gtq~ - um.edu.mt
TRANSCRIPT
1-~~ F.;l~ WHr W\GtQ~
G B 8 O-- l cq;J.b)
f I\JJY\ elD \~
(1880-1926)
(Te:~'dit;:t :Pubb fl isem i Ltuclenti Univer a:rJ:::-tell I-I o:::ja minn J}:~ H~~lnY , Boq" Be. o(Hons.; L,,/\..o ~ :')oPhiL,(O'':ono), fjJ~-CentruKulturali, ji.1ns.: 3 tal '1":'7'7)
Dwar xlhix Lienet il-polit f t l'firtl t (J. Ll
l-orcanE;mi vitali Ii j i~;bru, h!s 28 u j
ori
jidd
saq
ti, in6ertez~'·i u I-h.tFijiet t~:ll-poplu?
i iti politi~i, t c
i :::1 forma ,lev[ .. "'"L$Io" ........ __ ._-"" __
titrabba, titrmrvwIt1 fl
Ilill-liema fi:1.;;turi
or
jjiz?
Eif' u
.tidclep i1 alflenu sa certu punt, fua 1-polit
so~j jn nist id.u Ii 1::emm u1:::011 1·-
mill-;.mbjEmt u l-intora:;:,zjoni
mater ir li ~-~mien?
Il-politika hi, kulliml:ien, l-u~~i u l-abuzi
poter, iex hemr'~ universalita kurjuza fl-
bnedmin, irrispettivament mill-kulturi nazzjonali u i,
g'!:J.alkemr., ftit isir qbil dwar fejn ji ca l-uzu 11 j 01
u u!:;u in :)e1: 1
inkom})
flperijocli
I(~-cirkostc:~nz.i ileo ita' ati u socjot,J..~ji
i tal zmien jikkontri
i;':;vilt'.pp ta I :icej ecj II eli
u b'manjieri jew metodi li jidhru, u for . .. . .. ec') UTJlel c
!'Ye;"7 hut not
il-I\>'11 tin b I . e om
fl- eC11 u li, jit-
OlOSU poplu,
i~izE1U eli z[; at
jottiznu insulari,
zjoni ninn 113.1 ta
Dondo n u Ii piccol~ isola 81
*Napo1op;izza bil-quddiem g"lall-1"wfna kl " . "t q (1 '" , 1 . . (lln -' 'K1I C oSEerVe"~i_Ll. S-Sl:c..
~ammi t li G ); d[3.n i jkun ,j
dokumenti tit jan jm'J e ex jit a ~sibijiet u
arx li hi Ii I:l!J. tg'lallimtx
pI 1..
-2-
1 j forEi tant
rejalta - ta' jiz b',al8. snti SUi:C118ri ~i f' re ----'-"'-- ~ ~JOTll
mal jjizi u popli jn: sz med erraneja, proprj
tal-Ingilterra, tikteb il-lingwa u t~addan ir-reli~jon
tal-[~ar8. It ja, t llem djnlett tal-Gt-wrt1.b r~isilmino
Bie:c nibdew nifbDu Ii minnha
tint il-politD:a Itija mg nist rna nTlarsu~~ Ie
tensjonijiet socjC11i u rivE:l tajiet partigjc:mi f I kuntest
_stq.r'.i.l~Q, vuoldiri f'l:untest Ii, s'issa, c'1.aclu x'::t:Bjper C1afn~-'c
u jirrikjedi attenzjoni u j::lt. Irric:u nharsu
mhux 88 Ie jn iI-DOli tikantj __ fl-clmbitu kos_t i-cuz'l':.J.o]lEtli
(l,vtlra kollo: r, l{ost z joni l)iccn a i forrmla
hajja Ii tintuz(1 u tinbidel l::if ju~~aha~:;
rIz,.u li_ .. 4had(lnu) I-Dar;.t i ti_ DC?.1,_ij;:J_(~~.o Gtlalkemm
fatturi indi ensabb fl-ezani ta' x' 1-
po llSDID uko fatturi o~rajn, i~jed mo~bija -
forsi izjed rejali - Ii j ernin8V.J x'sura ti(')1'iu
politilw I'1111tija. Hm·mhekk nist niddistin:-:vu 2' aspetti
ta' pol ika pera jintrabtu ma' :;rul;~in f ( ) l-im. a tEl
amministrattiv-lef~islattiv; u (b) I
l-:.l.ej;'1}j:;p:.jl,et u r-rj.v[~li2.?:..Jiet, '.,. 1"
jeliJ VviSIl emott jew eressati, x'aktar- pers u/je\'!
tredizzjonali, f'naha je11 ohra f'dawk l-ibliet, subbor~i,
villa~ti u rhula h
1 na
iterl:::.n bi
• i • 1 "
cKeJ~nln, marsus
(.( U .p' 11 ..Ll
, t 8!..'lper:1I1ent u
hell ta l(iellet ;jjiz fq fe.jn
u arnilj
s;jjer ra fi1-
limit i kiene:t har'':<:l; kienet uko
ira z b'popolazzjoni ira U (Ie t ey· U ss
izjed k11 .. <:lP ssa, u i~halhekk bi problemi socj u 1<:ul turc::cli
nItru rnilli ne igibblio , dan kollu kien hemm,
jietna, fattur vitali Ii serv&, b id !:ekk, bTlala
Ii minnu u faqqset u istituzzjonalizzat rU"1a
TIobilizazzjoni po lari 3zjoni i"; j ana: d 8....'1
kien IL-KOLCIJJ
-3-
:F'il-kulldizz,joni so(;jali li kienet fi11[: Ita fit-tieni
:nOf8 tas-seklu l-ie~lor, i"vara r-_i.isor~',iment taljan, fit-tie
~enerazzjoni tal llaltin influwenzati u kkundi2zjonati mill-
n!,~li ,u fi en l-izvol ta ,1 8 iva u esnansjonist,
1i 1·- ;erj lihnu e1.vY.'opevJ, in~-:luz cl
-'::olonj:'li pproduc.iet u r:provokat lieqa i1(3.1i, fuq li ,re
politi
f1din
:L-ori~;ini tal-agcruppnmenti i'!" jani, Ii
}.!.abtc. u komple1d ".Jar;::, b I dozi intermi ttenti
e1H
jari te,? jinvo 1 mhlDZ: bi8 konflitt ':lkut ( ,ad Ii rno"1bi)
tal interBittenti tal interessi fost klassijiet u setturi
differenti tal-popolazzjoni, izda irJko kri ta I valuri, ta I
f:;ibdiet ~ ta I direz ~3 joni" Il-konfrontp,zz joni nist~-:;T'u n'1.arsu
Ie jila, b I mod generali ttl""t tlett jus: (a)
kontra TPJ,DI' .' (b)
A~;L,JC1H; u (c) DGr1II:JJ.ZZJONI kontra A\" 1;11 sens iz j
f~enerc~li davlll it lett temi Ii tant ikkar'3.tteriz/~aw
kolonj li fostns nist nif~bruhom f' zeu(" tenden~~i 8\>\flenin:
ua"'_da nse jr"mllla KOLUNJ (=dominazz ,joni-moderni-
zazzjoni-assimilazzjoni), ieri l-e u I-bidliet
ikkawzati primarjament mill-okkupazzj lza u I-funzjoni
tal J:tialta la kolonja-fortizza fl-interess imperjr ; 1- 0 '1l:'[C
nistc;~u nsej Tl_ulha
stenza-awtonomija), iC;ifieri s-sentiment pjuttost embrijoni};:u
tal nazzjonaliti separata (forsi speejalment fo in-nies
edukati) u konsegit.Jentement l-aspirazzjoni.) 1 mizuri ta'
libert,\ politika u 1<:onserva7,zjoni tal~-lJpatri!iJonjurl lokali bl
affinitajiet l{ollha li j li1l:a" I'linn dm'm -L ze l"~lej
sDukkmr
Fid-Dinamika Kolonjali l-ernfazi kien ftu~ l-u~ilitA,
