her şeyin

bir plana göre yaratılmış olmasıyla insanlar başlarına gelen felaketlerden, musibetlerden

doğan üzüntü üzüntülerden korunmuş olur.163

Yeryüzünde ve kulların kendi nefislerinde vuku bulacak olan bütün musibet

Allah’ın dilemesiyledir. Musibet, insana zararı dokunanher türlü hâdise ve felakettir.

Yeryüzünde vuku bulan musibet, yerde herhangi bir zarara ve yıkıma sevebiyet veren

âfet ve ziyanlardır. Bu, kuraklık, kıtlık, ürünler veya hayvanlara ârız olan âfetler,

deprem gibi diğer bütün zararları içine almaktadır. Kulların nefislerinde olan musibet

ise ölüm, hastalık, yaralanma, açlık, susuzluk, fakirlik gibi insanlarla ilgili olan

acılardır. İnsanları sevindiren hâdiseler Allah’ın lütfu olduğu gibi bütün musibetler de

Allah’ın ezelî ilminde yazılmış takdiridir. O halde takdir edilen söz konusu musibetten

kaçınmakla kurtulma mümkün olmaz. Musibetlere karşı kadere bağlanmanın kalbe

kuvvet ve sağlamlık vermesi yanında, gerek acı ve gerek tatlı hadiseler karşısında insanı

sarsmayan bir faydası da vardır.164

Hz. Peygamber (s.a.v) kadere imanı, imana konu olan şartlar arasında

saymaktadır.165 Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan rivayet edildiğine göre, kadere rızanın ise

mutluluk sebebi olduğunu

159 Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh (150/767), el-Fıkhu’l-Ekber (İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri),

Terc. Mustafa Öz, M.Ü.İ. F. Yayınları, İstanbul, 2014, s. 53.

160 Yavuz, “Kader”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXIV. 58.

161 Kamer, 54/49.

162 Müslim, Kader, 18

163 Hadîd, 57/23.

164 Yazır, Hak Dini ve Kur’ân Dili, VII. 434.

165 Müslim, İman, 1.

29

من سعادة ابن آدم رضاه بما قضى هللا له

“İnsanoğlu Allah’ın kendisi için hükmettiği şeye razı olması kulun

saadetindendir.” buyurarak kendisine inananlara haber vermiştir.166

Dünyanın imtihan yeri olması insanın hayatta bazı zorluk ve sıkıntılar

yaşayacağı, bu sebeple bazı acıları tadacağı anlamına gelmektedir.167 Hayatta, yaşayış,

evren ve varoluşa ilişkin yeri göğü kontrol eden bir gücün varlığına iman etmek ise

kişiye bu imtihan dünyasında bir rahatlık vesilesidir. Yanlış yapıldığında yaratıcının

merhametine sığınmak, kötü durumlarda ise onun olaylardan haberdar olduğunu bilmek

insanı rahatlatır. Buradaki teslimiyetle beraber gelen kader bakışı, insana iç huzuru

verir.168

Kur’ân-ı Kerîm’in de vurguladığı üzere dünyanın bir imtihan yeri olması

sebebiyle insan bu dünyada sahip olduğu nimetlerle, iyi ve kötü şartlarla sınava tâbi

tutulmaktadır.169 Kâinatta hiçbir şeyin rastgele olmaması, kuşatıcı bir düzenin varlığı,

aşkın bir kaderi ihsas ettirmektedir. Buna göre her şey Allah’ın irade ve kudretiyle vücut

bulmuştur.170 İyi kötü, acı tatlı her ne yaşanırsa yaşansın Kur’ân’da, her şeyi bir plana

veya ölçüye göre yaratıldığı söylenerek171 her şeyin Allah’ın bilmesi ve dilemesi ile

meydana geldiği haber verilmektedir.172

Olan ve olacak her şey Allah’ın ezelî ilminde kayıtlıdır. Bunu böylece bilen ve

kabul eden insan, kaçırdığı fırsatlara hayıflanarak veya Allah’ın kendisine verdiği

166 Ahmed, Müsned, I. 169; Tirmizî, Kader, 15. Hadisin ravi zincirinde bulunan Muhammed b. Ebî

Humeyd, ehl-i hadis tarafından kuvvetli görülmemiştir. Bu sebeple rivayetin senedi zayıf olarak kabul

edilmiştir. Ayrıca aynı rivayette ravi tek kaldığı için Tirmizî hadisi garîb hadis olarak nitelendirmiştir.

Bkz. Zehebî, el-Kâşif fî Ma’rifeti men lehu Rivâyetün fi’l-Kütübi’s-Sitte, Dâru’l-Kıble, Cidde,

1413/1992, II. 166; İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Ali (773/1371), Tehzîbu't-Tehzib,

Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1404/1984, IX. 116; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, III. 54.

167 Bakara, 2/155-156.

168 Tarhan, İnanç Psikolojisi ve Bilim, s. 209.

169 Bakara, 2/155; Mülk 67/2.

170 Komisyon, Hadislerle İslâm, I. 569.

171 Kamer, 54/49.

172 Muvatta, Kader, 1.

30

imkânların sarhoşluğuna kapılarak ömrünü tüketmez. Çünkü bunların ikisi de olmuş

bitmiştir. Kul başına gelen olaylar vesilesiyle gelecekteki davranışlarına şekil verecek

ve kendine dersler çıkartacaktır. Aynı zamanda insan, kendisine bahşedilen nimet

vesilesiyle ise böbürlenmeyip, nimetin sorumluluk getirdiği bilinci içinde hareket

edecektir.173 Çünkü eğer kulun karşısına herhangi bir zarar ya da hayır gelecek olsa

bunu Allah’tan başka engelleyecek kimse yoktur.174 Böylelikle kullar, Allah’a

güvenerek başlarına gelecek olayların yalnızca Allah’ın takdir ettiği olaylar175

olduğunun bilinciyle görecekleri her durum karşısında teslimiyetlerini koruyacak ve

mutluluğu yakalayacaklarıdır.

Allah’ın takdirine olan iman ve rıza ile kullar, başlarına gelen musibetlerden

dolayı teselli bulurlar. Bununla birlikte kul, yaşadığı olaylar sebebiyle ortaya çıkan acı

veya tatlı, kaza ve kader görüntüleri karşısında insan olarak üzüntü duysa veya

duygulansa da isyan etmez, ne üzüntünün ızdırabına ne de sevincin gurur ve heyecanına

kendini kaptırmaz. Hepsinin haktan indiğini ve nice gizli hikmetler bulundurduğunu

bilerek her iki halde de gönlünü, Allah’ın mağfiret ve hoşnutluk neşesine bağlayıp alçak

gönüllülük ve rıza hisleriyle vazifesine bakar.176

Kul, yaşadıklarının ve rızkının ancak Allah Teâlâ’nın takdirinde meydana

geldiğini; Allah’ın sadece doğruyu yapan, merhametli ve kerîm bir ilâh olduğunu

bilmesi onun, Allah’ın her türlü kaza ve kaderine razı olmasına vesile olacaktır.

Dolayısıyla kaderine razı olması kulu, huzur ve mutluluğa götürecektir. Allah’ın sadece

doğruyu yapan, merhametli ve kerîm bir ilâh olduğunun farkında olmaması ise kulu

devamlı bir hüzün, endişe ve mutsuzluğa itecektir.177

Kadere rızanın dinlerde bu kadar çok vurgulanmasının sebebi, kaygı giderme

metodu olması ve dolayısıyla hayat yüküne karşı daha dayanıklı olmasını sağlamasıdır.

173 Komisyon, Kur'ân Yolu Tefsiri, T.D.V Yayınları, Ankara, 2006, V. 255.

174 Yûnus, 10/107; Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 59.

175 Tevbe, 9/51.

176 Yazır, Hak Dini ve Kur’ân Dili, VII. 435.

177 Fahrüddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyn (606/1210), Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrut,

1401/1981, XX. 115.

31

Çünlü mü’minler başlarına gelecek olan her şeyin Allah’ın takdiriyle meydana

geleceğini bilirler ve bu yüzden Allah’a tevekkül edip O’na güvenirler.178 Bununla

birlikte insanların hayatta karşılaşacakları olumsuz durumlarda meydana gelen sorunları

çözemediği takdirde sıkıntı ve huzursuzluk duyması kaçınılmazdır. Bu durumda tedbir

alıp görevlerini yerine getirdikten sonra Allah’a tevekkül etmeleriyle şeytanın

vesveselelerinden ve aldatmalarından179 kaynaklanan mutsuzluklardan kendilerini

korumuş olurlar. Fakat tevekkül ve teslimiyetle çözmeye uğraştığı halde sonuç alamazsa

kaderine rıza göstermesiyle zihnindeki yükü Rabbine teslim edecek ve bu vesileyle de

sıkıntısı giderilmiş olacaktır.180

Allah’ın kendisi için takdir ettiğine razı olarak, isyan etmeyerek, sızlanmayarak

kişinin Allah’a teslim olarak O’nun emirlerini yerine getirmeye çalışması hem Allah’ın

ondan razı olmasını hem de kendisinin hoşnut ve mutlu olmasını sağlayacaktır. İnananın

Allah’a karşı bu teslimiyetiyle birey karamsarlıktan kurtularak rahatlayacaktır.181

Dolayısıyla kulun başına gelen olaylara karşı isyanı terk etmesi mutluluğunun

alametidir. Bu vesileyle kul kendini ibadetlere hasreder. Çünkü kulun kaderine rıza

göstermemesi sebebiyle yaşanan olaylar ve sıkıntılarla zihni meşgul olmaya devam

eder. Bu da onun ibadet hayatını olumsuz yönde etkileyebilir. Aynı zamanda isyanı

sebebiyle Allah’ın gazabıyla karşılaşabilir.182 Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v) de Allah

Teâlâ’dan kadere rıza göstermeyi istemiştir.183

Neticede kadere rıza ile kulun dinî yaşantısı canlılık kazanır. Her şeyin belli bir

ölçüye göre Allah’ın takdiri olduğunun inancı, önemli ölçüde psikoterapik işlevselliği

de olan; çalışma ve güvenme, sığınma ve inanılan varlığın yardımını bekleme, en

olumsuz durumlarda bile ümitvâr olma, olumlu durumlarda ise kibirlenip tedbiri elden

bırakmama, inanılan varlık ile ilişkiyi kesmeyip, bilakis takviye etme gibi dini hayat

178 Tevbe, 9/51.

179 Nahl, 16/99.


181 Peker, Hüseyin, Allah’ın Boyasıyla Boyanmak, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013, s. 30.

182 Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, VI. 366.

183 Buhârî, el-Edebû’l-Müfred, Mektebetü’l-Me’ârif, Riyâd, 1419/1998, s. 160; Tirmizî, Deavât, 77, 129;

Ebû Dâvûd, Salât, 154.

32

açısından son derece önemli faktörleri içermektedir. Böylelikle kadere rıza dünya

hayatında bazı durumlarda rehabilite edici bir özelliğe de dönüşmektedir.184

1.1.4. Şefaate Nâil Olma Arzusu

“Tek olan bir şeyi çift haline getirmek, işinin görülmesi için birinin aracılığını

istemek”185 demek olan şefaat, “Kıymet gününde peygamberlerin ve kendilerine izin

verilen sâlih kulların mü’minlerin bağışlanması için Allah katında niyazda bulunmaları”

anlamında kullanılır.186 Başta Resûllah (s.a.v) olmak üzere bütün peygamberlerin

mü’minlere şefaat edeceği rivayetlerde geçmektedir.187

Allah’ın her peygambere bahşettiği bir duasını muhakkak kabul edeceği

imtiyazını Hz. Peygamber (s.a.v) dünyada kullanmamış, şefaat etmek amacıyla âhirette

kullanmak istediğini söylemiştir.188 Allah’a ortak koşmamak kaydıyla büyük günah

işleyen herkesin bundan faydalanabileceğini de müjdelemiştir.189 Ebû Hureyre’nin

kıyamet gününde Hz. Peygamber’in (s.a.v) şefaatiyle en fazla kimin mutlu olacağı

sorusuna ise Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre,

ه أو نفسهأسعد الناس بشفاعتي يوم القيامة من قال ال إله إال هللا خالصا من قلب

“Kıyamet günü şefaatimle en mutlu olan insan gönülden Allah’tan başka ilâh

olmadığını kabul eden kimse olacaktır” buyurarak cevap vermiştir.190

184 Karaca, Faruk, "Kader Algısı-Ruh Sağlığı İlişkisi Üzerine Empirik Bir Araştırma

(Farklı Kader Algılarının Psikoterapik Değeri Üzerine)”, İslâmî Araştırmalar, Ankara, 2006, c. 19, S.

3, s. 489.

185 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, 263; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, V. 253.

186 Yavuz, Yusuf Şevki, “Şefaat”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2010,

XXXVIII. 412.

187 Buhârî, Tevhid, 24; Müslim, İman, 302.

188 Müslim, İman, 334.

189 Buhârî, Tevhid, 31; Müslim, İman, 338-345.

190 Buhârî, İlim, 33, Rikâk, 51; Ahmed, Müsned, II. 373. İbn Hibbân (354) Müsnedde geçen rivayeti

ceyyid olarak nitelendirmiştir. Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, I. 234; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned,

Thk.: Şuayb Arnavud, XIV. 446.

33

Eh-i Sünnet ve Selef âlimleri günahkâr mü’minler için âhirette şefaatin hak

olduğunu kabul etmişlerdir. Bazı haricî ve mutezilî âlimler ise şefaatle, derecelerin

yükseltilmesi ve sevapların artırılması olarak ilgili hadisleri tevil etmişlerdir. Bunun için

de bazı ayetleri delil getirmişlerdir.191 Bu ayetlerde şefaat edilmeyeceğine dair söz

konusu olan kişiler kâfirlerdir ve bu ayetlerde hâkim fikir şirk inancının reddi ve tevhid

inancının telkin edilmesidir. Hadislerde belirtildiği üzere şefaat edilecek olanlar

günahkâr mü’minlerdir.192 Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.v) şefaatinin, kalbi dilini, dili

de kalbini tasdik ederek Allah’tan başka ilâh olmadığını samimiyetle kabul eden

günahkâr mü’minler için olduğunu buyurmuştur.193 Zaten şefaatle ilgili genellikle

olumsuz anlatımla başlayan âyetlerin bir kısmında istisnalar yapılmak suretiyle194

Allah’ın izni ve rızasına bağlı olarak tevhidi benimseyenlere şefaatte bulunulacağı

kaydedilmektedir.195

Şirkten uzaklaşıp korunmak için samimiyetle kelime-i tevhidi söylemek esastır.

Böylelikle itaat aracılığıyla riya, iman ile de şirk terk edilmiş olunur. Kâfirler, müşrikler

ve âhireti inkâr edenlerin şefaatle mutlu olmaları söz konusu olmayacaktır.196 Böylelikle

tevhid inancında olan herkes şefaati nâil olabilebilecektir. Kaldı ki Allah’ı inkâr eden

kişi peygamberin yakını bile olsa yine aynı durum geçerli olacaktır.197 Fakat samimi,

dürüst, imanı kemâle ermiş mü’minler şefaatle daha çok mutlu olanlar olacaktır198

Söz konusu edilen rivayette Ebû Hureyre, Hz. Peygamber’e (s.a.v) “şefaatinle

en çok mutlu olanlar kimler” diye sormaktadır. O halde şefaatlerin birbirinden farklı

olduğu ortaya çıkmaktadır. Âhirette beklemenin dehşetinden ve sıkıntılarından kurtulup

191 Müddesir, 74/48; Mü’min 40/18.

192 Aynî, Umdetü’l Kârî, II. 193.

193 Müslim, İman, 41; Ahmed, Müsned, II. 518; İbn Mâce, Zühd, 37.

194 Zuhruf, 43/86.

195 Yavuz, “Şefaat”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII. 412.

196 En’âm, 6/51; Müddesir 74/40-48.

197 Tevbe, 9/113-114.

198 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, I. 234.

34

rahatlamaları için Hz. Peygamber (s.a.v) kullara şefaat edecektir.199 Bazı mü’minlerin

cehenneme girdikten sonra çıkarılmaları, bazı mü’minlerin cehenneme girmekten

kurtulması, bazılarının hesapsız, azabsız cennete girmesi, keza cennete giren

mü’minlerin derecelerinin yükselmesi için Hz. Peygamber (s.a.v) şefaat edecektir. Bu

sayılanların tümünün, şefaatten dolayı duyacakları mutlulukta ortak oldukları

anlaşılmaktadır.200

“En mutlu” ifadesi şefaatle herkesin mutlu olacağını haber vermekle beraber,

ihlaslı mü’minin bu konuda en mutlu kişi olduğunun ayrıntısı verilmektedir. Bu

farklılıklar inananların cennete girerken öncelik sıralarının ve ihlas bakımından

birbirlerinden farklı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden şefaate nail olanlar içinde en

fazla faydalanan ve bununla mutlu olan mü’minler samimi, ihlaslı olanlardır. Bu

mü’minler hesapsız bir şekilde bekleyişin sıkıntısını çekmeden en önce cennete

gireceklerdir. Kalbiyle inanıp diliyle söylemese bile yine aynı şey gerçekleşecektir.201

Hadislerde belirtilen şefaat müjdesi inananları tembelliğe sürüklememeli, kulluk

sorumluluklarına dair olan görevlerini hakkıyla yerine getirmelidir. Kendinden şefaatini

isteyen bir sahabiye Hz. Peygamber (s.a.v) “Şefaat istiyorsan çok secde ederek bana

yardımcı ol” buyurmuştur.202

Görüyoruz ki, dünya hayatını Hz. Peygamber’in (s.a.v) rehberliğinde mutlu bir

şekilde geçiren, şirke ve küfre bulaşmayan kul, kıyamet günü O’nun şefaatiyle mutlu

olacaktır. Fakat inananların ihlas bakımından birbirlerinden farklı olması sebebiyle

şefaatle kazanacakları mutluluk da birbirinden farklı olacaktır. En mutlu olacak olanlar

ise samimi bir şekilde Allah’tan başka bir ilâhın olmadığını kabul edip ona göre yaşayan

mü’minlerdir. Bu kişiler şefaatin ardından ebedî saadet yurdunu kazanmış olmanın

mutluluğunu da yaşayacaklardır.

199 Buhârî, Rikâk, 52; Müslim, İman, 322, 327; Ahmed, Müsned, II. 435; İbn Mâce, Zühd, 37; Tirmizî,

Sıfâtu’l-Kıyâme, 10.

200 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XI. 443; Ahmed Nâim, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve

Şerhi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1982, I. 98.

201 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, I. 234, XI. 443; Aynî, Umdetü’l Kârî, II. 191-193.

202 Ahmed, Müsned, III. 501.

35

1.1.5. Cennete Gidebilmek

Cennet, mü’minlerin ölümden veya kıyametin kopmasından sonra âhiret

hayatında sonsuz mutluluk içinde yaşayacakları yer, ebedî saadet yurdudur. Arapça’da

“refah, huzur, mutlu hayat” anlamına gelen naîm kelimesi de Kur’ân-ı Kerîm’de

cennetin isimleri arasında kullanılmıştır. Bu kelime insana mutluluk veren maddî ve

mânevî bütün güzellikleri ifade etmektedir. Buna göre cennâtü’n-naîm “mutluluklarla

dolu cennetler” manasına gelir.203

Allah Teâlâ, mü’minleri kıyamet gününün sıkıntılarından koruyacağını, onlara

sevinç ve mutluluk dolu bir hayat nasip edeceğini buyurmaktadır.204 O korkunç saatler

mü’minlere etki etmeyecek, üzülmeyecekler205 ve kendilerine vaad edilen cennetle

sevineceklerdir.206 Yine kıyamet gününde, dünyada iman edip iyi işler yapanların

gönülleri sevinçli, mutlu, yüzleri ise güzel ve aydınlık olacaktır.207

Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) cennet ve

cehennemin sıfatlarından bahsederken

إذا صار أهل الجنة إلى الجنة وأهل النار إلى النار جيء بالموت حتى يجعل بين الجنة والنار ثم يذبح ثم

ال موت فيزداد أهل الجنة فرحا إلى فرحهم ويزداد أهل النار حزنا ينادي مناد يا أهل الجنة ال موت ويا أهل النار

إلى حزنهم

“Cennet ehli cennete, cehennem ehli de cehenneme ayrılıp gidince, ölüm (bir

koç olarak) getirilir cennet ve cehennem arasına yatırılır ardından kurban edilir. Sonra

‘Ey cennet ehli, artık ölüm yoktur! Ey cehennem ehli, ölüm yoktur!’ diye nida edilir.

Cennet ehlinin mutluluğu, cehennem ehlinin hüznü artırılır!” diye buyurmuştur.208

203 Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1993, VII. 376.

204 İnsân, 76/11.

205 Enbiyâ, 21/103; Neml 27/89.

206 Fussilet, 41/30.

207 Kıyâmet, 75/22-24.

208 Buhârî, Rikâk, 51; Müslim, Cennet, 43; Ahmed, Müsned, II. 118, 120, 261; Tirmizî, Cennet, 20.

Müsneddeki rivayetlerden ikisi (II. 118, 120) sahih olarak kabul edilmiştir. Biri hariç diğer raviler

Buhârî ve Müslim’in rivayet aldıkları ravilerdir. Müsneddeki diğer rivayetin senedi ve Tirmizî

36

Hz. Peygamber (s.a.v) “âhirette ölüm diye bir şey olmayacaktır, artık

ebedisiniz” diye buyurduktan sonra “sen onları işin bitivereceği hasret günü ile korkut.

Hâlbuki onlar gaflet içindedirler”209 ayetini okumuştur.210

Hz. Peygamber (s.a.v) cennetlikler ve cehennemlikler ayrıldıktan sonra

cennetliklere dünyadayken kötü amel yaptıkları takdirde cehennemdeki yerlerinin

gösterileceğini ve bu sebeple cennetliklerin şükürlerinin artacağını haber vermektedir.

Aynı zamanda cehennemliklere de dünyadayken iyi amel yaptıkları takdirde cennetteki

kazanacakları yerlerinin gösterileceğini, bu sebeple de cehennemliklerin

pişmanlıklarının artıp mutsuz olacaklarını buyurmuştur.211

Ölümün bir koç suretinde yaratılıp kurban edilmesinde kesintisiz bir hayatın

başlayacağına, cennet ve cehennemin her ikisinin de ebedî olacağına işaret vardır.

Hadisin farklı metin ve tarîklerle gelen rivayetlerinde bulunan “خلود” kelimesiyle buna

işaret edilmiştir.212 Bu ebediyetle cennetliklerin mutluluklarına mutluluk katılmıştır.

Kurtubî, cehennemlikler için ebediyetten kastın sadece süre olmayacağını aynı zamanda

sürekli bir azapla213 beraber olacaklarını ifade etmiştir.214

Mü’min kullar için cennette hazırlanmış mutluluk vesilelerinin hiç kimse

tarafından hayal edilemeyeceği bildirilmiştir.215 Allah’ın seçkin kullarına vadettiği

cennet hayatı hakkında âyet ve hadislerin önemle vurguladıkları hususlardan bir tanesi

rivayeti hasen olarak nitelendirilmiştir Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, X.

198, 218, XII. 508.

209 Meryem, 19/39.

210 Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh (671/1273), el-Câmi li Ahkâmi’l-

Kur’ân, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut, 1966, XI. 109.

211 Buhârî, Rikâk, 51.

212 Buhârî, Rikâk, 50, Tefsir, 19; İbn Mâce, Zühd, 38; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 20, Cennet, 20.

213 Fâtır, 35/36; Hac, 22/22.

214 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XI. 429; Aynî, Umdetü’l Kârî, XXIII. 184; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî,

VII. 278.

215 Secde, 32/17; Buhârî, Tefsir, 32, Tevhîd 35; Müslim, Cennet, 2-5; Müslim, Cennet; 2-5; İbn Mâce,

Zühd, 39.

37

sonsuzluktur. İnananların ebediyyen cennet nimetlerinden faydalanacakları ve bunda

herhangi bir kesintiye uğratılmayacakları farklı şekillerde haber verilmiştir.216

İman edip sâlih amel işleyenler, dünya ve âhirete ait işleri, kulluk vazifelerini

elden geldiği kadar güzel bir şekilde yapan temiz ve müttakî kişiler için hazırlanmış bir

huzur ve mutluluk yurdunun müjdesi âyetlerde verilmektedir.217 Rahman’ın bütün has

kulları da, cehennemden Allah’a sığınmış, rahmet ve rızanın tecellisi olan cenneti de

O’ndan niyaz etmişlerdir.218 Allah Teâlâ da kullarını cennete davet etmiş,219

cehennemden kurtulup cennete kavuşmayan bir hayatın büyük bir kayıp, acı bir hüsran,

cennetin ise bir kurtuluş olduğunu buyurmuştur.220 Nihayet cennette olanların ise

kesintisiz bir lütuf içinde ebedî mutluluğa erdiklerini müjdelemiştir.221

Dinin insana ebedî bir hayat olan âhiret hayatı ve cennet vadetmesi222 insanı,

Allah’a ve dine yönelten önemli bir faktördür. İnanan insan için en büyük mutluluk

cennette, her şeyi yaratan, mutlak güç ve irade sahibi Yüce Allah’ın huzurunda, sonsuz

âlemde yaşanılan mutluluktur. Kul için bundan daha büyük mutluluk olmadığı gibi en

önemli amacı da bu sonsuz mutluluğa erişmektir.223 Aynı zamanda ebedî mutluluğun

simgesi olan cennete kavuşma ümidi, bütün müslümanlar için hayatın birçok alanında

harekete geçiren bir etki olmuş, dünya hayatında karşılaştıkları sıkıntı ve güçlüklere bu

vesileyle göğüs germişlerdir.224

Neticede iman edip İslâm’la hidâyete erdikten sonra dünya saadetini yakalayan

kişi225 dinin emir ve yasaklarını uygulayıp sâlih amellerle Rabbine yaklaşacak,226

216 Bakara, 2/25; Tevbe 9/72; Zuhruf 43/71; Zümer 39/73; Müslim, Cennet, 22.

217 Bakara, 2/25; Nisâ, 4/124; İbrâhîm, 14/23; Kaf, 50/31-33.

218 Furkân, 25/65, 66.

219 Bakara, 2/221.

220 Âl-i İmrân, 3/185.

221 Hûd, 11/108; Vâkıa, 56/7.

222 Hûd, 11/108.

223 Yalçın, Mutluluk Yolu ve Felsefesi, s. 60.

224 Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2008, s. 87-247.

225 Ahmed, Müsned, VI. 19; Tirmizî, Zühd, 35.

38

dolayısıyla âhirette de cenneti kazanarak saadeti elde etmiş olacaktır. Cennetle

mükâfatlandırılmış kul mutlu olacak, cennetin ebediliğini anladığında ise mutluluğuna

mutluluk katacaktır.

1.2. İBADET İLE İLGİLİ MUTLULUK SEBEPLERİ

Sözlükte “boyun eğme, alçakgönüllülük, itaat, kulluk, tapma, tapınma

anlamlarına gelen ibadet, dini bir terim olarak insanın Allah’a saygı, sevgi ve itaatini

göstermek, O’nun hoşnutluğunu kazanmak niyetiyle ortaya koyduğu belirli davranışlar”

için kullanılır.227

Hz. Peygamber (s.a.v) İslâm’ın beş temel esas üzere bina edildiğini

buyurmaktadır.228 İslâm’ın şartları dediğimiz bu beş esasın dördü yapılması farz olan

ibadetlerdir. İmanın sağlamlaşması, tüm bunların yerine getirilmesiyle tamam olacaktır.

Bu ibadetlerden her biri dünya âhiret mutluluğunun sağlanması için bir esas, toplumun

kuvvetlendirilmesi için bir temeldir. Bu esaslar ibadet denilen, Allah Teâlâ’ya saygı ve

ta’zim gösterme vesileleridir. İbadetle hem kalpteki iman kuvvet bulur hem de Allah’a

karşı kulluk vazifesi yapılır.229 Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) en kâmili ile

yapılamasa bile az olsa da devamlı amel ve ibadetten kulların sevinmesi gerektiğini

belirtmiştir.230

İbadetin amacı, kulu yaratıcıya yakınlaştırmaktır. Bu vesileyle kul yalnız

olmadığını hisseder. Aynı zamanda ibadet, insanın Allah’a olan samimi inancının, saygı

ve teslimiyetinin bir ifadesi olduğu gibi, bizzat dünya ve âhiret saadetinin bir şartı, ruhî

olgunluğa ulaşmasının bir vesilesidir. Kul, Allah’a olan kulluk borçlarını yerine

getirmenin yanında, ruhunu ibadet neşesiyle doyurmuş olur. Psikologlar, ibadetin insanı

226Buhârî, Rikâk, 38.

227 Sinanoğlu, Mustafa, “İbadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1999, XIX.

233.

228 Buhârî, İman, 1, 34, 40.

229 Akseki, İslâm Dîni, s. 103-110.

230 Buhârî, İman, 29.

39

ruhen rahatlattığını, kaygı ve sıkıntılarını hafiflettiğini böylece daha mutlu olduğunu

belirtmektedirler.231

Dolayısıyla tüm ibadetlerin mutluluk getireceğini belirtmekle beraber

belirlediğimiz kelimeler üzerinden tespit ettiğimiz, ibadet ile ilgili hadislerde zikredilen

mutluluk sebeplerini; namaz, oruç, dua, duanın kabulü, istiğfar, Hz. Peygamber’in

(s.a.v) üzüntü anında yaptığı dualar, salâvat ve cihâd başlıkları altında inceleyeceğiz.

1. 2.1. Namaz

Farsça’da “tâzim için eğilmek, kulluk, ibadet” anlamına gelen namaz,232 Arapça

salât (صالة) kelimesinin karşılığı olup “dua, tâzim, istiğfar, rahmet” demektir.233 Tekbirle

başlayıp selamla son bulan, belirli hareket ve sözlerden oluşan bedenî ibadeti ifade eder.

Namaz ibadetindeki rükünlerin aynı zamanda fiilî ve sözlü bir dua niteliğinde olması

salât kelimesinin terim ve sözlük anlamları arasındaki ilişkiyi teyit etmektedir.234

İmandan sonra en faziletli amel sayılan namaz,235 bütün peygamberin ve onların

ümmetlerinin Allah’a olan kulluğunun göstergesi olarak Kur’ân’da çokça

bahsedilmektedir.236 Buna göre mü’minlerin özellikleri sıralanırken onların namazlarına

huşû ile devam ettikleri237 ve namazlarını muhafaza ettikleri238 anlatılır. Bu takdirde ise

namaz kötülüklerden ve hayâsızlıktan alıkoyacaktır.239

231 Çağrıcı, Mustafa, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016, s. 55.

232 Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Namaz”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2006, XXXII.

350.


234 Yaşaroğlu, “Namaz”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXII. 350.

235 Müslim, İman, 137, 140.

236 Âl-i İmrân, 3/39; En’âm, 6/162; Enbiyâ, 21/73; İbrâhîm, 14/40; Meryem, 19/55.

237 Meâric, 70/23; Mü’minûn, 23/2.

238 Mü’minûn, 23/9.

239 Ankebût, 29/45.

40

Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) mutluluk

sebeplerinden biri olan olan namaz hakkında şöyle buyurarak namaz üzerine dikkatleri

çekmektedir:

حبب إلي من الدنيا النساء والطيب وجعل قرة عيني في الصالة240

“Bana dünyada kadın, güzel koku sevdirildi, namaz ise mutluluk sebebim

kılındı.”241

Namaz kalbin, ruhun ve bedenin iştirakiyle ifa edilen ve insanın her yönünü

kuşatan bir ibadettir. İnsanın tüm bu yönlerini ferahlatıp güçlendiren bir özellik vardır.

Kalp ile ruh Allah Teâlâ ile ilişki kurar ve O’na yakın olur. Allah’ı zikirle kalp huzur

bulur ve neşe dolar. Dünya ve âhiret iyiliklerinin elde edilmesinde, kötülüklerin

engellenmesinde en önemli yardımcıdır. Bununla birlikte namaz ibadeti bedenin

tümüyle yapılır. Namazda ayakta durmak, eğilmek, oturmak gibi çoğu mafsalaların

hareket etmesi ile vücuda hareketlilik ve canlılık gelir. Böylelikle kulun, kalbi ve tüm

organlarıyla Rabbine yönelmesiyle vücudu dinçlik kazanır.242

Namaz kulun Rabbi ile kurduğu düzenli bir bağdır. Müslümanların gün

içerisindeki dünyevî meşguliyetlerine ara vererek Allah’a yönelme ve psikolojik olarak

rahatlama çabasıdır. Rabbi ile buluşan kulun, Allah’ı anmanın verdiği huzurla kalbi

rahata kavuşur, mutlu olur.243 Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.v) sıkıntılı bir işe

240 “Hadislerde İfade Edilen Mutluluk İle İlgili Kavramlar” başlığı altında da incelediğimiz üzere kurratu

‘ayn terkibini “mutluluk sebebim” olarak tercüme etmeyi konumuz açısından uygun gördük.

241 Ahmed, Müsned, III. 128, 199, 285; Nesâî, İşratu’n-Nisâ’, 1. Müneddeki rivayetler Sellâm ebi’l-

Münzir sebebiyle hasen olarak nitelendirilmiştir. Söz konusu ravi için saduk ve leyse bihi be’s gibi

ta’dil lafızları kullanılmıştır. Diğer raviler ise sika kabul edilmiş, Buhârî ve Müslim’in şartlarını

taşıdığı ifade edilmiştir. Nesâî’nin rivayet ettiği aynı babtaki iki rivayetten biri Sellâm ebi’l-Münzir,

diğeri Seyyâr b. Hâtim sebebiyle hasen sahih olarak nitelendirilmiştir. Seyyâr saduk olarak

nitelendirilmiştir. Bkz. Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman Ebû’l-Haccâc (742/1341), Tehzîbu’l-Kemâl fî

Esmâi’r-Ricâl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1400/1980, XII. 288; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, III. 351;

Nâsırüddin el-Elbânî (1420/1999), Sahîhu Süneni Nesâî, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1419/1998, III.

57; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XIX. 305, XX. 351, XXI. 433.

242 İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb (751/1350);

Zâdu’l-Me’âd fî Hedy-i Hayri’l-Ibâd, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1415/1994, VI. 209.

243 Ra’d 13/28.

41

kalkışınca namaz kıldığı rivayet edilmektedir.244 Çünkü ona göre namaz, rahatlama

vesilesidir.245 “Kur’ân’da salât kelimesinin sıkça zekât ve zekâta yakın manadaki

kelimelerle birlikte kullanılmasının246 namaz ibadetinin ruhu arındırma işleviyle zekât

ibadetinin malı arındırma özelliği arasındaki paralelliğe vurgu anlamı taşıdığı

söylenebilir.”247 Dolayısıyla namaz, Allah’ın huzuruna varıp ona yalvarmanın manevî

zevkini tadarak dünyanın sıkıntısından kurtulup manevî bir rahata ermektir.

Âyette namaz kılanlara Allah’ın rahmet edeceği müjdesi verilmektedir.248 Buna

göre rahmet, sadece âhirette olmaz. Önce bu dünyada gerçekleşen yönü de

bulunmaktadır. Kalbin huzura kavuşturulması, kalplerin Allah’a bağlanması, kulların

fitnelerden ve belalardan korunması, toplumun düzelmesi ve namazın kötülüklerden

alıkoyması vesilesiyle huzurlu bir yaşam alanının oluşması, kulun Allah’ın rızası ile

huzura kavuşması Allah’ın rahmetinin tecellisidir.249

Günlük hayat içerisinde insanoğlu birçok zorluk ve sıkıntıyla karşı karşıya kalır.

Böyle bir durumda gücü ve sabrı azalır. Bundan dolayı Allah Teâlâ sabır ve namazla

kulların Rablerinden yardım istemelerini emretmektedir. Çünkü namaz ile sabır,

hoşnutluk, gönül huzuru, güven duygusu kazanılır.250 Allah’ın huzurunda olma his ve

düşüncesi, Allah’a yakınlık ve sığınma gibi olumlu duygu ve düşüncelerin

hissedilmesine vesile olmaktadır. Dolayısıyla namaz sonrasında ise namaz kılmadan

dolayı sevinç, rahatlık ve huzur, Allah’a yakınlık, sevgi, mutluluk gibi olumlu; namaz

kılmama durumunda ise suçluluk ve huzursuzluk gibi olumsuz duyguların yaşanılması

kaçınılmazdır.251

244 Ebû Dâvûd, Tatavvu’, 22.

245 Ahmed, Müsned, V. 364, 371; Ebû Dâvûd, Edep, 78.

246 Bakara, 2/83; Nûr, 24/56; Tevbe, 9/18.


248 Tevbe, 9/71.

249 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, VII. 332.

250 Bakara, 2/153.

251 Şentürk, Habil, “Namaz İbadetinin Uyandırdığı Duygu ve Düşünceler Üzerine Pilot Bir Araştırma:

SDÜ İlâhiyat Fakültesi Örneği”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Isparta,

2004, c. 2, S. 13, s. 61.

42

Resûlullah (s.a.v) namazın özellikle cemaatle kılınmasını konusuna önem

vermiştir. Çünkü namaz sadece ferdî boyutu olan bir ibadet olmayıp özellikle farz

namazların cemaatle kılınması mü’minleri Allah’a karşı kullukta aynı safta toplama,

bütünleşme, dayanışma ve yardımlaşmayı sağlayarak ümmet olma bilincini pekiştirme

açısından ayrı bir öneme sahiptir. Aynı amaç ve idealleri paylaşan bir cemaat ortamında

fertler arasındaki ayrılıkları önemli ölçüde gideren, eşitlik ve kardeşlik duygularını

pekiştiren dinî bir coşku yaşanır.252 Cemaatle namaz, bireyler arasındaki sevgi ve

dayanışmayı sağlanmasının yanı sıra bireyler arasındaki iletişimi kuvvetlendiren bir

imkândır. Hayat telaşıyla yalnızlaşan kulların sosyalleşmesi için bir vesiledir.

Dolayısıyla sıkıntıların ve sevinçlerin paylaşılması açısından bireyin mutluluğunu

sağlayacaktır. Toplumda ise iletişimsizlikten kaynaklanan huzursuzlukların önü

kapatılmış olacaktır.253

Resûlullah (s.a.v) büyük günah işlenmediği sürece beş vakit namaz arasında

işlenen günahların affedileceği254 ve bazı vakit namazlarının ise inananlar için bir

nimet255 ve nur olduğunu256 müjdelemiştir. Bu sebeple namaz, ruhu manevî kirlerden

arındıracak bir tür nehir gibidir.257 Dolayısıyla cennetin anahtarı namazdır.258

Günahlarından arındırılmış ve cennet ile müjdelenmiş kul, mutluluk içerisinde huzurlu

bir hayat yaşayacaktır. Kurtuluşa erecek, ebedî saadeti yakalayacaktır.259 Namaz

kılanlar her iki dünyada da huzur içinde olacaklardır. Aynı zamanda onlar için korku ve

mahzunluk da söz konusu değildir.260


253 Komisyon, Hadislerle İslâm, II. 196.

254 Müslim, Tahâret, 14.

255 Müslim, Mesâcid, 224.

256 Tirmizî, Salât, 53.

257 Müslim, Mesâcid, 283.

258 Ahmed, Müsned, IV. 266; Tirmizî, Tahâret, 1.

259 Hac, 22/77.

260 Bakara, 2/277.

43

Sonuç olarak; küfür ile iman arasında belirleyici bir çizgi olan namaz,261 insan

üzerinde maddî ve manevî birtakım etkilere sebep olmaktadır. Vücudun çeşitli organları

hareket ettirmesi ve gün boyu hayatın getirdiği birçok sıkıntıdan sıyrılıp kulun Rabbinin

huzuruna çıkma imkânı sağlaması sebebiyle mutluluk sebebi olacaktır. Kötülüklerden

alıkoyması ve cemaat bilinciyle birlikteliği sağlaması sebebiyle ise toplumsal huzur ve

mutluluğu sağlayacaktır. Namaz gibi kul üzerinde birtakım etkilere sahip olan bir diğer

ibadet ise oruçtur. Hz. Peygamber (s.a.v) oruç için de birtakım mutluluk müjdeleri

vermektedir.

1.2.2. Oruç

İslâmiyette farklı oruç çeşitleri bulunmakla beraber belirli şartlar çerçevesinde

her müslümanın tutmak zorunda olduğu oruç, hicretin ikinci yılında farz kılınan

ramazan orucudur.262 Oruç, Arapça “yiyip içmekten kendini tutmak, sabretmek,

hareketsiz kalmak, susmak” 263 demek olan savm (صوم) veya sıyam (صيام) kelimelerinin

karşılığıdır. İslâm’ın beş temel esasından biri264 olan orucun farz kılındığına dair âyetler

Kur’ân-ı Kerîm’de bulunmaktadır.265

Hz. Peygamber (s.a.v), samimi bir inançla Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak

üzere ramazan ayını oruçlu geçirenin günahlarının bağışlanacağını ve oruçluların

cennetle mükâfatlandırılacağını haber vermiştir. Diğer güzel amellerin hepsi on misli ile

ödenirken orucun ecrini doğrudan doğruya Allah Teâlâ’nın vereceğini, oruç tutanlardan

başka hiç kimsenin girmeyeceği Reyyan kapısından cennete gireceklerini

buyurmuştur.266

261 Tirmizî, İman, 9.

262 Dönmez, İbrahim Kâfi, “Oruç”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2007,

XXXIII. 416.

263 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XII. 350.

264 Buhârî, İman, 1, 34, 40; Müslim, İman, 8, 21; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16.

265 Bakara, 2/183-185.

266 Buhârî, Savm, 2, 4; Müslim, Siyâm, 163; Tirmizî, Savm, 5.

44

Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) oruçluya

verilecek olan mükâfatlardan bahsederken

وللصائم فرحتان فرحة حين يفطر وفرحة حين يلقى ربه

“Oruçlunun neşeleneceği iki sevinci vardır: Birisi orucu açtığı zaman, diğeri de

Rabbine kavuştuğu zaman” buyurmaktadır.267

İftar vakti mü’minler için sevinç ve huzur vaktidir. Çünkü oruçlu iftar saatinde

orucunu açtığında artık açlığına ve susuzluğuna son verir. Orucu açmak mübah

olduğundan neşe duyması tabiîdir. Böylelikle orucu kabul edileceği için ya da orucun

karşılında kazanacağı sevap için sevinecektedir. Aynı zamanda oruç açıldığı anda

duyulan sevinç, orucun tamamlanmasından, bu ibadetin sona ermesinden, Allah’ın

kuluna lütfettiği rahatlıktan ve bir sonraki oruç için destek olmasından kaynaklanır.268

Buna göre bu sevinci daha kapsamlı bir şekilde yorumlamak da mümkündür.

