gramsci_yi_okumak

8/8/2019 Gramsci_yi_Okumak

1/16

Erhan Gkselin editrlnde yayna balayan Teori Dizisinin ilkkitab olan; Antonio GramscininHapishane Defterlerineyazd Giri yazs.

GRAMSC YE GRYA DA

HAPSHANE DEFTERLER N OKUMAK

Leninden bu yana yaam en byk ve en sayg duyulan Avrupal

Marksist teorisyen olan Antonio Gramsci, olumsuz koullar alt

nda geirdiiksa yaam boyunca, Marksizmin genel sorunlarn ve zellikle de st yapkavramnn - tm epistemolojik kategorileriyle birlikte - teoriletirilmesinealmtr. lk almalarnda ounlukla gndelik politika yorumlar vetartmalarn konu alan Gramsci, olgun dnemi diyebileceimiz ve yaklakoniki yl sren Mussolininin hapishanelerinde geen bu dneminde ise,kendisine st yaplar teorisyeni sfatn kazandran eserlerini (HapishaneDefterleri) kaleme almtr. Kaleme almtr denilmesi gerekir; nkyazdklarn, ilerde yaynlayabilme amac ile ar sansr koullarnda sadecekendisine gre yazm, ancak yaamnn trajik bir ekilde hapishanede ksasrede tamamlanm olmas, ona bu imkan tanmamtr.

Genelde, teorik yknden dolay okunmas ok zor olan ve bugn bilebaz kavramlarnn hala tartld - ki onun hegemonya terimi kadar hi birterim Sol Dncede eitli ekillerde ilenmi deildir - GramscininHapishane Defterleri isimli bu en nemli ve en temel eseri, Trkeye evrilenteorik metinlerinin kukusuz en nemlisidir. GramscininHapishane Defterleri,

byk savatan sonra; 1948-1967 arasnda kronolojik olarak 10 cilt halindeyaynlanan ve 1960lara kadar sadece talyada bilinirken, Defterlerin ilk

basmndan neredeyse 30 yl sonra ancaktalya snrlarn aabilmitir. ByleceGramscinin dncesinin yaylmas nndeki engel de bir anlamda ortadan


2/16

kalkmtr. talyadaki Gramsci Enstitsnn destei ile 1959 da nceFransada yaynlananDefterler, ardndan da 1971 de ngilterede yaynland.

Bu arada 1967de Cagliaride toplanan Uluslararas Gramsci

ncelemeleri Kongresini, ve 1964-1965 de ngiterede yay

nlanmakta NewLeft Reviewdergisinde balayan ve uzun yllar sregelen Gramsci tartmalarnda hatrlatmakta yarar var. Yine, 20. Yzyln son eyreinde Sol Dncedednyay en fazla etkileyen Marksist filozof L. Althusserin kndaki nemliGramscigil analizleri de bu arada belirtelim. Ksaca zetlemek gerekirse;1970lere kadar ok fazla tannmayan Gramscinin eserleri ve kavramlarzerindeki tartmalar, 1973-1975lere gelindiinde tm dnyay kaplad.Hemen bir-iki yl sonra da 1970lerin nl sol dergisi Birikim ile lkemizeulat. zellikle Avrupada olmak zere hemen tm dnyada 1965lerde

balayan ve hz kaybetmeden devam eden, ada siyaset zmlemeleri,Trkiyede maalesef srdrlemedi. Araya giren 12 Eyll darbesi ve onun

bilinli olarak yaratt apolitik ortam, tm konularn ve siyasal sorunlarntartlmasnn zerine adeta ar bir perde ile rtt.

Gramsci metinlerine yeni balayanlar iin burada bir hatrlatmada daha bulunmak isterim. Gramscinin ar metinlerini yeni okumaya balayanlarn,daha kolay anlayabilmek iin daha nce bizzat benim editrlmde, drt farklyaynevinden Trke olarak 1982-1988 arasnda yaynladm alt kitabn, yani;Sava Yaynlar arasnda kan N.Bobbio-J.Texiernin Gramsci ve Sivil

Toplum; Hugues Portellinin Gramsci ve Tarihsel Blok; Birey ve ToplumYaynlar tarafndan baslan J.Texierin Gramsci ve Felsefe; S.Hall-B.Lumley-G.McLennann Siyaset vedeoloji: Gramsci; Alan Yaynlarnn yaynladPerry Andersonun Gramsci: Hegemonya, Dou/Bat Sorunu ve Stratejiisimlikitaplar ile Versonun yaynlad L.Althusserin Felsefe ve BilimAdamlarnn Kendiliinden Felsefesi ile Gramscinin yaam ve yaptlarnanlatan G.Fiorinin Gramsci: Bir Devrimcinin Hayatn GramscininHapishane Defterleriile mmknse e zamanl okumalarn neririm. Bu arada1978de Birikimin yaynlad L.Althusserin deoloji ve Devletin deolojik

Aygtlar isimli nl eserini hatrlatmazsak, nerilerimiz eksik kalr.