unitA~ iI-pratt itA u I-progress rnate~j
Patrijott
kif murija l-izjed fil-valuri t I-bar,
tad-drawwiet relitjuzi popolario
ja aljD,niz
opp
" a
s-8nin 70 tas-seklu l-i li l-svern in(;l1::, , 1i
kien ilu sena rna. j inkjeeta uffic,j dvw,r 1.-
affarij ta I lIalta, tlett kumoissa.rji inElizi, '\pJif.) '=~
wara l-ie'ior, bie;r ji{'u ha1Alll u jezamina," l-a;:n,ministrazzjoni
pubbl , il-qrati, il-finanzi u l-edukc'J.zzjonio Dawn
-LJ--
jac;hrnlu r--rakkomandazz joni jiet ore\] oli chrar Ii set;; 1
j 1 ex~ fost
1 'ljiel tn I tariffi "protettivill -tassa zjoni
t n I +-C l' i fis-sistema fiskali f'konformita
prin6 ju tnl-~umrner6 ~ les; biex titi rivedutn l-iApi~a
pubblika u f istess bisy t er 1- 6jen~a fl-aunini-
zzj permezz tal riformi fil-pro6eduri u tna~qis fl-
infieq; u biex iss riorganii&zzjoni s~i~a f i8tituzzjoniji
edukattivi ~~an, fuq kollo~)
jikber it-tag''!.l
jitnaq s it ,lin te,t-
u tal-In~liz permezz ts
i ikpli tal-i12 IIal ti e1:J'irv81 ssiji
tal-i Fost daVJk il-I'1c. in Ii kienu jiffavorixxu
fiskali f'direzzjoni ssiva ukoll inten fik3.z~;j
fT il1?;liza If kien jispikka ' E'Y.londo Savona
(1837-190sL
Isem ;~avona hu marbut mal-formnzzjoni ta' p2rtiti oli-
ti6i in dan kien, f'certu sens, izjed iv fi
pro ss biparti t::'1. mi istec s avversnr ju princip[1Ii tieC'lu,
Dr :Fortunato Nizzi (1844-1905)0 Lien : .. avona Ii spira I-pi".rtit
ormista pro-ingliz tal 1 li-ut ar j 3. ubi held.;:
ikko.1TZa r-rezi kompattcl I!lnex:::ija minn zz:.
e':J1;[81 indikazzjoni tal-personnlit.~,
kontroversjeli tal
1878, :clet 2. f5em~t1a
istor1),ju tal-15 t I I'lejju
es
kontr::::. eC;T1at
-i ceb
Ii
lejn
kien a socjnt
- . ""'. ~1Jerl II s~')irtu
dc'-D i c;rupp Ii', l-inL: j.,-. . Jorp:Dnlzzc .. e'IHel 8seGb a Tlolitika
Mirntore, il-Furjana, it-2 tt' fi }Jjc:.z
(Gt, on, qas s protest~nt Ii
u li~·;ta residenti f '?lalti.l,
r kHistjor;ijiet :Jolitici, dmm Y<1c enu fl-, ' ..Ll 1
jonali 0) L2vona ~"ien 1::e1 prlnc fil-r.leetir1f': , -----
-5-
ore C fil: 'l.adu sehem proninenti wko es
Zammit (1831-1918), i1-h:unsi1 er 1i en mnrlOnt
ta' voti f1-a'tl"1ar e1ezz,joni :';enernli, U Dnke l-avukat stino
1i
Lejju. Dan
en minn te' ouddiem f
juri 1i
-dimostra;.;-.,joni t,-1-15 t::, I
l~ienher:1In (liffc;ren5~ipoli-
il-Lrmt lit,'; 1. jott GIlet t; tici b I d,IWk01
specj'''' 1ment fe jn enet t 1 i1-kawia fundcmentali tar-
riformc kostituzzjon~
: dnn
biss f;'\a1ie: r 1-1 eso kienet is-sena ta' 1-e 1e zz j oni [;~eneri 1i,
lanqaE: t~1nt keDITl kienu p,ensazzjonv.1i 1-bidli pro90sti 2.1-
kunmissrlr ji nt;lizi, inma 1:Jkol1 tfcl-1880 eVeDe
sa iz,-zmien c1eDut~'t t '1-pop1u, q - . 11 . . . (!;Vern OL l [; ~c
l-~atra t[:1 Direttur ta' 1-Edukazzjoni u tal l-Universit~o
f'Ialli libes il-libsri t~11-1:o11:.il)oratu]:, bene\Tolenti, " __ a.vona ~
darb'e~ra ipprovok~ e lazzjoni fir-reazjoni kontr u
l-§s"Vfrn impje Lavona en)''' 1 bravu 1.1 .. kien L.rIrVev:,:
fil-"ajja s-sa~n ta' incentivi u as stenia
Lien ~lllke surmast re .::., ... I'](mtf-1.1i sentejn u kien ilu maG'~ruf b') tur tc31-
ku1tur&
int;lH~,ao
1i
u espert malti t1- u l-letterature
-j..,;t1pf m'l'Y>-I~i t) -I.r "'''' - .. -
enqel stmerrija tal
mi11-borr:esija Ijnnizzat" 0 jja .. h
.Lmtiri.Lorp1_iEJ~£ bed~, permezz l-orgc1llu ('urnc:l:L H:u 11
Pixi.t:.!:..2.. (~Iialt", tat.,t Dr "rn8sto I ftit bi s
_:~.fT'Hl JageJ. J,,:n+-;-.';rnnAT';Rli~t:,'-, nT'fl_'i',i;;,Y) 11 fl-ide;inl,
or
, t' t ,-' l' 1 0 ,~ ]'_ .J- ,:",' 1'! '" "",,/, " -for en 18 8, - - ,'" -~.~
'0 rJ 'st~ ~l~l)er~ll' onDoct:~ ut: itrrL:,-l~bf~ll~ tar-J. n,d.l c.c-,..L. C' '),' ,c>, v -
riforrlJistio Host ti Ii };:}::ontcsT;,'H 1-8 t,?).-
1£380 ~ I • 1 lS6Ti1 iriforrd
... ,_."'--_.- ,
ta' zzio
principa1i, a f
imse !l. k'Ii .j cni 1i lei
fil-fatt~ tal interessi xejn inaas mi1li
drittijiet; u kwistjoni Ii 1111fl ticld.i ter:r1ina ~
"'t· .. ] '-I- I' 't' d't . Klenl y se zzomm _-l~a Janl a me 1 err~neJa f'kontin-
HitE' mcJt-tr~: izzjoni edukattivil-kulturclli, jell" inkel j
kien se tin~ibed lejn 1- I'u ± u I-pajj i o~r8
~inflo-sassoni Ii kienu teknoloi~ik~lment izjed avvcl.nzati jev.J
c)lmenl1 jed promettenti fnill-pllrlto di vi tel. I 01, t 1-
ri~ u ne[ozju. F'din efro. bejn il-qalb u I-but,
bejn il-mo't-Jh u z-zao.q, kien naturali Ii I-biccu l-kbira 1-
IVlaltin edukati, u specjalment da1'.,k Ii kienu proprju joqi u
a en t om bl-uiu tat-Taljan - i 1 tal-nrati,
tal-kleru u anke tal-kummerc - jippreferu lill-J\.ntiriformisti,
Ii kienu wkoll in-nies l-i~jed kwalifikati biex jikkrit w u jopponu Ii 11-f~ern kolonjali; mentri, g~all-kuntrar ju, I-bic;
l-kbira to.' dmlTk Ii kienu jiddependu g"l.all-g'l.ajxien tar~"hon
mill-impiee;i mat-tarzna u s-servizzi ine;lizi, inklu~~i
S::iru j8.rnmirm'i lill-Inc;ilterra kul turalment, s libcrsner
j feru lir-Hiformisti, anke iez Y::lenu f'po ZZ~OI·.:'~
tuhom bene c.cju, ~~ ieda, ::-::i i! prc:::c'~; :L:: .