Dolayısıyla; kimisi açlık ve susuzluğunu giderdiği için mübah bir yolla doğal olarak

sevinirken, kimisi de burada sayılan ecirle müstehap yollarla neşe duyacaktır.269

Bütün bunlarla beraber kulun geçmiş günahları da bağışlanacaktır.270 Her iftar

vaktinde Allah tarafından azat edilenlerin olacağı bildirilmiştir.271 Hz. Peygamber’in

(s.a.v) belirttiği bir diğer mutluluk sebebi ise iftar vaktinde edilecek duaların

reddedilmeyeceğidir.272 Bu sevinç ve bağışlanma vaktinde dua edilmesini tavsiye etmiş

267 Buhârî, Tevhid, 35, Savm, 9; Müslim, Siyâm 163; Ahmed, II. 232, 273, 516, III. 5 vd.; İbn Mâce,

Siyâm, 1; Nesâî, Siyâm, 41, 42; Tirmizî, Savm, 55. Müsneddeki rivayetler genel olarak sahih kabul

edilmiştir. Aynı zamanda rivayetler, Buhârî ve Müslim’in şartlarına uymaktadır. İbn Mâce ve Nesâî

rivayetleri sahih, Tirmizî rivayeti hasen sahih olarak nitelendirilmiştir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-

Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XIII. 49, XIV. 225 vd.; Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni İbn

Mâce, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1417/1997, II. 57; Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni Nesâî, II.

119.

268 Nevevî, el-Minhâc, VIII. 31; Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, Sönmez

Neşriyat, İstanbul, 1978, VI. 197.

269 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, IV. 142; Aynî, Umdetü’l Kârî, X. 396; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, III.

475.

270 Buhârî, İman, 28, Savm, 6; Müslim, Siyâm, 203.

271 İbn Mâce, Siyâm, 2.

272 Tirmizî, Deavât, 129.

45

kendisi de bağışlanma dilemiştir.273 Bununla birlikte kurtuluşa eremeyenlerin burnu

yere sürtünsün, mutsuz olsun diyerek dua da etmiştir.274

İkinci sevinç anıyla ilgili olarak da rabbine kavuştuğu zaman denilmektedir. Bu

ise iki ihtimalden kaynaklanmaktadır. Ya kişinin Rabbi ile mesrur olması veya Rabbinin

lütfettiği sevap ile neşe duymasıdır. Kişi o gün orucu kabul olduğu ve karşılığında bol

bol ecir aldığı için sevinir. Kulun Rabbine kavuştuğu anın kıyamet günü olacağı ve

yüksek mertebelerle beraber ru’yetullah ile mükâfatlandırılacağı riyavet edilmiştir.275

Bütün amellere riya karışabildiği halde oruç sadece Allah tarafından

bilinebilecek bir ibadettir. Herhangi bir eylem ile dışarıya yansımamaktadır ve sadece

kalpte gerçekleşen bir ibadet olmaktadır.276 Bu sebeple Allah Teâlâ, orucun tamamen

kendisi için olduğunu ve bunun karşılığını çokça vereceğini buyurmuştur.277

Oruç, İslâm’ın esaslarından olmakla beraber kulun hem bu dünya hem de âhiret

için mutluluk kaynaklarındandır. Dünyada iftarını yaparken dünya nimetleriyle

sevinmekle beraber duasının kabul edileceği müjdesi278 ve âhirette de Rabbiyle

karşılaşması sebebiyle mutlu olacaktır. Buna göre dua da mutluluk sebeplerinden olan

bir diğer ibadettir.

1.2.3. Dua

“Nida, çağırmak, yardım talep etmek, yalvarmak, sığınmak” gibi anlamlara

gelen dua, “kulun Allah’a yalvarması, yakarması, onun birliğini dile getirmesi, ondan af

ve merhamet dilemesi, dünyevî isteklerde bulunması” gibi mânâları ifade etmektedir.279

273 İbn Mâce, Siyâm, 48.


275 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, IV. 141; Aynî, Umdetü’l Kârî, XV. 238; Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, IV. 619.

276 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, IV. 129.

277 Buhârî, Savm, 2.


279 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIV. 257.

46

Dua, insanın Allah’a yaptığı ibadetlerin özünü oluşturur.280 Kulun değerini

artıran da duadır.281 Hz. Peygamber (s.a.v) de duanın ibadetin özü olduğunu, Allah

katında duadan daha kıymetli bir şey olmadığını282 buyurmaktadır. Böylelikle dua

terimi, değişik kavramlarla anlatılan çeşitli anlamları da içine alan bir muhteva

kazanmıştır. Buna göre dua, “kulun Allah’tan bir şey dilemesi, Allah’ı istemesi,

yardımına çağırması, anması” demek olur. Nitekim Allah Teâlâ kalplerin ancak Allah’ı

anmakla huzur bulacağını bildirmiş, kurtuluşa ve bağışlanmaya vesile olacağı

vurgulanmıştır.283 İnsan, içinde bulunduğu sıkıntılı anlardan kurtulmak, Allah’ı

hatırlamak, zor ve sıkıntılı durumlara maruz kalmamak için acizliğini itiraf ederek

ondan yardım ister. Zor ve sıkıntılı durumlardan kurtulma isteği, onun işlediği günahlar

sebebiyle pişmanlık duymaya, tevbe etmeye sevk eder. Bazen de sıkıntıdan kurtulduğu,

rahata kavuştuğu için memnuniyetini dile getirir.284

İnanan insanın en önemli sığınağı duadır. Duanın üç önemli psikolojik faydası

vardır. Dua ile kul, problemlerini kelimelerle ifade ederek karışıklık ve belirsizlikten

kurtulur. Duayla kul, yükünün paylaşıldığı ve yalnız olmadığı bilincine vararak her şeye

gücü yeten bir kudretin güvencesiyle sakinliğe ve huzura ulaşır. Dua yardımıyla derdi

veya sıkıntısını çözmek konusunda bir adım atmış olur.285 Çünkü Allah derdini

kendisine arz edenin derdini giderir.286 Tüm bunların neticesinde ise mutluluğa kapı

açılacaktır.

1.2.3.1. Duanın Kabulü

Dua, insanın beden ve ruh yapısı üzerinde önemli etkisi olan bir unsurdur. Dua

eden bireyin kaygıları azalır, hayata olumsuz bakmaz, iyi ve güzel beklentiler içinde

olur. Dua, bireyde sükûnet ve huzur oluşturur, sinirlerini yatıştırır; sıkıntılı ve gergin


281 Furkân, 25/77.

282 İbn Mâce, Dua, 2; Tirmizî, Deavât, 1.

283 Ahzâb, 33/45; Cum’a, 62/10; Enfâl, 8/45; Ra’d, 13/28.

284 Parladır, Selahattin, “Dua”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1994, IX. 531.

285 Tarhan, Nevzat, Mutluluk Psikolojisi ve Stresle Başa Çıkma, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017, s. 147.


47

durumda ise onda hafiflik ve rahatlık meydana getirir.287 Nitekim Abdullah b. Ömer,

Allah’tan her şeyi istediğini ve bu sebeple sevincinin ve mutluluğunun artırıldığını ifade

etmiştir.288

Hiçbir dua Allah katında karşılıksız kalmaz. Kulluğun özü olarak nitelendirilen

dua hakkında Allah Teâlâ “Bana dua edin ki duanıza icabet edeyim”289 diye buyurarak

kendisine yönelen her kuluna karşılık vereceğini buyurmaktadır. Buna göre sıkıntılı

anında duasının kabul edilmesi kulu mutlu edecektir. Eğer bu mutluluğunun sürmesini

istiyorsa rahatlık ve bolluk anında da dua etmesi gerekmektedir. Nitekim Ebû

Hureyre’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v)

الرخاءمن سره أن يستجيب هللا له عند الشدائد والكرب فليكثر الدعاء في

“Sıkıntılı ve ıstıraplı anlarda duasının Allah tarafından kabul edilmesi her kimi

sevindirirse, bolluk ve ferahlık zamanlarında da duasını çoğaltsın” buyurmaktadır.290

Dünya ile meşgul olan nefis zor durumlara düşebilir. Sıkıntılı durumlarla

karşılaşıldığında hem sabır hem de namaz ve dua ile Allah’tan yardım istenmesi tavsiye

edilmektedir.291 Çünkü kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur.292 Böyle bir

durumda Allah’a yönelen kalp sükûnete kavuşur. Marifetullah ile mutluluğu isteme

noktasına ulaşınca bu noktada karar kılar. Çünkü bundan daha yüce bir saadet yoktur.293

Bu ise insana rahatlık, huzur ve güç verir. Çünkü Allah’ı ananları melekler kuşatır,

üzerlerini rahmet ve sekînet kaplar.294

287 Peker, Allah’ın Boyasıyla Boyanmak, s. 35.

288 Buhârî, el-Edebû’l-Müfred, s. 327.

289 Bakara, 2/186; Mü’min, 40/60; Neml, 27/62; Ebû Dâvûd, Vitir, 23; Tirmizî, Deavât, 1.

290 Tirmizî, Deavât, 9. Tirmizî, hadisi tek olarak Said b. Atıyye’den rivayet ettiği için hadis garib hadis

kabul edilmiştir. Bkz. İbn Hacer, Tehzîbu't-Tehzib, IV. 59; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, IX. 324.

291 Bakara, 2/45, 153.

292 Ra’d, 13/28.

293 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XVII. 52.

294 İbn Mâce, Edeb, 53.

48

Gazzalî’ye göre olaylar belli sebeplere bağlanmıştır. Mesela kalkanın oktan

korunma, suyun bitkilerin büyümesi için birer sebep olması gibi duanın da sıkıntı ve

belayı defetmek ve Allah’ın rahmetini çekmek için bir sebep olduğunu belirtmiştir.295

İnsan, hayatı boyunca üstesinden gelemeyeceği birçok şeyle karşılaşır. Öfke,

keder, sıkıntı, korku, ümitsizlik gibi haller hayatının bir parçasıdır. Özellikle zorlandığı

zamanlarda Allah’a dua etme ihtiyacı hisseder. Zira Allah Teâlâ’nın duayı kabul

edeceği ümidi, dua edenin üzüntü ve kederini hafifletir, ona dayanma gücü verir.296

Dolayısıyla insanın sıkıntılı anlarında duaya yönelmesi tabiîdir. Fakat dua sadece

sıkıntılı ve ümitsiz olunan durumlarda yapılmaz. Allah Teâlâ varlıkta da yoklukta da,

sıkıntı ya da rahat anında da kendisine yakarışı ister.297

Kur’ân-ı Kerîm’de insanın sadece sıkıntı ve çaresizlik içindeyken dua etmesi

üzerinde çokça durulmuştur. Âyetlerin ifadesiyle, insan bir tehlike anında veya sıkıntıya

düşünce bütün samimiyetiyle Allah’a yönelir, bıkmadan usanmadan dua edip iyilik

mutluluk ister.298 Yine bazı âyetlerde insanın ihtiyaç ve sıkıntılarının giderildiği zaman

ise sanki hiç sıkıntıya uğramamış gibi dua etmeyi bıraktığı, Allah’tan yüz çevirdiği,

bencil ve nankör olduğu vurgulanmaktadır.299

Kulun yapması gereken, nimet verildiği zamanda da sıkıntılı zamanında da

kişinin Allah’ı zikirle meşgul olması gerekmektedir. Sadece sıkıntılı anlarında dua eden

kâfirlerin ve cahil mü’minlerin aksine mü’minin her halinde şükür etmesi ve Allah’a

sığınması onun mizacındandır. Kul sıkıntılı anlar gelmeden ve aynı zamanda sıkıntı

anında da duasının kabul olması için bolluk ve ferahlık anında çokça dua edip Allah’a

sığınıp nasibini biriktirmelidir. Böylelikle her iki halinde de mutluluğu yakalayacak

mükemmelliğe ulaşacaktır.300

295 Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî (505/1111), İhyâu

Ulûmi’d-Dîn, Çev. Mehmed A. Müftüoğlu, Pırlanta Yayınevi, İstanbul, 1981, I. 961.



298 Lokmân, 31/32; Yûnus, 10/12.

299 Fussilet, 41/51; İsrâ, 17/67; Yûnus, 10/12; Zümer, 39/8.

300 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XII. 318; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, IX. 324.

49

Duanın psikolojik yararının en çok belirginleştiği zaman kişinin muhtaç

olmadığı vakitlerde yaptığı dualardır. Çünkü dua, başa gelen ve gelmeyen sıkıntılar için

fayda sağlar. Böyle bir kişi kulluk bilinci içindedir ve gelecekteki sıkıntılı zamanları

için manevî yatırım yapıyor demektir.301 Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) inan kulların

her zaman duaya sarılması gerektiğini öğütler.302

Mutsuz olduğu anda kulun Allah’a yönelişi genellikle büyük bir samimiyetle ve

teslimiyetle olmaktadır. Kalbi ve dili acizliğini anlamakta Allah’a övgü ve itiraflarını

sarih bir kalple dile getirmekte Rabbine karşı yönelişini tam yapmaktadır. Dolayısıyla

kula düşen sıkıntılı anında yaptığı duanın samimiyetiyle bolluk ve ferahlık anında da

aynı samimiyetle dua etmektir.303 Böylece en az, sıkıntıdayken duasının kabul olmasıyla

mutlu olduğu kadar bolluk anında da mutlu olacaktır.

Dua, Hz. Peygamber’in (s.a.v) hayatının her anını kaplamaktadır. Onun için

duanın belli bir vakti ya da zamanı olmamıştır. Sahabiler, Hz. Peygamber’in (s.a.v)

duayı hiç dilinden eksik etmediği söylemişlerdir.304 Âyette emredildiği üzere

ayaktayken, otururken yatarken her halinde Allah’ı anıp dua etmiştir.305 Karşılaştığı

tabiî olaylar karşısında, yattığında, kalktığında, giyinirken, yemek yerken, aynaya

bakarken, hilali gördüğünde ve daha birçok anında dua ettiğine dair rivayetler

bulunmaktadır.306 Duanın belli bir vakti olmamasıyla birlikte Hz. Peygamber (s.a.v),

Allah ile kulu arasındaki bağın daha güçlü olduğu özel zamanlara dikkat çekmiştir.307

Hz. Peygamber (s.a.v) de bu özel zamanlarda ashâbına dua etmelerini tavsiye

etmiştir.308 Buna göre bu özel zamanlarda yapılan duaların kabul olma ümidi daha

fazladır.



303 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, XVII. 55.


305 Âl-i İmrân, 3/191.

306 Müslim, Zikr, 75; Dârimî, Savm, 3; Tirmizî, Deavât, 13, 16.

307 Bakara, 2/185; Kadir, 97/1-3; Secde, 32/16.

308 Müslim, Salât, 215; Ebû Dâvûd, Salât, 35; İbn Mâce, İkâmet, 191; Tirmizî, Deavât, 79.

50

Sonuç olarak sıkıntılı anlarda duanın kabulü ile insanın mutlu olması tabiîdir.

Hayatın en zorlu anlarında insanın içten gelerek Allahʼa yönelip dua etmesi bunun en

önemli kanıtıdır. Kulun sıkıntılı anında dua yaptığı gibi bolluk anında da dua ettiği

takdirde duasının kabul olması onu mutlu edecektir. Bununla birlikte dua kulun

Allah’tan dünyevî isteklerde bulunmasının yanında işlediği herhangi bir günahtan sonra

istiğfar etmesini de kapsamaktadır. Dolayısıyla mutluluk sebeplerinden bir tanesi de

kulun Rabbine, yapmış olduğu günahın itirafıdır.

1.2.3.2. İstiğfar

İstiğfar “örtmek, gizlemek, bağışlamak, söz ve fiil ile af talep etmek” mânâsına

gelen ğ-f-r (غفر) kökünden türemiştir. “Kişinin kusurunun bağışlanmasını Allah’tan

istemesi” anlamına gelmektedir.309 İstiğfar mânâsını karşılayan bir başka kelime ise

tevbedir. Bu iki kelime birbiriyle özdeşleşmiş aynı anlamda kullanıldıkları da

olmuştur.310

Hz. Peygamber (s.a.v) sıkıntıları hafifletip mutluluğa kavuşmak için tavsiye

ettiği yollardan bir tanesi istiğfar etmektir. Resûlullah (s.a.v) Abdullah b. Abbas’tan

rivayet edildiğine göre,

زم االستغفار جعل هللا له من كل ضيق مخرجا ومن كل هم فرجا ورزقه من حيث ال يحتسب

“Allah Teâlâ, istiğfara devam eden kimsenin her sıkıntısı için bir çıkış yolu ve

her keder için bir ferahlık sağlar. Onu hiç beklemediği bir yerden rızıklandırır.” diye

buyurmaktadır.311 Abdullah b. Busr’dan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber

طوبى لمْن وجد في صحيفته اْستْغفارا كثيرا

309 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 362; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, V. 25.

310 Hûd, 11/61; Buhârî, Deavât, 3; Ebû Dâvûd, Virt, 26.

311 Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Ahmed, Müsned, I.248. Hadisin her iki rivayetindeki sened zincirinde bulunan

ravilerden Hakem b. Mus’ab’ı, hadis imamları cerh ta’dil açısından tenkid etmiş, zayıf ve meçhul

raviler arasında zikretmişlerdir. Bu sebepten hadis, zayıf olarak nitelendirilmiştir. Bkz. İbn Hibbân,

Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed el-Bustî (354/965), Kitabu’l-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-

Du’afâ ve’l-Metrûkîn, Dâru’l-Ve’î, Halep, 1396/1976, I. 249; Sehârenfûrî, Halil Ahmed b. Mecîd

(1346/1927), Bezlu’l-Mechûd fî Halli Ebî Dâvûd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts., VII. 374;

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, IV. 104.

51

“Ne mutlu amel defterinde çokça istiğfar bulanan kişiye” buyurularak istiğfarı

çok getiren kulların erişeceği mutluluğa işaret edilmektedir.312 Yine Câbir b.

Abdullah’tan rivayet edildiğine göre, uzun ömür vesilesiyle

وإن من السعادة أن يطول عمر العبد ويرزقه هللا اإلنابة

“Allah’ın insana, tevbe ile kendisine yönelme imkânı vermesi onun için

mutluluktur” buyrulmuştur.313

Günah işlenmesi durumunda ya da dert ve sıkıntıların ortaya çıktığı zaman

istiğfara devam edilmesi gerekmektedir. Nefis sahibi kulun, her an günah

işleyebileceğinden dolayı “istiğfar eden” denilmemiş, “istiğfara devam eden” tabiri

kullanılmıştır. Çünkü her kulun tevbe etmeye ihtiyacı vardır. Böylelikle Allah Teâlâ

zorluklardan çıkış yolu gösterecektir. Bununla birlikte bir de kula hiç ummadığı, tahmin

etmediği yerlerden helal rızık verileceği müjdelenmiştir.314

Tevbe, kalbi hasta eden birtakım duygu ve düşüncelerin kalpten arındırılması ve

temizlenmesini sağlar. Tevbeyle kötülük kapıları kapatılır, mutluluk ve iyilik kapıları

açılır.315 Bu sebeple Allah kullarından istiğfar etmelerini istemiş, bunun karşılığında

çeşitli yönlerden rızıklandıracağını müjdeleyip316 çokça tevbe edenleri sevdiğini

bildirmiştir.317 Çünkü hiçbir kul günahtan ya da hatadan uzak değildir. Kul hata

yaptığında ya da günah işlediğinde hemen ardından tevbe etmez, istiğfarı terk ederse

zorluk ve sıkıntı içerisinde kalır. Âhirette de karşılığında azap görür. İstiğfar ettiğinde

ise sıkıntılarında bir çıkış yolu bulur ve aynı zamanda birçok nimetle rızıklandırılır.318

312 İbn Mâce, Edep, 57. Hadisin isnadı sahih, ravileri ise güvenilir ravilerdir. Bkz. Bûsîrî, Ahmed b. Ebû

Bekir (840/1437), Misbâhu'z-Zücâce alâ Sünen-i İbn Mâce, Dâru’l-Arabiyye, Beyrut, 1403/1983, IV.

134.

313 Ahmed, Müsned, III. 332. Hadis, hasen li ğayrihi olarak nitelendirilmiştir. Raviler ise sikadır. Bkz.

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXII. 426.

314 Azîmâbâdî, Ebû’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî (1857-1911), Avnu’l-

Ma’bud Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1415/1995, IV. 267.

315 İbn Kayyim el-Cevziyye; Zâdu’l-Me’âd, IV. 203.

316 Nûh, 71/10-12.

317 Bakara, 2/222.

318 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, VI. 82.

52

Kur’ân’da, Allah’ın kendisine karşı gelmekten sakınan kimseye kurtuluş yolu

sağlanacağı ve beklemediği yerden rızık verileceği belirtilmektedir.319 İbn Abbas’tan

rivayet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v) bu ayeti okumuş ve bu kurtuluşun hem

dünyanın hem de ölümün sıkıntılarından ve kıyamet günün şiddetinden olacağını

buyurmuştur. Ebû Zerr-i Gıfârî ise insanların söz konusu ayete sarılmalarının onlara

yeteceğini söylemiştir. Âyet ile Ebû Dâvûd rivayetindeki bahsi geçen hadis aynı mânâyı

ifade etmektedir.320

Samimi bir kalple tevbe edip pişmanlık duyanların bağışlanacağı

buyrulmuştur.321 Dolayısıyla en büyük saygıya layık olan Allah’ın kendisine karşı

işlenen hataları affetmesi, kulun hayata bağlanmasını ve mutluluğunu sağlamakta,

ümitsizliğe kapılmasını önlemektedir.322 İşlediği günahın peşinden tevbe ile hemen

yaratıcısını hatırlayan kimse323 bu vesileyle imanını kuvvetlendirme gayretine girer. Bu

sayede insan, daha çok günah işlemekten kurtulur ve bu yeni ruhla Rabbine daha fazla

bağlanıp yakınlaşarak emirlerini yerine getirip yasaklarından kaçınmaya daha çok

gayret gösterir. Diğer taraftan günah işlememiş olduğu zaman da yaptığı istiğfarla,

hayatın sıkıntıları ve kederleri için bir ferahlık bulur.324 Bu ise kulu yapıcı bir

psikolojiye yükseltmekte ve böylece mutluluğunu sağlamaktadır.

Peygamberlerin günah işlemekten korunduğu bilinmekle beraber Allah Teâlâ,

Resûlullah’tan (s.a.v) mağfiret dilemesini emretmektedir.325 Hz. Peygamber (s.a.v) de

günde 100 defa tevbe ettiğini buyurmaktadır.326 Fakat asıl tevbeye ihtiyacı olan Hz.

Peygamber’in (s.a.v) ümmetidir. Dünyalık işlerle ilgilenmekten kullar gevşeklik

gösterecek, zikri ihmal edip gaflete düşeceklerdir.327 Bu durumda kullar kendileri için

319 Talâk, 65/2.

320 Çakan, İ. Lütfi, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, Şamil Yayınları, İstanbul, 1988, VI. 17.

321 Tahrîm, 66/8; Buhârî, Deavât, 65; Ebû Dâvûd, Virt, 26, Salât, 359; İbn Mâce Zühd, 30.

322 Bebek, Adil, “Mağfiret”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2003, XXVII. 314.

323 Âl-i İmrân, 3/135.


325 Muhammed 47/19, Nasr 110/3, Nisâ 4/106.

326 Müslim, Zikr, 41-42; Ebû Dâvûd, Vitir, 26.

327 Nevevî, el-Minhâc, XVII. 23-25.

53

en güzel örnek olan elçiden örnek alarak Rabbleri ile irtibatlarını kuvvetlendirmek

amacıyla gün içerisinde çokça istiğfar etmeleri gerekmektedir. Böylelikle Rabbinin

yakınlığını hissedecek,328 sevgisini kazanacaktır.329

Hz. Peygamber (s.a.v) okuduğu bir istiğfar duası için “seyyîdü’l-istiğfâr” tabirini

kullandığı rivayet edilmiştir.330 Yani bir kavmin karşılaştığı sıkıntılar karşısında

başvurduğu efendisi gibi, bu dünyada başı sıkılan, bunalıma giren, günahından dolayı

tasalanan kimselerin başvuracağı duadır. Hasan- ı Basri’ye kendisine farklı dertler için

başvuranların hepsine istiğfar etmelerini tavsiye etmiştir. “Rabbinize istiğfar ediniz”331

ayeti gereğince her türlü sıkıntılı zamanlarda istiğfar ederek Allah’a müracaat edilmesi

gerektiğini söylemiştir.332 Böylelikle istiğfar sıkıntıdan kurtaracak mutluluğa kapı

açacaktır.

Tüm bunların ışığında; kulun günahının farkına varıp itiraf etmesi ve Rabbi

tarafından bağışlanma beklemesi, bununla birlikte bağışlanma dileyenlerin affedileceği

müjdesi ile Rabbine yakarması kul için en büyük mutluluk kaynaklarından bir tanesi

olacaktır. Duanın ve istiğfarın mutluluk sebeplerinden olduğundan bahsettikten sonra bu

aşamada Hz. Peygamber’in (s.a.v) üzüldüğünde ve üzülmekten Allah’a sığınmak üzere

yaptığı dualara yer vermenin uygun olacağına kanaat getirdik.

1.2.3.3. Hz. Peygamber’in (s.a.v) Üzüntü Anında Yaptığı Dualar

Dua, mü’minin sıkıntılı anlarında kendini korunduğu silah gibidir. İbadetlerin

özü, dinin direği, göklerin nurudur.333 Duayla kullar mutlu olabilecekleri gibi

üzüntülerinden de kurtulmuş olacaklardır. Böylelikle kendilerinden hüznü gideren

328 Bakara, 27/152.

329 Bakara, 2/222.

330 Buhârî, Deavât, 2, 15; Ahmed, Müsned, IV. 122; Tirmizî, Deavât, 15.

331 Nuh, 71/10.

332 Kâmil Miras, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Diyanet İşleri Başkanlığı

Yayınları, Ankara, 1973, XII. 333.

333 Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî (307/919), Müsned, Dâru’l-

Me’mûn li’t-Turâs, Dımeşk, 1404/1984, I. 344, III. 346; Hâkim Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed

b. Abdullah b. Muhammed (405/1014), el- Müstedrek ale’s-Sahîhayn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

Beyrut, 1411/1990, I. 669.

54

Allah’a hamd etmeleri gerekir.334 Çünkü Allah, inanların en güçlü yardımcısı en güzel

vekilidir.335

Hz. Peygamber’in (s.a.v) üzüntü anında yaptığı bazı dualar rivayet edilmektedir.

Bunlardan bir tanesi Abdullah b. Abbas’tan Hz. Peygamber’in (s.a.v) üzüntü anında

ال إله اال هللا العظيم الحليم ال إله اال هللا رب العرش العظيم ال إله اال هللا رب السماوات واألرض رب العرش “

tan başka hiçbir ilâh yoktur. Ancak büyük arşın ’zîm ve Halîm olan Allah(A336 ”الكريم

Rabbi olan Allah vardır. İbadete layık hiçbir ilâh yoktur, ancak göklerin Rabbi, yerin

Rabbi ve kerîm arşın Rabbi olan Allah vardır) dediği rivayet edilmiştir.

Enes b. Mâlik’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v), seferlerde

konaklamak için bineğinden her inişinde “ اللهم إني أعوذ بك من الهم والحزن والعجز والكسل والبخل

,Allah’ım kederden, üzüntüden, acizlikten, tembellikten) ”والجبن وضلع الدين وغلبة الرجال

cimrilikten, korkaklıktan, borç baskısından, kudret sahibi kimselerin galebesinden sana

sığınırım) diyerek dua etmiştir.337

Ebû Hureyre’nin rivayet ettiğine göre Hz Peygamber (s.a.v) üzüldüğünde “ سبحان

derdi.338 (Ulu Allah’ım! Seni her türlü eksikliklerden tenzih ederim) ”هللا العظيم

Esma bnt. Ümeys’in rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) üzüntü anında

duasının (Allah, Allah, Rabbim! Ona hiçbir şeyi ortak koşmam) ”هللا هللا ربي ال أشرك به شيئا“

yapılmasını tavsiye etmiştir.339

Ebû Bekre ise Hz. Peygamber (s.a.v) üzüntü duasının “ اللهم رحمتك أرجو فال تكلني إلى

Allah’ım senin rahmetini umuyorum, beni) ”نفسي طرفة عين و أصلح لي شأني كله ال إله إال أنت

334 Fâtır, 35/34.

335 Âl-i İmrân, 3/173.

336 Buhârî, Deavât, 26, Tevhid, 22, 23; Müslim, Zikr, 83; Ahmed, Müsned, I. 228, 254, 258, 280, 284,

339, 356; Ebû Dâvûd, Vitr, 26; İbn Mâce, Dua, 17; Tirmizî, Deavât, 40.

337 Buhârî, Deavât, 27, 36, 40, Cihâd, 74, Et’ime, 28, Kader, 13; Müslim, Zikr, 53; Ahmed, Müsned, III.

159, 220, 226, V, 42, VI. 246; Ebû Dâvûd, Vitr, 32; Nesâî, İsti’âze, 7, 8, 25, 34, 35; Tirmizî, Deavât,

71, 83.


339 İbn Mâce, Dua, 17; Ebû Dâvûd, Vitr, 26.

55

göz açıp kapanıncaya kadar bile olsa nefsimle bırakma. Halimi tümüyle düzelt, senden

başka ilâh yoktur) olduğunu haber vermiştir.340

Abdullah b. Mes’ûd’un rivayet ettiğine göre “ اللهم إني عبدك بن عبدك بن أمتك ناصيتي

بيدك ماض في حكمك عدل في قضاؤك أسألك بكل اسم هو لك سميت به نفسك أو علمته أحدا من خلقك أو أنزلته في

ر صدري وجالء حزني وذهاب هميكتابك أو استأثرت به في علم الغيب عندك أن تجعل القرآن ربيع قلبي ونو ”

(Allah’ım ben senin kulunum, senin kulunun oğluyum, ümmetinden biriyim. Kaderim

senin elinde. Benim hakkımda senin hükmün geçerli, takdir ettiğin adalettir. Kendine

verdiğin, kitabında indirdiğin, yarattıklarından birine öğretiğin veya gayb bilgisinde

kendi tercih ettiğin isminle sana dua ediyorum! Yüce Kur’ân’ı kalbimin baharı,

gönlümün nuru ve üzüntümün cilası kıl, üzüntümü gider) duasını eden kimsenin üzüntü

ve kederi giderilir ve yerine sevinç getirilir.341

1.2.4. Diğer İbadetler

“Dua etme” anlamında kullanılması sebebiyle mutluluk sebeplerinden biri olarak

işaret edeceğimiz salâvatı “İbadet İle İlgili Mutluluk Sebepleri” başlığı altında

zikretmeyi uygun gördük.

1.2.4.1. Salâvat

Salavât, sözlükte “dua, tâzim, istiğfar, rahmet” gibi anlamlara gelen salât (صالة)

kelimesinin çoğuludur.342 “Hz. Peygamber’in (s.a.v) manevi şahsiyetini selamlamak

anlamında kullanılır.” Böyle dua etmeye “salavat getirme” denilir.343

Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın Hz. Peygamber’e344 (s.a.v) ve mü’minlere,345

meleklerin mü’minlere salavâtından,346 Hz. Peygamber’in mü’minlere347 ve

340 Ahmed, Müsned, V. 42; Ebû Dâvûd, Edep, 100-101.

341 Ahmed, Müsned, I. 391, 452.


343 Erdem, Mehmet, “Salât-ü Selâm”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2009,

XXXVI. 23.

344 Tevbe, 9/99.

345 Bakara, 2/157.

56

mü’minlerin Hz. Peygamber’e salavatından348 bahsedilmektedir. Buna göre salavât,

“Allah’tan rahmet, meleklerden istiğfar ve mü’minlerden dua” demektir. Allah’ın

peygamberine salât getirmesi “onu övme, tebrik etme, arındırma, destekleme, rahmet ve

mağfiret dileme”; mü’minlere salâtı ise “onları tezkiye etme, mağfiret, rahmet,

bağışlama”; meleklerin salât etmesi, “dua ve istiğfar dileme”; mü’minlerin salavât

getirmeleri ise “dua etme, sevme, rahmet, bereket ve merhamet dileme” anlamlarına

gelmektedir.349

Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’de mü’minlerden Hz. Peygamber’e (s.a.v) salât ve

selam getirmelerini istemiştir. Salât ve selam kelimesinin anlamı itibariyle

mü’minlerden istenen Hz. Peygamber’e (s.a.v) bağlanmaları, yüceltmeleri, onu

övmeleri ve onun için dua etmeleri; ona karşı çıkmamaları ve samimiyetle ona boyun

eğmeleridir.350 Dolayısıyla kul Hz. Peygamber’in (s.a.v) örnekliği ve ona olan

teslimiyetiyle dünya ve âhiret için saadet yollarını bulmuş olacaklardır.

Hz. Peygamber’in (s.a.v) emir ve tavsiyeleriyle hayatlarına şekil veren sahabe

Hz. Peygamber’le bağlarının kopmaması için vasıta aramış ve bunu Hz. Peygamber’e

danışmışlardır. Resûlullah (s.a.v) da onlara salavât getirmelerini tavsiye etmiş351 ve

öğretmiştir.352 Sahabîler de çeşitli vesilelerle salavât getirmiş ve getirilmesini

istemiştir.353

Übey b. Ka’b’tan rivayet edildiğine göre, Übey, Hz. Peygamber’e (s.a.v) “Ey

Allah’ın Resûlu! Ben sana çok dua edip salavât getiriyorum; dualarımın ne kadarını

sana ayırayım?” diye sorduğunda Resûlullah (s.a.v) “dilediğin kadar!” buyurmuştur.

346 Ahzab, 33/43.

347 Tevbe, 9/103.

348 Ahzab, 33/56.

349 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 285; Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VI. 429.

350 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VI. 453.

351 Nesâî, Sehiv, 52.

352 Buhârî, Deavât, 32; Müslim, Salât, 65, 69, İman, 137

353 Muvatta’, Kasru’s-Salât, 22; Ahmed, Müsned, I, 127; Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî

(458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1424/2003, V. 152.

57

Bunun üzerine Übey, “Dualarımın dörtte birini mi?” diye sorduğunda yine “dilediğin

kadarını!” buyurmuş “şayet artırırsan senin için daha hayırlıdır!” demiştir. “Yarısını

mı, üçte ikisini mi ayırayım ?” sorularına yine Hz. Peygamber aynı cevabı vermiş,

bunun üzerine Übey b. Ka’b “bütün dualarımı senin için yapacağım” demiştir. Bunun

üzerine Hz. Peygamber:

إذا تكفى همك ويغفر لك ذنبك

“Sıkıntıların giderilecek ve günahların affedilecektir.” buyurmuştur.354

Allah’ı zikretmeyen, peygambere salavât getirmeyen kınanmakta,355 cimri bir

insan olduğu söylenip356 cennetin yolunu kaybedeceği haber verilmektedir.357 Aynı

zamanda Hz. Peygamber (s.a.v), kendisinin adı anıldığında salât-ü selam okumayanın

bedbaht olması için de dua etmiştir.358 Bir mü’min duasında Hz. Peygamber’e (s.a.v)

salât getirmeye yer verirse sıkıntıları giderilecektir. Bu sıkıntılar dünya ve âhiret ile

ilgili bütün işleri içine almaktadır. Salavât ile birlikte sıkıntıları giderilecek ve

istedikleri kula bahşedilecektir.359 Kıyamet günü ise Hz. Peygamber’e (s.a.v) en yakın

olma mutluluğuna erişecek kimsenin ona en çok salavât getiren kimse olacağı

müjdelenmiştir.360

Hz. Peygamber’e (s.a.v) salavât getirene Allah’ın merhamet edeceği rivayet

edilmiştir.361 Aynı zamanda dua edeceği zaman salavâtla başlayan kimsenin duasının

kabul edileceği buyrulmuştur.362 Çünkü dua gökte asılı kalır, ancak salavât ile yükselir

354 Tirmizî, Sıfâtu’-Kıyâme, 23. Hadis hasen sahih olarak rivayet edilmiştir.


356 Tirmizî, Deavât, 100, 101.

357 İbn Mâce, İkâmet, 25.

358 Buhârî, el-Edebû’l-Müfred, s. 337; Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b.

Muhammed (911/1505); ed-Dürru’l-Mensûr fi’t-Tefsîri’l-Me’sûr, Dâru’l-Hicr, Kahire, 1424/2003, VI.

651.

359 Ahmed, Müsned, V. 136; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, VII. 130.

360 Tirmizî, Vitr, 21.

361 Müslim, Salât, 70.

362 Ebû Dâvûd, Virt, 23; Nesâî, Sehiv, 48; Tirmizî, Deavât, 64.

58

ve dualar kabul olur.363 Bu inançla dua edecek olan kulun mutluluğu salavât vesilesiyle

olacaktır.

Salavât, Hz. Peygamber’in (s.a.v) Allah’tan sonra ümmete en büyük nimetler

veren kimse olduğunu idrak eden her müslümanın duasıdır. Hz. Peygamber’in (s.a.v)

ümmete verdiği nimetlerin farkında olan kul onun için salavât getirecektir. Bunun

miktarı ise kulun dinine bağlılığının ve imanın nimetlerini kavrayıp kavramadığının

ölçüsüdür.364

Sonuç olarak salâvat getirmek mü’minler için bir arınmadır. Böylelikle

sıkıntıları giderilir ve günahları affedilir.365 Salavât getiren kişi Hz. Peygamber’i (s.a.v)

andığı gibi Allah’ı da hatırlar ona şükreder. Hem Allah’ın emrini yerine getirmenin hem

de Hz. Peygamber (s.a.v) ile iletişim halinde olmanın mutluluğunu yaşar. Hz.

Peygamber’e (s.a.v) bağlı olmaktan, ona bağlılıklarını ve şükranlarını sunmaktan

mutluluk duyar.366 Bununla birlikte dünya ve âhiret mutluluğunu arayan kul, Hz.

Peygamber’in (s.a.v) İslâm adına vermiş olduğu mücadeleyi hatırlar ve hayatına yön

verir. Çünkü Resûlullah (s.a.v) cihâdı mutluluk sebeplerinden biri olarak kabul etmiş,

sıkıntı ve dertlerden bir çıkış yolu sağlayacağına işaret etmiştir.

1.2.4.2. Cihâd

Cihâd, Arapça cehd (جهد) kelimesinden türetilen “her türlü çabayı, güç ve gayreti

sarf etmek, gayret göstermek, düşmana karşı savunma yaparken var gücünü kullanmak”

anlamlarına gelen bir kavramdır.367 “Dini emirleri öğrenip ona göre yaşamak ve

başkalarına öğretmek, iyiliği emredip kötülükten sakındırmaya çalışmak, İslâm’ı tebliğ,

nefse ve düşmanlara karşı mücadele vermek” anlamlarında kullanılır.368


364 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VI. 455.

365 Ahmed, Müsned, II, 364.


367 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, III. 133.

368 Özel, Ahmet, “Cihâd”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi7, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1993, VII. 52.

59

Cihâd, Allah’ın hak mesajını üstün tutmak ve bunun sonucunda da Allah’ın

rızasını kazanmak için yapılır.369 Hz. Peygamber (s.a.v) kendisine biat etmek üzere

gelenlerden cihâd yapmak üzere söz almıştır.370 Hangi amelin daha faziletli olduğunu

soran sahabiye ise Allah yolunda yapılan cihâd olduğunu buyurmuştur.371

Kendilerine savaş açılan müslümanların, zulme uğramaları sebebiyle veyahut

anlaşmaların bozulması durumunda cihâda izin verildiğine372 dair âyetin nüzulundan

sonra Allah Teâlâ kullara canları ve mallarıyla olanca güçleriyle cihâd etmelerini

emretmiştir.373 Emre muhatap olan kul ise emri yerine getirmenin verdiği iç huzuru ve

mutluluğunu yaşayacaktır.

Ubeyde b. Sâmit’ten rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) Allah

yolunda cihâd edilmesini istedikten sonra

ه باب من أبواب الجنة يذهب هللا به الهم والغمعليكم بالجهاد في سبيل هللا تبارك وتعالى فإن

“Allah yolundaki cihâd, cennet kapılarından bir kapıdır ki, Allah onun sebebiyle

hüzün ve kederden korur.”374 diyerek mutluluğa giden yola işaret etmiştir. Yine Ebû

Hureyre’den rivayet edildiğine göre,

آخذ بعنان فرسه في سبيل هللا أشعث رأسه مغبرة قدماه طوبى لعبد

369 Buhârî, İlim, 45; Müslim, İmare, 149; Ebû Dâvûd, Cihâd, 24; Nesâî, Cihâd, 46.

370 Ahmed, Müsned, V, 224.

371 Buhârî, Itk, 2, Hac, 4; Müslim, İman, 135.

372 Hac, 22/39; Bakara, 2/190, 216.

373 Enfâl, 8/72; Furkân, 25/52; Hac, 22/78; Tevbe, 9/41.

374 Ahmed, Müsned, I. 391, V. 314, 316, 319, 326. Rivayetlerden ikisinin (V. 314, 326) senedinde

bulunan Ebû Bekr b. Abdullah zayıf raviler arasında kabul edilmiş ehl-i hadis tarafından cerh

edilmiştir. Hadislerin senedini zayıf bulan Şuayb Arnavud, hadisleri hasen hadis olarak nitelemiştir.

Rivayetlerden birinin (V. 319) senedinde Mekhul b. Ebî Müslim, Ebû Ümame’den hadis nakletmiştir.

Fakat Mekhul’un Ebû Ümame’den hadis işittiği bilinmemektedir. Bu sebepten senedi munkatı kabul

edilen hadis, hasen olarak nitelendirilmiştir. Rivayetlerden birinin (V. 330) senedinde bulunan Rabia

b. Nâcid hakkında İmam Zehebî neredeyse hiçbir bilginin olmadığını söyler. Hadisin senedi bu

yüzden zayıf kabul edilmiş, hasen hadis olarak nitelendirilmiştir. Bkz. İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah

b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî (365/976), el-Kâmil fî Du’afâi’r-Ricâl el-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut,

1418/1999, II. 207; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, III. 70, VII. 335; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVIII. 468;

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XV. 474, XXVII. 355, XXVII. 435, XXIX. 392.

60

“Ne mutlu şu kula ki, o Allah yolunda cihâd için atının dizginini tutmuş, başı

dağınık, iki ayağı tozlanmıştır!”375 denilmekte, Allah yolunda cihâd edenlere

bahşedilecek mutluluğun müjdesi verilmektedir.376

İbn Kayyim Cevziyye cihâdı nefis, şeytan, kâfir ve münafıklarla yapılan cihâd

olmak üzere dört şekilde sınıflandırmıştır. Nefisle yapılan cihâd ile dünya ve âhiret için

yegâne mutluluk kaynağı olan ve ondan başka kurtuluşun olmadığı hak dinin

öğrenilmesidir. Eğer bu dini öğrenmez, bilmez ise her iki dünyada da mutsuz olur.

Şeytan ile yapılan cihâd ile birlikte imandaki şek ve şüphe giderilir, kötü istek ve

arzulara sabredilir. Hz. Peygamber (s.a.v) de mücahidi Allah yolunda nefsi ile mücadele

eden olarak tanımlamıştır.377 Kâfir ve münafıklarla yapılan cihâd ise kalp, dil, mal ve

can ile olur.378 Nitekim Resûlullah (s.a.v) kâfirlere karşı el ve dil ya da can ile

savaşılmasını emretmiştir.379

Cihâd, hayatın gayesi olarak Allah’a kulluk etmek, Allah ve Resûlünün (s.a.v)

koyduğu ölçülerin fert ve toplum hayatına uygulanmasına çalışmaktan İslâm’ı diğer

insanlara tebliğe, İslâm ülkesini ve müslümanları her türlü tehlike ve saldırılara karşı

savunma ve gerektiğinde savaşmaya kadar kapsamlı bir anlam taşımaktadır. Hadislerde

ise cihâd, “nefis ile cihâd,” “dini başkalarına öğretmek,”380 “iyiliği emredip

kötülüklerden sakındırmak,”381 “müslüman olmayanlarla savaşmak”382 anlamlarında

kullanılır. Konuyla ilgili hadislerin bir kısmında Hz. Peygamber (s.a.v), muhatabın

375 Buhârî, Cihâd, 70.

376 Rivayetinde geçen “Ne mutlu” ifadesinde Allah yolunda cihâd edenlerin cennete nâil olmaları için dua

anlamı vardır. Çünkü “طوبى” cennette bulanan en temiz, en güzel ağacın adı olduğu için Hz.

Peygamber bunu cennetin isimlerinden biri olarak kullanmıştır. Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VI. 98;

Aynî, Umdetü’l Kârî, XIV. 242; Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî

Bekr (923/1517), İrşâdü’s-Sârî li Şerh-i Sahîh-i Buhârî, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1438/2017,

VII. 375.

377 Ahmed, Müsned, VI, 22.

378 İbn Kayyim el-Cevziyye; Zâdu’l-Me’âd, III. 9.

379 Nesâî, Cihâd, 1, 48; Ebû Dâvûd, Cihâd, 17, 18, Virt, 12; Dârimî, Cihâd, 38; Ahmed, Müsned, III, 456.

380 Buhârî, Cihâd, 138, Müslim, Birr, 5; Ahmed, Müsned, VI. 22; Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 2.

381 Müslim, İman, 80; Ahmed, III. 124, 456; Dârimî, Cihâd, 38; Ebû Dâvûd, Cihâd, 18.

382 Ahmed, Müsned, III, 456; Nesâî, Cihâd, 1.

61

durumuna göre bazen anne ve babaya hizmet etmeyi383 bazen de hac ibadetini yerine

getirmeyi384 cihâd saymıştır. Ancak cihâda ilişkin hadislerin genelinde Allah yolunda

malı ve canı ile veya her ikisiyle cihâd eden kimsenin, insanlığın mutluluğunu sağlama

ve Allah’ın rızasına ulaşma yolunda elde edeceği manevi dereceler özendirici

anlatımlarla dile getirilmiştir. Cihâd kelimesinin kapsamının genişliğine rağmen hadis

kaynaklarında “müslüman olmayanlarla savaş” anlamı merkez alınmıştır.385

Kur’ân-ı Kerîm’de belirtildiğine göre İslâm’ın, fitnenin ortadan kaldırılması ve

yeryüzünde tamamıyla Allah’ın dinin hâkim olması üzerine iki ulvî hedefi vardır.386

İslâm, gerek inanç gerekse ahlâkî yönden insanlığın dini olması uğruna Hz. Peygamber

(s.a.v) ve ardından gelen halîfeler tebliğ işinin ve bu işe karşı konulduğu durumlarda

başvurdukları cihâdın uygulanmasını sürdürmüşlerdir.387

Savaşmadan ya da savaşmayı gönlünden geçirmeden ölen kimsenin münafık

olarak öleceği bildirilir ve cennetin kılıçların gölgesi altında olduğu vurgulanır.388

Netice olarak Allah’ın rızasını ve cenneti kazanan kul hem dünyasını imâr edecek hem

de ebedî mutluluğa kavuşacaktır. Çünkü cihâd ile fitne ortadan kalkacak, insanların ilâhi

tebliğe uygun bir şekilde Allah’ın kulları olarak yaşayabilmeleri için, Allah’ın yolu tesis

edilecektir.389

Cihâdın üzüntü ve kederi gidereceği inananlara haber verilmiştir. Çünkü nefis,

bâtıl saldırganı, saldırısını ve istilasını kendi başına bırakınca üzüntü ve kederi artar.

Ama onunla Allah için mücadele ederse Allah onun hüznünü ferahlık ve kuvvetle

değiştirir. Âyette Allah Teâlâ “Onlarla savaşın ki, Allah onlara sizin ellerinizle azap

etsin, onları rezil etsin, onlara karşı size yardım etsin, mü’min topluluğun gönüllerini

383 Buhârî, Cihâd, 138, Müslim, Birr, 5.

384 Buhârî, Cihâd, 1.

385 Özel, “Cihâd”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, VII. 527; Yücel, Ahmet, “Hz. Peygamber’in Cihâd

Anlayışı ve Kültüre Yansımaları”, İslâm Kaynaklarında, Geleneğimizde ve Günümüzde Cihâd

Sempozyumu, Kuramer Yayınları, İstanbul, 2016, s. 222.

386 Bakara, 2/191-193.

387 Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s. 55.

388 Müslim, İmare, 158; Müslim, Cihâd, 20.

389 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, I. 155.

62

ferahlatsın ve onların kalplerindeki öfkeyi gidersin.”390 buyurarak kalbin hüznü ve

üzüntüsünü cihâddan daha hızlı giderecek bir şey olmadığını bildirmektedir.391

Neticede İslâm’ın yayılması ile yeryüzünde onun emir ve yasaklarıyla

temellendirilerek kurulmuş toplumlar ile kullar, hem Allah’ın rızasını kazanmış hem de

daha yaşanılabilir bir dünyayı imâr etmiş olmanın mutluluğunu yaşayacaktır. Fakat

kâmil bir mutluluk sadece birtakım ibadetlerin yerine getirilmesiyle tam anlamıyla

sağlanmış olamamaktatır. Bununla birlikte insanların ahlâkî yaşantılarının

güzelleştirilmesine de ihtiyaç duyulmaktadır. Hz. Peygamber (s.a.v) de konuyla alâkalı

birtakım mutluluk tavsiyelerinde bulunmaktadır.

1.3. AHLÂK İLE İLGİLİ MUTLULUK TAVSİYELERİ

Ahlâk, Arapçada “yaratma, yaratılış, yaratılmış” gibi manalara gelen halk (خلق)

ile aynı kökten olan hulk (ُخلق) veya hulûk (خلوق) kelimelerinin çoğuludur. “huy, seciye,

tabiat, mertlik, insanın manevî yapısını belirleyen özellikler” gibi anlamlara gelir.392

Gazzâlî ahlâkı şöyle tanımlamaktadır: “Ahlâk, insan nefsinde yerleşen öyle bir

melekedir ki, fiiller, hiçbir fikrî zorlama olmaksızın, düşünüp taşınmadan, bu meleke

sayesinde kolaylıkla ve rahatlıkla ortaya çıkar.”393

Mutluluk iman ve ibadet kadar hatta daha fazla ahlâkın da konusudur. Bu

sebeple İslâm ahlâkçıları eserlerinde konuyla ilgili geniş izâhatlarda bulunmuşlardır.

İslâm ahlâkçıları, diğer erdemleri de kapsayan hikmet, yiğitlik, iffet ve adalet gibi

erdemlerin kazanılmasıyla mutluluğa ulaşılabileceği belirtmektedirler. Bu erdemlere

sahip olanlar hayatta çeşitli sıkıntılarla karşılaşsalar bile bunların mutluluklarına zarar

getirmeyeceğine işaret etmişlerdir.394

390 Tevbe, 9/14.

391 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdu’l-Me’âd, VI. 210.

392 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, X. 85.

393 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, III. 134.

394 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 129; Nasîrüddîn Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b.

Muhammed b. el-Hasen (672/1274), Ahlâk-ı Nâsırî, Çev. Anar Gafarov, Zaur Şükürov, Litera

Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 65, 93.

63

Ahlâkî doyum tam bir mutluluk getirir. İnsanlara ahlâk yolunu göstermek için

gönderilen dinler dünya ve âhiret için mutluluk vadetmektedir. Ahlâk kanunlarına uyan

insan, ruhunu selâmet ve kemâle ulaştırmak, insanlık şerefini korumak, Allah rızasını

kazanmak gibi yüksek düşünceleri gaye edinir. İnsanın sahip olduğu gayenin kendine

göre bir kemâli bulunur. İnsanlar mutluluğu bu kemâle ulaşmakta bulur. Ancak mutlak

lezzet, Allah’a yöneliştedir. İnsan bu lezzeti, tam olarak bedenden ayrıldıktan sonra

tadacaktır. Böyle bir mutluluğa ulaşmanın yolu ise, nefsi ahlâkî olan fiillere alıştırmak

ve faziletleri alışkanlık haline getirmektir. Bu yolla aynı zamanda âhiret saadeti de

kazanılır.395

Hz. Peygamber’in (s.a.v) üstün ahlâk sahibi olmak hususunda mü’minleri

yönlendirmekte ve bir mü’min karakterini inşa etmektedir. Bu kapsamda Kur’ân ve

sünnet, imanlı ve ahlâklı bireylerden oluşan huzurlu bir toplum meydana getirme adına

ısrarla vurguladığı bazı ilke ve erdemleri gündeme getirmektedir. Eğer insanlar Kur’ân

ve sünnette sıklıkla kendilerine hatırlatılan ahlâkî davranışları sergilerse, bunun

sonucunu hem dünya hayatında hem de âhiret hayatında görerek mutlu ve erdemli bir

hayata sahip olacaklardır.396

Ahlâklı olmak dinin yarısıdır, güzel ahlâka sahip olmak ise insanı mutluluğa

götüren bir yoldur.397 Güzel ahlâka dair bütün ilkeler mutluluğu getirmekle beraber biz

belirlediğimiz kelimeler üzerinden tespit ettiğimiz, ahlâk ile ilgili mutluluk

tavsiyelerini; karşılıksız sevmek, iyilik yapmak, kanaatkâr olmak, doğru olanı istemek

başlıkları altında inceleyeceğiz.

1.3.1. Karşılıksız Sevmek

İnsanın gelişmesi ve mutluluğu ancak başka insanlarla ilişki kurup onlarla

dayanışma halinde yaşadığı sürece gerçekleşebilir. Bununla birlikte, başka insanları

395 Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s. 28-83.

396 Râgıb el-İsfahânî, Mutluluğun Kazanılması (Tafsîlu’n-Neş’eteyn ve Tahsîlu’s-Seadeteyn), s. 20.

397 Beyhakî, Şuabu’l-Îmân, Mektebetü’r-Rüşd, Riyâd, 1423/2003, X. 391, Alaeddin Ali el-Muttakî

(975/1567), Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Ef’âli, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1401/1981,

III. 49.

64

sevmek, insanı aşan bir olay değildir; insan tabiatına sıkı sıkıya bağlı olan ve ondan

fışkıran bir şeydir. Sevgi, insana göklerden inen üstün bir güç olmadığı gibi, ona zorla

kabul ettirilen bir görev de değildir; insanın dış dünya ile ilişki kurmasını sağlayan ve

dış dünyayı gerçekten kendine ait bir şey haline getiren kendi gücüdür.398

Mal, makam, akrabalık ya da başka bir ortak yönden ziyade kişilerin sahip

olduğu güzel ahlâk, iyi huy sebebiyle ortaya çıkan sevgi Allah için olan sevgidir.399 Hz.

Peygamber (s.a.v) Allah için olan sevginin Allah’a en sevimli gelen amel olduğunu

haber vermektedir.400 Buna göre müslümanların aralarındaki sevgi ve dostluğu

pekiştirecek davranışları da teşvik etmiştir.401 Çünkü insanlarla kurulan iyi ilişkiler

vesilesiyle kullar daha huzurlu ve mutlu bir hayata kavuşmuş olurlar.

Hz. Ömer’den rivayet edildiğine göre, Peygamber (s.a.v) kıyamet günü

peygamber ve şehit olmadığı halde Allah katındaki mevkilerinden dolayı

peygamberlerin ve şehitlerin onlara imrendiği kimselerden bahsetmesi üzerine bunların

kim olduğu kendisine sorulmuş, O da

هم قوم تحابوا بروح هللا على غير أرحام بينهم ، وال أموال يتعاطونها ، فوهللا إن وجوههم لنور ، وإنهم

على نور ، ال يخافون إذا خاف الناس وال يحزنون إذا حزن الناس

“Onlar, aralarında alıp verdikleri bir mal ve akrabalık olmadığı halde Allah’ın

ruhu ile birbirlerini sevenlerdir. Vallahi onların yüzleri nurdur ve kendileri nur

üzerindedirler. İnsanlar korktuğu zaman onlar korkmaz, insanlar üzüldüğünde onlar

üzülmezler.”402 buyurarak cevap vermiştir. Sonrasında ise “Haberiniz olsun, Allah’ın

sevgili kullarına korku yok, onlar üzülecek de değillerdir.” âyetini okumuştur.403

398 Fromm, Erdem ve Mutluluk, s. 25.


400 Ahmed, Müsned, V. 145.

401 Müslim, Selâm, 5; Tirmizî, Birr, 36.

402 Ebû Dâvûd, İcâre, 42. Hadis sahih olarak nitelendirilmiştir. Bkz. Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni

Ebî Dâvûd, II. 379. Söz konusu rivayet, Ebû Dâvûd nüshalarının çoğunda yoktur. Hattâbî'nin üzerine

şerh yaptığı nüshada bulunduğu bâbdan alakasız bir halde mevcuttur. Münzirî ise rivayeti et-Terğîb

kitabında Ebû Dâvûd’un naklettiğini belirtmiştir. Bkz. Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b.

İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî (388/998), Me’âlimu’s-Sünen, el-Matba’atu’l-İlmiyye, Halep, 1351/1932,

65

“Allah’ın ruhu ile birbirlerini severler” cümlesindeki ruh kelimesi Kur’ân-ı

Kerîm olarak izah edilmiştir. Nitekim Şûra sûresinin 52. âyetindeki ruh kelimesi de

“Kur’ân” diye tefsir edilir.404 Buna göre mana, “Kulların, Allah’ın Kur’ân’ı ile

birbirlerini sevmeleri” şeklinde anlaşılacaktır. Kur’ân’a ruh denilmesi; nefis ve bedenler

ruhla yaşadığı gibi, kalplerin de Kur’ân’la hayat bulmasından dolayıdır.405 Dolayısıyla

Kur’ân temelli ilişkiler muhabbetin ve sevginin kaynağı olacaktır.

Kur’ân mü’minlerin ancak kardeş olduklarını bildirmiş;406 hadislerde ise imanı,

müslümanların birbirlerini sevmeleri şartına bağlamıştır. Hz. Peygamber (s.a.v)

mü’minlerin birbirini sevmedikçe gerçek anlamda iman etmiş olmayacaklarını

buyurmuştur.407 İman ancak sevmekle kemâl bulur. Böyle bir imanın yokluğunda ise

cennetlikler doğrudan doğruya cennete girerken kâmil imana ulaşamayanlar doğrudan

cennete giremeyecektir.408

En büyük mutluluk kaynaklarından bir tanesi de sevebilmektir. İnsanın sevgisini

bir başkasına verebilmesi; ondan karşılık almayacağını bilse bile yine de onu

sevebilmesi büyük bir değerdir. Dolayısıyla insanın mutlu olabilmesi için en önemli

şartlardan bir tanesi sevmek ve sevilmektir.409 Hz. Muhammed (s.a.v) gerçek mü’minin

hem seven hem de sevilen olduğunu, sevmeyen ve sevilmeyen kimsede hayır

olmayacağını haber vermektedir.410 Âhirette ise Allah rızası için birbirlerini seven ve bu

sebepten bir araya gelip görüşen yine bu hal üzere dağılan kulların hiçbir gölgenin

III. 164; Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh ( 656/1258), et-

Terğîb ve’t-Terhîb mine’l-Hadîsi’ş-Şerîf, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1417/1997, IV. 14.

403 Yûnus, 10/62.

404 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII. 192.

405 Hattâbî, Me’âlimu’s-Sünen, III. 165.

406 Hucûrât 49/10.

407 Müslim, İman, 91, 93.

408 Nevevî, el-Minhâc, II. 35.

409 Sayar, Kemal, Ruh Hali, Timaş Yayınları, İstanbul, 2016 , s. 17.

410 Buhârî, Edep, 27.

66

bulunmayacağı zaman arşın gölgesinde gölgelendirileceği411 ve Allah’ın rızasını

kazanacağını412 müjdelemiştir.

Yaratılış itibariyle zorunlu olarak bir insan bir diğerine muhtaçtır. Bu yüzden

insanlar birbiriyle iyi ilişkiler kurmak ve birbirlerini sevmek zorundadırlar. İnsanın

mutluluğunun mükemmelliği başkasının yanında gerçekleşir. Çünkü insanlardan her biri

mükemmelliğini diğerinde bulur. Allah’ın namaz için camide, hac için Mekke’de

toplanmayı emretmesi, sevginin yaygınlaşmasını sağlamak içindir. Bu sebeple İslâm

dini cemaatle kılınan namazlara önem vermiş, haftanın belli bir gününde camilerde

toplanmalarını zorunlu kılmıştır. Bunun gibi hac için belli yerlerde toplanmalarını

emretmiş ve böylece tabiî yakınlaşma duygusunun herkes arasında yenilenmesini

istemiştir. Dolayısıyla insanın tek başına mutluluğa ulaşması imkânsızdır.413 Bu sebeple

Hz. Peygamber (s.a.v) müslümanlar arasında kardeşlik ilan etmiştir.414 Kardeşlik ise

öncelikle karşılıklı sevgi ve fedakârlık vesilesiyle sağlanmaktadır.

İman sayesinde tesis edilen kardeşlik anlayışının ve bu sebeple insanların

aralarında oluşacak sevginin, huzur ve mutluluğu sağlaması bakımından ruh sağlığını

korumadaki rolü büyüktür. Müminlerin birbirleri arasındaki bu muhabbet ile kendilerini

yalnız insan olarak algılamalarını önleyeceğinden ruh sağlığı açısından olumlu bir

etkiye sahiptir. Bu olumlu etki, iman sayesinde insanın her an yanında var olduğuna

inandığı Allah inancıyla birleşmekte; toplumsal hayat açısından inanan bir başka

kardeşinin varlığını kendi yanında hissetme şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bireyin

kendini yalnız insan olarak hissetmesini büyük ölçüde önlemede, Allahʼa imanın önemli

bir etkisi vardır. Etrafında kimsenin olmadığı veya herhangi bir sıkıntıda, çaresiz

kaldığında güveneceği, bağlanacağı bir varlığın olduğunu hissetmesi, bireyi


412 Müslim, Birr, 38.

413 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 169-184.


67

rahatlatacaktır. Ferdi anlamdaki bu rahatlığı, toplumsal hayatta da aynı inanca sahip

diğer bir kimseyle oluşturulan kardeşlik ve sevgi sayesinde yaşayabilecektir.415

İnsanların ortak mutluluklara ulaşabilmeleri için birbirleriyle yardımlaşabilecekleri bir

toplum oluşturmaları için insanların birbirlerini sevmeleri gerekmektedir. Sevgi

birleştirme, dayanışma ve kardeşçe yaşama kaynağıdır. Birbirlerini seven insanlar hak

ve hukuku gözetirler. Fedakârlıktan çekinmezler. Her fert birbirini sevmede ve şefkat

göstermede bir bedenin organlarından biri durumundadır.416 Dolayısıyla varlığını

sürdürebilmesi, mutlu ve huzurlu yaşamalarını için bedenî organlarının tam olması

gerekmektedir.417

Bütün bunların yanında Hz. Peygamber (s.a.v) bir kimsenin kardeşini sevdiği

zaman bunu ona bildirmesini de tavsiye etmiştir.418 Burada Allah rızası için sevmeye

teşvikin yanında sevmenin dile getirilmesiyle karşılıklı muhabbettin ve sevginin

artacağına işaret vardır. Bununla birlikte bireyler, bir kimsenin herhangi bir çıkar

olmaksızın karşılıksız, sırf Allah rızası için kendisini sevdiğini bilirse, onun nasihatlanı

can kulağıyla dinler, onun dediklerini rahatça kabul edip kendini düzeltebilir. Fakat

karşıdakinin kendisini sevdiğinden emin olmazsa, onun iyi niyetle yaptığı bütün

tavsiyeleri kötüye yorumlar, düşmanca söylenmiş bir söz olduğunu zanneder.419

Dolayısıyla daha sonra da bahsedeceğimiz üzere bir başka mutluluk sebebi olan hayrın

kapılar açmak, iyiliğe ve güzelliğe çağırabilmek için önce kulun kardeşini Allah rızası

için sevmesi ve bunu kardeşine bildirmesi gerekir.

İnsan soyunun sıhhatli bir şekilde devamı; insanlar arasında dostluk, huzur,

güven ve refahın temini, insanın tabiî varlığının ve yaratılışının bir gereği olduğu kadar,

âhiret mutluluğunun da ön şartıdır. Medenî olan insanın çevresi ile iyi münasebetler

415 Kula, Naci, “Hucurât Sûresi 10. Ayet Çerçevesinde Kardeşlik İlkesi ve Ruh Sağlığı Açısından Önemi”,

EKEV Akademi Dergisi, Erzurum, 1998, c. 1, S. 2, s. 51.

416 Buharî, Edeb 27; Müslim, Birr 66.

417 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 32; Çubukçu, İslâm’da Ahlâk ve Mutluluk

Felsefesi, s. 29.

418 Ebû Dâvûd, Edep, 112-113; Tirmizî, Zühd, 54.

419 Hattâbî, Me’âlimu’s-Sünen, IV. 149, Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 403.

68

kurması, prensip olarak, her insanı, Allah’ın en güzel eseri olduğu noktasından bakarak

değerlendirmesi ve sevmesi gerekir.420

Sonuç olarak tek başına yaşaması fıtratı açısından uygun olmayan insanın bir

toplum içerisinde hayatını sürdürmesi zorunludur. Sağlıklı ilişkiler kurup bireysel ve

toplumsal mutluluğun sağlanabilmesi için ise toplumun her bir üyesinin birbirlerini

sevmeleri gerekmektedir. İnananların birbirleri arasındaki muhabbetin ve sevginin

devamlılığını sağlayabilmek adına Hz. Peygamber (s.a.v) birtakım yollarlar

göstermektedir. Bunlardan bir tanesi ise hiçbir iyilikten kaçınmamaktır. Dolayısıyla

iyilik vesilesiyle oluşacak olan sevgi ile toplumsal ve bireysel mutluluklar sağlanmış

olacaktır.

1.3.2. İyilik Yapmak

İnsanların birbirlerine karşı, çeşitli hal ve şartlara göre, ihsân yani iyilik

nevinden olan pek çok vazifesi vardır. Allah rızası için iyilik yapma niyetine dayanması

şartıyla yapılan her hayır iş, söylenen her iyi söz ve hatta edilen niyetler birer ihsândır.

Allah Teâlâ’nın her bir emri gizli veya açık bir iyiliğin tahakkukunu, her bir yasak da

bir kötülüğün giderilmesini gaye edinir.421

İnsan kötülüğü de iyiliği de yapabilecek özellikte yaratılmış bir varlıktır.

Tercihini ve iradesini her iki yönde de kullanabilir.422 Bununla birlikte insanda iyiye

tabiî olarak yönelme yetisi vardır. Başkalarına iyilik yapmaktan hoşlanır, bir yoksula

yardımdan mutluluk duyar. Ancak insanda bu iyiliğe yönelme yetisi, zamanla

kendinden ve çevresinden kaynaklanan birtakım sebeplerden dolayı engellenir.423

Bunun sonucunda ise kendini kötülükten arındıran kurtuluşa erecek, kötülüğe kaptıran

ise zarara girecektir.424


421 Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s. 127-244.


423 Topçu, Ahlâk, s. 148.

424 Şems, 91/9-10.

69

Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) İslâm

cemaatinden ayrılmamayı emrettikten sonra ayrılmayanların cennette kazanacaklarını

kendisine inananlara müjdeledelemiştir.

من سرته حسنته وساءته سيئته فذلك المؤمن

“Kimi, yaptığı iyilik sevindiriyor ve kötülükleri de üzüyorsa o kimse

mü’mindir.”425 buyurarak inanan bir kul için mutluluk yollarından birinin iyilik yapmak

olduğuna işaret etmiştir. Hz. Peygamber’in (s.a.v) aynı zamanda iyilik yaptığına

sevinen, kötülük yaptığında ise üzülenlerden olmak için dua ettiği de rivayet

edilmiştir.426

Allah Teâlâ’nın buyurduğu üzere iyilikle kötülüğün bir olmayacağını427 bilen

kâmil bir imana sahip olan kul kendisi sebebiyle ortaya çıkan iyiliğe sevinir, kötülüğe

ise üzülür. İyiliği faydalı görmeyen, yanlışı da zararlı bulmayan umursamazlık, imanın

eksikliğinden veya iyilik ve kötülüğü küçümsemesinden kaynaklanmaktadır. Fakat

münafıklar için iyilik ve kötülük birdir. Mühim bir şeyi umursamamak, Allah’ın

önemsiz görmediği bir şeyi küçük görmek büyük bir sorundur. Çünkü mü’min işlediği

suçları büyük bir dağ, kâfir ise küçük bir sinek gibi görür.428 Dolayısıyla mü’minin

yaptığı her bir iyilik bir mutluluk kaynağı olarak görmelidir.

425 Ahmed, Müsned, I. 18, 26, III. 446; Tirmizî, Fiten, 7. Tirmizî’nin rivayet ettiği hadis hasen sahih

garib olarak nitelendirmiştir. Rivayetin senedinde bulunan Ebû’l-Muğire, ehl-i hadis tarafından

kuvvetli görülmemiştir. Üç farklı tarîkle Müsned’de geçen rivayetlerden ikisi (I. 18, 26) için Şuayb

Arnavud sahih nitelendirmesinde bulunmuştur. Ravilerinin hepsinin sika, Buhârî ve Müslim’in

kitaplarında rivayetleri yer alan raviler olduğunu belirtmiştir. Müsneddeki diğer rivayette (III. 446)

bulanan Asım b. Ubeydillah zayıf veya münker kabul edilmiş rivayet ettiği hadisler kabul

görmemiştir. Şerik b. Abdullah için sûu’l-hıfz denilmiş, rivayetleri muzdaribu’l-hadis olarak kabul

edilmiştir. Şuayb Arnavud söz konusu rivayet için zayıf hükmünü vermiştir. Bkz. Nesâî, Ebû

Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî (303/915), Kitâbu’d-Du’afâ ve’l-Metrûkîn, Dâru’l-Ve’î, Halep,

1396/1976, s. 61; İbn Adî, el-Kâmil fî Du’afâi’r-Ricâl, V. 35; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, VII. 26; el-

Muğnî fi’d-Duafâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1418/1997, II. 351; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân,

Müessesetü'l-Âlemi li'l-Matbûât, Beyrut, 1406/1986, VII. 242, 253; Ahmed, el-Müsned, Thk.: Şuayb

Arnavud, I. 269, 311, XXIV. 462.

426 İbn Mâce, Edep, 5.



70

Mü’min, yaptığı her bir iyiliğin karşılığını alacağı429 hatta değerinden fazlasıyla

mükâfatlandırılacağı ve her iyilik sebebiyle de ömrünün artırılacağı müjdesi430 ile mutlu

olacak bununla beraber gönül huzurunu da sağlanacaktır.431 Aynı zamanda Allah’ın

iyilik yapanları sevdiğini ve onlarla beraber olacağının432 haber verilmesiyle kul, her

türlü psikolojik sarsıntıdan korunacak, mutlu ve huzurlu olacaktır.

Allah Teâlâ insanlara iyilik yapmayı emretmekte ve iyilik edenlerden daha güzel

kimsenin olamayacağını buyurmaktadır.433 Allah rızası için, gönülden olduğu takdirde,

yapılan her iyiliği kişi aslında kendine yapmış olmaktadır.434 Çünkü yapılan her bir

iyilik, kulun kendisini hayra ve dolayısıyla mutluluğa kavuşturan bir yoldur.435 İman

edip iyi işler yapanlar dünyada verilen güzel bir hayatla, âhirette de güzel bir yurtla

mutlu olacak,436 korku ve üzüntüden kurtulma saadetini de kazanmış olacaklardır.437

İyi işler yapan kula güzel bir hayat vaadi ve yaptıklarının daha güzeliyle karşılık

verileceği müjdesi438 Allah Teâlâ’nın kerem ve rahmetinin delillerinin en büyüklerindendir.

Böyle bir hayat vaadi hem dünyada hem âhirette gerçekleşecektir. Güzel bir hayat hangi

yönden olursa olsun her türlü rahat ve huzuru içine almaktadır. Dünyadaki güzel hayattan

kasıt helal kazanç, sâlih amel, tüm yönleriyle rahat ve mutlu bir hayattır. Allah Teâlâ’nın

emirlerine itaat muvaffakiyeti de güzel bir hayatın kazandırdıklarındandır. Çünkü bir kulda

imanla birlikte bir de iyilik yapma azmi olursa kalbi ferahlıkla dolar ve ister darlık içinde

olsun ister bolluk içinde mutlu ve güzel bir hayat yaşar.439

429 Zilzâl, 99/7.

430 En’âm, 6/160; Nisâ 4/40; Buhârî, İman, 31; Ahmed, Müsned, III. 502.

431 Ahmed, Müsned, IV. 227; Dârimî, Buyû, 2.

432 Ankebût, 29/69; Bakara, 2/195.

433 Nahl, 16/90; Nisâ, 4/125.

434 İsrâ, 17/7.

435 Bakara, 2/184, 272.

436 Ra’d, 16/29.

437 Bakara, 2/261, 262; Nahl, 16/30.

438 Nahl, 16/97.

439 Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr el-Bağdâdî (310/923), Câmi'u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-

Kur’ân, Dâru’l-Hicr, Kahire, 1422/2001, XIV. 353. Geniş bilgi için bkz. Kurtubî, el-Câmiu li

71

İyi ve doğru davranışlarla kul âhirette kazançlı çıkmalarının yanında bu dünyada

da temiz ve mutlu bir hayat yaşar. Yaptığı büyük ya da küçük iyilikler karşısında

yüksek derecelere kavuşturulur ve bununla da saadeti yakalamış olur.440 Allah’a iman

eden ve sırf O’na saygısından dolayı bütün varlığı ile onun kanunlarına boyun eğen ve

iradesini iyilik yapmak üzere kullanan insan, O’nun rızasını kazanmış olmanın verdiği

üstün hazzı ruhunun derinliklerinde duyacaktır. Bununla birlikte yapılan iyi davranışlar

bireysel mutluluğun yanında aynı zamanda toplumun dengesine, huzur, refah ve

saadetine katkıda da bulunacaktır.441

Hz. Peygamber (s.a.v) iyiliğin ahlâk güzelliği ve kalbin kendisiyle hoşnut

olduğu, kötülüğün ise insanın içine sıkıntı veren ve vicdanı rahatsız eden şey olduğunu

buyurmaktadır.442 Çünkü insan, akıllı ve şuurlu bir varlıktır. Kendi tutum ve

davranışları hakkında hükümlere varabilmektedir. Şu halde her bir insanın kalbinde

“vicdan” denilen bir hâkim vardır. Bu yüzden insan, iyilik yaptığı takdirde sevinç ve

mutluluk, yaptığı kötülükler sebebiyle ise elem ve pişmanlık duyar. Olumlu her

davranış ona kalp huzuru, olumsuz davranışları ise mutsuzluk ve huzursuzluk verir.443

İslâm âhlakı, kalpteki bu hâkimin basiretine önem verir.444

Hz. Peygamber (s.a.v) iyilik yapmayı belli şartlar altında sınırlandırmamış, iyilik

yapıldığı takdirde iyilik yapmayı, haksızlık edildiği takdirde ise aynı şekilde

davranılmasını hoş görmemiş, kötülük yapanlara karşı da haksızlık yapmamayı tavsiye

etmiştir.445 Çünkü haklı olmakla mutlu olmanın sınırlarının iyi çizilmesi gerekir.

Kötülüğe kötülükle karşılık vermek bir savunma olabilir fakat bu iki tarafı da mutlu

etmeyecektir.446

Ahkâmi’l-Kur’ân, XX. 174; Seyyid b. Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, IX. 243; İbn Kesîr, Tefsîru’l-

Kur’âni’l-Azîm, VIII. 351; Celâlüddîn es-Süyûtî, ed-Dürru’l-Mensûr, IX. 110.

440 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, III. 58.


442 Müslim, Birr, 14; Ahmed, Müsned, IV. 182; Dârimî, Buyû’, 2; Tirmizî, Zühd, 52.

443 Kıyâmet, 74/2.

444 Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s.135.

445 Tirmizî, Birr, 62.

446 Tarhan, Mutluluk Psikolojisi ve Stresle Başa Çıkma, s. 160.

72

Hâsılı, sınır belirtilmeksizin yapılan her bir iyilik gerçek bir mü’min için

mutluluk sebebidir. Toplumsal bir görevini yerine getirmekle hem bu dünyada hem de

âhirette yaptığı iyiliğin karşılığının olacağı müjdesi bireyleri ve toplumları ayakta tutan

en önemli dinamiklerden bir tanesidir. Yapılan iyiliklerin kavgaların, düşmanlıkların,

kinin ve nefretin önüne geçilmesini sağlaması sebebiyle bireysel ve toplumsal ilişkiler

düzeyinde insanlar için huzur ve mutluluk sebebi olmaktadır. Bunun gibi maddî ve

manevî açıdan huzuru ve mutluluğu sağlayan bir diğer faktör ise kanaatkâr olmaktır.

1.3.3. Kanaatkâr Olmak

Âyetler, kulların dünyadan nasiplerini unutmaması gerektiği öğütlemekle

beraber,447 dünya hayatının geçici bir eğlence; yük yük altın ve gümüş, salma atlar,

davarlar ve ekinlerin dünya hayatının geçimliği olduğunu da hatırlatmaktadır. 448 Çünkü

insanoğlu verilenin hep daha fazlasını istemekte ve mal hırsı taşımaktadır.449

Hz. Peygamber (s.a.v) dünyevî isteklerde ölçülü olunması gerektiği

buyurmaktadır.450 Çünkü dünya malı tatlıdır. Mala doymayan kimsenin ise malından

bereketi kaçar.451 Zaten kendisine yetecek kadar günlük yiyeceği ve rızkı olan, ruhu ve

bedeni sağlıklı kulda tüm dünya nimetleri toplanmış gibi olur.452 Tüm bunlar dünya

mutluluğu için gerekli olan temel ihtiyaçlardır.

Fâdıla b. Ubeyd’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v), Allah’ın

emirlerine boyun eğip tüm iradesiyle Allah’a teslim olarak müslüman olan kimsenin

kurtuluşa erdiğini söyledikten sonra

طوبى لمن هدى إسالم و كان عيشه كفافا و قنع

447 Kasas, 28/77.

448 Âl-i İmran, 3/14; Mü’min, 40/39.

449 Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116.

450 İbn Mâce, Ticâret, 2.

451 Buhârî, Vesâyâ, 9.

452 Müslim, Zekât, 125; İbn Mâce, Zühd, 9; Tirmizî, Zühd, 34.

73

“Ne mutlu İslâm’la hidâyet edilenlere, rızkı kendisine yetecek kadar kanaat

olana ne mutlu!”453 buyurarak kanaat sahibi kulun mutlu olacağının müjdesini

vermektedir. En sevdiği dostunun, yaşayacak kadar rızkı olup rızkına ve her sıkıntısına

sabreden mü’min olduğunu buyurmuş, kanaatkâr olan insanların kurtuluşa erdiğini

mü’minlere haber vermiştir.454

Kanaat etmek, olanla yetinmek ve daha fazlasını istemeyip bununla meşgul

olmayıp aşırıya gitmemek, artık ya da eksik olmamak şartıyla yetecek miktarda rızka

sahip olmaktır. Takdir edilenle yetinip ihtiyacından fazlasını beklememektir. Çünkü

takdir edilen rızıktan başkası elde edilemez. Hz. Peygamber (s.a.v) kanaatkâr bir

yaşayışı övmekte ve özendirmektedir. Böyle bir yaşam süren kulların kurtuluşa

ereceğini insanlara haber vermekte, onlar için bu en yüksek makamın bahşedileceğini

buyurmaktadır.455

Ahlâken olgun müslümanın niteliklerinden bir tanesi de kanaatkâr olmaktır. Bu

doğrultuda kanaat, kişinin elinde bulunanla yetinmesi, dünya nimetlerinden kısmetine

düşene razı olmasıdır. Fakat günümüzde insanların dünyalığa verdiği değer bilinen bir

gerçektir. Bu durum fertleri ve toplumları doyumsuzluğa ve huzursuzluğa sevk

etmektedir. Hâlbuki dünyada kazanılacak olan para ya da malın tamamına insanın sahip

olması imkânsızdır. Kul, nimetin sayısal çokluğunun değil, niteliksel değerinin farkına

varmak ve sahip olduklarının kıymetini bilmekle mükelleftir. Bu nedenle sahip

olunanlarla yetinmek, kanaatkâr bir anlayışa bürünmek en sağlıklı yoldur.456

Kanaatkâr insan yaşamından, sahip olduğu her türlü maddî, manevî imkânlardan

memnuniyet ve mutluluk duyan, tatmin duygusunu yaşayan insandır. Çünkü kanaatkâr

453 Ahmed, Müsned, VI. 19; Tirmizî, Zühd, 35. Her iki rivayette sahih olarak nitelendirilmiştir. Hadis ile

ilgili değerlendirme için bkz. 100. dipnot.

454 Müslim, Zekât, 125; Tirmizî, Zühd, 35.

455 Nevevî, el-Minhâc, VII. 145; Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, IV. 276-282; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî,

VII. 16.

456 Peker, Hüseyin - Kara, Mustafa, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 58, Üniversite

Yayınları, Samsun, 2015.

74

insan kendisi ve çevresiyle barışık, ümitvar, kalbi ferah kimsedir. Bu durum bireylerin

daima yaşayabileceği mutluluk halidir.457

Hz. Peygamber (s.a.v), kendisinin ve ailesinin rızkının yetecek kadar olması458

ve verilen rızka kanaatkâr kılınmasını için459 dua ettiği rivayet edilmiştir. Çünkü

dünyada kanaatkâr kimseden başka hiç kimsenin hayatı güzel ve mutlu değildir. Hırslı

ve açgözlü kimse ise devamlı bir sıkıntı ve yorgunluk içindedir. Rızkının Allah’ın

takdirinde olduğunun farkında olan kul, kanaat eder, dünyevi hayatın hayır ve

menfaatlerinin değersiz olduğunu bilirse dünya malını elde edememekten dolayı üzüntü

yaşamayacaktır.460

Yüce Allah insanı mal ve çocuk sevgisiyle yaratmıştır. Kendisine emredilen

şeylerden gafil olanlar, hayatı boyunca varlığını sürdürmek ve hayatını düzene koymak

için gerekli olmayan pek çok şeyi elde etmek ister. Sahip olmak istediği bütün her şey

aslında kendisinin dünyada huzursuzluğuna, elde edilmesi yorgunluğuna, kaybedilmesi

ise mutsuzluğuna sebep olmaktadır. İnsan nefsi kendine ait olmayan şeylerle sürekli

meşgul olur ve bunları elde etmeyi arzularsa dünya hayatının yanında âhiret hayatında

da huzursuzluk ve mutsuzlukla dolarken mutluluğu da kaçırmış olur.461 Hâlbuki dünya

hayatının geçimliklerini insanlar arasında paylaştıran Allah Teâlâ’dır.462

Günümüzde tüketim kültürü içerisinde maddiyata diğer her şeyden fazla önem

veren materyalist eğilim artmaktadır. Dolayısıyla bireyin sahip olmadıklarını elde

ederek mutluluğa ulaşacağını düşünen yaklaşım da gelişmektedir. Kanaat ve şükür gibi

değerlerin kazanılması bu eğilime çare olarak görülmektedir. Çünkü araştırmalara göre

materyalistler neye sahip olduklarına değil de neye sahip olamadıklarına

yoğunlaştığından hayattan memnun olma düzeyleri düşük olmaktadır. Bunun aksine


458 Müslim, Zühd, 19.

459 Hâkim, el-Müstedrek, I. 626, 690.

460 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XX. 114.

461 Kindî, Üzüntüden Kurtulma Yolları, s. 85.

462 Zuhruf, 43/32.

75

şükür ve kanaatkârlık en sıkıntılı zamanlarda bile neşe unsurunu barındıracağından

hayat memnuniyetini desteklemektedir.463

Allah Teâlâ’nın erkek olsun kadın olsun her mümine yapacağı iyi ve yararlı işler

için vaad ettiği mutluluğu anlatan güzel bir hayatın, kanaatkârlık olduğu rivayet

edilmektedir.464 Çünkü hayattan çok şey istememek ve verilenlerin kıymetini bilmek,

aslında iyi durumda olunduğunun farkına varabilmek iyi hissetmenin ve mutlu olmanın

bir yoludur. Aynı zamanda gerçekçi hayat felsefesine sahip olan insan en ufak şeylerden

dahi mutlu olabilir. Beklenti düzeyini yüksek tutan ve elindekilerinin hep daha fazlasını

isteyen insanlar mutlu olamazlar.465

Hz. Peygamber (s.a.v) kanaat etmenin bir vesilesi olarak insanların

kendilerinden daha iyi durumdakilere bakmak yerine kötü durumda olanlara bakmaları

gerektiğini buyurmuştur.466 Çünkü kendinden daha iyi durumda olanların sahip

oldukları, insanın kendi elindekileri küçük görmesine ve üzülmesine sebep olabilir.