u dan irrispettivament mill-kwist joni linC;'PJistika jew ko i
tuzz,jcnnli 0
e tal l'Ialta nazzjon u potenzj31ment stat
onomu bil-mod u evolviet minn .- u permezz to.' -
dan il-~onflitt ta' di 0 zzjonijiet u orjentamenti;
evolviet l-istesp- 1. maltija matul il-{~lieda t1f'li bejn 1-
z u t Ijan f'rIalttt, u r)Srnes:::3 tag'iha; u heLl;: ulmll
evolvew il-partiti niu fi Dro~ess ta' interazzjcni tnli
Ii met;s. t f; *'~)e~'~'f~petti va ') U +-(, ;j or;:; Y'-rett
~oni p
abitenti indi
:'-ulxin bdeu
Kienu, ~Grtu punt, vittIJi
jiet li bilfors 1 8i eEla lonj Ii;
ninn
jik
zZ,joni t,;! politil'~(.mti
I-poter u
parrokkj (1
lill-po}Jolin +'uq
e:::a enti bie:;r • 1 °
r:lr'~l u €~udizz ji 0
Parrokkjeli baCJE>,ole-t; [;\ f'iematuriti'l
u
CSS
Itl.;ljiet
Ijcnr
Ii l-I'olit
b'1s.1a f' rG
zjoni mal-Politika :N(1.zzjonali~ 11 din r:la 8 .,-r jOl1'lOS 11-"
effett fuq i1-'1,sieb politiku (je1pT il-:r::cankanza t ~~'1U) U 1-
i8trate~ija elettorali tal-part i politici, Ii jimpurtaho=,
-7-,
l-ewwe Inett, minn kemm ji'gbru voti Q Bizze j j el.are s fti t
jn il-belt kapitali biex tara :;.:::Ikien hemm Hminn tahtl! fil-
politikEt maltija: t9,1-banda mal-gvern, tal--bandr,
La Valette 1<:::ontra l-gvern (meta l-imset1bin ta I dmm il-baned
tist te~hid nie,s tC'.l-istess si socjali jew kl>JiJ..zi
i ess); tal Pmrl ma' dak (aktarx rna' Nizzi), tat Ean
D1IDinku rna I l-iel1.or (pjuttost rna I Savona) 0 X I kien ifisser
dan kollu f I termini ide jolofsici? Fti t je\'J xejn, imma s-si t
wazzjoni kienet idejali biex, fug il-bazi tal ghaqdiet u
centri ikati ma I xulxin, n l-gostlf, tift
glied&. fuq il--livell politiku izj u izjed l-gvern
kolonjali ke11u y'jakkwista mill-kultivazzjoni tal bazi t&'
aopo&p. ~00~' .. ,olari ghalillo J;; Dc") __ ..
F' ic-cirkustanzi ssib Ii l-ligi~jiet tas-sirrrp~,tija
u tal-ant
v.Jisq izj minn djalettika dwar il-glieda tal-klas je\AJ
xi dibattitu dwar ide jologiji politici: xi dj ika u v-I
ideologija tkun dik tal-Arc ierfsu je~duha kontr!~, t:11-
flandratg, tal Bormla kontra ta , tar-Hahal t.st'
tar-Rahal t'Isfel, tal Gorg kontra tal jan? , .. -L .. J-
im{;ieba Ii et tiltaqa I f'sitwazzjonijiet
tfakkrek f I dcl.k Ii gal Libbef~ f I kuntest or, illi Ifoppos ior::.
is bitterest betwixt those that are nearest!'; tfakkrek f
rivalta akkanita bejn faJ21ilja U oT1ra f1-istef'.::: nelt d
li ssatirizza Shake earef'Romeo and Jll~.iet ( ):
000 Q 0 0 Q 000 Q Q 0 0 0 0 Q
- Den:r trlY i' re~f-llse Or, if wilt not, be but Am1 I 11-;' no lonf;er be d
.nclme
n&IJ.(: ;
;:)\'iforn lov'~ ,
t's Mon~ ~ J i ncr !o Kor arm, nor face, ncr
longins to a man ..•••.•.•. 00
ow
1 zzi u
n{:1me ho'.\' 0 t; 11
t
car fihom, u Ii ovvjament influwenza l-atte:~gj8.ment u
karriera tat-tne , ~rien J zjoni kolonj
Savona ma j il"La('~ fo jn la'!1aq kieku ruhux kien tajjeb
fl-1ngliz, u ma kienx ihm taj jeb fl-Ingliz kienu ma marx
j ja Londre., u rna kienx imur jistudjc.:, Londra Kiehl
mill-Licejo mEt dah,aIx "pr
.1\.rtille:r:2> Lanqas Mizzi ma kien il-mexxej tal-kc.lJ.Al7m
nazzjonalista Ii kielcu me;. lden.,'( armniratur t -kulturG
t jana, u forsi ma kienx ikun hekk kieku mc. sarx avukat,
u rna kienx l,S avukat lei ma kienx tajjcb
l'la rridx nghid Ii ningl'lajr iI-kolonj znu rna kienux xort:"l
wa'ida jqumu differenzi socjali fuq live poli t ikuo 11-
fatt Ii ~izzi kien b
f'tejatru eli kienet
dubju
strat u Savona :)in biIjett
tal-"kIassij il-q
I-kolonjali accentwE l' S...:
II • ,
i D ixj +- .. ' ' ~.J & !) t ~1 cl. st i barranin 11
b introduzzjoni ta I tabelli ter:rr:inologici u IUIr·Jenzi
pEikcIogici Ii rrendew il- JEl. pubbli1.,:e. gl e
bejn lit iturill u II bejn Ifmi:ztrija ll u
idoqq it-trumbun, u min idoo" il-burd,£, min
il-murt:l..1 u mil:'. ig'tlOlli ictand.:lrdo
~.:,a Ii , vaga tal-kuntest l<:olonjali ni
n'l.c,-rsu it izj j:s. iI-part i, ni?r,rUVaVl Il[.i.r·?
s-similc:;.;;ri tc~ ~ iet 11 d-differenzi ta I be,4nir~thOE f I d:'.k Ii
komI2os=l:-~}J.Qni, to. I
+-'.J
js.li:
3, /', r ,u,
e' 86 l-kbi::,:;" TILl kienu ji7-
U fl-1921 I-elettorat x::ol1siderevc
fiI-pE-;rijoQu o +. v emna
kienet e .;;..;;=..:...;:~.:::::..,;,.;.;;,.