Kulların kendilerinden daha iyi durumda olanlara bakmaları daha fazla dünyalık talep

etmelerine ve mal hırsının çoğalmasına neden olur. Maddi açıdan kendisinden daha

aşağıda olan kişilere bakmak ise Allah Teâlâ’nın kendisine verdiği nimetleri görmesine

vesile olur. Tevazuusu ve şükrü artar, kendisi için daha doğru olanı yapmış olur.467

Sonuç olarak elindekilere kanaat edip mal hırsı içerisinde olmayan kul, varlığın

ve yokluğun imtihan olduğunun farkına varır. Aynı zamanda insanlar zenginliği verenin

Allah olduğu bilinciyle şükürlerini artıracağından huzur ve mutluluğu yakalayacaktır.

Hayatta sahip olduğu imkânlardan daha fazla faydalanacak ve sahip olamadıklarının

vermiş olduğu yokluk hissini duymayacaktır. Kendisi için daima hayır getirecek olan

malı isteyecektir. Çünkü Hz. Peygamber kulun hakkında hayırlı olanı istemesinin

mutluluk sebebi olduğunu haber vermektedir.

463 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s.153-155.

464 Taberî, Câmi'u’l-Beyân, XIV. 353,


466 Müslim, Zühd, 8, 9.

467 Nevevî, el-Minhâc, XVII. 97.

76

1.3.4. Hayırlı Olanı İstemek

Sözlükte “hayırlı olanı isteme” anlamına gelen istihâre, “bir iş veya davranışta

Allah katında hayırlı olanı, kılınan nafile bir namaz veya dua ile talep etme” manasında

kullanılmıştır.468 Yapılması düşünülen bir işin Allah katında hayırlı olan şekliyle

gerçekleşmesini istemek insan için en doğru olanı istemektir.

Allah Teâlâ engin merhamet sahibi469 ve kullarına yardım eden,470 her şeyin

yaratıcısı olandır.471 Kendisinin dilemesi dışında fayda veya zarar verecek hiç bir gücün

bulunamayacağını bildirmiştir.472 Her türlü hayır Allah’ın elindedir.473 Bir işe girişirken

başkalarına danışılması ve karar verince de Allah’a güvenip dayanılması gerektiğini,

böyle yapanlara ise Allah’ın yeteceği mü’minlere haber verilmektedir.474

Hz. Peygamber (s.a.v) Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan rivayet edildiğine göre,, Allah’ın

takdir ettiğine rıza gösterip kabullenmesinin mutluluk getireceğini söylemekle beraber

aynı zamanda

من شقوة بن آدم تركه استخارة هللامن سعادة بن آدم استخارته هللا ومن سعادة بن آدم رضاه بما قضاه هللا و

“Âdemoğlunun mutluluğu Allah’tan kendisi için doğru olanı istemesine, mutsuzluğu ise

Allah’tan hayırlı olanı istemeyi terk etmesine bağlıdır.”475 diyerek de bir diğer mutluluk

yolunu haber vermektedir. Kulun hakkında doğru olanı istemesi, kendisi için hayrı ve

468 İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, II. 91; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, IV. 267.

469 Şuarâ, 26/217.

470 Âl-i İmrân, 3/122.

471 Zümer, 39/62.

472 A'râf, 7/188.

473 Âl-i İmrân, 3/26.

474 Âl-i İmrân, 3/159; Talâk 65/3.

475 Ahmed, Müsned, I. 169; Tirmizî, Kader, 15. Tirmizî rivayetinde “Âdemoğlunun mutsuzluğu Allah’tan

hayırlı olanı istemeyi terk etmesine bağlıdır.” şeklinde rivayet edilirken Müsneddeki rivayette

“Âdemoğlunun mutluluğu Allah’tan hayırlı olanı istemesine bağlıdır.” ifadesiyle rivayet edilmiştir.

Aynı anlamı taşıdığı düşüncesiyle konuyu tek başlık altında çalışılmayı tercih ettik. Söz konusu olan

hadisler hakkında garîb ve zayıf hükümleri verilmiştir. Hadislerle ilgili değerlendirmeler için bkz.

149. dipnot.

77

iyiliği istemesi demektir. Çünkü kul hakkında doğru olan hayırlı olan demektir.476 Hz.

Peygamber (s.a.v) de dünya ve âhiret için hayırlı olanı Allah Teâlâ’dan istemiştir.477

Kul, hakkında doğrusu olan hayrı istemesi büyük ve zararı dokunacak

durumlarda ve mübâh olan işlerde söz konusudur. Farz, vacip, haram ve mekruh işler

için hayırlı olanı istemeye lüzum yoktur. Aynı zamanda, küçük ve önemsiz konularda

hayrı terk ederek herhangi bir tercihte bulunması durumunda kul kınanmaz478 ve tercihi

sebebiyle de mutsuz olmaz.

İnsan olayların dış görünüşünü anlayabilir ve buna göre karar verir. Gerçek

yönünün ne gibi gelişmelere neden olabileceğini çoğunlukla bilmez. İnsan bazen

hakkında doğruyu ister gibi ısrarla kötülük için dua eder,479 kendisi için bir şey hayırlı

olduğu halde ondan hoşlanmayabilir, şer olduğu halde de onu sevebilir,480 hayır olanı

kötülük, kötülük olanı da hayır kabul edebilir. Bunların aslına hâkim olan Allah’tır.

İnsandan istenen iyiyi, hayrı arzu ederek çalışıp gayret gösterdikten sonra sonucu

Allah’a bırakması ve hayır için dua etmesidir.481

Hz. Peygamber (s.a.v), çok istenilen bir şey hakkında veya bir sıkıntıdan

rahatlamayı, huzura kavuşmayı istemek üzere iki rekât namaz kıldıktan sonra dua

ederken dünya ve âhiret için hayırlı olanın gerçekleşmesinin istenmesi gerektiğini

buyurmuştur. Câbir b. Abdullah edilen duayı Hz. Peygamber’in (s.a.v) Kur’ân’dan bir

sûre öğretir gibi önem vererek öğrettiğini ifade etmektedir.482 Bu ise hayırlı olanı

istemenin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Hayırlı olanı istemekle Allah

tarafından iyilikler takdir edilmiş olan inananlar, mutluluk ve bereket kazanmış olur.

Çünkü böyle bir dua neticesinde olay gerçekleşmeden yapılan tevekkül, olay meydana


477 İbn Mâce, Duâ, 4.

478 Aynî, Umdetü’l Kârî, VII. 325.

479 İsrâ, 17/11.

480 Bakara, 2/216.


482 Buhârî, Teheccüd, 25, Deavât, 49, Tevhid, 10; Ahmed, Müsned, III. 344; İbn Mâce, İkâme, 188;

Tirmizî, Vitr, 18.

78

geldikten sonra ise Allah’ın hükmüne razı olmaktan kaynaklanan mutluluk vardır.483

Nitekim Allah Resûlü (s.a.v) kişinin kendi hakkında doğru ve hayırlı olanı istemesi

durumunda hayal kırıklığına uğramayacağını buyurmaktadır.484

İnsanın bilgisi neyin hayır getireceğini tam olarak bilemez. Fakat Allah

Teâlâ’nın ilmi hayrı ve şerri kuşatır; Allah, tüm gizlilikleri bilir ve mutlak kudret

sahibidir. Kulun bir şeyi bilmesi ona yönelmesi, yapmaya muktedir olması Allah’ın

yaratmasıyladır. Kul her şeyi Allah’a havale etmeli ondan istemelidir. Doğru ve hayırlı

olanın istenmesiyle hem bu dünya hem de âhiret için hayır ve mutluluğa kolaylıkla

ulaşılması beklenir. Çünkü seçme ve talep etme durumu, birçok seçenek içinde olan

insan için zor ve sıkıntılı bir süreçtir. Kul kendisi için hayrı istediğinde yaşadığı

sıkıntıdan çıkmaya adım atmış olacaktır. İstenilen hayır ile Allah’ın lütfu ve nimetinde

bir sınırlama getirilmeyecek sınırsız iyilik ifade edilecektir. Bu sebeple edilen dua ile

istenilen şey, kul için her iki dünyada hayır getirip gönlü ferahlatacak bir şekilde

sonuçlanır. Doğruyu ve hayrı isteyen kuldan hayır eksik edilemez. Aynı zamanda kullar

kalbi sıkıntıya sokacak düşüncelerden de korunur.485 Netice olarak hayrın gelmesi

mutluluğuna da vesile olacaktır.

Hayrı isteyen birey, yapmak istediği meşrû bir iş hususunda Allah’a tevekkül

ederek istediğinde kendisini en azından psikolojik olarak rahat hissedecek ve olumlu

veya olumsuz duruma râzı olacaktır. Aksi halde verdiği kararlar sebebiyle psikolojik

rahatsızlıklar hissedebilir. Bu durumlar nazara alındığında istihârede bulunmanın, hayrı

istemenin kişiyi mutlu edecek sebeplerden olduğu anlaşılabilir. Allah’ın rızası bekleyen

483 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdu’l-Me’âd, II. 444; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, II. 593.

484 Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb (360/971), el-Mu’cemu’l-Evsat, VI. 365, Dâru’l-Harameyn,

Kahire, 1415/1995.

485 İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî (543/1148), Ârızatu’l-

Ahvezî bi Şerh-i Sahîhi’t-Tirmizî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts., II. 265; İbn Hacer, Fethu’l-

Bârî, II. 183; Aynî, Umdetü’l Kârî, XX. 17; Ali el-Kârî, Ebû’l-Hasen Nûrüddîn b. Sultân Muhammed

el-Herevî (1014/1605), Mirkâtu’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,

1422/2001, III. 363, IX. 493.

79

kişinin karşılaştığı olumlu ya da olumsuz sonuç sebebi ile gönlünde dinginlik ve huzur

oluşacaktır.486

Görüyoruz ki insana verilen bilgiler sınırlıdır. Bir olayın iç yüzüne vâkıf

olabilme salâhiyetine sahip değildir. Kimi zaman insanlar karşılaştığı durumlar

sebebiyle kendisi için sağlıklı kararlar alamayabilir. Bu sebeple herhangi bir olayla ilgili

Rabbine iltica ettiğinde kendisi hakkında hayırlı olanı istemesi durumunda hayal

kırıklığına uğramayacağı düşüncesi ile bireylerin mutluluğu sağlanmış olacaktır.

1.4. SOSYAL HAYATTA MUTLULUK YOLLARI

Mutluluğun kazanılması konusunda en önemli hususlardan biri, başkalarının

varlığına duyarlılık ve sosyal ilişkilerin geliştirilmesidir. İnsan sosyal bir varlıktır ve

sosyal ilişkilere, toplum içinde diğer insanların varlığına ihtiyaç duymaktadır. Bu

çerçevede insan her daim sosyal bağlarını güçlendirmeye ve ilişkilerini geliştirmeye

çalışır. Ne zaman sosyal ilişkileri tehlikeye girerse hissedeceği olumsuz duygular bireye

mutsuzluk getirebilir. Aynı zamanda mutluluk, başkalarıyla iletişimle, başkalarının

mutluluğuna katkıda bulunarak, erdemleri yaşayarak kazanılabilir.487

Hz. Peygamber (s.a.v) de toplum içerisinde insanlar arasında ilişkileri

düzenleyen ve aynı zamanda onları mutluluğa götüren birtakım tavsiyelerde

bulunmuştur. Hz. Peygamber’in bütün bu tavsiyelerinin mutluluk getireceğini

belirtmekle beraber belirlediğimiz kelimeler üzerinden tespit ettiğimiz, sosyal hayatta

mutluluk yollarını kişisel mutluluk başlığı altında zenginlik, uzun ömür, başkalarından

ibret almak konularını; yardımlaşmak başlığı altında hayrın kapılarını açmak, bir

müslümanın sıkıntılarını gidermek konularını bunun yanında iyi bir eş, oturmaya müsait

ev, sâlih komşu konularını inceleyeceğiz.

486 Dölek, Adem, “Hadisler Işığında Mutluluğu Kazandıran Durumlardan Bazıları”, Erzincan

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Erzincan, 2012, c. 5, S. 2, s. 206.

487 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 81-86.

80

1.4.1. Kişisel Mutluluk

İnsanın kendisini tanımaya çalışması çok önemli ve yüksek bir davranıştır.

Kendisini bilen, evrenin varoluş gerçeğini de bilecektir. Kendisini tanıyan kişi,

ilişkilerinde sağlıklı sınırlar koyabilecektir. Kendisini tanıyan, kendisine de başkasına

da haksızlık yapmayacaktır. Kendisiyle ve toplumla barışık olmak isteyen kendisini

tanımalıdır. Çünkü kişisel mutluluk sağlandığı takdirde daha huzurlu bir toplum inşa

edilir.488

İnsanların kendilerini iyi hissettikleri ve mutlu oldukları zamanlarda başkalarına

yardım etme gibi birtakım erdemli davranışları gerçekleştirdikleri görülmüştür.489

Dolayısıyla kul kişisel mutluluğunu sağladığında bazı dinî vecibelerini yerine getirmesi

kolaylaşacak ve hızlanacaktır. Bu ise dünya ve âhiret mutluluğunu sağlayacaktır.

1.4.1.1. Zenginlik

Gerek âyetlerde gerek hadislerde dünyanın geçici bir meta olması sıkı sık

vurgulanmakta, inananların dünyanın geçici nimetleri için dünyayı âhirete tercih

etmemeleri gerektiğinin altı çizilmektedir. Dünya hayatının ahiret lehine kötülenip

tuzağa düşmeme ikazları hakkındaki âyet ve hadislerin oldukça fazla olması, dünya

hayatının mutlak olarak kötü gibi algılanmasına sebep olmamalıdır. Fakat kimi tasavvuf

çevreleri bu anlayışı öncelemişlerdir. Söz konusu düşüncenin yanı sıra dış kültür ve

dinlerin de etkisiyle dünya hayatının anlamı, dünyadan el etek çekme olarak

anlaşılmıştır.490 Hâlbuki “Rabbimiz! Bize dünyada da, ahirette de iyilik ver”491 duasını

Kur’ân-ı Kerîm’den öğrenmekteyiz. Bununla birlikte Hz. Peygamber (s.a.v) de takva

sahibi kullar için zenginliğin bir zararı olmayacağını bildirmektedir.492 Aynı zamanda

fakirlik fitnesinden de Allah’a sığınmıştır.493



490 Sakallı, Hadisler ve Yorumları, s. 255.

491 Bakara, 2/201.

492 İbn Mâce, Ticâret, 1.

493 Buhârî, Deavât, 46.

81

Hz. Peygamber (s.a.v) Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine göre, sıla-i rahime

devam edildiği takdirde insanların kazanmakla mutlu olacakları nimetler arasında

zenginlik de olacağını şöyle ifade etmektedir:

فليصل رحمه ،من سره أن يبسط له في رزقه، وأن ينسأ له في أثره

“Kimi rızkının genişletilmesi ve ömrünün uzatılması sevindirirse, akrabasına

iyilik yapsın.”494

Kurʼânʼa göre bu dünyadaki güzellikler insan için var edilmiş, her şey onun

hizmetine verilmiştir. Bu yüzden âhireti istemekle beraber kulların dünya nimetlerinden

de paylarına düşenin alınması gerektiğini buyrulmuştur.495 Verilen nimetlerin

karşılığında ise Allah Teâlâ’ya şükredilmesi istenmekte, zekât ve sadakanın verilmesini,

israf edilmemesini emredilmektedir.496 Bununla birlikte âyetler insana helal kılınan

nimetleri hiç kimsenin yasaklama hakkının olmadığını, Allahʼın insanlar için yaratmış

olduğu güzel ve hoş nimetleri hiç kimsenin haram kılamayacağı, o nimetlerin dünyada

öncelikle müminlere layık olduğu ifade edilmekte ve yalnızca Allah’a hesap

verileceğini hatırlatmaktadır.497

494 Buhârî, Buyû’, 13, Edep, 12; Müslim Birr, 20; Ahmed, Müsned, I. 143, III. 156, 266, V. 279; Ebû

Dâvûd, Zekât, 45. Ebû Dâvûd’un rivayeti sahih ve Buhârî’nin şartlarına uygundur. Müsneddeki

rivayetlerden birinin (III. 156) senedinde bulunan Müslim b. Halid, zayıf kabul edilmekte, hadis

rivayet ederken hataya düştüğü haber verilmektedir. Fakat i’tibar için rivayetleri kullanılabileceği

ifade edilmiştir. Bu sebeple rivayetin senedi zayıf, hadis ise sahih kabul edilmiştir. Bir diğer rivayetin

(V. 279) senedinde bulunan Meymun Ebû Muhammed sebebiyle rivayetin senedi hasen, hadis sahih

liğayrihi olarak kabul edilmiştir. Yine diğer bir senedde (III. 266) bulunan Meymun b. Siyah

sebebiyle hadisin senedi hasen kabul edilmiş, hadis için sahih ifadesi kullanılmıştır. Ravi için zayıf

denilmiş, rivayette hataya düştüğü tespit edilmiştir. Diğer rivayet (I. 143) ise kavîy olarak

nitelendirilmiştir. Bkz. İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî (230/845), et-

Tabakâtu’l-Kübrâ, Dâru’l-Sadr, Beyrut, 1388/1968, V. 499; Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ b. Avn el-

Mürrî el-Bağdâdî (233/848), Ma’rifetu’r-Ricâl, Mecmeu'l-Luğati'l-Arabiyye, Dımaşk, 1405/1985, II.

132; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII. 511; Nâsırüddin el-Elbânî (1420/1999), Sahîhu Süneni Ebî

Dâvûd, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1419/1998, I. 469; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb

Arnavud, II. 387, XX. 44, XXI. 319, XXXVII. 87.

495 Kasas, 28/77.

496 Bakara, 2/172; Enʻâm, 6/141-142; Hac, 22/65; İbrâhîm, 14/32; Lokmân, 31/20.

497 Aʻrâf, 7/32; Mâide, 5/87-88.

82

Hz. Peygamber (s.a.v) müslümanlara el emeği ile geçinmenin faziletini

anlatarak498 fakirliği ortadan kaldırmak ve insanların daha iyi imkânlara kavuşmasını

sağlamak için herkesin çalışmasını istemiştir. Bununla birlikte hayır yapmanın

faziletinden bahsetmesi üzerine de para kazanmak için çarşıda hamallık yapmaya

başlayanlardan bazılarının sonraları çok zenginleştiği rivayet edilmiştir.499

Hz. Peygamber (s.a.v) eski elbiselerle gördüğü sahabînin maddî durumunun

yeterli olduğunu öğrenince o sahabîden Allah’ın nimetinin üzerinde görünmesini

istemiştir.500 Aynı zamanda dünyaya meyl etmeyip mütevazı bir hayat yaşayan Hz.

Peygamber (s.a.v), dünyadan el etek çekip sürekli ibadet eden sahabîlerin bu tavrını

uygun görmemiştir.501 Kaldı ki insanın sahip olacağı rahat bir ev ve iyi bir bineği

mutluluk vesileleri arasında saymış olması da sahip olacağı zenginliğin insanın huzur ve

mutluluğu üzerindeki etkisine işarettir.502

Amr b. Âs’a ganimetlerden pay vermek istediğinde Amr’ın mal beklemediğini

söylemesi üzerine Hz. Peygamber (s.a.v) “Sâlih kimse için sâlih mal ne güzeldir”

diyerek böyle kimseler için zenginlikte bir sakınca olmayacağını buyurmuştur.503

Resûlullah (s.a.v) insanı günaha sürüklemeyen, helal yoldan kazanılan ve

böylelikle sahibini sevindiren nimetlerin istenmesini ashâbına emretmiştir.504 Ayrıca

hizmetinde bulunan Enes için verilen nimetlerin bereketlenmesi için dua etmiştir.505

Çünkü mal hırsına düşmeyen ve verilen nimetlerin şükrünü eda edebilen bir kimse

servetini Allah yolunda çeşitli şekillerde, ailesinin ve çocuklarının hizmeti, ihtiyaç

sahipleri için harcar ve İslâm’ın yararına kullanır. Her harcamasında hem kendisi

498 Buhârî, Zekât, 50.

499 Buhârî, Zekât, 10.



502 Ahmed, Müsned, I. 168.



505 Buhârî, Deavât, 25.

83

yaptığı iyilik sebebiyle mutlu olur hem de görevlerini yerine getirmesi sebebiyle

toplumda huzurlu ve mutlu bir ortam sağlanmış olur.506

İslâm âhireti unutturmayan, övünme ve kibirlenme sebebi olmayan, helal

yollaradan kazanılan dünyalıkları yasaklamamıştır. Zenginlik topluma huzur ve

mutluluk sağlayan şartlardan birisidir. Çünkü bir ülkede bolluk varsa bundan

zenginlerle birlikte yoksullar da pay alır, insanlar arasında kıskançlıklar azalır, yokluğun

doğurduğu öfke duyguları yatışır. Bir ülkenin giderek daha çok mâmur hale gelmesi,

her neslin bir sonrakine, önceki nesilden aldığından daha zengin ve mâmur bir ülke

bırakmasına bağlı olup bundan dolayı Allah her insanın fıtratına geniş bir emel

vermiştir.507

Hâsılı, helal yollardan kazanılmış ve mal hırsına sebep olmamış olan zenginlik

insanın mutluluk sebeplerinden biridir. Çünkü dünya hayatı hakkında, konulmuş

kaideler, her insanın asgari oranda da olsa bu dünyadaki nimetlerden yararlanmasını

zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte kul, yetecek kadar mala sahip olmakla zekât ve

sadaka görevlerini yerine getirebiliyor olmanın huzurunu yaşayacaktır. Aynı zamanda

azgınlığa sebep olmayan zenginlik daha müreffeh bir toplumun oluşturulmasına vesile

olmaktadır. Sıla-i rahime devam edilmesi suretiyle kazanılacak ve mutluluğa vesile

olacak bir diğer nimet ise uzun ömürdür.

1.4.1.2. Uzun Ömür

Hayatın ve insanî değerlerin korunması, dünyanın imar edilebilmesi ve âhiret

için gerekli hazırlığın yapılabilmesi için, Allah insana hayatı sevdirmiş, ölümü ise acı

ile karşılanır bir niteliğe büründürmüştür.508 Nitekim bazı ayetlerde ölümden musibet

olarak bahsedilmiştir.509

506 Bûsîrî, Misbâhu'z-Zücâce, III. 5. Geniş bilgi için bkz. Komisyon, Hadislerle İslâm, V. 51.

507 Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (450/1058), Edebû’d-Dünyâ ve’d-Dîn,

Terc.: Ali Akın, Çelik Yayınları, İstanbul, 1998, s. 196.

508 Topaloğlu, Bekir, “Ölüm”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2007, XXXIV. 34.

509 Bakara, 2/156; Mâide, 5/106.

84

Hz. Peygamber (s.a.v) Câbir b. Abdullah’tan rivayet edildiğine göre,, ölümün

zor olduğunu ve istenmemesi gerektiği belirttikten sonra

وإن من السعادة أن يطول عمر العبد ويرزقه هللا اإلنابة

“Kişinin ömrünün uzun olması ve Allah’ın insana tevbe ile kendisine yönelme

imkânı vermesi onun için mutluluktur.”510 buyurarak uzun ömrün kul için mutluluk

getireceğine işaret etmiştir. Yine Hz. Peygamber, Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine

göre, insanları sevindiren bir unsurun da uzun ömür olduğunu



iyilik yapsın”511 buyurarak işaret etmiştir.

Hz. Peygamber (s.a.v) insanların en hayırlısının uzun ömre sahip ameli güzel

olanların olduğunu buyurmuştur.512 Hizmetine verilen Enes b. Mâlik için de uzun ömre

sahip olması için de dua etmiştir.513 Çünkü insanlar sonsuz mutluluğu kazanabilmek

için yaratılmıştır. Bu amaca ulaşabilmek üzere, kulun yaşayacağı ömür, malının

sermayesi gibidir. Kul daha uzun ömre sahip olarak daha fazla çalışacak ve dolayısıyla

daha fazla sâlih amel işleyecek,514 Allah’a daha fazla tevbe etme imkânı bularak itaat

içinde kalacaktır.515

Ömrün uzun olması bereketli, dolu dolu geçmesi şeklinde de yorumlanmıştır.

Boşa geçen vaktin olmaması ömrün sanki uzaması gibidir. Bereketli bir ömür sahibini

hayırlı işlere muvaffak kılmakla olur. Bu kimseler âhiretleri için daha faydalı ameller

yaparlar. Bu suretle kısa bir ömür geçiren kişi, başkalarının uzun ömürlerinde

510 Ahmed, Müsned, III. 332. Hadis, hasen li ğayrihi olarak nitelendirilmiştir. Hadis ile ilgili

değerlendirme için bkz. 313. dipnot.


Dâvûd, Zekât, 45. Hadis ile ilgili değerlendirme için bkz. 494. dipnot.

512 Ahmed, Müsned, V. 50; Tirmizî, Zühd, 22.

513 Buhârî, Savm, 61, Deavât, 20; Müslim, Fedâilu’s-Sahabe, 141.


515 Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, III. 363.

85

yapamadıkları hayırlı işleri yapar, onlardan çok yaşamış gibi olurlar. Çünkü ömürlerini

Allah’a itaat ve günahlardan korunarak geçirmiştir.516

Ömür, zikir ve ibadetle kulun Allah’a kalben yöneldiği süredir. Kalp ne zaman

Allah’tan yüz çevirir, günahlarla meşgul olursa, ömür zayi edilmiş demektir. Vaktini

âhirette kendisine faydalı olacak şeyler ile değerlendirip başka işlerde zayi olmaktan

koruması sebebiyle ömrünün bereketlenmesi, Allah’ın rızasıyla mutlu olmayı bekleyen

kulların arzuladığı en nihâi gayedir.517 Böyle bir kimse ölümünden sonra da hayırla yâd

edilir. Öldükten sonra geride bırakılan faydalanılan ilim, devam eden sadaka ve sâlih bir

evlâd da hayırla yâd edilmeye vesile olan şeyler bu türdendir. Böyle bir kimse sanki

ölmemiş gibidir.518 Her zaman daha fazla yaşama arzusunda olan insan,519 bu bilinçle

mutluluğu ömrünün her anında tadacaktır.

Sonuç olarak Allah’a karşı takva ve kullukla geçen bir ömür imrenilmesi

gereken mutlu bir ömürdür. İtaatle geçirilen ömrün bereketlenmesi ve dolu dolu

geçirilmesi de uzun ömür kadar arzu edilen ve mutluluk getiren bir durumdur. Böyle bir

ömür geçiren kişi âhirette de mutlu olacaktır. Allah’a karşı isyan ve kötülüklerle

geçirilen bir ömür mutsuzlukla dolu bir ömür olacaktır.

1.4.1.3. Başkalarından İbret Almak

İnsanların Allah’ın emirlerine, ahlâk kurallarına uygun şekilde hareket edip

mutlu ve huzurlu yaşamalarında başkalarından ibret almanın büyük bir payı vardır. Bu

sebeple Kur’ân’da peygamberlerden, onların gönderildiği toplumlardan söz eden

kıssalara520 yer verilmiştir.521 Hz. Peygamber de zaman zaman geçmiş ümmetlerden

kıssalar anlatmıştır.522

516 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, X. 415; Aynî, Umdetü’l Kârî, X. 396.

517 Tevbe, 9/72.

518 Hattâbî, Me’âlimu’s-Sünen, II. 82. Geniş bilgi için bkz. Kadî İyâz, Ebû’l-Fazl b. Mûsâ (544/1149),

İkmâlu’l-Mu’lim bi fevâidi’l-Müslim, Dâru’l-Vefâ, Cidde, 1419/1998, VIII. 21; Kastallânî, İrşâdü’s-

Sârî, X. 388; Sehârenfûrî, Bezlu’l-Mechûd, VIII. 2; Azîmâbâdî, Avnu’l-Ma’bud, V. 112; Çakan,

Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, VI. 328.

519 Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 22, Tefsîru’l-Kur’ân, 8.

520 Âl-i İmrân, 3/13; Bürûc, 85/4-10; Haşr, 59/2; Hicr, 15/73-75; Kehf, 18/10-25.

86

İnsanlar yaşamları boyunca onları sıkıntıya sokacak, üzecek bazı durumlarla

karşılacaklardır. Böyle durumlarda başka birçok insanın da benzer durumlardan

geçtiğini düşünüp ibret alması onlarla konuşması ve nasihat alması rahatlamasına ve

huzura kavuşmasına vesile olabilmektedir.523 Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v)

Abdullah b. Mes’ûd’tan rivayet edildiğine göre,

والسعيد من وعظ بغيره

“Mutlu ise başkasından ibret alandır.”524 buyurmuştur.

Başkalarından nasihat alan kişi, mutlu olur. Kendini beğenen, başkasından

nasihat almaya ihtiyaç hissetmez, her şeyi kendisinin bildiğini, kendisinin her şeyi daha

iyi yapabileceğini düşünür. Dolayısıyla böyle kimseler hedeflerine ulaşmakta

zorluklarla karşı karşıya kalabilir ve daha çok hata yapabilirler. Fakat kişi, başkalarının

tecrübelerinden, başlarına gelen musibetlerden ibret alarak bir iş yapmak istediğinde,

işin uzmanlarıyla istişare ederse hedefine daha kolay ulaşır ve işini daha sağlam yapmış

olur. Böylece karşılaşabileceği olası sıkıntılardan korunmuş olur.525

İnsan, çevresindekilerin iyi davranışlarını kendine rehber edinir ve kötülüklerini

görmezden gelip hoşgörüyle karşıladığında mutlu bir birey olur. Toplum içerisinde

gördüğü kötülükleri, kendisinin aynı durumla karşılaşması halinde diğerlerinin yaptığı

hataları yapmaktan kaçınmasına vesile olur. Çünkü tecrübeler güvenilir bir karar verme

merciidir. 526

Akıllı kişi, geçmiş tecrübelerden iyi ders alır, deneme yanılma yöntemini az

kullanır. Her şeyi kendi tecrübesiyle öğrenmek isteyenlerin ulaşacağı sonuç felakettir.

521 Uludağ, Süleyman, “İbret”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2000, XXII. 367.

522 Buhârî, Menâkıb, 29; Ebû Dâvûd, İlim, 11; İbn Mâce, Fiten, 19.


524 Müslim, Kader, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 7. İbn Mâce rivayeti zayıftır. Ravilerinden Ubeyd b.

Meynun meçhul ravi olarak bilinmektedir. Bkz. Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, V. 31; Nâsırüddin el-Elbânî,

Da’îfu Süneni İbn Mâce, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1417/1997, s. 7.

525 Dölek, “Hadisler Işığında Mutluluğu Kazandıran Durumlardan Bazıları” s. 210.

526 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, II. 177.

87

Bu yüzden her yaşadıkları için mutsuzluğa kapılacaktır. Başkalarından ibret alan ve

bunun sonucunda da daha az hataya düşenler ise bunu yaşamayacaklardır.527

Hatalar, insanın olgunlaşmasını ve gelişmesini sağlayıp tecrübe kazanmasına

vesile olması açısından insan için aynı zamanda olumlu sonuçlar doğuracaktır.

Başkalarının veya kendi hatalarının sonucunda ibret alan kişi bir daha aynı durama

düşmemek için kendini hazırlar ve karşılaşacağı sıkıntıları kolaylıkla atlatır. Nitekim

Hz. Peygamber, hata ve tecrübe etmeyenin akıllı ve bilgili olamayacağını haber

vermiştir.528

İnanan insan akıllı ve zekidir. Yani akıllı ve olgun mü’min, din ve dünya

işlerinde sakınılacak şeylerden sakınır, ihtiyatlı ve uyanık hareket eder, bir defa aldatılsa

bile gaflete düşüp ikinci defa aynı hataya düşmez. Sebep sonuç ilişkilerini ve tecrübeyi

dikkate alarak davranışlarına yön verir.529 Hz. Peygamber (s.a.v) mü’minin bir delikten

iki kez sokulmayacağını530 söyleyerek onun hatalardan kendisine ders çıkartması

gerektiğini buyurmaktadır. Dolayısıyla mü’min sıkıntı ile karşılaştığı durumda

mutluluğunu sağlamak için daha önceki tecrübelerinden ibret alacaktır. Başkalarından

veya kendi yaşadıklarından ibret alıp kendini koruyan mü’min kâmil bir mü’mindir.531

Görüyoruz ki insanoğlu toplum içerisinde hem çevresindeki insanların hem de

kendisinin karşılaşmış olduğu bazı olumsuz durumlara şahit olur. Bunlara kayıtsız

kalmaz, ders alırsa daha sonra aynı hatalara veya olumsuz durumlara bir daha düşmez.

Dolayısıyla bu durumların sebep olacağı sıkıntıların yaşanmaması sebebiyle mutluluk

kazanmış olur.


528 Buhârî, el-Edebû’l-Müfred, s. 291; Tirmizî, Birr, 86

529 Nevevî, el-Minhâc, XVIII. 126.

530 Buhârî, Edep, 83, Müslim, Zühd, 63.

531 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, X. 530.

88

1.4.2. İyi Bir Eş

İnsanlar, bedenî ve ruhî bakımdan sıhhatlerini yeterince koruyabilmeleri; dinî ve

dünyevî görevlerini rahatlıkla yerine getirebilmeleri için huzurlu bir ortama

muhtaçtırlar. Bu ortam ise aile yuvasıdır. Bu bakımdan, ailenin temeli olan evliliğin fert

ve toplum açısından pek çok faydası vardır. Ailenin bu fonksiyonu Kur’ân-ı Kerîm’de

huzura ve mutluluğa erişebilmek için Allah Teâlâ’nın insanlar için eşler yarattığı532

buyrularak ifade edilmiştir.533 Bu sebeple âyet ve hadisler evliliğe yönelik bazı telkin ve

emirlerde bulunur.534

Kulun saadetine sebep olacak aile için eşin rolü yadsınamaz. Bu sebeple Hz.

Peygamber (s.a.v) Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan rivayet edildiğine göre,

من سعادة بن آدم المرأة الصالحة والمسكن الصالح والمركب الصالح

“Sâliha bir eş, oturmaya müsait bir ev, uygun bir binek insanoğlunun

mutluluğundandır.”535 buyurmuştur. Aynı zamanda Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine

göre, Hz. Peygamber kişinin sahip olacağı en hayırlı hazinenin

تسره إذا نظر وتطيعه إذا أمر وال تخالفه فيما يكره في نفسها وماله

“Kocası yüzüne baktığında sevindiren, kocası emrettiği zaman itaat eden, kocası

yanında olmadığı zaman onun haklarım koruyan sâliha bir kadın”536 olduğunu

belirtmektedir.

532 Rûm, 30/21.


534 Nisâ, 4/3, 25; Nûr, 24/32; Buhârî, Nikâh, 3; Müslim, Nikâh, 1; Dârimî, Nikâh, 10.

535 Ahmed, Müsned, I. 168. Hadis sahihtir, fakat senedi Muhammed b. Ebî Humeyd sebebiyle zayıftır,

ravinin hadisleri münker kabul edilmiştir. İbn Hibban’ın Muhammed b. Abdülaziz tarîkiyle tahric

ettiği rivayetin senedi ise sahihtir ve Buhârî’nin şartlarına uygundur. Bkz. İbn Hibbân (354/965),

Sahîhu İbnu Hibbân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1414/1993, IX. 341; Buhârî, Ebû Abdullah

Muhammed b. İsmail (256/870), et-Târîhu’l-Kebîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1408/1986, I.

70; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, III. 56.

536 Ahmed, Müsned, II. 251, 432, 438; Ebû Dâvûd, Zekât, 32; İbn Mâce, Nikâh, 5; Nesâî, Nikâh, 14.

Müsnedde geçen rivayetler kavîydir. Ebû Dâvûd’un rivayet ettiği hadisi Hâkim sahih kabul etmiş,

Buhârî ve Müslim’in şartlarına uygun olduğunu söylemiştir. İbn Mâce’nin rivayeti senedinde bulunan

Ali b. Yezid ve Osman b. Ebi’l-A’tike sebebiyle zayıf kabul edilmiştir. Söz konusu ravilerin hadisleri

89

Kur’ân-ı Kerîm Allah’tan, göz aydınlığı sağlayacak, mutluluk verecek eş ve

çocuklar istemeyi mü’minlere yakışan bir tavır olarak belirler.537 Göz aydınlığı olacak

eşler mutluluk ve huzur getirecektir. Çünkü insanlar birbirini tamamlayan, birbirinde

huzur ve sükûnet bulan iki cins şeklinde yaratılmıştır. Her birinin fıtrî, fiziksel ve

psikolojik ihtiyaçları diğeriyle karşılanmakta, böylece huzur, sükûn, sevgi, kaynaşmayı

sağlanmaktadır. Bu ise insanların birlikte bir yuva kurmalarını zorunlu hale getirmiştir.

Bu ise insan için sosyal hayatı mümkün kılmıştır.538

Hz. Peygamber’in (s.a.v) saadet kelimesinin en çok kullandığı yerlerden birinin

aile hayatıyla ilgili konular olması onun aile mutluluğuna verdiği önemi göstermektedir.

Aile mutluluğu ise hayırlı bir eş ve çocuklara sahip olmak demektir.539 Nitekim Hz.

Peygamber (s.a.v), bir erkeğin en değerli varlığı sâliha bir kadındır ve bereket vesilesi

olduğunu buyurmaktadır.540 Mutlu bir aile ve eşe sahip olan bireyin kişisel mutluluğu da

sağlanmış olacaktır.

Mutluluk, sürekliliği sağlayan ve ahlâkî erdemlerin yön verdiği manevi bir

enerjidir. Dünyada iki varlığa paha biçilemez. Bunlar İslâm imanına ulaşmak ve sâlih ya

da sâliha eşe kavuşmaktır. Bu ikisinde hata etmek her iki dünya için de mutsuzluktur.

Her ikisinde isabet ise iki cihan saadetidir. Ailenin kalıcı ve mutluluğunu sağlamak için

yapılacak en önemli şey eş seçiminde isabetli davranmaktır.541

münker kabul edilmiş ya da zayıf görülmüştür. Nesâî rivayetinin senedindeki tüm raviler güvenilir

kabul edilmiş, hadis sahih olarak nitelendirilmiştir. Bkz. Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, VI. 301; Taberânî,

el-Mu’cemu’l-Kebîr, Mektebetü İbni Teymiyye, Kahire, 1431/2010, VIII. 264; Hâkim, el-Müstedrek,

I. 567; Bûsîrî, Misbâhu'z-Zücâce, II. 97; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, V. 195; Ahmed b. Hanbel, el-

Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XII. 384; Muhammed b. Ali b. Âdem b. Musa el-Etyubi el-Vellevi,

Zehîratu’l-Ukbâ fî Şerhi’l-Müctebâ, Mekke, Dâru Ali Berûm, 1424/2003, XXVII. 113.

537 Furkân, 25/74.

538 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, XI. 415; Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, IV. 294;Şimşek, M. Sait,

Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2012, III. 120.


540 Buhârî, Nikâh, 16; Müslim, Radâ, 64; Ahmed, Müsned, II. 168; İbn Mâce, Nikâh, 5; Nesâî, Nikâh, 15.

541 Köse, Saffet, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu, Mehir Vakfı Yayınları,

Konya, 2014, s. 71-86.

90

Hz. Peygamber (s.a.v) eşte aranacak özellikleri kadınlar üzerinden

belirlemektedir. Bunun sebebi evlenme talebinin genellikle erkekten gelmesidir.

Dolayısıyla bunlar aynı zamanda erkekte de aranması gereken ölçülerdir.542

Sözlükte “iyi, doğru, yararlı ve uygun olmak; doğruluk, dürüstlük”

anlamlarındaki salâh (صالح) kökünden türeyen sâlih kelimesi “faydalı, iyi, doğru ve

güzel olan, işe yarar, her türlü bozukluk ve yanlışlıktan arınmış; barışçı, uyumlu” gibi

manalara gelmektedir.543

Hayırlı, sâliha bir eşten kasıt, dindarlık, beden sağlığı, akıl, edep, iffet, nezaket,

sabırlı, tutarlı gibi nitelikleri taşıyan kişidir.544 Eşine saygı gösteren, kıymet veren

kişidir. Hz. Peygamber (s.a.v) böyle bir eşin kulu sevindireceğine işaret etmektedir.545

Eş adayının güzel ahlâklı, gönül zenginliği bulunan, Allah’ın emir ve

yasaklarına gönülden bağlı, kulluk duyarlılığını hayat tarzı haline getirmiş, iffetli

olanlardan seçilmesini aileyi mutlu kılacak en önemli unsurlardır. Hz. Peygamber

(s.a.v) genellikle eş seçiminde zenginlik, güzellik, soyluluk, dindarlık gibi özelliklere

bağlı olarak seçildiğini ifade etmekle beraber dindar, ahlâkı güzel olanın seçilmesiyle

bereket ve hayırlar görüleceğini vurgulamıştır.546 Buna göre muttakîler için aranan eş,

takvâ sahibi, mutluluğu getiren ve sevindirendir. Nitekim güçlü ailelerle ilgili yapılan

bir araştırmaya göre mutlu ailelerin sahip olduğu ortak özelliklerden bir tanesi de dine

bağlılıktır.547

Evlenilecek eş adayında sadece güzelliğine bakılması rezilliğe, malına bakılması

ise taşkınlığa sebep olabileceği noktasında Hz. Peygamber (s.a.v) hatırlatmalarda

542 Köse, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu, s. 72.

543 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 284; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, II. 516.

544 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, IV. 105. Geniş bilgi için bkz. Sakallı, Hadisler ve Yorumları, s. 169.

545 Ahmed, Müsned, V. 279. Hadis sahih li ğayrihidir. Söz konusu rivayetin senedi Meymun sebebiyle

hasen kabul edilmiştir. Diğer raviler sika olarak nitelendirilmiştir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned,

Thk.: Şuayb Arnavud, XXXVII. 87.

546 Buhârî, Nikâh, 15; Ebû Dâvûd, Nikâh, 2; İbn Mâce, Nikâh, 6, Nesâî, Nikâh, 13.

547 Köse, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu, s. 73; Tarhan, Mutluluk

Psikolojisi ve Stresle Başa Çıkma, s. 87.