L1.'1UX i If'crs SHc~r
intereS8 daVlk biss Ii enu intitolc~ti 1
vot a
, . }Cl1S S J
u zini, u t;le
rii' ., • I *
-OlmC)S"GrclZZJ
bandc.:lori, kien
i otal tat
: lei issir
(;nder:.zi
r&zzj
'le24 mets. I-pulizija
fi St:cade. Rj bIb
ruh, vlloldiri t
+u
''\lot 0 kie:r.L it "farc Ii b ) 11 tS
il--lin,jG t bli
, fl. f~ l::rlli ar
'ltlieT;ed
It Ii kj(.;Yl
j
proi'es[;jonisti
jone.li, qkontrc~ - II ..L--gvern 0
Jkoll SS5 mn .1-v
Ii
(
enc:t att
ZJ lo
t
11
errovija
Ii
, leif ukcI
Ii hi
fil -. y"-_~ ~ /, J
+J
ftit
uko11,
i ri
z z i, c}Vlll: ,~~ .. t 0
fast minn t:., I
-10-
(bir onio :Mie
rs, 1i
z~j8nt fi
1J.ko11
De J?iro) u
nOfs,
ino rbudi, Giov
1 ( !~ N D ~ 0 ~_o
iortino); ki"m
ono)u ne zjant 1i
fl-ist ss parro6 ( Cc;.rlo
f1-i ij3 tD i ti 1ilc.
oDinn.nti jm'l
88C), lu
e1 tor ~ ma t
rartit .J
sal mi11-18Ll-9 kosti
avvc;rBar , meta n-nomina ~' ulO
Auke wqra Ii bdew id-di
t 110m 1:;1 eZZet ff
1V1" (~er.\-1-) J. _ .A. ~~ '-__ u 0
11ern
fl
, I'1izz,i
kicmet t
is-s or t~l-pers
b 1 rc
:;:j"~ __ -I(ottO~lGJ~.~l JniJ.li
b It VGll
. ., l-L-'
1r:.t;
eseo
1i (i1-
1 ~,
U.tCOj~.L
i
d-distretti
d
, 1 l~
r1 i c:;~--ri bl1 '7 z·j oni >..A. ~ v..;... "~~':..J ~~ ___ •
1 -i , _ .... -1..
jeghleb Ii1 ':::l:..i..~
kkont
fi61i Ii
'tD it:1
jiot, u t-tr~n~iz-
o
l fl-i:).,.
naZZ;iOll Cl.li H'1·-"'1, " ~'<. .• re t istcr~ opal t::1 olitik.';.
I
1-Kottonerc kiGD
pro1et~rjat in6 j nti 1i
}JOpO
1 , ..
-lZJ i". ~ • .-, ' .. ': "v,\ r
( ..... '- <.,.!. .,
zz tal anke jekk di z.joni fi or-juri:
pOfc3tllHQ FIVEll t jana kienet
l-kur:trarju, In.lillIllerC j 1 U
ic-centru amnini blsotto-praletarjat
org,:::mizzat wisq, imma ku11
(1 arm .., j e'll inf' ormali) u
Fl-1887 Srlvona
t .t (::j11 u b
zz
z
a
joitI'og mi
1; flnofs is
effettiv bil-I'lal ti,
ipat bi
u
i' --
nett t ' d:;r: If.''
sar i~jcd einifikanti war~
o il-fundetu!' tie it t
Ger:::tld Stri (1861-1940). Mil1-1 I il quCiCi1eI:1 l-OI:'
principali nazzjonali
imwaqqfa u sdi t jatEl
1S)02 d<:m il-gurn:ll bi'::dD. ,jS),jj
Pnrtita onDl 11 Q
, . . lE:Jn.D
11 ~,l ~~ [;ur
huma
1 i
"'Z' 1'· t'l' +-13 + 1 ,,{.! • -'- ,) V
nnifsu flOrgc:no dol
l
art i
b-'.tt' 1 j fil
l::i~n
iv - 1[:::;-8 fl-1
em i E k
+' 1
t~;l-k
1-
rzu
i
Forsi izj
r !C.-
UFuett intri~2nti u .11
t"'l.I-pe_rti ti loke Ii dcH.vn kienu
joffruo l''lizzi u Eavons. kicmu tipi diffcrenti u zgur ma
bl-1st8~}S intimsi t3. .all-istess nies:
nvuk~l.t j
d z:3joni,
fl-indirizz ti
tomnp U S-2urtRn u g"1al
t-tnu , mod j GW ie/'lOr,
11:::.1ti bi8X tivvint strr:t
1 d t c· , zzi
,r fis-snin 80
l-ie1Jor is-surmast jid-
z ,pjuttost argumentRttiv
inglH:;izz t, irnpekkabbli bit-
~;..;;:;..;:..;;;;;=.:;;;:.. b'karrozzelln. I-par ..
Df;.ltin imqr',xxre., gh:J.x ricH tkun
1 c: ( imm,]. ctt i V·" )
u tn I l{onciottc;
i fil-Kunsill t:ll--Gv-c;rn bl-iskop J 0 struz::·
i.~of1tit-jon D. js.ttir'3.w l-attcnzjoni t,. I LondrE: ist
i uzzjon[',li t
-puhblik1..1.
ande,rd,
lonjD.; jC;IAJ ridt tkun
Savon~-:l bil--bqned f jipprezr:n"t
1
c, bil-kunsens tcJ.-l1on
kamcnt fug kru6ifiss Ii js gVJi
66it1IDEmt t oll<~
B I d~~n::3.kollu
iE:thom U ikkop()r~lItJ flimkicm,
minn xi ~~zett [;..vvurc-.~ t~
jur }),<',nz8vecchicl, j uf pubb
I-pro t I-portit, fast
fl-1e.C)5 . St~von[C
l-Ikirtiti c;.ablu b
hDf'1m zrnicmijict
,:J q-:.l bu s- u i ttr~: sfun:l:rh IiI
xulxin, oelif u biddlu l-ispront. t8 em 1..1."
ma J"GB8ttmv, u forsi
lill-i
!)Oli t
J
bclevr u
jji,.;n:.i., ies +' • J. \; In
u~:o"
o
t'l: kriz,i 0
joni +- " I "
2.-Dart i
i
i
j 1
zz jonijic t 1)~ , rtiti,
i ' zzj
i~~L, i it
w~b ,1 Q .F i 1-
-13-
Ic-contri 1-izjed fissi 'polarL_._J!!j2Jli enu, n'; tur-
, fuq l-gvorn kolonj:~li u fuq in-n[lha
oppo~izzjoni nazzjonalista, per~ dan ma jfis Ii 1-i C2f
partit
jj
}:ien 1-iz j ,~d kontra l-gv:;rn, jGW in-, t tOt d " l' 1" . . f '1 13 (:;ss par 1 'e,-LJ2£2 .:C1c,n -lZJ W1 nvurL10
1 . _1 hemm simpo..tijc~ J.:ulturHli u (lttr:;lz;~joni
polit lejn orra jew 1-It21ja f'naha u o~ra, il-
litik::~ partit:;jana ~;i81i nbidlct sostrmzj~11m8nt b I manjic:r8.