91

bulunmuştur. Dindarlığı ve ahlâkı güzel olanın ise daha faziletli olduğunu da ifade

etmiştir.548 Kişinin en güzel kazancı güzel huylu sâlih veya sâliha eştir. Böyle bir eş

dünya ve âhiret için birçok mutluluk getirir. Çünkü mal ve mülk bazı ihtiyaçların

giderilmesini sağlarken böyle bir eş bireylerin ölene kadar yanında kalacak, onun için

hayırlara ve huzurlu bir hayata vesile olacaktır. Maddî ve manevî güzelliği, takvalı ve

itaatkâr oluşu, Allah’ın rızasına uygun amellerde bulunması, eşi olmadığında bile

hakkını savunması, ihtiyacı olduğunda istişare edip fikir danışmasıyla her zaman mutlu

edecek, sevindirecektir. 549

İslâm âlimleri, Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetlerinde, aranacak eşte güzel ahlâkın

öne çıkarılması gerektiğine dair işaretler bulunduğuna dikkat çekerler. Âyette geçen

bize dünyada da iyilik ver âhirette de iyilik ver, cehennem azabından koru550

ifadesindeki iyilikten kastın dünyada sâliha kadın âhirette huriler şeklinde, cehennem

azabından da kastın kötü kadın şeklinde tefsir edilmiştir. Buna göre tüm güzelliklerin

temelinde huzurlu, sıcak bir aile yuvası vardır. Dünyada mutluluğa, âhirette nimete

kavuşma bu sayede kolaylaşır. Bunun merkezinde iyi bir eş vardır. İnsanın hayatını

karartacak, cehenneme çevirecek en tehlikeli varlık da geçimsiz kötü bir eştir. Bu da

dünyada ve âhirette bahtsızlıktır.551

Ailenin kuvvetli olması ve aile fertlerinin bunalımlardan korunması için gereken

bir şart da ailede otoritenin var olmasıdır. Kurumun iradesini kullanan bir merkez

olmadıkça hiçbir sosyal kurum sürekli ve kuvvetli olmaz. Devlet idaresinde olduğu gibi,

ailede de otoritenin varlığı, onun kendi gereklerini yerine getirmesi ve aile fertlerinin

sorumluluklarını yapmaları için zorunludur. Toplumlarda genellikle bu otorite babaya

verilmiş bulunmaktadır. Dolayısyıla herhangi bir sebepten dolayı bu otoritenin

tanınmaması, ailenin dağılmasına sebebiyet verebilir. Ancak bu otoritenin, kalp ve sevgi

548 İbn Mâce, Nikâh, 6.

549 Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, IV. 239; Sehârenfûrî, Bezlu’l-Mechûd, VIII. 210; Azîmâbâdî, Avnu’l-

Ma’bud, V. 83.

550 Bakara, 2/201.


92

ile birleştirilerek ailenin ortaklaşa ideallerinin gerçekleştirilmesi yolunda kullanılması,

hem aile yuvasının hem de toplumun mutluluğuna götürücü yoldur.552

İslâm kadın ve erkeği eşit görür. Buna karşın kadın lehine bir pozisyon

belirleyen Feminizm gibi hareketler biraz sorgulanmalıdır. Çünkü kadın ya da erkek

egemen bir anlayış, birtakım psikolojik rahatsızlıklara sebep olabilmektedir. Kadın ve

erkek açısından sadakate dayalı güzel bir ilişkiden daha fazla mutlu edecek bir yol

bulmak zordur. Yapılan bir araştırmaya göre eşler arasındaki uyumun sağlıklı olduğu

bir evlilik hayatına sahip bireylerin mutluluk düzeyinin bekârlara oranla daha az strese

maruz kaldığı ve dolasıyla daha çok mutlu oldukları sonucuna varılmıştır. Çünkü evlilik

aynı zamanda bir dostluk ilişkisi sığınılacak bir limandır.553 Böyle bir evliliğe vesile

olacak eşin insanın mutluluklarından bir tanesi olması kaçınılmazdır.

Sonuç olarak görüyoruz ki insanların her iki dünyası için de saadet sebebi olacak

olan unsurlardan bir tanesi hayırlı bir eştir. Hz. Peygamber (s.a.v) bu hayırlı eşi

sâlih/sâliha olarak tanımlamaktadır. Bu eşle beraber sürdürülen bir ömürde

mutluluklarını artıracak diğer unsurlar ise oturmaya müsait bir ev ve bu evin sahip

olduğu komşular, rahat bir binektir.

1.4.3. Oturmaya Müsait Ev

Hz. Peygamber mutluluk getirecek ev için mesken kelimesini kullanır. Arapçada

ev, beyt (بيت) ve dâr (دار) kelimeleriyle ifade edilirken aynı zamanda mesken (مسكن)

denmesi, evin huzur ve güven veren mekân olduğunu anlatır. Nitekim “Allah evlerinizi

huzur bulacağınız mekânlar yaptı.”554 âyetinde “huzur” diye tercüme edilen سكنا

kelimesi bunu gösterir ve “iç dünyadaki huzuru, gönül rahatlığını, kalpteki güveni,

dinginliği,”555 ifade eder. Bir mekânın güzel olmasından çok orasının insanın kalbindeki

yeri ve o mekânda neyi arayıp neyi bulduğu önemlidir. İnsan için esas huzur veren

552 Topçu, Ahlâk, s. 204.

553 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 88; Tarhan, Mutluluk Psikolojisi ve Stresle Başa

Çıkma, s. 94-146.

554 Nahl, 16/80.

555 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIII. 212; Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, X. 153.

93

mutluluğun kalıcı olmasıdır. Bu da bulunulan mekânda belirleyici olanın Allah’ın rızası

olmasına bağlıdır. Ev sakinleri bunda anlaşmışlarsa ebedî huzuru yakalamış demektir.556

Emniyet, sükûnet ve huzur yuvası olan ev insanın ruh dünyasını etkileyecektir. Maddî

ve manevî olarak insanı emniyet altına alır, insanlar için selamet ve saadet yurdu haline

gelir.557

İnsanların ömürlerinin büyük bölümünü içinde geçirdiği evlerin gösterişten uzak

ama geniş olması önem arz eder. Çünkü dar mekânlar aile fertlerine fizikî sıkıntı verir

ve sağlığını olumsuz etkiler.558 Bu sebeple insanın saadeti için gerekli şartlardan birinin

oturmaya müsait geniş bir ev olduğunu Hz. Peygamber (s.a.v) Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan

rivayet edildiğine göre,



mutluluğundandır.”559 buyurarak mü’minlere haber vermiştir. Diğer bir rivayette ise

mutlak bir ifade olan sâlih olmak, “geniş ev”560 ifadesi kullanılarak açıklanmıştır.

Rivayetlerde Hz. Peygamber (s.a.v) oda sayısı ya da evin ölçüsünü

belirtmemiştir. Bunun sebebi ise ailenin fertlerinin sabit olmayan sayısıdır. Ev genişliği,

içerisinde yaşayan insanların sayısına göre değişiklik gösterebilir. Aile fertlerinin

sayısının artmasıyla daha geniş eve ihtiyaç duyulur.561

Sünnette evin geniş olması üzerine birçok tembih sık sık karşımıza çıkmaktadır.

Buna göre insanların İslâm’ın emirlerini yerine getirdikten sonra yapacağı en önemli

işlerden birisi de iyi bir mesken, yani oturacak yer temin etmesidir. Kurtuluşun nasıl

mümkün olacağını soran Ukbe b. Âmir’e, Hz. Peygamber’in (s.a.v) verdiği öğütlerden


557 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, IX. 225.

558 Komisyon, Hadislerle İslâm, VII. 396.

559 Ahmed, Müsned, I. 168. Hadis ile ilgili değerlendirme için bkz. 535. Dipnot.

560 Ahmed, Müsned, III. 407. Hadis sahih liğayridir. Bahsi geçen rivayetin senedi ise hasendir. Ravileri

sikadır. Cebîb dışındaki ravilerden, Buhârî ve Müslim hadis rivayet etmiştir. Bkz. Ahmed b. Hanbel,

el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXIV. 87.

561 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, III. 302, IV. 105; Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 562.

94

bir tanesi de evini genişletmesidir.562 Bir başka rivayette de Hz. Peygamber evini

genişletenin mutlu olacağını haber vermektedir.563 Yine evinin darlığından şikâyet eden

muhacir kadınlarının meselesiyle yakından ilgilenen Hz. Peygamber (s.a.v), onlara

Medine’de ev inşa etmeleri için arsa tahsis etmiştir.564 Çünkü geniş ev gönül ferahlığı

verir. Bununla birlikte sıkıntılı olan kalpler ise hayırlar yapmayı engeller.565 Bu sebeple

Hz. Peygamber evinin geniş ve ferah olması için dua etmiştir.566

Hadiste dünya hayatının mutsuzluğunu getirecek olan baş âmillerden bir tanesi

sayılan küçük ev, bütün aile fertlerini etkilemekle beraber en büyük zararı çocuklara

olmaktadır. Çocuğun hürriyetini kısıtlayıcı bir etkisi olması sebebiyle oynaması,

eğlenmesi gibi ihtiyacının karşılanamaması, şahsiyetinin oluşmasında menfi etki

oluşturmaktadır. İlerleyen dönemlerde ise davranış bozuklukları, huzursuzluklar ve ruhî

bozukluklar meydana gelebilmektedir.567 Çocukların sağlıklı ve huzurlu bir ömre sahip

olması anne ve babası için de mutluluk sebebi olacaktır.

Boşanma halinde ortaya çıkacak olan meskenle ilgili sınırlayıcı hükümler aile

mahremiyetini korumakla beraber aynı zamanda kadının güvenliğini, evin huzur ve

sükûnetini sağlama hedefine yöneliktir. Bu hedefin gerçekleştiği geniş evlerde

sınırlayıcı hükümlerin daha yumuşak bir uygulama alanı bulacaktır.568

Mutluluk veren meskenin oturmaya müsait olmasının şartları arasında genişlik

olmakla beraber bunun yanında evin iyi bir komşuya sahip olması, havasının iyi olması

ve ezânı işitecek derecede mescide yakınlığı da şartlar arasında sayılmıştır.569


563 Taberânî, el-Mu’cemu’l-Sağîr, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1403/1983, I. 78.

564 Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 561.

565 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXIV. 87.

566 Ahmed, Müsned, IV. 63.

567 Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 571.

568 Döndüren, Hamdi, “Mesken”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2004, XXIX.

316.

569 Molla Gürânî, Ahmed b. İsmâil b. Osmân (893/1488), el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî,

Dâru İhyai't-Turâsi'l-Arabi, Beyrut, 1429/2008, V. 440.

95

Hâsılı, insanların hayat meşguliyetlerinde kaçıp sığınacakları bir yer olan evleri

Allah Teâlâ huzur bulunan mekânlar olarak tanımlamaktadır. Hz. Peygamber de

oturmaya müsait bir evi mutluluk sebeplerinden biri olarak saymıştır. Evin geniş

olmasının yanında sâlih komşularının da olması onun kullanılabilir olmasının

şartlarından bir tanesidir.

1.4.4. Sâlih Komşu

İslâm’a göre hak ve sorumluluklar açısından aile bireylerinden sonra komşular

gelmektedir. Allah Teâlâ, Kur’ân’da kendisine kulluk edilmesini emrettikten sonra

iyilik yapılması gereken birkaç zümre arasında komşuları da saymıştır.570 Allah ve

Resûlü (s.a.v) komşuların birbirlerine iyilik etmelerini emretmiştir.571 Öyle ki Hz.

Peygamber (s.a.v), Cebrail’in bu konu üzerinde çokça durması sebebiyle komşunun

komşuya mirasçı kalacağını düşünmüştür.572

Hz. Peygamber (s.a.v) güzel ahlâklı bir komşunun, kişinin güvenilir bir ortamda

hayatını sürdürmesi açısından mutluluk vesile olmasına

عن سعد بن أبي وقاص: من سعادة ابن آدم : المرأة الصالحة ، والمسكن الصالح ، والمركب الصالح

“Sâlih komşu kişinin saadetindendir.” buyurarak işaret etmektedir. 573

Sâlih komşu müslüman ve başkalarına eziyet etmeyendir. Böyle bir komşu gerek

sözlü gerek fiilî olarak Allah’ı zikre ve takvalı olmaya teşvik eder. Bazı alışkanlık

haline getirilmiş ihmalkârlıkları, nefsânî arzu ve eğilimleri konusunda komşularına

uyarılarda bulunur.574 Bir davranışın iyi mi kötü mü olduğunu belirlemede etkilidir.575

Dolayısıyla komşunun sâlih olması durumunda kulu doğru olana yönlendirecek ve kul

da bu yaptığı iyi davranışlar vesilesiyle mutlu olacaktır.

570 Nisâ, 4/36.

571 Buhârî, Rikâk, 23; Müslim, Birr, 143; Tirmizî, Birr, 28.

572 Buhârî, Edep, 28; Müslim, Birr, 140; Tirmizî, Birr, 28.

573 Ahmed, Müsned, III. 407. Hadis sahih liğayridir. Hadis ile ilgili değerlendirme için bkz. 560. dipnot.

574 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, III. 302; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXIV. 87.

575 İbn Mâce, Zühd, 25.

96

Komşu olmak, komşular arasında bazı haklar meydana gelmesine sebep olur.

Halini hatırını sormak, hasta ise ziyaret etmek, taziyede bulunmak ve üzüntüsüne ortak

olmak, sevinçli günlerinde tebrik etmek ve sevincine katıldığını belirtmek, iyiye

yönlendirmek, açsa karnını doyurmak bunlardan bir kaçıdır.576 Kısacası komşunun her

anına sâlih komşu şâhid olacak ve en yakınında olacaktır. En yakında olan bu kişinin

sâlihlerden olması ise mutluluk sebebi olacaktır.

Görüyoruz ki kulun bu dünyada hakkını gözetmesi sebebiyle, âhirette ise

yönlendirdiği iyilikler sebebiyle mutlu olmasını sağlayan komşunun gerekliliğini Hz.

Peygamber (s.a.v), “Ev almadan önce komşu, yola çıkmadan önce yol arkadaşı bulun”

buyurarak haber vermiştir.577

1.4.5. Rahat Binek

Hz. Peygamber (s.a.v) Sa’d b. Ebî Vakkâs’tan rivayet edildiğine göre, insanın

mutlu olmasının sebeplerinden birinin uygun bir vasıta olduğunu



mutluluğundandır.” buyurarak ümmetine haber vermiştir.578

Kişinin, ekonomik durumuna göre işini görebileceği, eşini ve çocuklarını

taşıyabileceği uygun bir vasıtaya sahip olması mutluluk veren vesilelerdendir. Böyle bir

vasıta da, kişinin aslî ihtiyaçları arasındadır. Eski dönemlerde bu vasıta, deve, katır,

merkep, at gibi hayvanlar iken günümüzde bu hayvanların yerini genellikle mekanik

vasıtalar almıştır.579

576 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, II. 593.

577 Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, IV. 268.

578 Ahmed, Müsned, III. 407. Hadis sahih liğayridir. Hadis ile ilgili değerlendirme için bkz. 560. dipnot.

579 Dölek, “Hadisler Işığında Mutluluğu Kazandıran Durumlardan Bazıları”, s. 203.

97

Allah yolunda kullanmaya elverişli, cana zarar getirmeyecek, geciktirmeyen,

hızlı olan, kontrolü zor olmayandır.580 Kulun durumuna uygun ve hayatını

kolaylaştıracak olan bir bineğe sahip olması, onun temel ihtiyaçlarını karşılaması

açısından bir mutluluk vesilesi olacaktır.

1.4.6. Sıla-i Rahim

Sıla-i rahim, “neseb veya evlilik yoluyla kurulan bağla meydana gelen akrabalık

ilişkilerini sürdürmek; aynı zamanda böyle kimselere iyilik yapmak, hoşgörü

göstermek, ilgi ve yardımda bulunmak, haklarını gözetmek” manasında kullanılan bir

terimdir. Kat-i rahim ise akrabaya kötülük yapmak ve onlarla olan ilişkiyi kesmek

anlamında kullanılır.581

Allah Teâlâ, Kur’ân’da kendisine kulluk edilmesini emrettikten sonra iyilik ve

yardım edilmesini istediği birkaç zümre arasında akrabaları da saymıştır. Aynı zamanda

akrabaya haksızlıktan sakınılmasını ve ilişkilerin koparılmamasını emretmiş,

koparanlarla fitne çıkartanlar arasında bağ kurulmuştur.582

Hz. Peygamber (s.a.v) Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine göre, sıla-i rahime

dikkat edildiği takdirde insanların kazanmakla mutlu olacakları bazı nimetler

verileceğini



iyilik yapsın.”583 buyurarak haber vermiştir. Bununla birlikte akraba ile iyi geçinmenin

mutsuzluğu mutluluğa çevireceğini de müjdelemiştir.584

580 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, III. 302; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXIV. 87.

581 İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, V. 191.

582 Bakara, 2/27; Muhammed, 47/22; Nisâ, 4/1, 36; Buhârî, Edep, 13; Müslim, Birr, 16.


Dâvûd, Zekât, 45. Hadis ile ilgili değerlendirme için bkz. 494. dipnot.

584 Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk (430/1038), Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-

Asfiyâ, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1409/1988, VI. 145.

98

Sıla-i rahim sadece anne ve baba ile iletişimin devam ettirilmesi değildir. Hz.

Peygamber (s.a.v) tüm akrabalar ile tanışıp bağın koparılmaması gerektiğini

buyurmuştur.585 Çünkü bu, insanlar arasındaki sevgiyi vesile olmakta ve birlikteliği

sağlamaktadır.586 Aynı zamanda akrabalık ilişkilerini korumak insanı kötü bir ölümden

korumakta ve cennete sokacak ameller arasında sayılmaktadır.587

İslâm, insanın dünya ve âhiret mutluluğunu sağlayacak olan kaideler ortaya

koyar. Emirlere riayet etmek ise insanın mutluluk sebebidir. Allah’a ve âhiret gününe

inan kullardan akrabalık bağlarını koruması istenmiştir.588 Emre riayet etmeyip

akrabalık ilişkilerini koparan kimse Allah ile ilişkisini de koparmış demektir.589 Bunun

karşılığında alacağı ceza hem bu dünyada hem ahirette olacaktır. Bununla birlikte

akrabayla ilişkinin koparılması durumunda âhirette verilecek cezanın dışında bir de

dünya hayatında ceza verileceği, hem de diğer günahların cezalarından önce verileceği

bildirilmiştir. Çünkü kat-i rahim insanlar arasındaki en büyük huzursuzluk

sebeplerinden biridir.590

Hz. Peygamber (s.a.v) akrabalık ilişkisini kesip kötü davranışlarda bulunanların

başlarına gelecek elem ve ıstırabı, sıcak kül yiyenin ıstırabına benzetmiştir.591 Akraba

ile ilişkilerini kesip, kötülük yapan kimseler yaptıkları davranışlar sebebiyle vicdan

azabı duymakta ve mutsuz olmaktadırlar. İyilik karşılığında yapılan kötülük de bela ve

sıkıntı olarak kula geri dönmektedir. Bununla birlikte günah da kazanmaktadırlar. Fakat

kötü davranan akrabaya yapılan iyilik vesilesiyle de Allah Teâlâ kulun sıkıntısını

gidermektedir. 592



587 Buhârî, Zekât, 1; Müslim, İman, 12; Ahmed, Müsned, I. 143.

588 Buhârî, Edep, 85.

589 Ahmed, Müsned, I. 95; Ebû Dâvûd, Zekât, 45; Tirmizî, Birr, 16.

590 Buhârî, Edep, 11; Müslim, Birr, 19; Ebû Dâvûd, Edep, 51; İbn Mâce, Zühd, 23; Tirmizî, Sıfâtu’l-

Kıyâme, 57. Geniş bilgi için bkz. İbnu’l-Arabî, Ârızatu’l-Ahvezî, IX. 316; ; Bûsîrî, Misbâhu'z-Zücâce,

IV. 239; Sehârenfûrî, Bezlu’l-Mechûd, XIX. 143.


592 Nevevî, el-Minhâc, XVI. 115; Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, IX. 144.

99

Hz. Peygamber (s.a.v) sıla-i rahim’in beldeleri daha yaşanılabilir hale getirdiğini

haber vermektedir.593 Sıla-i rahimin korunması İslâm toplumunun en önemli

unsurlarından biridir. Bu, kişinin akrabalarıyla iletişimini sürdürmesi ve mutluluğunu

paylaşmasının yanında malını imkânları ölçüsünde ihtiyaç sahibi akrabalarıyla

paylaşmasıyla olur. Allah Teâlâ ailede zengin olan her bireyi, fakir akrabalarının

ihtiyacını karşılamakla sorumlu tutar. Yani toplumun her bölümünün önce kendi

içindeki bireyleri desteklediği bir toplum yapısının meydana gelmesi esastır.594

Sosyal ilişkilerin geliştirilmesi mutlulukla en güçlü ilişkisi olan unsurlardan biri

olarak değerlendirilmiştir. İnsanların yalnızlığa itilmesi mutsuzluk ve depresyon

eğilimlerinin artışına sebep olmaktadır. Bu çerçevede pek çok psikolog mutluluğun

artırılması için özellikle akrabalar arasında sağlıklı ilişkiler geliştirilmesinin önemi

üzerinde durmuştur. Akrabalar arasındaki bu ilişkiyle bireyler dertlerini ve sıkıntılarını

paylaşmakla ferahlık duyar ve rahatlar. Çevresine destek vermenin ve çevresinden

destek alacak olmanın huzurunu yaşar. Bu vesileyle gönlü ferah olan kimse sıhhatli ve

bereketli bir ömür geçirir ve bu sayede yaşama sevincini elde eder. 595

Netice olarak görüyoruz ki İslâm, toplumun en önemli unsurlarından biri olan

sıla-i rahime dikkat edilmesi hususuna dikkatleri çekmektedir. İnsanı yalnızlıktan

kurtarması, toplumsal birlikteliği ve kardeşlik bilincini geliştirmesi sebebiyle sıla-i

rahim, bireysel ve toplumsal mutluluk sebepleri arasında sayılmaktadır. Toplum

içerisinde diğer bireyler arasında gerçekleştirilen yardımlaşma ahlâkını da Hz.

Peygamber sıkıntılardan çıkış yolu olarak göstermektedir.

1.4.7. Yardımlaşmak

Zaman içerisinde insanlar toplumsal hayatın bir sonucu olarak birbirlerinin

yardımına ihtiyaç duyabilirler. Bu noktada kulların birbirlerinin sıkıntısı giderme

konusunda hiçbir fedakârlıktan kaçınmaması gerektiğini Allah Teâlâ iyilik ve Allah’a

593 Ahmed, Müsned, VI. 159.


595 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s. 89; Peker, Allah’ın Boyasıyla Boyanmak, s. 161.

100

karşı gelmekten sakınma üzere yardımlaşılmasını emretmektedir.596 Çünkü insanlara

sıkıntı veren şeyleri yok etmek üzere yardımlaşmak güzel ahlâkın göstergedir.597 Güzel

ahlâka sahip olmak ise insanı mutluluğa götüren bir yoldur.598

1.4.7.1. Hayrın Kapılarını Açmak

Allah Teâlâ’nın her bir emri gizli veya açık bir iyiliğin tahakkukunu, her bir

yasak da bir kötülüğün giderilmesini gaye edinir. Buna göre hayır veya iyilik, akıl ve

şeriatla güzel olduğu bilinen, Allah Teâlâ’nın rızasını kazanmaya yönelik ve ona

yaklaştıran davranışlar, dine dair her şeyi kapsayan bütün fiillere denir. 599

İyiliği emredip kötülükten vazgeçirmeye çalışma yönündeki faaliyetler için

kullanılan tabir olan emir bi’l-ma’rûf nehiy ani’l-münker, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerde

çeşitli şekillerde bahse konu olmuştur. Buna göre bir müslüman insanları iyiliğe

çağırmak ve karşılaştığı kötülükleri de düzeltmekle mükelleftir.600

Her çevrenin kendine özel terbiyesi vardır. Kötülüğün yayıldığı toplumlarda

bireyler birbirlerinden huy kapar ve etkilenirler. Böylelikle toplumu fesada uğratacak

fiiller insanlar arasında daha fazla yaygınlık gösterir. İyiliğe yönlendiren ve iyilik

konusunda önderlik yapacak kişilerin artması, iyiliklerinin böyle bir toplumdaki

bireylerde alışkanlık haline gelmesine vesile olur. Bu sadece kötü davranışların önüne

engel koymakla gerçekleşmez aynı zamanda insanın dünyasını temiz duygularla

doldurmak ve kendisine, iyiliğe doğru götürücü hareketler yaptırmak gerekmektedir.601

Hz. Peygamber (s.a.v) Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine göre, bazı insanların

hayırlara vesile olacağını, bazılarının ise şerrin kapılarını açacağını buyurduktan sonra

596 Mâide, 5/2.


598 Beyhakî, Şuabu’l-Îmân, X. 391.

599 Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s. 127, 244.

600 Âl-i İmrân, 2/104, 110; Tevbe, 9/67, 71; Müslim, İman, 78; Ahmed, Müsned, I. 257; Ebû Dâvûd,

Salât, 239, 242; Tirmizî, Birr, 15.

601 Topçu, Ahlâk, s. 117, 128.

101

فطوبى لمن جعل هللا مفاتيح الخير على يديه

“Allah Teâlâ’nın hayırlı işlerin anahtarlarını eline verdiği kimselere ne mutlu!”

diyerek hayrın kapılarını açanın mutluluğa erişeceğini haber vermiştir.602

İnsanlar hayırlı işlere sebep olur öncülük ederse hayırlı işlere ait kapıları açmaya

muvaffak olur, kötülükleri engelledikleri için de olası kötü sonuçlardan kendini ve

toplumunu korumuş olur. Bu ise toplumdaki bireylerin hem kendi mutluluğunu hem de

yaşadığı toplumun huzurlu ve bahtiyar olmasını sağlamaktadır.603

İslâm, insanlar dünya ve âhiret mutluluğuna ermeleri için gönderilmiştir. Bu

sebeple amaçlanan tek şey iyiliktir. İslâm ümmeti bencil ve sadece kendini düşünen bir

ümmet değildir, diğer insanların da iyiliklerden yararlanmalarını ister ve iyiliğe çağırır.

Birey bu görevi yerine getirmekle aslında kendisini de kurtarmış olur.604 Hem kendinin

hem çevresindekilerin iyiliğe yönelmiş olması hayra kavuşması demektir.605 Çünkü iyi

işler yapanlar dünyada verilen güzel bir hayatla, âhirette de güzel bir yurtla mutlu

olacak,606 korku ve üzüntüden kurtulma saadetini de kazanmış olacaklardır.607

Her türlü bozukluk ve yanlışlıktan arınmış, erdemli bir toplum inşa edebilmek ve

bu toplumu koruyabilmek için Allah Teâlâ’nın emri olan hayra daveti gerçekleştirmek

gerekmektedir. Kur’ân-ı Kerîm birbirlerini hayra davet eden topluma Allah’ın

rahmetinin ineceğini haber vermektedir.608 Söz konusu rahmet sadece âhirette

olmayacaktır. Böyle bir toplumun kalplerinde güven ve huzur, aynı zamanda toplumsal

çöküş ve infiallere sebep olacak fitnelerden korunmak da rahmetin bir parçasıdır. Çünkü

insanların hayra davet edildiği toplumlarda iyilik ve güzellikler şerre oranla daha

602 İbn Mâce, Mukaddime, 19. Hadisin senedinde bulunan Muhammed b. Ebî Humeyd, ehl-i hadis

tarafından kuvvetli görülmemiştir. Metruk, münkeru’l-hadîs olarak nitelendirilmiştir. Rivayet için

hasen hükmü verilmiştir. Bkz. Zehebî, el-Kâşif, II. 166; İbn Hacer, Tehzîbu't-Tehzib, IX. 116;

Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni İbn Mâce, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1417/1997, I. 96.

603 Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982, I. 404.

604 Şimşek, Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, I. 395.

605 Bakara, 2/184, 272.

606 Ra’d, 16/29.

607 Bakara, 2/261, 262; Nahl, 16/30.

608 Tevbe, 9/71.

102

fazladır. Bireylerin birbirlerini iyiliğe çağırdığı toplumlarda hayra destek olunur,

kötülükler ise engellenir. Dolayısıyla adalet, hak ve faziletin varlığı daima hissedilir. Bu

ise kardeşliği, sevgi ve dayanışmayı pekiştirecektir. Böylelikle toplumsal birlikteliğin

sağlanacak bu da toplum huzurunu ve mutluluğunu beraberinde getirecektir. Toplumu

fesada uğratacak hareketler saf dışı edilmiş olacaktır.609

Hayırlı işlere vesile olup iyi çığırlar açanların, hayırlı işleri yapmış gibi sevaba

ulaşacakları haber verilmektedir. Bununla birlikte kötü bir şey görüp de engellemeyenin

sorumlu tutulacağı ve bu emri yerine getirmedikleri için dualarının kabul olmayacağı,610

kötülüğün engellenmemesi sebebiyle de herkesi kapsayan bir azabın ulaşacağı

buyrulmaktadır.611 Çünkü insanoğlu diğer insanların söz ve hareketlerinden etkilenen

bir yapıya sahip olduğu için toplumda insanları iyiliğe yönlendirmenin önemi büyüktür.

Eğer toplum iyiliğe teşvik edilmez, bu görev ihmal edilirse kötülükleri işleyen, onları

yayan ve bireysel olarak bu kötülüklerden uzak bir hayat yaşayankimseleri de kapsayan

bir azapla karşı karşıya kalacaklardır. Bir kötülük uygun bir şekilde önlenirse toplumda

meydana getirecek tahribat en az zararla atlatılmış olur. Aksi takdirde söz konusu

kötülük bireyden aileye, aileden mahalleye olmak üzere zararı tüm toplumu etkiler.

Kötülüğü yapan ya da yapmayan herkes aynı zararı görür.612

İyilik de kötülük de doğrudan insanlarla ilgilidir. İyiliklerin kabul görüp

yaygınlaştığı toplumların daha refah ve mutlu yaşayacakları muhakkaktır. Dolayısıyla

sosyal hayat, kişiye çeşitli haklarla beraber sorumluluklar da getirir. İnsanın kendisi

kadar toplumun diğer fertlerinin de davranışlarını dikkate alması gerekir. Çünkü İslâm

topluma katılmayı ve insanların iyiliği, kurtuluşu ve saadeti için çalışmayı

emretmektedir. Buna göre insanların birbirlerine karşı sorumlulukları iyiliği emretmeyi

ve kötülüklerden sakındırmayı gerektirir. Hz. Peygamber (s.a.v) bunu gemide yolculuk

yapan iki gruptan alt kattakilerin gemiyi delmesini üst kattakilerin engellemesi

609 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, II. 386, 392, IV. 372, VII. 333.

610 Müslim, İlim, 15, 16, İmâret, 133; Ahmed, Müsned, IV. 366, V, 178, VI. 432; Ebû Dâvûd, Edep, 114,

115, Melâhim, 17; Nesâî, Zekât, 65;

611 Tirmizî, Fiten, 9, İlim, 14,15.

612 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, II. 163; Çağrıcı, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, s. 135; Komisyon,

Hadislerle İslâm, IV. 469.

103

durumunda her iki grubun da kurtulacağı somutlaştırarak açıklamıştır.613 Aksi takdirde

kötülüğü yapanlar yaptıkları sebebiyle, buna engel olmayanlar da susmaları sebebiyle

helâk olurlar.614

Görüyoruz ki bir toplumda bireylerin kendilerinin iyiliğe yönelmiş ve

çevresindekilerin iyiliğe çağırıyor olması hayra kavuşması demektir. Çünkü iyiliklerin

insanlar tarafından yayıldığı toplumlar daha yaşanılabilir toplumlardır.

1.4.7.2. Bir Müslümanın Sıkıntısını Gidermek

Mü’minler oluşturdukları toplum yapısı gereğince bir bedene benzerler. Bir

organ rahatsızlanırsa diğer organların da bu rahatsızlıktan etkilenecekleri gibi bir

müslüman da, içinde yaşadığı topluma kayıtsız kalamaz. Müslüman kardeşinin herhangi

bir sıkıntısına karşı ona sırtını çeviremez ya da terk edemez Bu yüzden yaşadığı İslâm

toplumun işleriyle ilgilenmek zorundadır.615

Allah Teâlâ insana düşünüp iyi ve kötü ayrımını yapması, öğrenmesi ve irade

gücü vermesiyle onu yeryüzünün en seçkin varlığı halinde yarattığı anlatılmaktadır. Bu

yetenekler aynı zamanda insanın bir ödev ve sorumluluk sahibi olmasını da

gerektirmektedir. Bu sorumlukları sadece yakın çevresine karşı değil içinde yaşadığı

toplumun tüm bireylerine karşı olan sorumluluklardır. İnsanlara iyilikte bulunurken

karşılığının yalnızca Allah’tan beklenmesi gerekmektedir.616 Bunun sonucunda da âhiret

mutluluğu vaad edilmiş, başkalarının sıkıntılarını gidermek üzere müslüman kardeşini

kendine tercih etmiş olanlara ise kurtuluş müjdesi verilmiştir.617

Hz. Peygamber (s.a.v), Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre,

müslümanın müslümana zulmetmeyeceğini ve onu terk etmeyeceğini, bir ihtiyacı

olduğunda yardımına koşacağını buyurduktan sonra sıkıntısını giderdiği takdirde

ومن فرج عن مسلم كربة فرج هللا عنه كربة من كربات يوم القيامة

613 Buhârî, Şirket, 6.

614 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, V. 294.

615 Müslim, Birr, 28, 66.

616 Peker – Kara, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 49.

617 Beled, 90/8-16; Haşr, 59/9.

104

“Allah da kıyamet günü onun kederlerinden bir kederini giderip ferahlatır.”

diyerek bu vesileyle mutluluğa kavuşabileceğini haber vermektedir.618 Yine aynı şekilde

Ebû Kâtade’den rivayet edildiğine göre, müslüman kardeşi borçlandığı durumda da

geçerlidir:

من سره أن ينجيه هللا من كرب يوم القيامة، فلينفس عن معسر، أو يضع عنه

“Her kimi, Allah’ın kendisini kıyamet gününün kederlerinden kurtarması

sevindirirse, darda olana mühlet versin ya da tamamen terketsin.”619

Bir kimsenin gam ve kederini, sıkıntısını gidermek malla, canla, mevki ile ya da

zalimin zulmünden kurtarmaya çalışmakla, nasihatle ya da faydasına olabilecek her

ihtiyacını karşılamakla olabilir. Kul din kardeşine yardım ettikçe Allah da ona yardım

eder. Bu suretle kazanmaya gayret gösterdiği bir şeyi kolayca kazanır. Dolayısıyla

müslümana gereken, din kardeşini kendinden ileri tutmaktır. Çünkü Allah’ın yardımını

ve sıkıntılardan mutluluğa kavuşmayı bekleyen insan için bu gereklidir.620

Toplu halde yaşayan insanlar, zaman içerisinde farklı konularda birbirlerinin

yardımlarına ihtiyaç duyarlar. Aslında bu, birlikte yaşamanın zorunlu bir sonucudur.

Başkasının derdiyle dertlenmek, ihtiyaç hissettiklerinde insanlara ihtiyaçları

doğrultusunda yardım etmek ruhsal ve fiziksel açıdan bazı olumlu sonuçların

gerçekleşmesine vesile olur. Bu çerçevede yardımına ihtiyaç duyulan birey,

muhatabının sıkıntısını giderme konusunda hiçbir fedakârlıktan kaçınmamalıdır. Zira

insanlara iyilik etmek, Allah’ın bir emrini yerine getirmek olduğu gibi kaygı, depresyon

gibi bazı problemlerle başa çıkma sürecinde katkısı da olmaktadır. Yardım içeren her

618 Buhârî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58, Zikr, 38; Ahmed, Müsned, II. 91, 252, 274, 296, 500, 514, IV.

104; Ebû Dâvûd, Edep, 46, 68, İbn Mâce, Mukaddime, 17; Tirmizî, Birr, 19, Hudûd, 3, Kıraât, 12.

Müsneddeki rivayetlerden birinin (IV. 104) senedi zayıf bulunmuş. Müsneddeki diğer rivayetler ve

Ebû Dâvûd’un rivayetleri, İbn Mâce rivayeti sahih olarak nitelendirilmiş, ravilerinin hepsi sika olarak

kabul edilmiştir. Tirmizî rivayetleri ise hasen ya da hasen sahih olarak nitelendirilmiştir. Bkz.

Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni İbn Mâce, I. 93; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb

Arnavud, IX. 463, XII. 393, XIII. 130, 325, XVI. 297, 394, XXVIII. 158.

619 Müslim, Müsâkât, 32.

620 Nevevî, el-Minhâc, XVII. 21; Sehârenfûrî, Bezlu’l-Mechûd, XIX. 132, 183.

105

türlü davranış insanın yaşamının güzelleşmesi ve kendini daha iyi hissetmesi konusunda

katkı sağlamaktadır.621

Bir insan dünyada bir müslümanın büyük ya da küçük bir sıkıntısından,

mutsuzluk veren bir durumundan kurtarırsa Allah Teâlâ da âhirette o kişiye güzellikler

vermek suretiyle kulun sahip olduğu hüznü ve sıkıntıyı kaldırır, onu feraha kavuşturur.

Nitekim Allah Teâlâ iyiliğin karşılığının ancak iyilik olacağını buyurmaktadır.622

Bununla birlikte âhirette sıkıntıların giderilmesi ise kemiyet veya keyfiyet bakımında

dünyadakinden çok daha fazlası olacaktır.623

Hâsılı, İslâm ümmeti kendi içerisinde birbirlerine karşı duyarsız ve

vurdumduymaz olamaz. Toplumda yaşanılan herhangi bir sıkıntı giderilmediği sürece o

toplumda yaşayan her bir birey çeşitli şekillerde bu sıkıntılardan etkilenecektir. Daha

huzurlu ve mutlu bir birliktelik için toplumu oluşturan bireylerin çevresindeki insanların

sıkıntısını giderme konusunda hiçbir fedakârlıktan kaçınmaması onun mutluluk

sebeplerinden biridir.

1.4.8. Fitnelerden Uzak Durmak

Fitne kelimesi, sözlükte “saflığını anlamak için bir maddeyi ateşte eritmek”

manasına gelen fetn (فتن) kökünden türemiştir. “Derisini daha kolay yüzebilmek için

kurbanı sıcak kuma gömmek; kandırmak, gönlünü çelmek, günah, inkârcılık, insanlar

arasında çıkan savaş, yangın, zelzele, pusu kurarak yol kesmek” anlamları da vardır.624

Fitne, “imtihan, iyi veya kötü şeylerle deneme; manevi çöküntü; dini, sosyal ve

siyasî kargaşa” anlamlarında kullanılan geniş kapsamlı bir terimdir. Kur’ân-ı Kerîm’de

fitne; sınama, imtihan, müslümanlara uygulanan baskılar, sapıklık, sapma veya saptırma

621 Ayten, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, s.165-167; Peker - Kara, Kur’ân ve Sünnet

Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 47.

622 Rahmân, 55/60.

623 Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, IV. 690.

624 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 371; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, XIII. 317.

106

işkence düşman saldırısı, şirk, şer, günah, küfür, şeytanın tuzakları veya vesveseleri,

nifak, geçim sıkıntısı gibi anlamlarda kullanılmıştır.625

Mü’minlerin günlük normal ibadet, taat ve amelleri yanında, zaman zaman ağır

sıkıntı, musibet ve fitnelerle karşılaşacaklardır. Bu yeni durumlar ve olaylar karşısında

inananların etkisi ve tepkisi ölçülür, sabır ve tahammül gücü, kin, intikam, haset ve

gurur duyguları eğitilir. Bütün bunlar sonucunda karşılaştığı fitne sebebiyle yaşadığı

sıkıntıları Allah’a havale ederek ağırbaşlılıkla kabullendiği takdirde mânevî dereceler

kazandığı başlıca imtihan konularıdır.626

Mikdâd b. Esved’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) bir imtihan

sebebi olan fitnelerden uzak kalmayı bir mutluluk olarak addetmiştir. Hatta bunu üç kez

tekrarlamış ve

ي فصبر فواهالمن جنب الفتن إن السعيد لمن جنب الفتن إن السعيد لمن جنب الفتن ولمن ابتل إن السعيد

“Şüphesiz mutlu kimse, fitnelerden uzak kalan ve bir belaya uğradığında

sabredendir. (Fitneye katılana da) Vah yazık!” buyurmuştur.627

Hz. Peygamber’in (s.a.v) üç kez tekrar etmesinin sebebi anlamı vurgulamak

veya fitnenin başlangıcından sonuna kadar bütün süreçlerinde fitneden uzak kalmayı

ifade etmek içindir. Çünkü kul, fitne sebebiyle birçok sıkıntıyla karşılaşabilir, insan

tarafından zulmüne uğrayabilir ya da bir savaş içinde kalabilir. Böyle bir durumda

karşılaştığı olumsuz durumlara sabretmesi ve fitneden uzak kalması mutluluk sebebi

625 İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, III. 410. Geniş bilgi için bkz. Çağrıcı, Mustafa, “Fitne”, T.D.V. İslâm

Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1996, XIII. 156.

626 Temiz, Bilal, “Kur’ân’a Göre İmtihan Kavramının Semantik İzahı ve İnsan İçin Önemi”, Çukurova

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Adana, 2003, c. 3, S. 1, s. 263.

627 Ahmed, Müsned, I. 327; Ebû Dâvûd, Fiten, 2. Müsneddeki rivayetin senedinde bulunan Nuh b.

Ca’vene meçhul olarak nitelendirilmiş, cerh ve ta’dil açısından durumunun bilinmediği söylenmiştir.

Rivayet zayıf olarak kabul edilmiştir. Ebû Dâvûd rivayetindeki raviler sika veya saduk olarak

nitelendirilmiş, rivayet sahih kabul edilmiştir. Bkz. Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, VII. 51; Nâsırüddin el-

Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, III. 13; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, V.

149.

107

olacaktır. Böylelikle fitnelerden uzak kalan veya kendini koruyan kimsenin mutluluğu

âhirette olmakla beraber bu dünyada da olacaktır.628

Allah Teâlâ fitnenin bir insanı öldürmekten daha kötü olduğunu haber

vermektedir.629 Kan dökmek kötü bir şey olduğu halde toplum içerisinde kargaşaya

sebep olup baskı ve şiddet ile insanları ezmek veya bir konuda zorlamak bundan daha

kötüdür. Çünkü burada beşerî hırs söz konusudur.630 Bunun sonucunda da fitne zamanı

kişinin fitneye karıştığı ölçüde sorumlu ve günahkâr olacağı rivayetlerden

anlaşılmaktadır. Bu bakımdan Hz. Peygamber fitneden uzak kalınması noktasında

inananları uyarmaktadır. Toplumsal kargaşanın, terörün içinde olmaktansa uzaklara

yerleşip inzivaya çekilmenin daha hayırlı olduğunu bildirmektedir.631

Fitne zamanı ortaya çıkabilecek olumsuz sonuçlara karşı sabır gösterilmesi ve

her zorluktan sonra muhakkak bir kolaylığın olması açısından bakılırsa, fitnenin önce

sıkıntı ve zorlukla başlayıp sonuçta başarı ve mutlulukla biten ve böylece insana ümit

aşılayan hayır ve iyilik yüklü olduğu görülür. Fitne ile ilgili âyetlerdeki ifadeleri

birbirini desteklemekte ve insanın olgunlaşması yönünde olumlu manalar taşımaktadır.