Ii ki tirrifletti x-xewqa tal partit jew ie~or Ii j seb,
izomm je\~' ikabbar, jista, 1-influwenza tieghu fuq il-
U dan en ji{;ri d ,min-natura t jiet,
metl.:' ma en istituzj izazzj tat sfer
menti tat poter minn partit ichor rmezz tal sistema
rio Ii' ttentat o • b I I' . . t' , +'1 lSSl x 1ne;]ar1 <:.l_Ilero.rl ,L -
!iE!..::?1~~0.llJ_._t§l·~~ti ti2j.._~"pet~J: .. y~~_, t . d ... r1 1ZZOLlr1 quddieD
e Ii alkemm lejalt(\, il-
fil-partitarju 8.kko,st tad-C1isg'v'l1d u
iI-part i :xorta jinl:)icllu, 11 ji
partigjan;:i ti,sta tib(tE;, I
intricci tal-politika,
jin1)icllu Bkond 1C~
cirkostanzi u min Il-pc'lrt ji i 'J
ioel
j jibqa I bl-i ess isem, u jista ,jibqa I identifika1)bli
avolja jbiddel ismuu L-isI1ijiet u r-rett iqarrqu oil::,
specj fil-qasam politiku partiftjan: trid s jn
id-di~ibllZ._~l:-poJ;er bojn ern up, bejn partit
u iehor. L-iskeda Ii qie nipprezenta
qabel rna ksibna 1-Gvern on Ii fl- 1 921,
karrlb;j menti f i zjoni t21-poter bejn -~tit u
ie~l or: ~t;iti
I'latuI i -
1 govern2tti'v,
tnnt lj. f
t
i i: u
zentattiv Ii z :~~ t i .,--";
cl&rb , sletti 11hor: E1l,_
oTI., Ii q el kien
it hu stess il-q cia t"'!
gt'taX
f'eerti
elrT'de 1 b eo a j
jiet, set '
-1--
. . . i Jezerclca inf diretta .1'U(1
l-amministrazzjoni: Mizzi u l-Konti Strickland (Ii
testa zzjoni b'sueee.ss
ture. fil-Kunsill
kandidat tal-PoN.) kienu
ekuttiv; u ft
land Savona blu u t Ii I'} cJJ
ju Prineipali tal-Gvern. Savona, Ii irri ~~ (:;nj a
u ried jikseb lura I-poter, ra IiI
e jonfoh ir-rih udal' 1- nrn ~_i qabel en
parti minnu, u sar, b'mod eej ta! L,t~cickLmd,
Ii t setC'l' jitClElbbel g'"'u keT(lm f 'ri ,-, Ii [:i in:~
zzjoni u orjent&ment ukoll I'd Ii hi
politika k011aboratrici. 1:(1. dan
Kunsi11 I-p!-trtit t '1' fs.voI'evo1ment clicpost 1
il-~0Tern xi snin, mentri S~vona, (label o.Dpon.? 1--
ghoti Gvern _ zent iv, iSS8
naraw ~df
offensiva bit-t Ib
onsabbli. I1hUJI~ biss il-partiti
It f' ' l t ' 11 'i • , , "! ernaw ~l_-PO er - IDl -OPPOzlzzJonl
o~3izzjonf' - i kif inf
1 \1 11 'I -gveI'n, ml
Hi ed 1
ie", or f1-impronta pol
bl-i~)i:;eE~s me::aej,j2. u ftit jm" wi
~eta t-tnejn onu
bl-istess laqmij
partiti mE'. s 1ur.-{ IiI
I1-
liJ
eletturi, u eletturi zmi poli--
tiei j istc~~s ., , Clr,:;:u, de; u 11-
hor"! uko ,ftit jel,j \.,isq, ob1(~ma komuni: s jil<:::;-::ontro
, Ii seta! ma j ti kont I u
1-
f ic1u
re tkabbret 1.1
nibQe;'1u se jrin h
f1-i s
n is-sek1u,
f'
t:- I
ona
Niz7i ~a f'idejh, ,u nist
o1itika
i1-1ingvJ[;l
eletturi, s-snin 90 kienet ir-re jon nk1o)'ctat i1-])op01i:c.,
f'tC'Jrf is-sek1u kienu i, 1,'!Flra 903 b';nod eeja kienet ituzzjoni i1-Gvern ttiv e revokat u sostitHit b l stituzzjoni reazzjonarja:
tE:.l-GverIl f1- 1 921 i ob1 prineipc~1i 1-ki
tista t 1i 1- ir-r81 jon, u 1-kostituzzj a1mem:c bost& politikantia
-15-
donnhon resQu lejn
Ii l-izjed fattur Ii kien J
me~t 1 jn il-funzjoni te
it
stingwihom kien te~~ja-
ingliia u t jana. Is-
Savonj Istricklandjani U l-Laburisti) kienu
favu:r Ii tkUL Itija fl-·i jj
Diff i o~rajn, per ez polit fiskali,
t;i . . ~ . t Z-ZIDlsn u, sn C8~ U , anke ittie~du minn
kunsil in-na~a 1-
OlT, baqg~~at, fue; iI-Ii vu ologHcu,
disnopizzjoni lcjn i
menti popolari u
ki iC:TItaH t
f1certi a etti minu:r:'i, l' u. ,
f'dak Xl ja'ls'<=@ ma'
il-pot8r, u I-mass8.
C'l U kons
xi futur d c;rcnti,
j cIlaw fuq kol
f 11 l-i'l Sf'lr t
ss tal 11 rcli on ll
bi prijoritnj diff(
cc-:rtamcmt, -0' elli l<':Lmt:::'i:;'
zz p i[o;jan lejn
e:TIU
t I
b'
jn
i
i
hin'1ctbba Ii 1-- Ii::.; Z:.'lt ,
S l-c 1d\vc
i bejn
tinstcma. ridt t
riedet ssal Sci.