Fitne karşısındaki insanın sabrı ve kendini fitneden koruması insana çok büyük aktivite

sağlamakta ve dikkatli olduğu takdirde onun da insan için iyilik yüklü olduğu ağır

basmaktadır.632

Sonuç olarak toplumda meydana gelebilecek musibetler kin, intikam, haset ve

gurur duygularına sebep olabilir. Bu ise adaletsizliğe götürebilir. Böyle bir durumda

kulların karşılaştığı olumsuz durumlara sabretmesi, acele karar vermemesi ve

fitnelerden uzak kalması mutluluk sebebi olacaktır.

628 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, II. 345; Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, X. 37; Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd

Terceme ve Şerhi, XIV. 376.

629 Bakara, 2/191.

630 Mevdudî, Tefhîmu’l-Kur’ân, I. 153.

631 Buhârî, Fiten, 9, 11, 14, Menâkıb, 25; Müslim, Fiten, 10.

632 Temiz, “Kur’ân’a Göre İmtihan Kavramının Semantik İzahı ve İnsan İçin Önemi”, s. 261.

108

1.5. DEĞERLENDİRME

Hz. Peygamber (s.a.v) insanları mutluluğa kavuşturacak bazı sebeplerden

bahsetmiştir. Biz de çalışmamızın bu bölümünde Hz. Peygamber’in (s.a.v) mutlulukla

ilgili söz konusu hadislerini bir araya getirerek her hadisi ilgili konu başlığı altına

getirerek incelemeye çalıştık.

Şüphesiz Hz. Peygamber’in (s.a.v) her bir hadisi bu noktada bizlere

sayılamayacak kadar mutluluk sebepleri sunmaktadır. Fakat biz belirlediğimiz

kavramlar çerçevesinde sadece bir kısmını zikredebildik. Tespit ve tahlil edebildiğimiz

kadarıyla mutluluk sebepleri olarak incelediğimiz bu konular insanın birçok yönünü

etkileyen ve kapsayan faktörlerdir. Bu etki maddî açıdan olabileceği gibi manevî açıdan

da olabilmektedir. Dünya mutluluğunu sağlayacağı gibi âhiret mutluluğunun da kapısını

aralamaktadır. İnsanın bireysel yaşantısını düzenleyen ve yön veren bu mutluluk

sebepleri aynı zamanda sosyal hayatı için de vazgeçilmez hikmetler muhteva

etmektedir. Bunun yanında bireyin mutluluğunu sağlayacak olan sebepler toplumun da

huzuruna ve mutluğuna sebep olacağı gibi toplumsal bazda ileri sürülen mutluluk

sebepleri de aynı şekilde bireysel mutluluğun sağlanmasına vesile olacaktır. Tüm

bunlarla birlikte şunu da belirtmek gerekir ki Hz. Peygamber (s.a.v) dünya ve âhiret

mutluluğunu birbirinden ayırmamıştır.

Allah Teâlâ katında tek din olan İslâm’la şereflendikten sonra bu dinin imana

dair koyduğu ilkeleri kabul edip inanan bireyler yerine getirecekleri ibadetlerle hem

manevî dünyasını doyurması sebebiyle mutluluğu kazanacak hem de âhirette saadet

yurdunu kazanacaktır. Bunun yanında ahlâkî ve ictimaî zeminde yerine getireceği

vecibelerle kendi iç dünyasının ve toplumun huzurunun sağlanmasına vesile olacaktır.

109

İKİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE MUTSUZLUK SEBEPLERİ

Hadislerde ifade edilen mutsuzluk sebeplerine geçmeden önce bu aşamada

Kur’ân’ın dünyaya ve âhirete ait mutsuzluk sebepleri hakkında değindiği konuları

kısaca zikretmeyi uygun gördük. Buna göre Kur’ân’a göre mutsuzluk sebeplerini şu

şekilde sıralayabiliriz:

● Allah’a isyankâr olmak;633

● Şeytana uymak ve günaha dalmak;634

● Allah’a kulluktan, duadan ve Allah’ı zikirden yüz çevirmek;635

● Cehenneme gitmek;636

● Duanın kabul olmaması;637

● Dünya hayatında çeşitli sınavlardan geçerken mü’min olmayanlardan üzücü

sözler işitmek;638

● Dünyalık nimetleri kaybetmek;639

● Fakirlik.640

Üzülme diye emredilen âyetlerde ise söz konusu emir, üzüntüye kapılmayı

yasaklamak anlamında kullanılmamıştır. Çünkü üzüntü istemekle elde edilmez. Öyleyse

burada asıl olan, üzüntüye sebebiyet veren şeylerle meşguliyetten sakındırılmıştır. İnsan

için dünyanın gerçek mâhiyetini düşünmesi konusunda teşviktir. Böylece kişi bir

633 Müʼminûn, 23/76.

634 Müʼminûn, 23/106; Şems, 91/7-12; Tâhâ, 20/117.

635 Aʻrâf, 7/94-95, 130; Enʻâm, 6/42-43; Müʼminûn, 23/75-76; Tâhâ, 20/123-124.

636 A’lâ, 87/11; Hûd, 11/106.

637 Meryem, 19/4, 48.

638 Âl-i İmrân, 3/186.

639 Rûm, 30/36.

640 Hicr, 15/87-88.

110

sıkıntıya uğradığında ruhsal açıdan kendini koruyacak ve zorluklara karşı daha güçlü

durabilmeyi başarabilecektir.641

2.1. İMAN KONULU MUTSUZLUKLAR

İslâmî psikolojiye göre kişinin bu dünyadaki en önemli arzusu “yitik huzuru”

bulmaktır. Zira neşe ve dinginlik, sağlıklı bir ruhsal hayatın göstergesi iken depresyon

ve kaygı ruhsal hayatın bozukluğuna işaret eder. Kaygı ve mutsuzluğun en önemli

sebeplerinden bir tanesi de varoluşsal boşluktur. İnanç, insanı psikolojik emniyet

içerisinde tutan, gerçek anlamda ölüm ve gelecek kaygısı gibi bazı kaygılardan koruyan

en önemli unsurdur.642 Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) bazı hadislerinde iman konulu

mutsuzluk kaynaklarınlarına işaret ederek kulların bu türlü durumlardan kendilerini

sakındırmaktadır.

İman konulu mutsuzluk kaynaklarını Allah’a isyankâr olmak, fâcir olarak ölmek,

kaybedilenlere üzülmek başlıkları altında ele alacağız.

2.1.1. Allah’a İsyankâr Olmak

Hakka yönelen kimselerin Allah’ın dinine dönmeleri, insanların yaratıldığı

fıtratın gereğidir.643 İnanmak ve Allah’a itaat fıtrattan gelen bir gerekliliktir. Eğer küçük

yaştan itibaren bir insana fıtratına uygun doğru ve yeterli dini bilgiler verilmezse hem

dünyada hem âhirette mutlu olamaz.644 Çünkü kulluk duygusu insanın beyninde bir alan

ortaya çıkmakta ve burada tanrı kavramıyla ilgili bir genetik aktivasyon meydana

gelmektedir. Dolayısıyla ortaya çıkan bu bilimsel veriler insanda sınırsız güce inanma

konusunda kodlanmış, genetik bir programın mevcut olduğuna işaret etmektedir.645

Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v) Mekke’nin

fethi günü insanlara bir hutbe vererek

641 Râgıb el-İsfehânî, el-Müfredât, s. 115.


643 Rûm, 30/30.



111

إن هللا عز وجل قد أذهب عنكم عبية الجاهلية وفخرها باآلباء مؤمن تقي وفاجر شقي

“Allah sizden cahiliyye gururunu ve atalarla övünme âdetini gidermiştir.

İnsanlar iki gruptur; (Allah katında değerli, doğru, )müslüman kişi ve bedbaht, (Allah

tarafından hor görülen isyankâr) inanmayan kişi” buyurarak Allah’a isyankâr olup

inanmayan insanların mutsuz olacağına işaret etmiştir.646

Allah Teâlâ âyette kendisini yalanlayıp yüz çevirenlerin en bedbaht kimseler

olduğunu ve bu kimselerin inkârları sebebiyle cehenneme gireceğini haber

vermektedir.647 Hz. Peygamber’in (s.a.v) mutsuz insanların cennete giremeyeceğini

söyledikten sonra bunların kim olduğu sorulması üzerine,

عن أبي هريرة: من لم يعمل هلل بطاعة ولم يترك له معصية

“Mutsuz kimse, ibadet olarak Allah için hiç bir amel işlemeyen ve Allah’a isyanı

da terk etmeyen kimsedir.” buyurarak açıklamıştır.648 Burada Allah’a isyankâr olan

mutsuz kişilerin fâcirler ve kâfirlerin olduğu belirtilmiştir.649

Hz. Peygamber (s.a.v) her doğan çocuğun İslâm fıtratı üzerine doğduğunu haber

vermektedir.650 Müslüman olmayan bir anne babanın çocuğu da olsa, insan doğarken

Allah’a inanma eğilimiyle doğar. Bu ise inanmanın aslî, inkârın arızî olduğu sonucunu

646 Ahmed, Müsned, II. 361, 524; Ebû Dâvûd, Edep, 110-111; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 50. Rivayetteki

fâcir kelimesi “Allah’a isyan eden kişi” olarak tercüme dilmiştir. Müsneddeki rivayetlerin senedindeki

raviler, Buhâri ve Müslim’in rivayet ettiği raviler arasındadır ve sika olarak nitelendirilmiştir. Ebû

Dâvûd’un rivayet ettiği hadis ise hasen olarak kabul edilmiştir. Tirmizî rivayeti, Abdullah b. Dinar’ın

İbn Ömer’den rivayetinde tek kalması sebebiyle garib olarak nitelendirilmiştir. Aynı zamanda

seneddeki Abdullah b. Cafer zayıf ravi olarak kabul edilmiştir. Bkz. İbnu’l-Arabî, Ârızatu’l-Ahvezî ,

XII. 157; Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed (385/995), ed-Du’afâ ve’l Metrûkîn,

Mecelletü'l-Câmi’ati'l-İslâmiyye, Medine, 1404/1984, II. 160; Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, IX.

155; Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, III. 258; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.:

Şuayb Arnavud, XIV. 349, XVI. 456.

647 Leyl, 92/15-16.

648 Ahmed, Müsned, II. 349; İbn Mâce, Zühd, 35. Müsneddeki rivayetin senedi İbn Lehia’ sebebiyle zayıf

kabul edilmiştir. Lehia’dan az ya da çok bir şey nakledilemeyeceği muzdaribu’l-hadis olduğu

belirtilmiş zayıf kabul edilmiştir. İbn Mâce de aynı tarîkle rivayeti nakletmiştir. Rivayet zayıf olarak

nitelendirilmiştir. Bkz. İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, V. 145; Zehebî, el-Kâşif, I.

590; Bûsîrî, Misbâhu'z-Zücâce, IV. 259; Nâsırüddin el-Elbânî, Da’îfu Süneni İbn Mâce, s. 357;

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XIV. 252.

649 Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, X. 356.

650 Buhârî, Cenâiz, 92; Müslim, Kader, 25; Ebû Dâvûd, Sünnet, 17.

112

ortaya çıkarmaktadır. Buna göre birey Allah’ın doğru yolu istikâmetinde yaşam sürmek

zorundadır. Çünkü Allah’ı kabullenmek ve onu tanımak ruhlar âleminde kullar

tarafından kabul edilmiştir. İnsan dünya hayatına geldiğinde bunu kabul etmiş olarak

gelir. Yani Allah insanları, kendi varlığını, birliğini ve insanlar için gönderdiği dini

kabul edecek, buna meyl edecek bir yapıda yaratmıştır. Yüce Allah’ın, insan fıtratına

işlediği yaratılış ahlâkı bunu gerektirmektedir. Aksi takdirde fıtratın gerektirdiklerini

korumamak kişiyi mutsuzluğa sürükleyecektir.651

İnsan yaratıcısını bilmek, tek olarak tanımak, ona güvenmek, onu anmak, her

şeyden daha çok ondan ümit etmek için yaratılmıştır. Bunları kaybedince, üzüntü ve

keder onu kuşatır, hâkimiyeti altına alır.652 Çünkü insanın fıtratında Allah’ın varlığını ve

birliğini tanımaya doğru tabiî bir eğilim vardır.653 Dolayısıyla zihinde sevgi, merhametli

olma gibi duyguların yanında kutsala inanma ihtiyacı da bulunmaktadır. Allah inancı

insanın kendi içerisinde güvende olmasını sağlamaktadır. Her şeye gücü yetebilen,

kalpten geçenleri duyabilen, sınırsız güç sahibine olan iman, ruhun zihinsel bir sığınağa

yerleştirilmesini sağlar ve huzura kavuşturur. Fakat evren içerisinde kendi gücünün

yetersiz ve sınırlı olduğunun farkına varan insanoğlu kontrolü kaybetme korkusu ve

endişesi yaşar. Bunun sonucunda Allah inancına ulaşamayan insanlarda ise anlamsızlık

hastalığı gibi birtakım ruhsal bunalımlar baş gösterebilir.654

Çevresindeki evrenle ilgisini kesmiş birey, evrenin yaratıcısı olan Allah ve

çevresinde yer alan varlık âlemine olan bağından kopmuştur. Böylece kendi

varoluşunun tesadüfî ve manasız olduğunu düşünen insan varlığının sebebinin kendi

olduğunu düşünmesiyle kendini yüceltmeye başlar. Çünkü insanoğlu herhangi bir şeyi

kutsallaştırma eğilimindedir. Kendi varlığında ve maddiyatta mutluluğu bulamayan

insanın farklı anlam arayışlarına girmesi ise toplumlarda ortak değerlerin kaybolmasına

ve dolayısıyla kargaşaya sebep olmaktadır. Dolayısıyla yeryüzüne niçin geldiğini ve

651 İbnu’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, III. 285. Geniş bilgi için bkz. Yazır, Hak Dini ve Kur’ân

Dili, IV. 168; Peker - Kara, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 30.

652 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdu’l-Me’âd, IV. 202.

653 Rûm, 30/30.

654 Tarhan, İnanç Psikolojisi ve Bilim, s. 22, 154, 167.

113

gideceğini, hayatta katlandığı şeylere neden katlandığını bilmeyen mutsuz bireyler

ortaya çıkar.655

Kişinin kendi nefsinde ve çevresinde ibret verici birçok olayın gerçekleşmesine

rağmen masiyetini ısrarla sürdürmesi, isyanını gizlemeyip ortaya koyması ve başkaları

için kötü örnek olmasına zemin hazırlaması,656 onun dünya huzuru ve ahiret

mutluluğunun tahribi açısından üzüntü verici bir olgudur. Çünkü kendisini kontrol eden,

hesap soracak olan varlığa inanmayan kimsede iç disiplin sağlanamayacak ve sonunda

bu kişi sınırsız özgürlük arayışına gidecektir. Bu düşünce zamanla toplumu bencilliğe

sürükleyeceğinden yalnız bireyler ve mutsuz toplumlar ortaya çıkacaktır.657

İmanın verdiği huzur, hayattaki tüm lezzet ve rahatlığın üstünde bir durumdur.

İmanın huzurundan mahrum olmak ise, fakirlik ve yoksulluğun sebep olduğu

mutsuzlukla bir olamaz. Allah ve O’nun geniş rahmeti ile bağını koparan yaşam, ne

kadar bolluk ve eğlence içinde olsa da sıkıntı doludur. Bu, Allah ile bağını koparmanın

ve onun huzurundan, koruyuculuğundan mahrum olmanın, endişeli bir hayatın

sıkıntısıdır. Çünkü insanın kalbi Allah’ın koruyuculuğu dışında başka hiçbir yerde

huzura kavuşamaz. İnsan, Allah’ın kopmayan sağlam kulpuna yapışmadan, güveni ve

huzurunu hissedemez.658

İnsanlar arasında mü’minler zelil olsalar da Allah katında yüksek şeref ve

kıymete sahiplerdir. İnanmayan, Allah’a isyankârlık yapanlar ise çevresindekiler

tarafından her ne kadar şerefli kabul edilseler de Allah katında her halleriyle mutsuz ve

düşük insanlardır. Günahkâr ve fâcir olmaları sebebiyle de cehenneme gideceklerdir.659

Sonuç olarak insanın fıtratından gelen inanma yatkınlığa aykırı hareket etmesi,

bunun sonuncunda da hayatının anlamsızlaşması ve boşluğa düşmesi en önde gelen

655 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, VIII. 547. Geniş bilgi için bkz. Tarhan, İnanç Psikolojisi ve Bilim, s.

168.

656 Buhârî, Edeb, 60; Müslim, Zühd, 52.


658 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, X. 86.

659 Hattâbî, Me’âlimu’s-Sünen, IV. 148; Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, IX. 123; Sehârenfûrî, Bezlu’l-

Mechûd, XX. 58.

114

mutsuzluk sebeplerinden bir tanesidir. Rabbini inkâr eden kimse için hayatın

anlamsızlaşması gibi ölüm de onun için bir yok oluş ve zevklerin sona ermesinden

kaynaklanan bir mutsuzluk sebebi olacaktır.

2.1.2. Fâcir Olarak Ölmek

Ölüm insanoğlunun ve yeryüzünde bulunan bütün canlıların ortak kaderidir.

İnsanlar isteseler de istemeseler de kendilerini ölümden koruyacak her türlü önlemi

alsalar da varlık dünyasında bulunan her şey ölümle karşılaşacaktır.660 Kur’ân, her

canlının ölüme mahkûm olduğunu ve dünya hayatının geçici bir imtihan yurdu

olduğunu sıklıkla hatırlatmaktadır. Buna göre dünyada yapılanların karşılığı âhirette

verilecektir. Dolayısıyla ölümü hatırlamak insanın yaratılış amacını, görev ve

sorumluluklarını daima hatırında tutması ve buna göre davranması demektir.661

İnsanoğlu dünyaya bağlanıp âhireti ise öteleme eğilimindedir.662 Bu sebeple Hz.

Peygamber (s.a.v) ölümün hatırdan çıkarılmaması gerektiğini ve akıllı mü’minin ölümü

en çok hatırlayan kişi olacağını haber vermektedir.663 Buna rağmen Hz. Peygamber

(s.a.v), dünyaya tamah edip ölümü unutan, gaflete dalan gülüp oynayan, kabirleri ve

toprak altında çürümeyi unutan kimsenin bedbaht olacağını buyurmaktadır.664

Ölüm gerçeğiyle herkes bir gün karşılaşacaktır. Fakat ne zaman geleceği

bilinmeyen bu akıbet muhakkak gelecek, kimilerine mutluluk kimilerine ise mutsuzluk

getirecektir.665 Nitekim Ubeyd b. Hâlid’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber

(s.a.v) şöyle buyurmaktadır:

موت الفجأة راحة للمؤمن و أخذة أسف لفاجر

660 Ankebût, 29/57; Cum’a, 62/8; Nisâ, 4/78.

661 Âl-i İmrân, 3/185; Enbiyâ, 21/38.

662 Kıyâmet, 75/20-21.

663 İbn Mâce, Zühd, 31; Nesâî, Cenâiz, 3; Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 26.

664 Timizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 17.

665 Beyhakî, Şuabu’l-Îmân, XIII. 145.

115

“Ani ölüm mü’min için bir rahatlama, fâcir666 kimse için ise üzüntü

sebebidir.”667

Uzun ömür insanlar için mutluluk sebebidir.668 Bu sebeple Hz. Peygamber’in

(s.a.v), Allah’a kavuşmak isteyene Allah’ın da kavuşmak isteyeceği sözü üzerine

eşlerinden bir tanesi ölümü hoş görmediklerini dile getirmiştir. Hz. Peygamber de

mü’mine ölüm hali gelince, Allah’ın hoşnutluğu ve ikramının kendisine

müjdeleneceğini ve bu müjde ile sevineceğini, fakat kâfire ölüm hali geldiğinde

Allah’ın azabı ve cezası kendisine haber verileceğinden kâfire, ölümden daha çirkin bir

hal olamayacağını buyurmuştur.669

Ölüm arzu edilmemesi gereken bir durumdur.670 Ani ölüm kulun vasiyet etme

imkânı ve ahiret hazırlığı için istiğfar gibi güzel amellere fırsat bulamamış olmasından

dolayı hoş görülmemiştir. Çünkü kulun tevbesini ertelemesi veya günahlara dalması

sebebiyle Allah Teâlâ’nın gazabıyla karşılaşacaktır. Yoksa aslında ani ölüm çirkin

değildir. Hatta ahiret için hazırlıklı bir mü’min için iyi bir sonuçtur. Çünkü inanan kul

ölüme hazırlıklıdır ve âhirette de dünyadan daha rahat bir hayat yaşayacaktır.671 Bu

sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) dünyanın mü’min için hapis, kâfir için cennet olduğunu

buyurmaktadır.672 Çünkü mü’min öldüğü andan itibaren dünyanın meşakkati, elem ve

666 Fâcir, fecr (فجر) veya fücür (فجور) kökünden türeyen "kâfir, haktan batıla sapan, günah işleyip tevbe

etmeyen, dindarlık perdesini yırtan, fütursuzca günaha dalan, ahlâk dışı işler yapan kimse" gibi

manalara gelen bir kelimedir. Kur’ân’da daha çok “sapmak” kök anlamıyla kullanılır. Bkz. Râgıb el-

İsfahânî, el-Müfredât, 373; İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, V. 45.

667 Ahmed, Müsned, III. 424, IV. 219, VI. 136; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 14. Müsneddeki rivayetlerden

ikisinin (III. 424, IV. 219) ravileri sika senedi ise sahihtir. Merfu veya mevkuf olarak rivayet edilmiş

isnadları bulunmaktadır. Diğer rivayetin (VI. 136) senedi ise zayıf kabul edilmiştir. Ravilerden

Ubeydullah b. Velid metruk olarak nitelendirilmiştir. Diğerleri ise sika ravilerdir. Ebû Dâvûd’un

rivayeti sahih kabul edilmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX. 175; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, V.

22; Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, II. 277; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.:

Şuayb Arnavud, XXIV. 253, XXIX. 445-446.


Dâvûd, Zekât, 45.

669 Buhârî, Rikâk, 41; Dârimî, Rikâk, 43.

670 Buhârî, Merdâ, 19.

671 Aynî, Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1420/1999, VI. 27; Azîmâbâdî, Avnu’l-

Ma’bud, VIII. 376; Sehârenfûrî, Bezlu’l-Mechûd, XIV. 70; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb

Arnavud, XXIV. 253.


116

eziyetlerinden kurtulmuş olur. Fakat kâfir veya günahta ısrarcı olan kimsenin ölmesiyle

de insanlar, şehirler, memleketler, ağaçlar ve hayvanlar onun şerrinden emin olup rahata

erer.673 Kendisi için ise inkâr ettiği gerçek ile karşılaştığından ölüm ona mutsuzluk

sebebidir.

Bir mü’minin Allah’ın lütfettiği ömür nimetinin şükrünü eda etme bilinciyle

insanlar için faydalı olması ve ebedî hayata daha çok hazırlanmanın sona ermesi dışında

ölümden korkması için herhangi bir sebep yoktur. Son nefesinde imanını şeytana

kaptırma ve ölüm esnasında korkunç acılar çekmeyle ilgili telakki ve kaygıların gerçeğe

uyduğunu söylemek zordur. Dini hakikatlerin zihin ve kalp ile benimsenmesi mü’minde

sarsılmayan bir kararlılık ve süreklilik psikolojisi meydana getirir.674

Yaptığı şeylerin hesabını vereceğine inanmayan bir kimse hayatını Allah’ın

istediği şekilde düzene sokmaz. Ölümü bir yok oluş olarak gören kimse onu asla

istemez ve bundan dolayı mutsuzluk duyar. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah ile buluşma

sevincini hissetmeyen, yalnız dünya hayatına gönül bağlayıp orada huzur bulan gafiller

yerilmiştir.675 Rabbini tanıyan ve seven kul ise ona kavuşma arzusu içerisindedir ve

ölüm onun için rahatlık, güzel rızık ve sonrasında ise Naîm cennetidir.676

Stres ve mutsuzluğun temelinde yatan duygu yok olma korkusudur. Ölüm

gerçeği insanın kaçınılmaz bir sonu olmasına ve aklın bunu tabiî bir olay kabul etmesine

rağmen, insan duygusal olarak ölüm olayına alışamamıştır. Ölümle her şeyin yok

olduğu fikri insanlar için stresin ve mutsuzluğun kaynağı olmakla beraber, gerçek

mü’min, ölümle insanın tamamen yok olmayacağına, tekrar dirilerek âhiret denen öteki

âlemde ebedî yaşantısına devam edeceğine inanır. Onun için ölüm, geçici olan dünya

hayatının son bulması fakat ebedî âhiret hayatının başlamasıdır. Fâcir için ise ölüm,

bedenin çözülüp bozulmasıyla ruhun da aynı akıbete uğrayacağını zannetmesi ve

ölümden sonra başına neler geleceğini bilememesi sebebiyle korku ve mutsuzluk

673 Nesâî, Cenâiz, 48.

674 Topaloğlu, “Ölüm”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXIV. 34.

675 Yûnus, 10/6-8.

676 Vâkıa, 56/88-89; Buhârî, Rikâk, 41.

117

vesilesidir. Eğer insan yok olacağını düşünüyorsa bu, onun varoluşun ve hayatın

anlamsızlığı kanaatinde olduğunu gösterir. Dolayısıyla korku ve üzüntü duyulan şey

aslında bilgisizliktir.677

Fâcir olan kimse öldükten sonra başına gelecek şeylerin kaygısını çeker. Çünkü

kendisinin cezayı gerektiren birtakım günah ve kötü fillerinin olduğunun farkındadır.

Ölümden sonra büyük bir azap çekeceğinden korkması, ani bir ölüm fikrinden

kaynaklanacak mutsuzluğa sebep olmaktadır. Ölümden sonra azaptan korkan kişi

dolayısıyla aslında ölümden değil ölüm sonrasındaki cezadan korkmaktadır.678

Mutsuzluğu ise yaptığı kötü işler sebebiyle tevbe etme imkânı bulamadan ani ölümle

karşılaşmasından kaynaklanmaktadır.

İnsan arzu ve isteklerine bağlı olursa ölüm fikrinden de bir o kadar

hoşlanmayacaktır. Çünkü geride bıraktığı mal ve mülkten ayrılacak olmanın, bedenî

zevk ve rahatlıkların terk edilmesi üzüntüsü içindedir. Bu sebeple ölüm fikrinden kaçar

ve dünyalık işlerle fazlasıyla meşgul olmaya devam eder. Ölümle karşılaşıncaya kadar

bu sonla karşılaşma düşüncesini erteler. Sonuç olarak ise ölüm anındaki üzüntüsü

oldukça fazlalaşır.679

İnsanı zevki peşinde koşan, menfaatleri için çabalayan bir varlık şeklinde

resmeden birtakım bilimsel çevreler, bireyi ve toplumu yalnızlığa itmiştir. Yaşamdan

alınacak zevkin çıtası yükselmiş, tüketimi artırmıştır. Bireyin yaşamın gayesini bencil

zevklerini tatmin ederek mutlu olmak gibi görmesi, ölüm ve ayrılıklardan üzüntü

duymasına sebep olmuştur.680

Hâsılı, ölüm insanlar için istenmeyen bir durumdur. Fâcir olan kimse ölümü bir

yok oluş olarak düşündüğünden veyahut günahlarının ve hatalarının karşılığını

göreceğini bildiğinden ölüm fikri onu korkutacak ve mutsuz edecektir. Bunun yanında

677 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 248. Geniş bilgi için bkz. Öner, Necati, Stres ve

Dinî İnanç, T.D.V. Yayınları, Ankara, 1985, s. 27.

678 İbn Miskeveyh, Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), s. 251.

679 Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, IV. 947.


118

dünyada kazandıklarının kaybecek olması düşüncesiyle üzüntü içerisinde olacaktır.

Fakat gerçek bir mü’min için ölüm anında Allah’ın hoşnutluğu ve ikramı kendisine

müjdeleneceğinden bu hâli sevince dönüşecektir.

2.1.3. Kadere Rıza Göstermemek

2.1.3.1. Kaybedilenlere Üzülmek

Kur’ân-ı Kerîm’de malın ve evlatların dünya hayatının bir süsü olduğu haber

verilmektedir. İnsanoğlu dünyada verilen bu nimetlerden maddî ve manevî imtihana tâbi

tutulacaktır. Bu sebeple hayatı boyunca sevincine veya üzüntüsüne sebep olan birçok

musibetle karşılaşması kaçınılmazdır. 681

İrbâd b. Sâriye’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v), kulların

kaybettikleri şey karşısında üzüntüye kapılabileceklerini

لو تعلمون ما ذخر لكم ما حزنتم على ما زوي عنكم

“Eğer sizin için hazırlanan mükâfatı bilseydiniz elinizden çıkan şeylere

üzülmezdiniz.” buyurarak haber vermektedir.682

Hz. Peygamber (s.a.v) bir kimse din konusunda kendisinden üstün kimselere

bakar ve onlar gibi olmaya çalışırsa; dünyalık konusunda da kendisinden daha aşağıda

olanlara bakıp Allah’ın kendisine verdiği nimete hamdederse Allah bu kimseyi

şükredici ve sabredici olarak yazacağını haber vermektedir. Hemen ardından ise

Abdullah b. Amr’dan rivayet edildiğine göre şöyle buyurmaktadır:

إلى من هو دونه ونظر في دنياه إلى من هو فوقه فأسف على ما فاته منه لم يكتبه هللا و من نظر في دينه

شاكرا وال صابرا

681 Ankebût, 29/2-3; Enfâl, 8/28; Kehf, 18/46; Tirmizî, Zühd, 56.

682 Ahmed, Müsned, IV. 128. Senedin munkatı olması sebebiyle rivayet zayıf kabul edilmiştir. Ravilerden

Şurih b. Ubeyd, el-Irbad b. Sâriye ile karşılaşmamıştır. Diğer raviler sika olarak kabul edilmiştir. Bkz.

Ahmed b. Hanbel, el- Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XXVIII. 393.

119

“Kim din konusunda kendisinden aşağı olan kimseye bakar ve kendisini ondan

iyi görüp kulluğunu artırmaz; dünyalık konusunda da kendisinden üstün olan kimselere

bakarak elinden kaçan şeylere üzülürse Allah da o kimseyi ne şükreden ne de sabreden

olarak yazar.”683

Dünya hayatı insanlar için bir imtihan aracıdır. Verilen nimetler onun hakir ve

zelil veya güvende, mutlu ve zengin olmasına vesile olabilir. Dünyada kazanılan

nimetler için bu her iki durum da geçerlidir. Fakat çoğu insan dünyalıklar için

acelecidir. İnsanoğlu elindekine dört elle sarılma ve onları kaybetme endişesinden

kaynaklanan sıkıntı içerisindedir. Çünkü elde elmek istediği tüm arzularının peşinde

sürüklenmekte ve kaçırdığı her şeye karşı hayıflanmakta, kaçırdıkları sebebiyle kaygı ve

üzüntü içerisindedir. Kazandıklarının kendisine her zaman hayır getireceğini

düşünmekte ve bu sebeple de sahip olduklarının hiçbirisi kaybolsun da istememektedir.

Dolayısıyla kaybettiği durumda ise üzüntüye kapılmaktadır.684

Mutsuzluk, sevilen bir şeyin kaybedilmesi veya amaçlanan bir şeyden ümit

kesilmesi yüzünden ortaya çıkar. İnsanın bütün isteklerini elde etmesi ve sevdiği bütün

şeyi kaybetmeden elinde tutması mümkün değildir. İçinde bulunduğumuz dünyada

değişmezlik ve süreklilik diye bir şey yoktur. Mümkün olmayanı isteyen kişi,

istediğinden mahrum kalınca mutsuz olur. Geçici nimetlerin elinden gitmesinden, zaten

olmayacak şeylerin yokluğundan dolayı üzüntü çeken daima mutsuz olacaktır.685

Dünya nimetlerinden elde ettiği şeylerin yanında sürekli kalacağını düşünen

veya kaybettiği her şeyin mutlaka kendi mülkiyetine geri döneceğini sanan kimse,

bunları yitirince üzülür. Eğer insan adaletli olur ve dünyadaki her şeyin sabit ve sürekli

olmadığını bilirse dünyadan kaybettiklerinden dolayı üzülmez. Çabalarını temiz

683 Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 58. Rivayet için zayıf değerlendirmesinde bulunmuştur. Çünkü raviler

arasında bulunan el-Müsennâ’s-Sabbâh zayıf ve kuvvetli olmayan raviler arasında sayılmış, âhir

ömründe çokça hataya düştüğü ifade edilmiştir. Aynı babda farklı tarikle rivayet edilen benzer hadisi

ise Tirmizî hasen garip olarak nitelendirmiştir. Bkz. İbn Ebî Hâtim, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, VIII.

324; Nâsırüddin el-Elbânî; Da’îfu Süneni Tirmizî, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1420/2000, s. 247.

684 Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, V. 317; Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, X. 86.


120

amaçlara yöneltir, sevilen kalıcı şeyleri aramakla yetinir. Bu şekilde davranmayan kişi

ise mutsuz olur. Çünkü her an bir amaç veya sevilen bir şey elden çıkar ve kaybolur.686

Kadere imanın bir gereği olarak tevekkülü bırakıp sahip olduklarının her zaman

yanında olacağını düşünenler bütün bunları kaybettikleri takdirde üzüntüye kapılmaları

hadiste belirtildiği üzere insanı zamanla şükürsüzlüğe ve sabırsızlığa götürecektir.

Çünkü bollukta da darlıkta da kulluk bilincinin bir gereği olarak Allah’ın verdiği

nimetlerin hatırlanması istenmektedir. Ancak böyle bir durumda şükrün karşılığı

verilecektir.687 Kaderine rıza göstermeyip başına gelen musibetler karşısında şükürsüz

ve sabırsız davranması ise mutsuzluğuna sebep olacaktır.688 Yapılan araştırmalara göre

şükür düzeyi düşük olanlarda depresif eğilimler artmaktadır. Buna göre şükür ve sabır

maddî problemlerle başa çıkmada etkileyici bir rol oynamaktadır.689

İnsanların dünya malına gereğinden fazla önem vermesiyle onu kaybetme

korkusunu da yaşamaya başlayacaktır. Bu korku ile ortaya çıkabilecek sonuçlar kişisel

düzeyde kalmayacak tüm toplumu etkileyecek ve huzursuz bir yaşam alanının

oluşturulmasına da sebep olacaktır.690

Neticede zenginlik insanoğlu için mutluluk sebebidir. Fakat dünyada sahip

olunanların bir imtihan aracı veya emanet olduğunun farkına varamayan kişiler için

sahip olduğu zenginliği kaybetmesi büyük bir yıkım ve mutsuzluk sebebidir. Bununla

birlikte kaybettiklerine üzülmesi ve bununla meşgul olması şükrünü ve sabrını azaltacak

mutsuzluğu da bu sebeple katlanacaktır.

2.2. İBADET İLE İLGİLİ MUTSUZLUK SEBEPLERİ

İslâm inananlara kalplerindeki imanın kuvvetlenmesi ve Allah’a saygı, sevgi ve

itaatini göstermeleri, O’nun hoşnutluğunu kazanmaları ve için birtakım zorunluluklar


687 Âl-i İmrân, 3/144-145; Fâtır 35/30.

688 Ahmed, Müsned, I. 167; Tirmizî, Kader, 15.



121

ortaya koymuştur. Kişinin davranışlarının inancı ile uyum içerisinde olması ve gerekli

emirleri yerine getirmek şartıyla ibadetlerini yapıyor olması gerekmektedir. Eğer kulun

yaşantısı ile inanç dünyası arasında çelişkiler olur, inandığı değerler doğrultusunda

hareket etmez ise suçluluk duyar ve kendisinde iç çatışma meydana gelmesi sebebiyle

mutsuz olur.691

Kulun bütün ibadetlerinde yaptığı kusurlar sebebiyle mutsuzluğa düşeceği

aşikârdır. Fakat tezimizin sınırlılığı gereğince bizim değineceğimiz konular; Allah’ı

zikirden gafil olmak, istikâmeti kaybetmek başlıkları altında incelenecektir.

2.2.1. Allah’ı Zikirden Gafil Olmak

Sözlükte “bir şeyi anmak, hatırlamak”692 anlamındaki zikir, “Allah’ı anmak ve

unutmamak suretiyle gafletten ve nisyandan kurtuluş, Allah’ı anmak üzere yapılması

tavsiye edilen dua ve teşbihler, Allah’ı hatırda tutmak ve devamlı yaratıcının gözetim

altında olma bilincini koruma”693 anlamında kullanılır. Zikir dil veya kalp ya da her

ikisiyle beraber yapılır; bu ise ya unutulan bir şeyi hatırlama ya da hatırda olanı

muhafaza etme şeklinde olur.694

Kur’ân’da, Allah Teâlâ’yı zikrin her şeyden üstün olduğu vurgulanmış, Allah’ın

içten, yalvararak ve korkarak çokça zikredilmesi emredilmiştir. Zikir, diğer bütün

ibadetlerden önce gelmektedir. Çünkü zikrin kalp huzuruna, kurtuluşa vesile olacağı

belirtilmektedir. Buna karşılık âyetlerde hiçbir dünyalık nimetin Allah’ı anmaktan

alıkoymaması gerektiği, böyle yapan kimselerin ise ziyana uğrayanlardan olacağı

vurgulanmaktadır.695

En hayırlı amelin Allahʼı anmak olduğu, Oʼnu daima hatırda tutmanın altın ve

gümüş infak etmekten, düşmanla savaşmaktan bile üstün sayıldığı buyrulmaktadır.


692 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, IV. 308.

693 Komisyon, Hadislerle İslâm, II. 83; Öngören, Reşat, “Zikir”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V.

Yayınları, İstanbul, 2013, XLIV. 409.


695 Ahzâb, 33/41-42; Ankebût, 29/45; A‘râf,7/205; Cum’a, 62/10; Münâfikun, 63/9; Ra‘d, 13/28.

122

Allah’ı zikir dışında konuşmak boş konuşmaktır. Bu yüzden Allah’ı zikreden kimse ile

zikretmeyen kimse arasındaki fark diri ile ölünün arasındaki fark gibidir.696

Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) insanların bir

yerde toplanıp Allah’ı gündemde tutmak için onun dinini öğrenmeye çalışırlarsa

Allah’ın rahmetinin onları kaplayacağını ve bu kimselerin Allah’ı anmaları sebebiyle

huzura ereceklerini haber vermektedir.697 Bunun aksine Allah’ı zikirden gafil olurlarsa

içinde bulundukları durumu şöyle tarif etmektedir:

سرةحوا عن مثل جيفة حمار و كان لهم ما من قوم يقومون من مجلس ال يذكرون هللا فيه إال قام

“Allah’ı zikretmeden bir meclisten kalkan topluluk eşek leşi gibi bir pislikten

kalkmış gibi olurlar ve bu meclis kendileri için üzüntü sebebi olur.” buyurmaktadır.698

Dünyada Allah’ın ismi anılmadan sona eren meclisler bu dünyada ve kıyamet

gününde orada oturanlar için en büyük üzüntü kaynağı olacaktır. Çünkü genellikle

Allah’ın zikredilmesinden mahrum olan meclisler, gıybet ve dedikodudan uzak kalmaz.

Bilindiği gibi müslümanların gıybetini yapmak ölü eti yemek gibidir. Bu hadiste ise

açıklanmak istenen leş yeme hükmünde olan gıybetin yapıldığı yerlerde bulunmanın

çirkinliğidir. Çünkü gıybeti dinleyenler de gıybeti yapan kimsenin günahına ortak olur.

Bu bakımdan böylesi meclislerden kalkanların hali, etrafına pis kokular yayan bir eşek

leşinin etrafında bir süre oturduktan sonra kalkanların haline benzer. Bu kimseler,

kıyamet gününde zikir meclislerinde bulunan kimselerin eriştiği yüksek makamları

gördükçe, dünyada iken vakitlerini zikirden uzak yerlerde geçirip de cennetin daha

696 Buhârî, Deavât, 66; İbn Mâce, Edeb, 53; Tirmizî, Zühd, 61.


698 Ahmed, Müsned, II. 224, 389, 463, 495, 515, 527; Ebû Dâvûd, Edep, 25. Ebû Dâvûd’un rivayeti sahih

kabul edilmiştir. Müsneddeki rivayetlerden ilkinin senedinde sahabe ravisin adının hatalı aktarılması

sebebiyle sened hasen olarak nitelendirilmiştir. Rivayetlerden dördünün (389, 463, 515, 527) senedi

sahih kabul edilmiştir. Buhâri ve Müslim’in ya da sadece Müslim’in ve şartlarına uygun olduğu

belirtilmiştir. Müsneddeki bir rivayetin (495) senedi hasen olarak nitelendirilmiştir. Bkz. Nâsırüddin

el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, III. 192; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud,

XI. 663, XV. 21; XVI. 43, 265, 400, 482.

123

yüksek makamlarına erişemedikleri için üzüntü ve pişmanlık duyacaklardır. Cennette

iken bile bu sıkıntı ve pişmanlıkları devam edecektir. 699

Konuşmak için bir araya gelinen meclislerde dünyalık ve boş meselelere

dalınması kaçınılmazdır. Hz. Peygamber (s.a.v) bir topluluğun Allah’ı hatırlamaması ve

peygamberine salavat getirmemesi sebebiyle o toplantının günahlarını artıracağını

buyurmaktadır.700 Bu sebeple böyle bir durumunda Allah’ı anarak meclisten kalkmak

bu gafilliğin telafisi olacaktır.701 Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v) Allah’ın zikredildiği

meclislerde küçük günahlar işlenmiş bile olsa bu zikrin günahlara kefaret olacağını

haber vermektedir. Aynı zamanda Hz. Peygamber (s.a.v) bir meclisten kalkarken

okunacak duayı haber vermiş, bu dua sebebiyle kulların affedileceğini ve bu mecliste

oturanlara hayır getireceğini buyurmaktadır. Dolayısıyla bu müjdeden mahrum kalan

kullar ise âhirette pişman ve mutsuz olacaktır.702

Sonuç olarak kulların dünyalık konuşmaları kendileri için hayır değildir. Ancak

iyiliği emredip kötülükten sakındırmak ve Allah’ı hatırlatıcı sözler söylemek bunun

dışındadır. Çünkü Allah’tan en uzak olan katı kalpli kimselerdir. Allah’ı anmaksızın

çokça konuşulması kalplerin katılaşmasına sebep olur.703 Allah’ın anılmadığı

meclislerde boş kelam veyahut günaha sebebiyet verecek olan konuların konuşulacak

olması istikâmetin kaybedilmesine ve dolayısıyla mutsuzluğa sebep olacaktır.

2.2.2. İstikâmeti Kaybetmek

İnsanoğlunun yaratılışının nedeni ve gayesi yeryüzünün halifesi kılınması ve

varlığının Allah’a borçlu olduğunu bilip onun kudretine boyun eğmesidir. İnsan,

Allah’a kulluk etmesi için yaratılmış ve imtihana tâbi tutulmuştur. 704 Bu imtihan

699 Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, V. 157; Azîmâbâdî, Avnu’l-Ma’bud, XIII. 202; Sehârenfûrî, Bezlu’l-

Mechûd, IX. 101; Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 63.

700 Ahmed, Müsned, II. 463; Tirmizî, Deavât, 8.

701 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XV. 22.

702 Ebû Dâvûd, Edep, 27. Geniş bilgi için bkz. Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XVI. 63.

703 Mübârekfûrî, Tuhfetu’l-Ahvezî, VII. 92.

704 En’âm, 6/165; Mülk, 67/2; Zariyât, 51/56.

124

süresinde Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmez, onu anmaktan uzaklaşır, günaha

düşerse kul Allah’ı, Allah da kulu unutur. Böylelikle kul, haram lezzetlerin peşine

düşmesi ve kötü olan şeylere düşkünlüğü sebebiyle mutsuz olacaktır.705 Böyle kimseler

sıkıntılı ve mutsuz bir hayat yaşayacak, dünya ve âhirette azapla karşılaşacaklardır. 706

Hz. Peygamber (s.a.v), insanların yaşamış oldukları yorgunluk, üzüntü, hastalık

ve kendisini üzecek her şeyden dolayı Allah’ın bir kısım günahlarını silip örteceğini,

yapılan iyiliklerin kötülükleri yok edeceğini haber vermektedir.707 Bu sebeple mutsuz

kimsenin, ibadet olarak Allah için hiçbir amel işlemeyen kişi olduğunu belirtmiştir.708

Aynı zamanda Hz. Ayşe’den rivayet edildiğine göre,

ها عنهإذا كثرت ذنوب العبد ولم يكن له ما يكفرها من العمل ابتاله هللا عز وجل بالحزن ليكفر

“Kulun günahı çoğalıp da ona kefaret olabilecek kadar sâlih ameli yoksa Allah

o kula üzüntü verir ki günahlarına kefaret olsun.”709 buyurmuştur.

Her varlığın mutluluğu, kendisine has olan özelliklerinin tam olarak

kullanılmasıyla meydana gelecektir. İnsanı diğer varlıklardan ayıran ayırt etme ve

düşünme gücüdür. İnsanların en üstünü kendine verilen bu özelliğin gereklerine bağlı

olan kişidir. Bu özelliğin gereken kuşkusuz kulluk görevlerinin yerine getirilmesi ve

bundan alıkoyan durumlardan kaçınılmasıdır. İnsan varoluş amacına uygun yaşadığı

sürece iyi ve mutlu olur. Çünkü Allah’ın rızasına uygun bir hayat yaşama çabası içinde

olanlar bahtiyarların yaşayışıdır.710 Buna göre kulun iyiliği ve mutluluğu, yaratılış ve

varedilişinin amaçları uygun olan şeylere gösterdiği irade ve çabasıyla meydana gelir.

Fakat Allah’ın rızasına uygun bir yaşam sürmemesi ve iskâmeti kaybetmesi, insanın

705 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXIII. 124.

706 Ra’d, 13/33-34; Tâ-Hâ, 20/124-126.

707 Buhârî, Merdâ, 2; Müslim, Birr, 52; Ahmed, Müsned, III. 4, 24; Tirmizî, Birr, 55.

708 Ahmed, Müsned, II. 349; İbn Mâce, Zühd, 35.

709 Ahmed, Müsned, VI. 157. Hadisin senedi Leys b. Ebî Süleym sebebiyle zayıf olarak kabul edilmiştir.

Leys zayıf ve muzdaribu’l-hadis olarak nitelendirilmiştir. Diğer raviler ise sika kabul edilmiş, Buhârî

ve Müslim’in hadis rivayeti aldıkları ravilerdir. Bkz. Ukaylî, Kitâbu’d-Duafâi’l-Kebir, IV. 14; Zehebî,

el-Muğnî fi’d-Duafâ, II. 536; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XLI. 134.


125

kendi iradesiyle tembellik veya ilgisizlik gösterip iyilik ve mutluluğa ulaşmasını

engelleyen yollara yönelmesi, yaratılış amacı olan Allah’a kulluğu terk etmesi ise

kötülüğüne ve mutsuzluğuna sebep olacaktır.711

Allah Teâlâ buyruklarına karşı duyarlılık gösterilmesini emretmektedir.712 Bu

Allah’a samimiyetle inanıp emirlerini yaparak ve yasakladıklarından uzaklaşarak

gerçekleşecektir. Müttakî kullar, Allah bir şeyin yapılmasını istemişse, o konuda

tereddüt etmeden, tartışmaya girmeden gerçekleştirme çabası içindedirler. Aksi takdirde

Allah ile arası açılacaktır. Bu ise kulun dünyada ve âhirette huzursuz, mutsuz bir hayat

sürmesine sebep olmaktadır.713 Çünkü yapılan her kötü işler sebebiyle kalp huzursuz

olacaktır.714

Hz. Peygamber (s.a.v) kulun amelinde kusur ettiği zaman, Allah’ın onu üzüntü

ve kedere uğratacağını haber vermektedir.715 İbn Hazm, fazileti Allah’ın emir ve

yasaklarına uymak, rezîleti ise O’nun yapılmasını hoş karşılamadığı şeyleri yapmak

şeklinde açıklamıştır. Buna göre mutlu insan kendini faziletlere alıştıran, mutsuz insan

ise kendisini rezîletlere alıştıran, faziletten hoşlanmayan insan olarak tanımlar.716

Allah’a isyankâr olmak, yasakladıklarından kaçınmamak, emrettiği yoldan sapmak ise

kendini rezîletlere alıştıran kulun en önce gelen özelliğidir.

Resûlullah (s.a.v) gaflete dalan kulun bedbahtlık içerisinde olduğunu haber

vermektedir.717 Kendini günaha alıştıran ve buna rağmen zikirden yüz çeviren kimse her

ne kadar zengin ya da refah seviyesi yüksek bir hayat yaşa da sürekli günahları

sebebiyle vicdan azabı çekecek, gerçek mutluluk ve huzurdan yoksun olacaktır. Çünkü

kişi Allah’ın yolunu izlemekle sapıklıktan ve mutsuzluktan yana güven içinde olur.

Mutsuzluk, günahkârlığın ürünüdür. Allah’ın emirlerini terk etmiş kişi dünyanın bütün


712 Âl-i İmrân, 3/102.


714 Ahmed, Müsned, IV. 227; Dârimî, Buyû, 2.

715 Ahmed b. Hanbel, Kitâbu’z-Zühd, Dâru’l-Ğadi’l-Cedîd, Kahire, 1426/2005, s. 36.

716 İbn Hazm, Ahlâk ve Davranış Tarzları Nefislerdeki Ahlâkî Hastalıkların Tedavisi, s. 43.

717 Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 17.

126

imkânlarına sahip olsa da bu imkânların bizzat kendileri hem dünyada mutsuzluk, hem

ahirette mutsuzluktur. Haram olan nimetleri ve kazançları mutlaka bir keder izler. İnsan

Allah’ın doğru yolundan sapınca şaşkınlığa, huzursuzluğa ve bunalımlara girer. Oradan

oraya sürüklenir. Bir türlü dengeli istikrarlı olamaz.718

Kulluktan yüz çevirenlerin sıkıntılı bir hayat yaşaması mal mülk sahibi olmak ya

da olmamakla ilgili değildir. Kanaatkâr olmayıp mal hırsına sahip olması onu bazı

saplantılara götürür. Hayatını kendine zorlaştırır ve kendini sıkıntıya sokar.

Amaçladıklarına ulaşamaması onu mutsuz eder. Bütün çabası dünya olduğu için tatmin

olmasını dilediği fakat bir türlü tatmin olmayan nice duygu ve istekleri vardır.

İsteklerine kavuşmuş olması onu boşluktan kurtaramaz. Bu sıkıntısı kulun hayır

kapılarından hiçbirisine yol bulamamasına sebep olur. Yaptığı haksızlıklar sebebiyle

vicdan azabı duyar ve bütün bunlar ona sıkıntı verir.719 Dolayısıyla Allah’ın nimetlerine

nankörlük eden, gönderdiği yasalara ve ahlâkî kurallara uymayan ve hakka karşı çıkıp

zulüm ve haksızlıkları hayat tarzı edinen toplumda huzur ve güven ortadan kalkar,

bireylerin mutsuzluğuna sebep olur.

Günahlarını temizleyecek kadar ameli ve iyiliği olmayan kulun uğratıldığı

üzüntü ve keder, onun kusurlarını ortadan kaldırmak maksadına yönelik, görüntüde bir

cezalandırma, aslında ise bir şefkat ve merhamet uygulamasıdır. İnsanlar hastalık,

keder, üzüntü gibi durumlardan kurtulamaz. Allah Teâlâ, inanan kullarının dünya

hayatında yaşadıkları bu sıkıntıları, hastalıkları, üzüntüleri günahlarına kefaret sayar.

Allah Teâlâ kullarına sıkıntılar vermeseydi onlar isyan eder ve haddi aşarlardı. Yüce

Allah bir kuluna iyilik dilediğinde durumuna göre bazı üzüntü verecek imtihana tâbi

tutar ve bu vesileyle onu terbiye eder, günahlarından arındırır.720

Sonuç olarak günaha saplanmış, kulluktan uzak bir hayat yaşayan bir insanın

yaşam standartları ne kadar yüksek olursa olsun bedbaht olmaya mahkûmdur. Kulun


719 Fahrüddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXII. 131. Genil bilgi için bkz. Şimşek, Hayat Kaynağı Kur’ân

Tefsiri, III. 186, 357.

720 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdu’l-Me’âd, IV. 195.

127

amelinde gösterdiği eksiklikler ve günahlarının sebep olduğu yük, yaratılışına aykırı

davramasından ötürü mutsuzluk sebepleri olacaktır.

2. 2.3. Bakara Sûresini Okumayı Terk Etmek

Kur’ân mü’minler için hayat rehberi ve rahmettir.721 Kur’ân insanlığı ruhsal ve

bedensel hastalıklardan koruyan ilkeler getirmektedir. İnsanlığın sağlığını koruyucu bu

ilkeleri uygulayan ruhsal ve bedensel her türlü rahatsızlıklardan Allah’ın izniyle

korunur.722 Bu sebepten Kur’ân’ın inananlar için bir şifa kaynağı olduğu

buyrulmaktadır.723

Hz. Peygamber (s.a.v) emir ve yasaklarına uyulduğu takdirde kulları

sapkınlıktan kurtaracak olanın Allah’ın kitabı olduğunu haber vermektedir. Kulun,

hayat rehberini okuyup idrak ve muhafaza ettiğinde Allah’ın asla azap etmeyeceği

bildirilmiştir. Bununla birlikte Kur’ân okuyan kimselerin ebedî kurtuluşa erecek

olmalarından dolayı sevinmeleri gerekmektedir.724 Buna göre Kur’ân’ın zirvesi ve

doruğunun Bakara sûresi olduğunu buyuran Hz. Peygamber (s.a.v), Bakara sûresinin

okunduğu eve şeytanın girmeyeceği haber vermektedir.725 Fakat Kur’ân’ı okumayan

fâcir kişi anlatılırken tadı kokusu hoş olmayan Ebû Cehil karpuzu misal getirilerek tarif

edilmiştir.726

Hz. Peygamber (s.a.v) mü’minleri Kur’ân okumaya devam etmeleri konusunda

teşviklerde bulunmuştur. Ebû Ümâme’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber

Bakara ve Âl-i İmrân sûrelerinin âhiret günü ateşten koruyacağını müjdelemiştir ve

sonrasında ise

اقرءوا سورة البقرة فإن أخذها بركة ، وتركها حسرة ، وال تستطيعها البطلة

721 Neml, 27/77; Sâd, 38/29.


723 İsrâ, 17/82.

724 Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.

725 Tirmizî, Fedâilu’l-Kur’ân, 2.

726 Buhârî, Tevhîd, 57.

128

“Bakara sûresini okumaya devam ediniz. Çünkü onu alıp öğrenmek büyük bir

berekettir. Onu terk etmek ise büyük bir ziyan ve mutsuzluktur.”727diye buyurmuştur.

Bakara sûresini okumakla kalmayıp bunu sürekli hale getirenler ve emirlerine

uyup hayatına geçirenler için âhirette bu sûre affedilme vesilesi olacaktır. Sûreyi

okumaya gayret gösteren ve emirleri üzerinde düşünüp kafa yoranlar için bereket ihsân

edilecek ve kişi bu vesileyle büyük faydalar kazanacaktır. Terk etmek ise bütün bu

güzelliklerin kaybedilmesine pişmanlığa ve mutsuzluğa götürecektir.728 Bu sebeple Hz.

Peygamber (s.a.v) Bakara sûresi okumayan ev ile kabir arasında bir benzetme

kurmuştur, sûrenin okunması için tavsiyelerde bulunmuştur.729

“Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresi olmakla beraber, aynı zamanda içine

aldığı konuların çokluğu ve çeşitliliği bakımından da çok yönlü bir sûredir. Sûrede başta

iman esasları olmak üzere insanın yaratılışı, kıblenin değişmesi, namaz, oruç, hac,

sadaka, boşanma, nesep, nafaka, borçların kaydedilmesi gibi pek çok konuya yer

verilmiştir. Bunlar doğrudan doğruya veya dolaylı olarak dini ve dindarlığı ilgilendiren

meselelerdir. Buna göre sûre incelendiği zaman baştan sona ön planda tutulan ana

hedeflerin üç noktada yoğunluk kazandığı görülür. Bunlar doğru bir Allah inancı

yerleştirmek, hidâyet ve hidâyet karşısında çeşitli insan gruplarının durumunu ve yerini

belirlemek, müslümanların başka dinlerin mensuplarından ayrı, müstakil bir cemaat ve

kendine mahsus vasıfları bulunan bir ümmet olduklarını ortaya koymaktır.”730

Dolayısıyla kulun Bakara sûresini okumayı terk etmesi dünya ve âhiret

saadetlerine vesile olacak olan birçok emir ve yasaktan uzak kalmış olmasına sebep

olacaktır. Bunun sonucunda ise Allah Teâlâ’nın emirlerini yerine getirmemek ve günaha

düşmekle mutsuzluğa gark olacaktır.

727 Müslim, Salâti’l-Müsâfirîn ve Kasrihâ, 252.

728 Alî el-Kârî, Mirkâtu’l-Mefâtîhi, V. 17.

729 Müslim, Müsâfirîn, 212; Tirmizî, Fezâilü'l-Kur'ân, 2.

730 Işık, Emin, “Bakara Sûresi”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1991, IV. 526.

129

2.3. AHLAK İLE İLGİLİ MUTSUZLUĞA GÖTÜREN AMELLER

İnsanların bazı ahlâkî değerlerden uzaklaşmasının bazı psikolojik rahatsızlıkları

tetikleyeceği ve mutsuzluğa sebep olacağı savunulmaktadır.731 Buna göre ahlâkî

değerlere uyum sağlamamak insanın kişiliği ve düşüncesi üzerinde etkilidir. Vicdan

azabı denilen bu olgu sebebiyle acı ve suçluluk duygusu devamlı olarak yaşantıda

etkisini sürdürür.732 Ancak vicdan duygusu insanı kötülük yapması halinde kınayan bir

güç olabileceği gibi733 kaskatı kesilmiş kalp734 haline dönüşerek kötülük karşısında

duyarlılığını kaybetmiş bir duruma da gelebilir. Bu yüzden İslâm ahlâkî vazifeleri

uhrevî müeyyideye bağlanmıştır. Buna göre iyiler için âhiret saadeti müjdelenmiş,

kötüler için cehennem azabından kaynaklı pişmanlık ve dolayısıyla mutsuzluk haberi

verilmiştir.735

Kur’ân ve sünnet, imanlı ve ahlâklı bireylerden oluşan huzurlu bir toplum

meydana getirme adına bazı ilke ve erdemleri hatırlatmaktadır. Şayet bunlara uyulmaz

toplum içerisinde ahlâksızlıklar artmaya devam ederse bireyler sağlıklı yaşamlarını

yitirir, devamlı ruhî sıkıntı içerinde olmaları sebebiyle mutsuzluk ve güvensizlik

yaşantılarına egemen olur. Dolayısıyla ruh hastalıklarına ve mutsuzluğa götüren

sebepler aslında ahlâkî çöküntülere dayanır.736

Birçok eski milletin yıkılışında ahlâkî bozulma ve çöküntün önemli ölçüde rol

oynadığını haber veren ayetler Kur’ân-ı Kerîm’de büyük bir yer tutmaktadır. Çünkü

ahlâk prensiplerine aykırı davranışlar sosyal ve manevî sıkıntılar yaşanmasına sebep

olmaktadır.737 Olumsuz ahlâkî davranışları işlemeye devam edildiği takdirse ise Allah

Teâlâ daha yeryüzünde iken, yapmış oldukları davranışın sonuçlarını onlara



733 Kıyâmet, 75/2.

734 Mâide, 5/13; Zümer, 39/22.

735 Kasas, 28/83-84; Tâhâ, 20/15; Mü’min, 40/17; Câsiye, 45/27.


737 Çağrıcı, Mustafa, “Ahlâk”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1989, II. 2.

130

tattıracaktır. Olumsuz davranışlarının sonucu olarak hem bu dünya da hem âhiret

yurdunda huzursuz ve mutsuz bir hayat süreceklerdir. 738

Ahlâk ile ilgili mutsuzluğa götüren amelleri tezimizin sınırlılığı gereğince

belirlediğimiz kelimeler üzerinden tespit ettiğimiz sebepleri cimrilik ve adaletsizlik

başlıkları altında inceleyeceğiz.

2.3.1. Cimrilik

“Adi, alçak, soysuz” anlamındaki Farsça cimri kelimesinden Türkçeleştirilmiş

olup genellikle “pintilik, hasislik” manasında kullanılır. İslâm ahlâk literatüründe aynı

kavramlar şuh (شح) ve buhl (بخل) kelimeleriyle ifade edilir.739 Daha özelde ise şuh,

öncelikle kişiyi mal mülk edinme hırsına sevkeden, kişinin başkalarının elindekine göz

dikecek veya onların iyilik yapmalarından bile hoşlanmayacak derecede cimri ve iyilik

duygusundan yoksun olmasıdır. Bu harcamalarda bulunmaktan ve yardım etmekten

alıkoyan bencil bir duygudur. Buhl ise bu duygunun etkisiyle kişinin kendi malını hayır

yoluna harcamaktan, iyilik ve cömertlik yapmaktan kaçınmasıdır.740

Hz. Peygamber (s.a.v) cimrilikle imanın bir arada bulunmayacağını buyurmuş

cimriliğe karşı inananları uyarmıştır.741 Çünkü İslâm, şahsî ve bireysel bir din değildir.

İslâm, bireysel ve toplumsal hayatın sadece inanç ve ibadet yönlerini değil, tüm

yönlerini dikkate almakta ve ona göre düzenlemeler yapmaktadır. Bu sebeple İslâm’ın

emir ve yasakları, birey kadar toplum menfaatlerini de göz önünde bulundurur. İşte bu

yüzden cimrilik yasaklanmaktadır.742

Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) cimri ve cömert

insanın halini zırh giyen birine benzetmektedir.

738 Rûm, 30/41-42; Enfâl, 8/53; Râd, 13/11; Nisâ, 4/79.

739 Çağrıcı, Mustafa, “Cimrilik”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1993, VIII. 4.

740 İbn Manzûr, Lisân’ul-Arab, II. 496, XI. 47.

741 Nesâî, Cihâd, 8.

742 Peker - Kara, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 159.

131

مثل البخيل والمتصدق مثل رجلين عليهما جبتان من حديد، قد اضطرت أيديهما إلى تراقيهما، فكلما هم

ا هم البخيل بالصدقة انقبضت كل حلقة إلى صاحبتها وتقلصت المتصدق بصدقته اتسعت عليه حتى تعفي أثره، وكلم

عليه وانضمت يداه إلى تراقيه

“Cimri ile cömertin durumu şu iki adamın gibidir: Üzerlerinde demirden iki zırh

vardır. Cömert olan, sadakasını verdikçe zırhı onun bedeni üzerinde genişler, uzar.

Cimri olan ise sadaka vermek istedikçe onun demir zırhının her bir halkası kendine

bitişik olan halkaya doğru büzülür, sıkışır da demir zırhın her bir halkası kendi yerine

yapışır. Cimri kişi bu dar cübbeyi genişletmeye çalışır, fakat genişletemez.”

buyurmaktadır.743

Cimrilik de cömerlik de insan tabiatında bulunan özelliklerdir. Cömert sadaka

vermeye niyet ettiğinde göğsü genişler, yaptığı davranıştan ötürü kendi nefsi memnun

olur, gönlü rahatlar, içi huzurla dolar. Cimri insan ise infak etmek istediğinde göğsü

sıkışır, gönlü daralır, huzursuz olur, bu isteğinden dolayı kendisinden tiksinir. Kendi

kendini sıkar.744

Hz. Peygamber (s.a.v) cimriliğin en kötü huy olduğunu haber vermektedir.745

Ayrıca onu bir hastalık olarak nitelendirmiştir.746 Bu sebeple cimrilik, İslâm ahlâkçıları

tarafından ahlâkî ve psikolojik rahatsızlık olarak kabul edilmiştir. Mal hırsı demir zırh

gibidir. Cömert insanda, yardım arzusu mal hırsına galip gelir; cömertlik yaptıkça

üzerindeki sıkıcı zırh gevşer; yani mal hırsının verdiği gönül rahatsızlığından kurtulur,

ferahlar; aynı zamanda, başkalarının ıstıraplarını hafifletmiş olacağından dolayı vicdan

huzuru duyar. Buna karşılık, cimri insandaki mal hırsı, kendisini gittikçe daralan bir zırh

gibi huzursuz eder. İnsanların sıkıntı içinde olduklarını görmekten dolayı vicdanen

rahatsız olmasına rağmen, cimrilik yüzünden, vicdanını rahatlatacak müspet faaliyetler

743 Buhârî, Zekât, 28, Cihâd, 88, Libâs, 9; Müslim, Zekât, 75; Ahmed, Müsned, II. 389, 523; Nesâi, Zekât,

61. Müsneddeki rivayetler ve Nesâi rivayeti sahih olarak nitelendirilmiştir. Ravileri ise Buhârî ve

Müslim’in şartlarına uymaktadır. Bkz. Muhammed b. Ali el-Vellevi, Zehîratu’l-Ukbâ, XXIII. 18;

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XV. 24, XVI. 449.

744 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, III. 305; Muhammed b. Ali el-Vellevi, Zehîratu’l-Ukbâ, XXIII. 23.

745 Ebû Dâvûd, Cihâd, 21.


132

gösteremez ve böylece cimrilik duygusu kendisini tam bir psikolojik baskı altına alır.747

Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) cimrilik duygusundan Allah’a sığınmıştır.748

Başkalarını düşünmeyen, çevresindekilerinin ihtiyaçlarına karşı duyarsız

insanlardan teşekkül eden toplumların huzurundan bahsedilemez. Mala düşkün, amacı

ve tek uğraşı dünyalık olan insanların mutlu olması söz konusu değildir. Bu türlü

insanların yaşadığı toplumlarda zamanla amaçlarına yönelik adaletsizlikler ve

hukuksuzluklar baş gösterecek bu da toplumsal çöküntüye sebep olacaktır.749 Bu

sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) cimriliğin insanları helâk edeceğine, toplumsal huzuru

bozacağına, bencillik ve çıkarcılığın doğurabileceği sosyal bunalımlara sebep olacağına

işaret etmiştir.750 Dolayısıyla kim cimrilik yaparsa sonunda yine kendi zararına işler

yapmış olacaktır.751

Canını ve malını vermeyip cimrilik eden, Rabbinden ve onun doğru yolundan

yüz çeviren, Allah’ın her şeyi kendisine zorlaştırmasını hak etmiştir, dolayısıyla yüce

Allah cimri kimseyi en zora yöneltir. Ona güçsüzlük ve eksiklik verir, her türlü

kolaylıktan mahrum eder. Attığı her adımı zorluk ve sıkıntı kaynağı kılar. Bu yüzden

böyle bir kimse her ne kadar kurtuluş yolunda yürüdüğünü zannetse de o doğru yoldan

sapmış ve bedbahtlık yolunu tutmuş demektir. Bu durumda malı ona bir yarar

sağlamayacaktır.752

Cimrilik bir varlığı nimet olmaktan çıkartır. Âyette belirtildiği gibi cimrinin

elindeki imkân dünyada hayır getirmez, âhirette de boynuna dolaşır.753 Dünyadaki etkisi

ise psikolojik sıkıntı ve mutsuzluk vermesidir.754 Bu yönleriyle yalnızlık ve azaptır.


748 Buhâri, Cihâd, 74; Ebû Dâvûd, Salât, 367; Nesâî, İsti’aze, 25.



751 Muhammed, 47/38.

752 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, XVI. 243.

753 Âl-i İmrân, 3/180.

754 Buhârî, Cihâd, 89, Zekât, 27; Müslim, Zekât, 75-77.

133

Oysa Kur’ân’a göre verebilmek insan için arınma ve temizlenmedir.755 Hz. Peygamber,

kişinin mal ve makam hırsının dine, bir koyun sürüsüne salıverilen iki aç kurdun verdiği

zarar kadar zarar vereceğini buyurmuştur.756 Hırsla mal biriktirip infak etmeyenlerin

kıyamette cezalandırılacakları da inananlara haber vermiştir.757

Cimrilik her türlü hayrın yapılmasına engel olan bir illettir. Çünkü hayır, her

hangi bir şekilde cömertçe, sevgi ve şefkatle, gayret sarf etmekle bol bol vermektir. Her

zaman almak isteyip hiçbir zaman vermek istemeyen cimriden hayır beklenemez.

Nefsinin tamahkârlığından kurtulamamış kimseler hayra ulaşamamış ve saadete

kavuşamamış olan insanlardır.758

Cimrilik güçlüklere, sıkıntılara ve zorlu bir hayata sebebiyet vermektedir.759

Âyetlerde kınanan kişi, eli çok sıkı olan, bireysel ihtiyaçları için harcasa da, başkaları

için ya da hayırlı bir işi için asla yaklaşmayan cimri kimselerdir. Bu kimseler aşırı mal

sevgisinden dolayı kimi zaman kendileri ve aileleri için bile harcamaktan kaçınırlar.

Hatta bu sebeple cimri insanların aileleri, kendileri büyük sıkıntılar yaşarlar, sefalet ve

yoksulluk çekerek yaşamaya mahkûm olurlar.760

Netice olarak cimrilik yapılması gereken maddî ibadetleri engelleyeceği gibi

kişinin bireysel yaşantısını da zorlaştırmaktadır. Cimri kimselerin mala olan hırsı ve

bağlılığı sebebiyle kendisi ve ailesi huzursuz bir ömür geçirecek bu sebeple mutsuz

olacaklardır.

2.3.2. Adaletsizlik

“Karşılık vermede eşit davranmak, davranış ve hükümde doğru olmak, hak ve

hakikate göre hüküm vermek, şirk koşmamak”761 anlamlarına gelen adalet, “Bireysel ve

755 Tevbe, 9/103.



758 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, XIV. 530.

759 Leyl, 92/8-10.

760 Peker - Kara, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve Toplum, s. 158.


134

ve sosyal yapıda dirlik ve düzenliği, hakkaniyet ve eşitlik esaslarına uygun şekillerde

davranmayı sağlayan ahlâkî bir erdem veya hukuk ilkesidir.”762 şeklinde tanımlanmıştır.

Adalet sahibi olmak her şeyden önce Allahʼın en başta gelen vasıflarındandır.

Kurʼânʼda Allahʼın insanlara asla zulmetmediği ve zulmetmeyeceği belirtilmektedir.763

Oʼnun güzel isimlerinden birisi de “âdalet sahibi” anlamına gelen el-adl ismidir.764

Bunun yanında Allah Teâlâ adaleti emretmekte ve açık delillerle peygamber

göndermesinin sebebinin en temel gerekçesi olarak insanlar arasında adaletin temin

edilmesini göstermektedir.765 İslâm’da bütün insanlar dünyaya dair sıfatlarına

bakılmaksızın hukuk önünde eşittir.766 Hz. Peygamber de bütün insanların bir tarağın

dişleri gibi eşit olduğunu hatırlatmaktadır.767

Hz. Peygamber’in (s.a.v) önemle üzerinde durduğu konulardan bir tanesi de

sağlanmadığı takdirde hem ferdin hem de toplumun mutsuzluğuna sebebiyet verecek

durumlardan olan adalettir. Câbir b. Abdullah’tan rivayet edildiğine göre Resûlullah

(s.a.v) Ci’râne denilen yerde Huneyn savaşından alınan ganimetleri taksim ederken

Zu’l-Huveysıra et-Temîmî denilen bir adam Resûlullah’a (s.a.v) adaletli olmasını

söyledikten sonra Hz. Peygamber:

شقيت إن لم أعدل

“Eğer ben adalet etmezsem mutsuz olurum.”768 buyurmuştur.769

762 Çağrıcı, Mustafa, “Adâlet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 1988, I. 342.

763 Âl-i İmrân, 3/182; Enfâl, 8/51; Hac, 22/10.


765 Hadîd, 57/25.

766 Âl-i İmrân, 3/92; Haşr, 59/9; Nahl, 16/90.

767 Kuzâî, Müsnedü’ş-Şihâb, I. 145.

768 Buhârî, Farzu’l-Humus, 15.

769 Bir diğer rivayete göre Hz. Peygamber “Eğer ben adalet etmezsem sen mutsuz olursun.” diyerek

cevap vermiştir. Bu durumda âdil olmayan birisine uyulmasından dolayı mutsuzluk ve perişanlıkla

sapıklığa veyahut Hz. Peygamber’in hakkında hiçbir mü’mine yakışmayan bir düşünceye ve inanca

sahip olunduğu için dalâlete düşülür. Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VI. 243; Kâmil Miras, Sahîh-i

Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, VIII. 439.

135

Kur’ân-ı Kerîm’de İslâm toplumunun bir niteliği olarak geçen vasat ümmet ( أمًة

tabirindeki vasat kelimesi müfessirlerce “adalet” manasında anlaşılmıştır. Buna (وسًطا

göre İslâm ahlâkı içtimaî bünyede de aşırılıklardan uzaklığı, dengeli ve uyumlu bir

hayat tarzını ön görmüştür.770 Buna göre, İslâm toplumu insanlar arasında adaleti ve

hakkaniyeti egemen kılar, adaletin sürdürülebilmesini sağlayacak kıstasları ve değer

hükümlerini ortaya koyar. Çünkü adalet sıfatından yoksun olan biri dilsiz, hiçbir şeye

gücü yetmeyen, efendisine sadece bir yük olan köleye benzetilerek böyle birinin

adaletle emreden ve doğru yol üzere olan kimse ile eşit olmayacağı bildirilmiştir.771

Buna rağmen adaletin aksine davranılması ise toplumların helâkine sebebiyet

vermektedir.772

İslâm bireyi ve toplumu huzura kavuşturacak, ilişkilerde güven telkin edecek

prensiplere riayet edilmesini istemiştir. Adalet, her birey ve her toplum için insanlar

arası ilişkilerin dayanacağı, değişmez ve sağlam bir kanundur. Bu ilke insanın arzu ve

isteklerine göre şekil alamaz, sevgi ve nefret gibi kişisel sebeplerden etkilenmez. Kur’ân

adaletin yanında bir de iyilik ilkesine yer verir. Böylece adaletin acımasız, şaşmaz

kesinliğine yumuşaklık getirir. Bazı haklarından özveride bulunmak isteyen, böylece

kalplerin sevgisini tercih eden, göğüslerini huzura kavuşturmak isteyenlere kapıyı açık

bırakır.773 Aynı zamanda âdil olmanın karşılığında ise Allah’ın âdil olanları seveceği

müjdesi verilmektedir.774

Toplumsal ilişkiler gereği kin duyulan kişiler de olsa onlara karşı âdil davranma

konusu ısrarla vurgulanmaktadır.775 Bireyin başından geçen olaylar, yaşadığı

kızgınlıklar onun adaletsiz davranmasına sebep olabilir. Hâlbuki böyle bir tutumu

vicdanı kesinlikle onaylamaz. Yaptığı kötülük sebebiyle vicdan tarafından sürekli

yargılaması onu mutsuz eder. Haksızlığı karakter haline getirmiş kişilerin vicdanları

770 Çağrıcı, “Adâlet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, I. 342,

771 Nahl, 16/ 76.

772 Buhârî, Enbiyâ, 54.

773 Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, IX. 235.

774 Mâide, 5/42.

775 Mâide, 5/8.

136

artık körelmiş olsa da bazı olaylar ve etkiler vicdan uyanışına sebep olabilir.776 Bu

sebeple Hz. Peygamber (s.a.v) her hak sahibine hakkının verilmesi üzerinede telkinlerde

bulunmuştur.777 Fakat zorbalık edip hakları ihlâl eden adaletsiz kimseler bedbaht

olacaktır.778

Kişi gündelik veya iş hayatında bir hüküm veya karar vereceği zaman mutlaka

adaletle karar vermelidir. Çünkü adalet olmayan yerde haksızlık ve zulüm vardır.

Haksızlık ve zulümün olduğu yerde ise huzursuzluk baş gösterecektir.779 Bu sebeple

depresyon gibi insanların mutsuzluklarına sebebiyet verecek bazı rahatsızlıkların

biyolojik kaynaklı olabilecekleri gibi toplumsal adaletsizlikten de ortaya çıkabileceği

belirtilmiştir. İyilerin ödüllendirilip kötülerin cezalandırılmadığı bir toplumda adalet

duygusu zayıflar ve temel haklardan mahrum kaldığını düşünen bireyler ise depresyona

girebilmektedirler.780

Görev ve sorumlulukların dağımında hakkaniyetli davranmak ve her işi ehline

vermek de adaletin gereğidir. Çünkü Allah Teâlâ her işin o işi yapan kişiye tevdi

edilmesini emanet olarak olarak adlandırmakta ve emanetlerin mutlaka ehline

verilmesini, insanlar arasında hükmedildiği zaman ise adaletle hükmedilmesi gerektiğini

emretmektedir.781 Çünkü böyle yapılmadığı takdirde birtakım haksızlıklar ortaya

çıkacak, işlerin doğru yapılmaması sebebiyle toplumsal huzursuzluklar782 ve bireysel

mutsuzluklar baş gösterecektir.783 Bunun yanında verilen emaneti hakkıyla yerine

getirmemek de aynı şekilde mutsuzluk sebebi olacaktır. Bu sebeple kendisinden

yöneticilik görevi isteyen Ebû Zer el-Gıfârî’ye Hz. Peygamber (s.a.v) bu görev için


777 Buhârî, Savm, 51; Tirmizî, Vesâyâ, 5.

778 Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 17.


780 Sayar, Ruh Hali, s. 142.

781 Nisâ, 4/58.

782 Buhârî, İlim, 2, Rikâk, 35.


137

uygun olmadığını söylemiş ve işin ehline verilmemesi kişi için kıyamet gününde utanç

ve pişmanlık vesilesi olacağını haber vermiştir.784

Adaletsiz davranmanın vereceği mutsuzluk bu dünya olacağı gibi âhirette de

yine aynı şekilde olacaktır. Hesap günü sahip olduğu her şeyi kendini kurtarmak için

fidye verecek olsa dahi azabı gördüklerinde, için için derin bir pişmanlık

duyacaklardır.785

Hâsılı, adaletsizlik toplumsal çöküntülere, bireyler arasında kin ve nefrete

sebebiyet vereceğinden insanların huzursuz ve mutsuz bir yaşam sürmesine sebep

olmaktadır. Zira bu dünyada adaletsizliklere sebep olan bazı kimselerin ceza

görmemeleri, mağdur duruma düşenlerin ve bu duruma şahit olan vicdan sahibi

insanları huzursuz ve mutsuz etmektedir.

2.4. SOSYAL HAYATTA MUTSUZLUK SEBEPLERİ

Din, bireylerin bir köşeye çekilip sadece kendi sorumluluklarını yerine getirerek

yaşamaktan ibaret değildir. İslâm’ın sosyal ilişkileri de içine alan emir ve yasaklarını

kendine yol edinmeyen kulların toplumla olan bağları tehlikeye girecek ve bundan

kaynaklanan olumsuz durumlar bireye mutsuzluk getirecektir.

Hz. Peygamber (s.a.v) toplum içerisinde insanlar arasında ilişkileri düzenleyen

davranışlara teşvik ederken ve aynı zamanda onların mutsuzluğuna da sebep olacak olan

birtakım konulara dikkatleri çekmektedir. Biz de sosyal hayatta belirlediğimiz kelimeler

üzerinden tespit ettiğimiz mutsuzluk sebeplerini kötü rüya, dünyaya bağlılık, borçlu

olmak ve toplulukta yalnız kalmak başlıkları altında inceleyeceğiz.

2.4.1. Kötü Rüya

Sözlükte “görmek” anlamındaki rü’yet (رؤية) kökünden türeyen rüya kelimesi

uyku sırasında zihinde beliren görüntülerin bütününü ifade eder. Hulm (حلم) ise daha çok

784 Müslim, İmâre, 16.

785 Yûnus, 10/54.

138

korkunç düşler için kullanılır. Rüyaların rahmanî olanına sadıka, sâliha; şeytanî olanına

hulm denilir.786

Her toplumda olduğu gibi Resûlullah’ın (s.a.v) yaşadığı toplumda da rüyalar ilgi

çekmiş, insan için merak konusu olmuştur.787 Bu sebeple Hz. Peygamber de zaman

zaman ashâbıyla oturup sohbet ettiği zaman yanındakilerin rüyalarını dinler, rüyalar

hakkında açıklamalarda bulunurdu.788

Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v) âhir zamanda

mü’minin rüyasının hiç yalan çıkmayacağını, onların rüyalarının en doğru olanı sözü en

doğru olanın rüyası olduğunu haber vermiştir. Bunun yanında rüyanın üç çeşit

olduğunu; bunlardan ilkinin güzel rüya yani Allah tarafından müjde vesilesi, ikinci çeşit

rüyanın insanın günlük yaşantısında zihnini meşgul eden şeylerden kaynaklı olduğunu

buyurmuştur. Üçüncüsünü ise şöyle açıklamıştır:

ليصلوالرؤيا تحزين من الشيطان ، فإذا رأى أحدكم رؤيا يكرهها فال يحدث بها أحدا ، وليقم ف

“Şeytan tarafından üzüntü veren kâbûslu rüyadır. Biriniz hoşlanmadığı bir rüya

görürse onu kimseye anlatmasın kalkıp namaz kılsın.”789 Bir diğer rivayette rüyanın

kötü etkisinden Allah’a sığınan ve rüyadan kimseye bahsetmeyenin rüyanın zararından

korunacağı haber verilmiştir.790 Bu vesileyle şeytanın insanı üzme ve ona korku salma

noktasındaki maksadına ulaşamamasının yolunu göstermektedir.

Hadislerde rahmanî rüya kişinin hoşuna giden, onu rahatlatan rüyaların

Allah’tan geldiğinin belirtilmesi nimet, bereket ve hikmetin Allah’a nispet edilerek

ifade edilmesidir. Şeytanî rüya ise şeytanın aldatma, vesvese ve korkutmalarıyla

786 Çelebi, İlyas, “Rüya”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, T.D.V. Yayınları, İstanbul, 2008, XXXV. 306.

787 Buhârî, Ta’bîr, 35, 36.

788 Buhârî, Cenâiz, 93; Ebû Dâvûd, İman, 10.

789 Müslim, Rü’yâ, 6; Ahmed, Müsned, II. 269; Ebû Dâvûd, Edep, 96; Tirmizî, Rü’yâ, 1, 7, 10.

Müsneddeki rivayet için sahih denilmiş, Buhârî ve Müslim’in şartlarına uygun olduğu belirtilmiştir.

Ebû Dâvûd rivayeti de sahih olarak nitelendirilmiştir. Tirmizî kendi rivayetlerini hasen sahih olarak

değerlendirmiştir. Bkz. Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, III. 233; Ahmed b. Hanbel,

el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, XIII. 80.

790 Buhârî, Ta’bîr, 3.

139

meydana gelen karışık hayaller ve telkinlerdir.791 İnsanın hoşuna gitmeyen, onu

huzursuz ve mutsuz eden rüyalar ise kötülüğün simgesi olan şeytana nispet edilmiştir ve

kötü rüyanın anlatılmamasını istemiştir. Kötü rüyanın anlatılmamasıyla insanların

gördükleri kötü rüyaların kendilerinde kötü bir etki bırakmasından duydukları endişeyi

engellemek istenmektedir.792

2.4.2. Dünyaya Bağlılık

Dünya hayatı İslâm düşüncesinde genellikle kınanmıştır. Âyet ve hadislerde çok

sert ifadelerle yerilmiş ve âhiret hayatının tercih edilmesi istenmiştir. Âyetlerde birçok

kez dünya hayatının aldatıcı bir metâ,793 bu metânın belli bir süre ve zamanla

sınırlılığı,794 üstelik âhiret hayatına göre azlığı, Allah’a karşı takvâ bilincine sahip

olanlar için âhiret hayatının ebedî ve daha hayırlı olması795 ısrarla vurgulanan

özellikleridir. Ayrıca dünya hayatının oyun ve eğlenceden ibaret niteliği de

tekrarlanır796 ve yaldızlı bir süs, insanlar arasındaki kuru bir övünme vesilesi, çok servet

sahibi olma hırsından ibaret olduğu797 bildirilmektedir. Ayrıca dünyayı sevmek ve

ölümü kötü görmek798 Hz. Peygamber’in ümmeti hakkında geleceğe yönelik

endişeleridir.799

Dünya hayatının geçici ve aldatıcı olduğu, dünyanın oyun ve eğlenceden ibaret

olduğunu sık sık muhatabına hatırlatır.800 Fakat bu ifadeler, dünyayı terk edip

başkalarına muhtaç bir hayat yaşamayı asla emretmemektedir. Aksine dünya âhiret

dengesini sağlamayı öğütlemektedir. Şayet bu denge sağlanabilirse, insanların daha

791 Çelebi, “Rüya”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV. 307.