i fejn lu i 2-Ll. IDEl en
and:: :
il-7uci
1 bil j 1- crespi t~
t
i ti, (ax kull .[' jn tJ. u
lnturc 1 i)c F'dEtn
i 1 • - •
le1 In
rn
j'l il-l:::o i tuzz j
+- I v
jr 1 it
(1891 ) I-puliz,ij malt
kif ri-or:.,;sn:iz i mi strazzjoni Strickl il-
leIYJbubi cVJwel rbe, u kien hcmm s,c,'lfu)sitra xi torturi
u V,f'~r8 sent jn "',
u s!:cvonjani 0 I.J-i Cf:>S
1-lYJrtit il-gdid
b'lRl 0 cl ir-riv;llit?: bejn
, Rlmcnu sa ccrtu punt,
ja:37,j
vecchi3., i
li wkoll twaqoaf minn SC:lvona f' (~SSCc
son;:",lit~. olitiks O""lTC'c, din id-d(lrb~;. }Janza--
wiSCl"
kien tic:;C~u
,i L"t II li, b'lnll-kid
1 ' -l..-.n • • +-Jonl l' u t stit~J.ZZjO:Di
qDbi
polit
jcm t
, tat skussr1.turC\ o'lJ.rC'. g'<lal mobili zjon"i
tfl'
jjer,
popol[~ri •
lil e tel
~cmql m i 11-i b r;t,
u jo
ibli"t - irticl n nisa- izj bis
involviment tc·.l-klcru Zl kollu, b' ikol'-',ri 1- r-
J> <1
CC zj[H:;tik,< ,
parti t
I-b t ..." mlZ-ZVJl miz,uri civili 11
rigi'r'rd ft c"
stjoni serviet
arhi tr:;,r ji rlc:mcnt ingl
V8.tilC(.l!l li kic:n sur q el" InITIO. din
ukoll b
bejn il-Partito NazionLle
Lavona u Panzavecchia:
~Slzza d-diffcronzi Ii
zzi·u I-Pnrt ~---~~----~--------
t~. I
izj"d lC)fj:11istil:u, sekulnri u
dinjituz, l-ic~or izjed populista, i u ikuo
1-irt irar tel' Savona cn:., Dr) Ii t ike of'
P t l-ODDozizzjoni ~nt
'. ~~ z j oni Ii 1'ih8.
tnent t
~'J ",ll:::mu n
lIf.:.lSS i-,- 8[1
~l- pt" j j i :,~,
t~, I
it q 1, ":.ll:\-'mIG
ss 1i ckl~nd ipprojib t nu()blici f>
-17-
mr:nif 8zzjoniji pubblici nnti-govcrn:~lttivi tDht
sterna i~j ripressiva jin~ti8~ mill-~d it-tw~-
t1)1-·Politikfl Pclrrokkjnli m[~l-Poli tike, rb zz j onali; hokk ukoll
or kicn igt1in fl-izvilupp
nazzjonali billi J 1 lic-cittadini j
ftit x'kienu u XiS t jkunu d-drittijic:;t t n f·' 1 Kon-
frODT m rne
l\rl~-:t is--succ~.~ssur t i ~ zzj_, il-lJrolcur-~ltu~
z
(Ii snet saret biex tipprovr:
iv i v), m' sctr;hu jib",
tel qnb 1" It--tort IDD kie:mx: kollu zopnrdi
apP'lrti I-fatt Ii Strickland kien t lao ID(;t f'
r1tur f t kolonja ohra, x I jail.' motn
o'lr~" I--f,vern rna kicn jippormetti cbdn p'-'.rtic zzjoni f I dcc-
i~joniji tn.' intereas plilibliku a l-oppozizzjoni m~
zzjonijiet despoti toq~~Tlodx
t;-o.' rivo
mcmtn
zjoni. din kicnot is-sitwnzzjoni Ii tkattnr il
tipika tan- f!ncj j,~ je1rJ m'l.hruq II cio(), t01- 11 moG,,;r.ro,t II
u l-"cstrsmistl!: dnk Ii jkun j 1 il-komprom Bsi u
j "I . Ii
akkost ta' kolloxa Tal din
bejn z oparc1 j rlUi U 1-1"li z z j fl-1 0 u war9. Fuq nah,
kicm hcrIlm dmvk, bhal j':.zzopr::.rdi, it-t ib lippo bc [~
u .t l'..rturo l'lerciE]c(l., Ii mill·-mitluf ~~t'!c:'u ~L)tl.du Ii
jist Ninn
ZZ.l - 0
i
:B' ort unC'l. t 0
lV
Ii xejn mc:t
ju
:j fis-sur;;
t 1 injur
1 f . .. rl
nom
l--ko ituzzjoni re
oni
zzi
l-dcm: jr:
b ;',ndru 11111ic
z
zrJ .. \,re
or
(1 rb 1
.tti v~."
011 bcnja:8ini
u l"ntonio D'11i,
.1
il-pr8
triottico, Ii d~D --_.
tist t
uPon
}inrti t
sa tmicm i
tn.nt Ii kult
-18-
issio
q lerTIcnti zzjonc
0'"'.::';.1" 1-
menti O'IT ,jn j in('!l 8 orgnniz".tti 1.1
le
t'nt ~ttivi. 01
tik~lmdnt, Ii forsi st nf3 jhulhom neos',Yonj ,~ni, OFF 1 Ce 'T
De .. rmanin u cri t }j'1 r :::mce seo if inger (s0vonjani Ii war~
cchia), jew addirittur~ strick-
landjani indipendenti, i~ifieri anglof ad oltranza, pro-
grossi i u zzjonalisti f istess ,nies b~n.l
Giorgio Borg u anke :Jr Augusto 010 trd-Chroniclc:; a
1921, meta
partigj::mi
kienu d
jament definit~iv tRl-for~i
zzjoni t ~t ostituzzjeni l-~did~,
divergcnzi fil-kemp jonrli-Popo
Kie;n hemm, fuq kollox? <:mt t l-avukat Enrico l"'lizzi
(1885-1950) ,1tJrclClt Ii kien g~1[<du j istudj I-It jci q<:tbel
il- is jesprimi soluzzjoni irred i (;
ghal l1alt("'~ Q z t I Mizzi z-zgl"Lir re I s;)il;:k[~
bha distrett mizzjan bi ru u mink j j'l h akkuzi
Mizzi mnl 'ljr st2.bilixxa hawnhekk bc~' teo I 2ppor;g tant Ii,
kif uri l-e zzjoni tal-1 ,kicn ihabbetha sewwr::. mal-
appogg Ii rnexx lu jikseb Stricklo..nd fid-distrctt ti3g'1U,
ukol1 distrett primarjament rurali u lu. Fis-sena tnl-
qorti marzjali tal z ,fl-1 7, nist nghidu Ii kianat
t jar wars 1-1921, u Ii baa
Imenu s 1-1926, dik bcjn element mizzjnn,
u l-e . Pl' Jf:VJ .opo Ci.rl.
IS-3 ir--r ern
l-,Gvern:":"tur Strickland, Ii ITJ.ilJ.-gdid ippol;-,rizz f \ bis-S~lih
lin-nahcl imp(;rJ ste:. hi zi fl-[Ti okr"- j u II ssiji.:;t
godda ", u lin-n[,.~lP nazz jonc!.listCt I b I zi fil-borcc.J zij[~ 1;:1 .n-
iz [1 U 1'1--k18S jiet il-qodI'J.a" <> Kiber l-estrc;I'J.izTIlu fue:. l
zowg u kien incidenti zghur I vjol(~nz::l. poli··-
tika 0 L-':wveniment 1- ortrmtissmu
? b :.;;;;..;:.~~_-:...:;;;..;~=' Ii mhux biss
l-ghotja tRI-Gvern sponsabbli izdn t'l '<Jkol1 int':: kOl1sid-
erevoli lil1-movimGnt t
-11)-
Ii hadmet pjutt 0 kordjnlmcnt I-Gvrrn R spons
enu 't-t'lrgu s'1l-1921 orba I part i pol ici li met tismEl
x' kicnu fDcilment t fixk(;l u tn't-tsub eg't-ted tg~ix xi
nofs qeebel: davn: kL:mu il-nartit I Strickland, f I
"ssocjazzjoni avuk:",t J~ugusto B[lrtolo (imsejj 11-
CONSTITUTIONLL PAR'I'Y); il-pnrtit tFt I JVliz,zi, li din id-darb,',
kkonte '1 biss gT;nl Ghm-.rdex (imse j jDh il-PfillTITO DENOCRlLTICC
NAZION..l\LISTic); il-parti t ta I cchia, li ovv j.9,ment kien
l-ikbD.r u izjed vriehed stelhbilit (imsej jan il-PllliTITO
POBOL~lim jevi Dl'HONE POLIC2ICJ'1. :M1lL'TESE); u il-partit ta I
Savona: fi kliGm ie't-tor, LA CMillRA DEL LAVORO li minnha hareg
il-L~illOUI? PJiliTY, kellha bhala l-ew\i>Jel mexxe j
Sigismondo Savona, il-kurunell u avukat \Jill
tag"'thEl bin
"1,'(137) • b+' 1 .. 1. • 1 k . _ . .~a mlSSleru ~len arrlera
Savona ("1868-
fil-militp"r u
ika. Ghalkemm I'1izzi z-zg't-tir u Savonn
z-zghir zp;ur kiEmu persuni d crenti minn misserijiethom,
dan juri il-politika kienet bELqg't-tet elitista, minkejjr;
z-zieda fin-numru ta I el12;tturi, u juri wko kif U kGIDill ir-
rivnlt[l,jiet familj:lri u I-polit tal-personalitFtj , kiQnu
qmn.vij a f ig jrmizTIu lokali'. lanqas
irridu ninsew li ssa bla isem u b krettu, lil da'\r.Jk li
I-pol ikrmt i l-'t-tin kollu j se j jtlU It il-poplul!, lil dawk li
minghajrhom ma jiSt3X ikun hc:mII'. II il-piltri:ll!, cioG il-mngc;o
ranza It sickt,q It (fi kwnlunkv.f() pc:.j jiz), u li issc, bdew iQUI'1U
ftit fuq tng't-thom spucj'llnent pcrme zz t c cnsjoni tr:l-vot
f'sistemr:. 'Uucnturi u tcl-formnzzjoni wurr S-S8tt0 Giucr:no
tal-'t-t[~ddi\3m~' proficjonti< fI' c1ubju li
kll'5 ssi
kollox., z
kien(;:t brco
ssc: u dn.qst
kostituzzjonali, u
ess t:.:""YJ.t komplici f
,j nhux ninsij
LJ"-LOr s·.;l:::ond:::,rj
"n':::.tizrm p~.rtif:j n li
., fl-istorj'. t, I-p')rti ti, ki
926 m2tr fl-ist ss x['h~r t ist ss s"na, I'lill-
hhc:l fl-1880 ~ zc;Vig ['1 j ')ID i princip,:, : dik, bi~;x in::.;, j-
hulh;-'\ , s:::tvonj"n~,-strickl·mdj<..ln , socj'-l-iI'!pi,;rj;'list~:'j
purm8ZZ t" 1_11 COI:lP'1Ct II b jn il--Constit_utio:K,l Prrt:v: u 1-
_~=-=;;""';._;;;;";;'J.l-; u dik~ biox ins jl:. , ni zJ".nc-
pnnz:l""',cchj c:n,:,~ ~ l;:ons~;rv~~tti ve-pntrij ottik:1., zz t
II joni"
u
F I dan ir·~rial jament milli jidher l-i~j
li t mill--identiti u azi partikol
t }~ienu u
No..zz :;;.:,.;;:;:..:::..;;;...:..c;..,..q, Ii fil-fatt kienu jn vic
fil-pr eletto1'ali, fi~3-sen~3 li kienu 1-
iijed tnejn 1iposti Ii j ottaw polit 1'ad i,
anke ~i sam sacj i. dare r~ Ii wi ~i
;"::ollox ; ssorbit minn Strickland (li kien kapitalist
j~li ) tant li fl-1932 it-tabib Paul kien
t
kandidat tieg~u elett, mentri
c':.ssorbit U igur influwenzat
[~ie tista
mil1-klerikaliimu
popo u l-konservatt imu socj
vecchj
imien twil.
li !1iZ2~i dam ma "la
lementi panz::,.~
f'idejh
ant baq tifforI1H d-clj(~ ika lJe jn Dinc,-
mika Kolonj i u IVlentcJ,lit,\ P[.~trijottika fil-kDIlte E,OCjO-
p logiku 10k2,li" Imma 1-bidla, so.. jn is
kienet r:tktarx tEl jew sfurzata s::~kemm bnq 1-
bil-gvern ingl
(2 tD.l-eletto1'at
j dCiiJll, skond hu, ma k.iem.Lx fl-interess i:cmer u
ura I Halt ess (is-so ensjoni t I-Gvern Rispons
bli :1.'1--1 u r-rs"IToka tieC'hu fl-1 hume. xhieda biz~ej j
t!:,,1 dsn) i b(1cC,jnn bil-manij stikn-kultur!:'\
it--t JlI' ta! b
u
m:"'.l. j:trax ! il bOg'10d izjed z-zuntier
l-klijenti~izmu, I min ma j1.ra:::: !
izje1 min-neputi u l-kugin. Bil-persuna fi
prin(~ ju, interess fi f~lied[i.. mar-raguni, il-pclrrocce,
fi man-nazzjon, in-nazzjon fi ftli eru,
baG et l-istess f infatwata, accentwnta
u l-klli"ltradizzjonijiet inerenti fil- kolonj nin-
jr ebd,~ inte zzjoni rac1iknli I interessi recipr06i
u fid-di sjoni matura tr1' joritnjiet s06jali u
nazzjonE.li.
Tistc tnTo. l-:lspetti poZi:ittivi tal-kolon,1'11izmu n;:;lH fl billi s lejn il-moderni~azzjoni,
-21-
;}saI'1 teknoloGiku: tit jib sani te.r ju, bhad-drenagg; kom
unD;:cLzzjonijiet,}~ljDT, bhall-ferrovi ; f<lcilit. jiet nav:}li
u i ti TIoderni, bhall-brenk\i>mter u d-dry docks; fil--
qo.sam araministr:-lttiv, Ii u edukr,ttiv, proeeduri iz jed
effiej i mi lat org~mizattiv u, generalment, forsi sens
ah,jar I ko-ordinRment fil-h8.j ja pubblik:l, inkluz sens t'l. I
dixxiplinCl, mhux biss f'oqsm2 militc.rio 1mna q8.bel ma
tfa'llhClr j e lfl tiskuzet, trid tiddistinglt.Ji t-teknolof;ijn mill-
kultur~, ic-eentrali zjoni mill-efficjenza, il-kummerc
Tlieles mill-1::api talizmu indi vidvn:1.lista, ix-xj enza nill-
rlmbjent, id-dixxiplina mis-servilizmu u r-ro zzjoni,
mill-p;:;,pp':'~gallizmu l-eduko.zz j oni u edukazz j oni mill-linc"r, ..