793 Hadîd, 57/20; Âl-i İmran, 3/185.

794 Bakara, 2/36.

795 Nisâ, 4/77; Nahl, 16/177.

796 Ankebût, 29/64.

797 Hadîd, 57/20.

798 Ebû Dâvûd, Melâhim, 5.


800 Âl-i İmran, 3/14; Ankebût, 29/64.

140

huzurlu ve mutlu bir hayat yaşayacaklarında şüphe yoktur.801 Nitekim Enes b. Mâlik’ten

rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.v)

أعظم الناس هما المؤمن الذي يهم بأمر دنياه وأمر آخرته

“Kederi en yüksek insan, dünya ve âhiret işlerini beraber yürüten mü’min

insandır.” buyurmaktadır.802

Dünya ve âhiret hayatındaki denge, her iki hayatın aynı derecede önemli olduğu

anlamına gelmez. Her iki hayata da hak ettikleri ölçüde değer vermekle denge

sağlanmış olacaktır. Âhiret hayatının ölümsüz ve kalıcı olması onu dünya hayatına göre

daha üstün kılmaktadır.803 Buna rağmen insanlardan kimileri dünya hayatını âhiret

hayatına tercih eder ve âhiret hayatından gafil yaşar.804

Dünya hayatı âhiretin yanında parmağın denize dalması gibidir.805 Bu sebeple

Hz. Peygamber (s.a.v), hasır üzerinde yatması sebebiyle kendisine yatak temin edilmesi

teklifini reddetmiş dünyayla işinin olmadığını belirtmiş ve dünyada bir yolcu gibi

olunmasını istemiştir.806 Çünkü dünyaya karşı istekli olmak kaygı ve üzüntüyü

artırmaktadır.807 Aynı zamanda kaygısı ve tek sıkıntısı dünya olan kulun fakirlikle

imtihan olacağını, iki yakasının bir araya gelmeyip perişan olacağını haber vermiştir.

Çünkü kul kendisine takdir edilen şeyden daha fazlasını göremeyecektir.808 Bununla

birlikte Hz. Peygamber (s.a.v) dünyaya bağlanıp altın ve gümüşün kulu olanlar helâk


802 İbn Mâce, Ticâret, 2. Hadis zayıf olarak nitelendirilmiştir. Çünkü hadisin senedinde bulunan Yezid b.

Ebân, Hasan b. Muhammed, İsmail b. Behrâm zayıf raviler arasında kabul edilmiştir. İsmail b.

Behrâm’ı Zehebî ise saduk olarak zikretmiştir. Bkz. İbn Hibbân, Kitabu’l-Mecrûhîn, I. 238, III. 98;

Bûsîrî, Misbâhu'z-Zücâce, III. 7; Zehebî, Mîzânu'l-İ’tidâl, I. 381; Nâsırüddin el-Elbânî, Da’îfu Süneni

İbn Mâce, s. 165.


804 İbrâhîm, 14/3; Rûm, 30/7.

805 Müslim, Cennet, 55.

806 Buhârî, Rikâk, 3; Trimizî, Zühd, 25, 44.

807 Beyhakî, Şuabu’l-Îmân, XIII. 122.

808 İbn Mâce, Zühd, 2; Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 30.

141

olsun diye dua etmiştir.809 Çünkü hakkında böyle bir bedduayı caiz hale getiren

kimseler, bütün çabasını dünyalık biriktirmesi ve bununla meşgul olması sebebiyle

kendisine emredilen vacib ve menduplarla meşgul olmayı ihmal etmektedir. Bu sebeple

bu türlü insanlar gafletleri sebebiyle ömürlerinin geçip aniden ölümle karşılaşırlar.810 Bu

ise kendileri için mutsuzluk ebebi olacaktır.

Hz. Peygamber (s.a.v) dünya üzüntülerinden uzak durulmasını tavsiye

etmiştir.811 Dünyevî durumlardan kaynaklanan kaygılar, stres ve psikolojik

rahatsızlıklara sebep olabilir. Dünyanın bütün yükünü omzunda taşıyan bir kişinin,

dünyanın üzüntülerinden uzak durması beklenemez. Dolayısıyla da sıkıntılardan uzak

kalamaz, daima mutsuz olur.812

Allah, dünyayı ve içindekileri insanlar için yaratmıştır.813 Ayrıca âyetlerde

dünyada meşru şeylerden istifade edilebileceği çok açık ifade edilmiştir.814 Fakat

modern kültür, Allah-insan dengesini insanı önceleyerek, din-dünya dengesini dünyayı

önceleyerek bozmuştur.815 Kur’ân-ı Kerîm bu tür bir bozukluğun huzur ve mutluluğa

engel teşkil edeceğini, âhiret yurdunda hüsrana sebep olacağını hatırlatarak uyarılarda

bulunmuştur.816

Günümüz dünyasında dinin ahlâkî değerlerinin yerini kapitalizm almaktadır.

Parayı en yüce değer addeden, maddeyi kutsallaştıran insanların varlık göstermesine

sebep olan bu durum, sanılanın aksine bireylerin mutsuzluğuna yol açmakta, toplumda

kavga ve şiddetin artmasına sebep olmaktadır. Fakat maddî refaha sahip insanların da

mutsuz olması, insanın farklı psikolojik ihtiyaçlarının da olduğunu da ortaya koymuştur.

809 Buhârî, Rikâk, 10; Cihad, 70; İbn Mâce, Zühd, 8.

810 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XI. 259.

811 Kuzâî, Muhammed b. Selâme (454/1062), Müsnedü’ş-Şihâb, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1407/1986,

I. 405.

812 Dölek, “Hadisler Işığında Mutluluğu Kazandıran Durumlardan Bazıları”, s. 211.

813 Bakara, 2/29.

814 A’râf, 7/32.


816 Enfâl, 8/67; İsrâ, 17/18-19; Kıyâmet, 75/20-21.

142

Bu sebeple insanın yaratıcıya yaklaşma amacıyla hayatını şekillendirmesi gerektiği

vurgulanmaktadır.817

Kur’ân-ı Kerîm ve hadisler birlikte ele alınıp, bütüncül bir bakış açısıyla

değerlendirildiğinde, dinî ve ahlakî değerler çiğnenerek, âhiret hayatı inkâr edilerek

veya hafife alınarak sürdürülen gayri meşrû bir dünya hayatının yani maddî ve şahsî

çıkar kaygısının egemen olduğu, hırs ve aşırı tutkunun eseri olmuş bir hayatın yerildiği

anlaşılır. İnsanın dünyadaki varlığını anlamlı kılan hayatı yaşamak ve sınanmak üzere

kendisine verilen hayatın temel sâikleri noktasında itidalin ve meşrû sınırların

aşılmasıdır.818

Sonuç olarak diyebiliriz ki dünya hayatı insanın âhiret hayatı için bir tarla

hükmündedir. Dünyalık olanlar gelip geçicidir. Bu dünyanın önemsenmeyeceği

anlamına gelmemekle beraber dünyaya ve dünya malına karşı hırs ve tutkunun insana

vereceği zararı en aza indirme amacına yöneliktir. Allah Teâlâ’nın kullarına karşı nimeti

ve ikramı sınırsızdır. Bu nimetleri istemek de bir o kadar doğaldır. Fakat bu durum

dünyayı ve dünyalıkları kutsallaştırmaya götürdüğü takdirde kulun mutsuzluğuna sebep

olacaktır.

2.4.3. Borçlu Olmak

Hz. Peygamber borcu olan kimsenin borcu ödeninceye kadar cenaze namazını

kılmamıştır. Resûllah (s.a.v) bu davranışıyla borçlu olmanın ve bu halde ölmenin ne

kadar büyük bir sorumluluk olduğuna işaret etmiştir.819 Çünkü büyük günahlardan sonra

sıralanan en büyük günahlardan bir tanesi de ödeyecek mal bırakmadan borçlu olduğu

halde kulun Allah’ın huzuruna çıkmasıdır.820 Bu dünyada borcunu ödemeyen kişinin

borcu âhirette sevaplarından kesilecektir.821 Hz. Peygamber’in (s.a.v) borcunu

ödemeyenler için böyle ağır bir ifade kullanması, borçların önemsenmeyerek, hakların



819 Buhârî, Kefâlet, 3.

820 Ebû Dâvûd, Buyû, 9.

821 İbn Mâce, Sadakât, 12.

143

kaybolmasını önlemek içindir. Günah olarak vasıflanan borç, kişinin ödemekte kusurlu

olduğu veya günah olan bir iş için aldığı borçtur. Çünkü bu, hakların zayi olmasına

sebep olmaktadır.822

İnsan bazen bazı zaruretler karşısında ihtiyaçlarını karşılayamaz. Maddî

imkânlarının da yeterli gelmemesi sebebiyle borçlanır. Bununla birlikte borç sahibini

yoran ve sıkıntıya sokan bir yüktür. Bu sebeple Hz. Ömer bir konuşmasında şöyle

buyurmuştur:

إياكم والدين فإن أّوله هم و آخره حرب

“Borçlanmaktan sakının. Borcun önü üzüntü, sonu da malın elinden

alınmasıdır.”823

Hz. Peygamber (s.a.v) darda kalan borçluya zaman tanınması, alacağın tamamını

veya bir kısmını borçluya bağışlanması durumunda Allah Teâlâ’nın kıyamette bu

kişilerin arşın gölgesinde gölgelendirileceklerini müjdelemiştir.824 Çünkü en ağır

mutsuzluk borç sıkıntısıdır.825

Âyette belirtildiği üzere inkârcıların günaha dalmalarından dolayı günahların, bir

pas tabakası gibi kalbi kaplayıp karartmasını,826 böylece insanın düşünce ve duygularını

olumsuz etkilemesi, onun hakikatleri kavramasına engel olması gibi borç da insanın

düşünce dünyasını karartır ve onun mutsuzluğuna sebep olur.827

822 Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, XII. 351.

823 Muvatta’, Vasiyet, 8. Hadis mevkuf olarak rivayet edilmektedir. Hadis sahih kabul edilmiştir. Senedi

Buhârî ve Müslim’in şartlarına uygundur. Bkz. İbn Abdilberr en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn

Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed (463/1071), İstizkâr, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2000,

XXIII. 101.

824 Tirmizî, Buyû, 67.

825 Kuzâî, Müsnedü’ş-Şihâb, II. 45.

826 Mutaffifîn 83/14.

827 İbn Abdilberr en-Nemerî, İstizkâr, XXIII.

144

Borç insanı esir eden bir yükümlülüktür. Bu sebeple Hz. Peygamber mü’min

ruhu, kafası ve kalbi borcu ödeninceye kadar borcuna takılı kalacağını828

buyurmaktadır. Bu sebepten kendisi de borçtan Allah’a sığınmıştır.829 Resûlullah’ın

(s.a.v) sık sık borçtan Allah’a sığındığı gören Hz. Ayşe sebebini sormuş Hz. Peygamber

(s.a.v) de borcun sahibine yalan söyletebileceğini ve sözüne riayet etmemesine sebep

olabileceğini buyurmaktadır.830 Bu sebeple günaha sürüklenen kul ise mutsuz olacaktır.

Netice olarak insan bazen zaruriyetler sebebiyle borç alabilir. Eğer ödeme

imkânı varken ödemez geciktirir bu hal üzere Allah’ın huzuruna çıkarsa âhirette mutsuz

olacaktır. Ödeme imkânı olmaz ise bu günlük yaşantısını etkileyecek huzursuzluk ve

mutsuzluklara sebep olacaktır.

2.4.4. Toplulukta Yalnız Kalmak

Hz. Peygamber (s.a.v) emir ve tavsiyeleriyle insanlar arasındaki ilişkileri

güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bunun aksine yapılan her bir davranış ise bireyler

arasındaki bağı koparacak toplumdaki huzur ve mutluluğa zarar verecektir. Nitekim

Resûlullah (s.a.v) çevresindekilere birlikteliklerini bozacak ve ilişkilerine zarar verecek

davranışlardan kaçınmalarını, böyle bir durumun mahvedici bir hâl olduğunu haber

vermiştir.831

Abdullah b. Me’sûd’dan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber’in (s.a.v) kuşku

uyandıracak, güveni sarsacak ve huzursuzluk yaratacak durumlarda gizli konuşmaları:

إذا كنتم ثالثة فال يتناجى رجالن دون اآلخر، حتى تختلطوا بالناس، أجل أن يحزنه

“Üç kişi olduğunuzda iki kişi diğer arkadaşlarından ayrı olarak fısıldaşmasın.

Zira bu hareket onu üzer.” buyurarak yasaklamıştır.832

828 İbn Mâce, Sadakât, 20; Tirmizî, Cenâiz, 76.

829 Ahmed, Müsned, II. 185; Nesâî, İstiâze, 31.

830 Nesâî, İstiâze, 9.

831 Tirmizî, Tirmizî, Sıfâtu’l-Kıyâme, 56.

832 Buhârî, İsti’zân, 47; Müslim, Selâm, 37, 38; Ebû Dâvûd, Edep, 29; İbn Mâce, Edep, 50; Tirmizî, Edep,

59. Ebû Dâvûd’un ve İbn Mâce rivayeti sahih olarak nitelendirilmiştir. Tirmizî rivayeti için hasen

145

Hz. Peygamber (s.a.v) müslümanların birliğine, dostluk ve kardeşliğe zarar

verecek, kişiler arasında kuşku ve güvensizliği uyandırabilecek eylemleri,

müslümanların birbirlerini incitecek her türlü davranışı yasaklamıştır.833 Bu minvalde

üç kişiden fazla oluncaya kadar iki kişinin üçüncüyü bırakıp fısıldaşarak sohbet

etmesini de yasaklamıştır. Çünkü böyle bir durumda üçüncü kişi, gizli konuşmaların

kendisi hakkında kötü düşünceler veya kötülük planları olması vehmiyle üzüntüye

kapılabilir. Bu sebeple söz konusu olan hassasiyet, insanların karşılıklı olarak nefret

beslememeleri ve aralarındaki ilişkiyi koparmamaları için güzel bir edeptir. 834 Fakat

üçüncü kişinin buna izin vermiş olması bunun dışındadır.835

Aynı şekilde iki kişinin beraber olduğu ortama ya da oturdukları yerin arasına

izinleri olmadan girilmesi de uygun görülmemiştir. Çünkü birbirlerine böyle yakın bir

şekilde oturan kişilerin aralarında sıkı bir arkadaşlık bağı ya da konuşacakları bir sırları

olabilir. Aralarına üçüncü bir şahsın girmesi onların bu mahrem olan sohbetlerine engel

olacağı için onları rahatsız edeceğinden şüphe yoktur. Bu sebeple birbirlerine yakın

olarak oturan iki arkadaşın aralarına oturarak ya da yalnız bulundukları ortama izinsiz

girerek onları rahatsız etmekten kaçınılmalıdır.836

Sonuç olarak İslâm insanların onurunu kıracak, mutsuzluğuna sebebiyet verecek

davranışları hoş görmemiş ve yasaklamıştır. Toplum içerisinde birkaç kişinin bir kişiyi

yalnız bırakıp fısıldaşmaları yanlış anlaşılmalara sebep olup kardeşlik ilkesine zarar

verecek birtakım olumsuz duygulara sebebiyet vereceğinden bu durum mutsuzluk

sebepleri arasında sayılmaktadır.

sahih değerlendirmesinde bulunmuştur. Bkz. Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, III.

191; Nâsırüddin el-Elbânî, Sahîhu Süneni İbn Mâce, III. 237.


834 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XI. 83.

835 Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, IX. 603.

836 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XI. 83. Geniş bilgi için bkz. Çakan, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi,

XVI. 60.

146

2.5. DEĞERLENDİRME

Hz. Peygamber (s.a.v) insanların mutsuzluğuna sebep olacak bazı etkenlerden

bahsetmektedir. Belirlediğimiz kavramlar çerçevesinde tespit ettiğimiz rivayetlerdeki

söz konusu etkenleri içeren hadislerden sadece bir kısmını zikredebildik. Konu ile ilgili

hadisleri bir araya getirerek her hadisi ilgili konu başlığında incelemeye çalıştık. Tespit

ve tahlil edebildiğimiz kadarıyla Hz. Peygamber’in zikrettiği mutsuzluk sebepleri

insanın birçok yönünü etkilemektedir. Fakat şu da bir gerçektir ki insanoğlu dünyada

birtakım bela ve musibetlerle karşılaşacaktır. Bu türlü imtihan alanları insan için gerçek

bir mutsuzluk sebebi değil gelip geçici bir denenme sürecidir.

Günümüzde insanlar sebebini bilmediği bir huzursuzluk halleri, hayattan zevk

almamaları, yalnız olduklarını düşünmeleri sebebiyle mutsuz olduklarından şikâyetçi

olmaktadırlar. Bu durumda görebiliyoruz ki sadece maddî birtakım vesileler her zaman

mutluluk sebebi olarak görülmez. Eğer ilâhî kanunlara uyulmazsa tüm bu nimetler

mutsuzluk sebepleri de olabilmektedir.

Fıtratının bir gereği olarak Allah’a inanmayı reddeden ve dolayısıyla ölümü bir

yok oluş olarak gören birey, yaşadığı süre zarfında hayata ve dünyalığa bağlılığı artacak

kendine başka ilâhlar edinecektir. Bunun yanında inandığı dinin emir ve nehiylerini

hayatına düstur edinmeyen, günaha dalıp ibadetlerden kendini mahrum bırakan, bu

sebeple ahlâkî açıdan da çöküntüye uğrayacak olmasıyla sosyal ilişkilerinde de birtakım

olumsuzluklar yaşayacaktır. Kuşkusuz böyle bir kişinin dünyadaki mutsuzluğunun

yanında âhirette de ebedî saadet yurdundan mahrum kalması sebebiyle mutsuzluğu

katlanacaktır.

147

SONUÇ

Dünyada rahat ve huzurlu bir yaşam olabileceği gibi huzursuz, mutsuz

zamanların yaşanabileceği de bir gerçektir. Bu sebeple mutluluk ve mutsuzluk hallerinin

sebepleri tarih boyunca insanoğlu tarafından hep merak konusu olmuştur. Buna göre her

iki halin de sebepleri ve sonuçları hakkında her bir ilim çevresi kendine göre

açıklamalarda bulunmuştur. Fakat bütün bunların şahsî kanaat ve bilgi seviyesinde

kaldığını düşünecek olursak eksik ve insanları tatmin etmeyecek düzeyde yetersiz

kalmıştır.

İslâm, dolayısıyla Kur’ân-ı Kerîm ve hadisler insanlar için bir hayat rehberi

olması hasebiyle dünya ve âhirete yönelik, insanların ihtiyacı olan her hususu bizlere

sumaktadır. İnsanın mutluluğu ya da mutsuzluğu konusunda da, dolaylı ya da dolaysız,

önemli birçok bilgi içerdiği görülmektedir. Hadisler çerçevesinde hazırlanan bu

çalışmada Resûllah’ın (s.a.v) mutluluk ve mutsuzluk hakkında bahsetmiş olduğu

sebeplere dair önemli değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Mutluluk ya da mutsuzluk vesileleri bireyin inancına, yaşadığı topluma, dünyaya

bakış açısına, beklentilerine göre değişebilmektedir. Fakat tüm bunlar temelinde

algılanan sebepler geçicidirler ve herkes için geçerli olamamaktadırlar. Hz. Peygamber

(s.a.v) ise belli bir zamana, topluma ya da kültüre bağlı kalmaksızın geçici olmayan;

evrensel birtakım mutluluk ve mutsuzluk sebeplerinden bahsetmektedir. Bu sebepler

kişinin bireysel yaşantısından sosyal ilişkilerine kadar birçok alanda kendini

göstermektedir. Her ne kadar konuyla ilgili hadisler belli başlı birtakım sebepleri

sayıyor olsa da İslâm’ın, hayatın her alanı için belirtilen kurallarına uygun yaşamak ya

da yaşamamak, her iki durum içinde belirleyici olmaktadır. Buna göre İslâm’ın uygun

gördüğü bir yaşam mutluluk getirecekken, uygun görmediği bir hayatla mutlu olmaya

çalışanların ise dünyada birtakım huzursuzluklara maruz kalma ihtimalleriyle birlikte

âhirette de ebedî mutsuzluğa mahkûm olacakları bir gerçektir.

Bireysel ve toplumsal açıdan mutluluk ya da mutsuzluk sebepleri, birbirlerini

tamamlamaktadırlar. Sevginin, iyiliğin, yardımlaşmanın, kanaatin yaygınlaştığı, mutlu

148

bireylerin oluşturduğu toplumların mutlu olmasının tabiî olması gibi cimriliğin,

adaletsizliğin, günahın, isyanın yaygınlaştığı, mutsuz bireylerin oluşturduğu toplumların

mutsuz olması da gayet tabiîdir.

Resûlullah (s.a.v), insanın hem dünya hayatında hem de âhirette en güzel sonuca

ulaşmasını; huzur ve mutluluğa ermesini, bunun yanında da mutsuzluk kaynaklarını

belirterek doğru bir İslâmî yaşantıya ulaşmasını hedeflemektedir. Bu sebeple mutluluk

ya da mutsuzluk için belirtilen sebepler dünya ve âhiret hayatı için ortak bir paydada

buluşmaktadır. Öyle ki, söz konusu muhtemel sebepler dünya mutluluğunu ya da

mutsuzluğunu sağlayacağı gibi âhiret mutluluğunun ya da mutsuzluğunun da sebepleri

arasında yer almaktadır. Buradan anlayabiliyoruz ki Hz. Peygamber’in (s.a.v) mutluluk

sebebi olarak zikrettiği hususlar İslâm’ın emrettiği, mutsuzluk sebebi olarak zikrettiği

hususlar ise İslâm’ın yasakladığı konulardır.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla insanın mutsuzluğuna sebep olacak sebeplerin

azlığına rağmen dünya ve âhiret mutluluğunu sağlamak üzere birçok vesile ile

karşılaşılmıştır. O yüzden bu mesele tezimize de yansıtılmaya çalışılmıştır. Buna göre

mutluluk sebebi olarak zikrettiğimiz konular yirmi altı tane iken, mutsuzluk sebebi olan

konular on ikiyle sınırlı kalmıştır. Söz konusu hadislerden yola çıkarak mutluluğun

ulaşılması imkânsız bir husus olmadığını da söyleyebiliriz.

İnsanları mutluluğa ya da mutsuzluğa götürecek olan sebepleri belli kavramlar

ve kaynaklar temelinde araştırmaya gayret ettiğimiz bu çalışmada, bütün hadisleri

toplayabilmemiz ve söz konusu sebepleri bütünüyle inceleyebilmemiz çalışmanın

sınırlılıkları itibariyle mümkün olamamıştır. Bu sebeple söz konusu sebeplerin hepsinin

tespit edilebilmesi için daha fazla kaynağa ulaşılmalıdır. Bununla birlikte açıklamaya

gayret ettiğimiz konuların ayrı ayrı çalışılmasını ve detaylı bir şekilde incelenmesini

gerektirecek ölçüde geniş ve derin olduğunu müşahede ettik.

149

KAYNAKLAR

Adler, Alfred, İnsanın Doğası, Payel Yayınevi, İstanbul, 2004.

Ahmed Davudoğlu, Sahîh-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, I-XI, Sönmez Neşriyat,

İstanbul, 1978.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî

(241/855), el-Müsned, Thk.: Şuayb Arnavud, I-L, Müessesetü’r-Risale,

Beyrut, 1421/2001.

_____ ; Kitâbu’z-Zühd, Dâru’l-Ğadi’l-Cedîd, Kahire, 1426/2005.

Ahmed Nâim, Sahîh-i Buhâri Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-

XII, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1982.

Akarsu, Bedia, Mutluluk Ahlâkı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1998.

Akseki, Ahmet Hamdi, İslâm Dîni, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1963.

Alaeddin Ali el-Muttakî (975/1567), Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-

Ef’âli, I-XVIII, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1401/1981.

Ali el-Kârî, Ebû’l-Hasen Nûrüddîn b. Sultân Muhammed el-Herevî (1014/1605),

Mirkâtu’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, I-XI, Dâru’l-Kütübi’l-

İlmiyye, Beyrut, 1422/2001.

Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b.Musa el-Hanefî

(762/1361), Umdetü’l-Kârî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-XXV, Dâru’l-

Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2001.

_____ ; Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, I-VII, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1420/1999.

Ayten, Ali, Erdeme Dönüş-Psikoloji ve Mutluluk Yolu, İz Yayıncılık, İstanbul,

2014.

150

Azîmâbâdî, Ebû’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî

(1857-1911), Avnu’l-Ma’bud Şerhu Süneni Ebî Dâvûd, I-XIV, Dâru’l-


Bebek, Adil, “Mağfiret”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXVII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2003.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî (458/1066), es-Sünenü’l-Kebîr, I-

XI, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1424/2003.

_____ ; Şu’abu’l-Îmân, I-XIV, Mektebetü’r-Rüşd, Riyâd, 1423/2003.

Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (256/870), et-Târîhu’l-Kebîr, I-XII,

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1408/1986.

_____ ; el-Edebû’l-Müfred, Mektebetü’l-Me’ârif, Riyâd, 1419/1998.

Bûsîrî, Ahmed b. Ebû Bekir (840/1437), Misbâhu’z-Zücâce alâ Sünen-i İbn

Mâce, I-IV, Dâru’l-Arabiyye, Beyrut, 1403/1983.

Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd (400/1009), es-Sıhah Tâcu’l-luğa, I-VI,

Dâru’l-İlm Li’l-Melâyîn, Beyrut, 1407/1987.

Çağrıcı, Mustafa, Ana Hatlarıyla İslâm Ahlâkı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016.

_____ ; “Adâlet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, I, T.D.V. Yayınları, İstanbul,

1988.

_____ ; “Ahlâk”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, II, T.D.V. Yayınları, İstanbul,

1989.

_____ ; “Cimrilik”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, VIII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 1993.

_____ ; “Fitne”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XIII, T.D.V. Yayınları, İstanbul,

1996.

151

_____; “Saadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2008.

Çakan, İ. Lütfi, Sünen-i Ebû Dâvûd Terceme ve Şerhi, I-XVII, Şamil Yayınları,

İstanbul, 1988.

_____ ; Hadislerle Gerçekler, Erkam Yayınları, İstanbul, 1990.

Çelebi, İlyas, “Rüya”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2008.

Çubukçu, İbrahim Agâh, İslâm’da Ahlâk ve Mutluluk Felsefesi, Diyanet İşleri

Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1990.

Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed (385/995), ed-Du’afâ ve’l

Metrûkûn, I-III, Mecelletü’l-Câmi’ati’l-İslâmiyye, Medine, 1404/1984.

Demiray, Kemal, Temel Türkçe Sözlük, I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara, 1969.

Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber Yayınları, Ankara, 1990.

Dökmen, Üstün, Deniz Kabukları-Küçük Şeyler 1, Remzi Kitapevi, İstanbul,

2008.

Dölek, Adem, ”Hadisler Işığında Mutluluğu Kazandıran Durumlardan

Bazıları”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 5,

S. 2, Erzincan, 2012

Döndüren, Hamdi, “Mesken”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXIX, T.D.V.

Yayınları, İstanbul, 2004.

Dönmez, İbrahim Kâfi, “Oruç”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXIII, T.D.V.


152

Ebû Hanîfe Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh (150/767), el-Fıkhu’l-Ekber (İmâm-ı

A’zam’ın Beş Eseri), Terc. Mustafa Öz, M.Ü.İ. F. Yayınları, İstanbul,

2014.

Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk (430/1038), Hilyetü’l-

Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, I-X, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut,

1409/1988.

Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî (307/919),

Müsned, I-XIII, Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, Dımeşk, 1404/1984.

Erbaş, Ali, “Tûbâ”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XLI, T.D.V. Yayınları, İstanbul,

2012.

Erdem, Mehmet, “Salât-ü Selâm”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXVI, T.D.V.


Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2012.

Fahrüddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyn (606/1210), Mefâtîhu’l-

Ğayb, I-XXXII, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1401/1981.

Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ (339/950),

Tahsîlu’s-Sa’âde, Çev. Hüseyin Atay, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul,

2003.

Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb (817/1415); el-

Kamûsuʼl-Muhît, Müessetüʼr-Risâle, Beyrut, 1426/2005.

Fromm, Erich, Erdem ve Mutluluk, Çev. Ayda Yörükân, Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, yy., 1994.

_____ ; Kendini Savunan İnsan, Çev. Necla Arat, Say Yayınları, İstanbul,

1997.

153

Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-

Tûsî (505/1111), İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Çev. Mehmed A. Müftüoğlu, I-

IV, Pırlanta Yayınevi, İstanbul, 1981.

Hâkim Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed

(405/1014), el- Müstedrek ale’s-Sahîhayn, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-

İlmiyye, Beyrut, 1411/1990.

Halil b. Ahmed el-Ferâhidî (175/791), Kitâbuʼl-ʻAyn, I-IV, Dâruʼl-Kütübiʼl-

ʻilmiyye, Beyrut, 1423/2003.

Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, I-X, Kahraman


Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî

(388/998), Me’âlimu’s-Sünen, I-IV, el-Matba’atu’l-İlmiyye, Halep,

1351/1932.

Işık, Emin, “Bakara Sûresi”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, IV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 1991.

İbn Abdilberr en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b.

Muhammed (463/1071), İstizkâr, I-IX, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,

1421/2000.

İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî (365/976), el-

Kâmil fi Du’afâi’r-Ricâl, I-IX, el-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1418/1997.

İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Me’âfirî

(543/1148), Ârızatu’l-Ahvezî bi Şerhi Sahîhi’t-Tirmizî, I-XIII, Dâru’l-

Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.

İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-

Bağdâdî (597/1201), Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, I-IX, Mektebetü’l-

İslâmiyye, Beyrut, 1404/1984.

154

İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen (321/933), Cemheretüʼl-Lüğa, I-

III, Dârul-ʻİlmi liʼl-Melâyîn, Beyrut, 1407/1987.

İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman er-Râzî (327/938), Kitâbu’l-Cerh

ve’t-Ta’dîl, I-IX, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut, 1371/1952.

İbnu’l-Esîr, Ebû’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek Muhammed b. Muhammed

eş-Şeybânî el-Cezerî (606/1210), en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser,

I-V, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, 1399/1979.

İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyn Ahmed (395/1004), Muʻcemu Mekâyîsi’l-Luğa, I-VI,

Dâruʼl-Fikr, Beyrut, 1399/1979.

İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Ali (773/1371), Fethu’l-Bârî bi

Şerh-i Sahîhi’l-Buhârî, I-XIII, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1379/1959.

_____ ; Lisânu’l-Mîzân, I-VII, Müessesetü’l-Âlemi li’l-Matbûât, Beyrut,

1406/1986

_____ ; Tehzîbu’t-Tehzib, I-XIV, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1404/1984.

İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed (456/1054), Ahlâk ve Davranış

Tarzları Nefislerdeki Ahlâkî Hastalıkların Tedavisi, Çev. Mustafa

Çağrıcı, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2015.

İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed el-Bustî (354/965), Kitabu’l-

Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Du’afâ ve’l-Metrûkîn, I-III, Dâru’l-

Ve’î, Halep, 1396/1976.

İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b.

Eyyûb (751/1350), Zâdu’l-Me’âd fi Hedy-i Hayri’l-Ibâd, I-V,

Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1415/1994.

İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl (774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-A’zîm,

I-XV, Müessesetü’l-Kurtuba, Kahire, 1421/2000.

155

İbn Manzûr Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed

el-Ensârî er-Rüveyfiî (711/1311), Lisânu’l-Arab, I-XV, Daru Sadr,

Beyrut, 1414/1994.

İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb el-Hâzin (421/1030),

Ahlâk Eğitimi (Tehzîbu’l-Ahlâk), Çev. Abdülkadir Şenel, İsmet Kayaoğlu,

Cihat Tunç, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2013.

İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Menî’ el-Kâtib el-Hâşimî (230/845), et-

Tabakâtu’l-Kebîr, I-VIII, Dâru’l-Sadr, Beyrut, 1388/1968.

Kadî İyâz, Ebû’l-Fazl b. Mûsâ (544/1149), İkmâlu’l-Mu’lim bi Fevâidi Müslim,

I-IX, Dâru’l-Vefâ, Cidde, 1419/1998.

Kâmil Miras, Sahîh-i Buhâri Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-XII,

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1973.

Karaca, Faruk, “Kader Algısı-Ruh Sağlığı İlişkisi Üzerine Empirik Bir Araştırma

(Farklı Kader Algılarının Psikoterapik Değeri Üzerine)”, İslâmî

Araştırmalar, c. 19, S. 3 (Din Psikolojisi Özel Sayısı), Ankara, 2006.

Kastallânî, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr

(923/1517), İrşâdü’s-Sârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-XV, Dâru’l-

Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1438/2017.

Kindî, Ya’kub b. İshak (252/847), Üzüntüden Kurtulma Yolları, Çev. Mustafa

Çağrıcı, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2015.

Komisyon, Hadislerle İslâm, I-VII, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2013.

Komisyon, Kur’ân Yolu Tefsiri, I-V, T.D.V Yayınları, Ankara, 2006.

Köse, Saffet, Genetiğiyle Oynanmış Kavramlar ve Aile Medeniyetinin Sonu,

Mehir Vakfı Yayınları, Konya, 2014.

156

Kula, Naci, “Hucurât Sûresi 10. Ayet Çerçevesinde Kardeşlik İlkesi ve Ruh

Sağlığı Açısından Önemi”, EKEV Akademi Dergisi, c. 1, S. 2, Erzurum,

1998.

Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh (671/1273),

el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XIX, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut,

1966.

Kutluer, İlhan, “Lezzet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXVII, İstanbul, 2003.

Kuzâî, Muhammed b. Selâme (454/1062), Müsnedü’ş-Şihâb, I-II, Müessesetü’r-

Risâle, Beyrut, 1407/1986.

Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (450/1058),

EdEbû’d-Dünyâ ve’d-Dîn, Terc.: Ali Akın, Çelik Yayınları, İstanbul,

1998.

Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî

(333/944), Kitâbu’t-Tevhîd, Terc.: Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları,

Ankara, 2009.

Mevdudî, Seyyid Ebû’l A’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân Kur’ân’ın Anlamı ve Tefsiri,

Terc.: Muhammed Han Kayanî vd., I-X, İnsan Yayınları, İstanbul, ts.

Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman Ebû’l-Haccâc (742/1341), Tehzîbu’l-Kemâl fî

Esmâi’r-Ricâl, I-XXXV, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 1400/1980.

Molla Gürânî, Ahmed b. İsmâil b. Osmân (893/1488), el-Kevseru’l-Cârî ilâ

Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî, I-XI, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut,

1429/2008.

Muhammed b. Ali b. Âdem b. Musa el-Etyubi el-Vellevi, Zehîratu’l-Ukbâ fî

Şerhi’l-Müctebâ, I- XLII, Mekke, Dâru Ali Berûm, 1424/2003.

Mübârekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahim (1353/1935),

Tuhfetu’l-Ahvezî bi Şerhi Câmi’i’t-Tirmizî, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts.

157

Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil’ârifîn b. Nûriddîn Alî

(1031/1622), Feyzü’l-Kadir Şerhu’l-Câmi’i’s-Sağir, I-VI, Dâru’l-

Marife, Beyrut, 1391/1972.

Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh (

656/1258), et-Terğîb ve’t-Terhîb mine’l-Hadîsi’ş-Şerîf, I-IV, Dâru’l-


Nakîb el-Attâs, “İslâm’da Mutluluğun Anlamı ve Tecrübesi”, Çev. Şaban Ali

Düzgün, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. IX, S. 2, 2011.

Nâsırüddin el-Elbânî (1420/1999), Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, I-III, Mektebetu’l

Me’ârif, Riyâd, 1419/1998.

_____ ; Sahîhu Süneni İbn Mâce, I-III, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1417/1997.

_____ ; Da’îfu Süneni İbn Mâce, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1417/1997.

_____ ; Da’îfu Süneni’t-Tirmizî, Mektebetu’l Me’ârif, Riyâd, 1420/2000.

_____ ; Sahîhu Süneni Nesâî, I-III, Mektebetu’l-Me’ârif, Riyâd, 1419/1998.

Nasîrüddîn Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen (672/1274),

Ahlâk-ı Nâsırî, Çev. Anar Gafarov, Zaur Şükürov, Litera Yayıncılık,

İstanbul, 2007.

Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî (303/915), Kitâbu’d-Du’afâ

ve’l-Metrûkîn, Dâru’l-Va’y, Halep, 1396/1976.

Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Haccâc (676/1277), el-Minhâc Şerhu Sahîhi

Müslim, I-XVII, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut, 1392/1972.

Öner, Necati, Stres ve Dinî İnanç, T. D. V. Yayınları, Ankara, 1985.

Öngören, Reşat, “Zikir”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XLIV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2013.

158

Özel, Ahmet, “Cihad”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, VII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 1993.

Parladır, Selahattin, “Dua”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, IX, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 1994.

Parlatır, İsmail, Türkçe Sözlük, I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.

Peker, Hüseyin - Kara, Mustafa, Kur’ân ve Sünnet Ekseninde Ahlâk Birey ve

Toplum, Üniversite Yayınları, Samsun, 2015.

Peker, Hüseyin, Allah’ın Boyasıyla Boyanmak, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013.

_____ ; Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2008.

Râgıb el-İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal (502/

1108), el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, Dâru’l-Marife, Beyrut, ts.

_____ ; Mutluluğun Kazanılması (Tafsîlu’n-Neş’eteyn ve Tahsîlu’s-Seadeteyn),

Çev. Lütfi Doğan, Bahar Yayınevi, İstanbul, 1983.

Sâbûnî, Muhammed Ali, Safvetü’t-Tefâsîr, I-III, Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm,

Beyrut, 1402/1981.

Sakallı, Talat, Hadisler ve Yorumları, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2014.

Sayar, Kemal, Ruh Hali, Timaş Yayınları, İstanbul, 2016.

Sehârenfûrî, Halil Ahmed b. Mecîd (1346/1927), Bezlu’l-Mechûd fî Halli Ebî

Dâvûd, I-XX, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.

Seyyid Ahmet Arvâsi, Akıl ve Gönül, Burak Yayınevi, İstanbul, 1998.

_____; Mavevî Yönelişler, Burak Yayınevi, İstanbul, 1998.

Seyyid Kutub, İbrâhîm b. Hüseyn eş-Şâzilî (1966), Fî Zılâli’l-Kur’ân, Terc.: M.

Emin Saraç vd., I-XVI, Hikmet Yayınları, İstanbul, 1968.

159

Sinanoğlu, Mustafa, “İbadet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XIX, T.D.V.


Songar, Ayhan, Çeşitleme, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 1981.

Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed

(911/1505); ed-Dürru’l-Mensûr fi’t-Tefsîri’l-Me’sûr, I-XVII, Dâru’l-

Hicr, Kahire, 1424/2003.

Şentürk, Habil, “Namaz İbadetinin Uyandırdığı Duygu ve Düşünceler Üzerine

Pilot Bir Araştırma: SDÜ İlâhiyat Fakültesi Örneği”, Süleyman

Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, S. 13, Isparta,

2004.

Şimşek, M. Sait, Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, I-V, Beyan Yayınları, İstanbul,

2012.

Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb (360/971), el-Mu’cemu’l-Kebîr, I-XXV,

Mektebetü İbni Teymiyye, Kahire, 1431/2010.

_____ ; el-Mu’cemu’l-Evsat, I-X, Dâru’l-Harameyn, Kahire, 1415/1995.

_____ ; el-Mu’cemu’l-Sağîr, I-III, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1403/1983.

Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî

(310/923), Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXVI, Dâru’l-

Hicr, Kahire, 1422/2001.

Taftazanî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah (792/1390), Şerhu Akâid, Çev.

Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2010.

Tarhan, Nevzat, İnanç Psikolojisi ve Bilim, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017.

_____ ; Mutluluk Psikolojisi ve Stresle Başa Çıkma, Timaş Yayınları, İstanbul,

2017.

160

Temiz, Bilal, “Kur’ân’a Göre İmtihan Kavramının Semantik İzahı ve İnsan İçin

Önemi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, S. 1,

Adana, 2003.

Topaloğlu, Bekir, “Cennet”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, VII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 1993.

_____ ; “Ölüm”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXIV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2007.

Topçu, Nurettin, Ahlâk, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017.

_____ ; İsyan Ahlâkı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017.

Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ (322/934), Kitâbu’d-Duafâi’l-

Kebir, I-IV, Dâru’l-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, 1404/1984.

Uludağ, Süleyman, “İbret”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2000.

Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî (233/848),

Ma’rifetu’r-Ricâl, I-II, Mecmeu’l-Luğati’l-Arabiyye, Dımaşk,

1405/1985.

Yalçın, Mikdat, Mutluluk Yolu ve Felsefesi, İlmi Neşriyat, İstanbul, 1994.

Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Namaz”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXII, T.D.V.


Yavuz, Yusuf Şevki, “Hidâyet”, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, XVII, T.D.V.


_____ ; “Kader”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXIV, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2001.

_____ ; “Şefaat”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII, T.D.V. Yayınları,

İstanbul, 2010.

161

Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini ve Kur’ân Dili, sdl. İsmail

Karaçam vd., I-X, Azim Dağıtım, İstanbul, ts.

Yücel, Ahmet, “Hz. Peygamber’in Cihâd Anlayışı ve Kültüre Yansımaları”,

İslâm Kaynaklarında Geleneğimizde ve Günümüzde Cihâd

Sempozyumu, Kuramer Yayınları, İstanbul, 2016.

Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ (1205/1791), Tâcu’l-ʻArûs min

Cevâhiriʼl-Kamûs, I-XL, Matbaatu Hukûmetiʼl-Kuveyt, Kuveyt,

1422/2001.

Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz (748/1347),

Mîzânu’l-İ’tidâl, I-VIII, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1416/1995.

_____ ; el-Kâşif fî Ma’rifeti men lehu Rivâyetün fi’l-Kütübi’s-Sitte, I-II, Dâru’l-

Kıble, Cidde, 1413/1992.

_____ ; el-Muğnî fi’d-Duafâ, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1418/1997.

162

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler :

Adı ve Soyadı: Sümeyye BİLGEN

Doğum Yeri ve Yılı: Mersin-1990

Medeni Hali: Bekâr

Eğitim Durumu :

Lisans Öğrenimi: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi, 2012

Yüksek Lisans Öğrenimi:

Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi :

İş Deneyimi : İ.H.L. Meslek Dersleri Öğretmenliği, Isparta Merkez Anadolu

İmam Hatip Lisesi (2012-2014), Cihanbeyli Anadolu İmam Hatip Lisesi (2014-?)

Bilimsel Yayınlar ve Çalışmalar :

hadİslerde mutluluk ve mutsuzluk sebeplerİtez.sdu.edu.tr/tezler/ts02675.pdf · iii (bİlgen,...

Documents