G~o.liex fi Ii min xtaq izoffim m.~ll-GVern kellu x' j oe;gjE:l,
speej jekk kien jDr."l lill-inglizi jipprovdulu x-xog"1.o1
u jonfqu I-flus havmhekk, b' dc~nQkol1u l-kolonjalizI:lU C'.nl:c
ghalih - u forsi speejc.l.lment ghalih - kien biss il-hobz
min m'chClndlL"C, u ma jhossx jew ma jirrej81izzo.x Ii chanou
erug f ''lrtu, fost niesu, li 5handu I-mod t;3. ' ghajxien tie
li artu me.. sete:;hetx t.'lppartjeni IiI JJ1Z iehor u titmexxc'
minn Gluf ta' :nili boghod fl-interessi I p'ljjiz li jaT,keL1
fug ohra tad-din ,u titmoxxa - bhala pont t
imporju fug il-linja jn is-subkontinent indj';.n - minn nics
nlkerlrJ. biz-znion hafna r'Ial tin saru j ettavlhOL1 u
anke ihobbuhon, kienu, fir-rejaltE}, poplu ifferunti
kollox mill-Multin. 1I-Maltin u l-1nglizi f' a kienu
razez: b'sura, temp n'Tict
tant differenti, u fi stat t~t' inugw::llj8.nz,:c assolutci 0 11-
lonj lizmu kien zin TIill-q . fi g::~ , u
nieshCl kienu rClv'; sueeessjoni intorninclbbli
dominazzjonijiet, d:m snr-::;,rt fertili .zzjoni
ti 1l-kolonjalizI:m z kien Gottili ~)izze j j bi,:;x
ighar::unex ghCljnt?jn eluf ta'
li fl- t
milhom bnedmino CJ
haddiema inditeni
kienet bi70Zc:jj
bl-illuzjoni
biex t,·
b s~, trmt Ii din s et
tiddefendih kontrc1 min opponih, u, fost Ii opponmvh,
en ukoll u1;uc1 Ii ki'3;nu lesti jint e;"lU tnnt 1-
umbre I imperjalitnu iehor, kif ghmIllu I-Heel tin
fl-1800, mctn wnrn Ii mietu jC'lilsu rlinn
fil-pront stiednu iehor sabiex jipprotcf;ihon "" '" j j"!. 1-
konsegvrenzi 2.i ttivi t.~ I deE3potizmu bonevolenti - Ii g1-lC:;O
-22-
direttament u indirettament ghal politika li kienet influ1J'ren
zata fl-istituzz,jonijiet "tae;hna H mid-demokrazija parlament'\ri
ngliza - u minkejja '\Alkoll l-ammont ta' kollaborazzjoni u
ammiraz:.::;joni gr1alih fost davlk li l-izjed inflmJenze.1'1f ruhhoI1
mill-kultura tal-metropoli amministrattiva, jib(ja' I-fatt
innegabbli li 1'1 a 1 ta g~.all-Ingil terra kellha <,]<lbel xejn s~~op
tat kolonja-fortizza - lanqas ta' kolonja ordinarja - u li
ghalhekk il-politika kienet genercllment suggetta g''lall-inter
essi imperjali. I'lin~abba f'dan, ~afna mill-beneficcji li
rrizul tEn'! kienu, e ssenz jalment, accidental~_.1 eV~_.!'3furmati.
TCtT1t il-kundizzjonijiet - meta s[lTlansitra kostituzz.joni
ting"13t::t u titnehcha kif e;ieb u lahaC! - bilfors kienet tinho.s[;
aaWlllija x-xenoa gT1all-liperta u allura problemi socjali, kul
turali u ekonomici gew suggetti gT18liha, probabbli vliso izjed
milli kien jigri f'cirkustanzi izjed normali. Il-problema
principali kienet, mela, kif tikseb il-liberta, u mhux x' tist:'
taghmel biha. Fuq kollox, pero 1 il-kolonjalizmu ngliz kien
forza diviziva li sposta ir-relazzjonijiet tan-tlnatives" rna'
xulxin o Ironikament, kien ukoll forza li tg'lJ.aooad g+;aliex
il-l'1altin, partigjanizmu apparti, kellhom fattur komuni fli
kienu poplu b' karatteristici differenti "-lafna minn da1tlk tc:r
razza e;overnatrici: kellhom identi ta. g'halihom, kienu ]Vial tin,
ghalkemm mhux kulT-wdd (,vasal biex japprezza dan bl-istef,s
jeVJ sensittivita o
Kif osserva (per ezempju) Ehils f' Politic::) ::Jevelo-PL1ent
in the Nel',J btotes, UIouton, 1966), l-istesF m"r):c:ejj~" u
jippretendu li jirran;ai;! l-afferijiet si};;:\rit iku'!:lU, b mr',
.. 4<ifu, r.-rorlotti t:l",- ;::1+ve,m"q'roJ.on:if 'j "1'1 ("C>";~E"'l kell ~'- cu _. -' ~ "-, ~ .. ,. ,'- - v' ~ "",,, J.'~dJ·;L. ~ -
hom ihabbtu Hicchom fl- " 1 • OOul, U
ndorrij in jatl.dmu; u E~llurD. r:ihux' E:Tl.:3.H:em t ib~:' qqr, \';:;
l-im(~ioa t~l' (]abel- M:tl: imdah"1la i'1-usan7,i u l-D8ikolo~;ijc',
ten-nies f' jjiz - sempli6ement liex den ikun ~~")adu ke~~:].~
, trid tare jek1..;:
in-nier infushom jinbidluz:, u j l-i8trutturi t'-:.' poter -
poli tileu u ekonomiku - jibtlg~lUX o".al aabel; b I moe :"pecje.li
tricl tara kif 11 kemn tinbidel l-iI.1F~iba tal-!!ex-natives" ma I
xulxin, kif u tista tkun gdidE! r-relazzjoni li tc>addi
-23-
bejn in-nies 't01-pote~' U n-nies!~~l-popoliti~ tist~
tintrefa I I-Politika Parrokkjali f r relaz7,joni mal-Politika
Nazzjonali, u kif tista ti~i modifikata radikalment il
polarizazz j oni Ii tkun giet ri t"ralizznta fi zmien ietl.or.
fejn il-partiti politici kienu kkundiz7,jonati mill
kolonjalizmu fl-operazzjoni tieg'rlu fis-socjeti maltija suppost
Ii, bid-dekolonizazzjoni, dawn jevolvu minn zi-tribujiet
tal-inf:::~t\i',Jati f I me zzi kemm jista jkun razzjonali u efficj enti
gTl.ad-distribuzzjoni tal-poter u tal-gic; billi jservu I-fun:c:joni
Ii jicc jaw (bl-effett Ii jtejbu) wie~ed lill-ie~or fl-
a~jar interess tal-pubbliku in Genera.li.
Trid tara, izda, jekk dan ikunx qier;'led isir, j ev! inkell~;
jekk izjed IDa I-partiti jersqu lejn xub:in fil-politik8 lZJ
tikber (je\I\J titkabbar) ir-rivalita bejn il-partitarji akkfmiti Q
Beta l-ist orici (u I-poli tikanti) tal-futur forsi jippruvm·!
i'Wiegbu d"nrm il-IDistoqsijiet difficli, nittama Ii jkuIlU ji~Jt
jiggwidav,J' rul>J.hom xi ftit rnill-esperjenza tal-pas Ii ppru-
V::'l jt nirrikostrUl'lixxi, ninterpreta u nfiehem ha\i'mhekk.
3rd February 1977
cs