Hi bir Marksist eser, Gramscinin Hapishane Defterlerikadar etrefildeildir. Bunun en temel nedeni de, Gramscinin yaad ar sansrkoullardr kukusuz. Ayrca da Marx ve Leninin de kanamad kaderdenGramsci de nasibini almtr. P.Andersonun dedii gibi;

Eski kelime daarcklar ile kkten yeni kavramlara ulamazarureti, baz anlamlarn arpk olarak iletilmesine yol amtr.

Marxn yeni dncelerini Hegel ve A.Smithin, Leninin ise yenidncelerini Plehanov ve Kautskynin dilinde dnmek zorunda


3/16

kalmas gibi, A. Gramsci de kendisine zg kavramlarn B.Croceve Machiavellinin khnemi ve yetersiz kalm tezgahlarndaretmek zorunda kald.

te, Gramscinin toplumsal zmlemelerinin teorik alt yapsnoluturan, zaman zaman i ie, zaman zaman da birbirine zt ve kart olarakkullanlan be kavram:

Sivil Toplum Alt yap - st yaplar Tarihsel Blok Hegemonya Aydnlar

Gramscinin, kendi dncesinin iinde epistemolojik olarak bykanlamlar ykledii kavramlarn kukusuz en kilit olanlar bu be kavramsalanaliz olmakla birlikte; nce bu be kavramn dnda kulland eitliterimlerin bazlarn burada sralayalm. Gramscinin ana kavramlarndan nceHapishane Defterlerinde sklkla karlaacamz baz zgn terimleri buradaksaca yorumlamak, sanrm bir zorunluluk olsa gerek:

Moment: Bu kavram Gramscinin en temel kavramlar

ndan biriolup, tek bir kelimeyle karlayabilmek ok zordur. Kelime olarakk sa sre, evre, an, lahza olarak, fizikte; harekete geiren, itmekuvveti, hareketin nedeni anlamnda kullanlmaktadr. Hegel ise;bir dnceyi kartyla bize gnderen (yanstan) ve deadaolduu kadar realitede de gelimenin aamasna gtren kuvvetolarak kullanmtr. Hapishane Defterlerin evirmeni KenanSomer, ise momenti; urak olarak kullanmtr.

G ( Bask - Zor ) ve Rza: styapsal iki momentten, yanionay ve gden biri olumlu (positif) iken, dieri olumsuz(negatif) ifade tamaktadr. Gramsci, bir ynetici snf ittifaknnbir toplumsal formasyon zerinde bask ve zorlama yoluylaegemenlik kurmas ile byle bir ittifakn rza yoluylaynlendiricilik veya nderlik etmesi arasnda, can alc bir ayrmyapar. Bu iki moment; g ve rza arasndaki ilikiyikavrayabilmek iin Gramsci, btnleyicilik terimini kullanmaktave nem atfetmektedir. Bundan da, Hegemonyann uygulandalanlara ilikin bir belirsizlik kmaktadr. Devlet, oklukla zel

olarak nitelenen rgt araclyla gc siyasal toplumda;hegemonyay da sivil toplumda uygular.


4/16

Mevzi (Siper) ve Manevra (Hareket) Sava: Gramsciye

gre;Devlet gcnn ele geirilmesi iin yaplan hareket sava,

snflarn sivil toplumda stnlk salayan noktalar elegeirmek iin harekete getii mevzi savann zorunlusonucudur.

Gramscinin bu zgn kavramlarn en iyi yorumlayanlardan birisiolan Perry Anderson New Left Reviewun 100. saysndayaynlanan nl makalesinde bu kavramlaryle yorumlamtr;

Sivil toplumun st yaplar modern savan siper sistemleri

gibidir. Savata iddetli bir topu hcumunun dmann btn savunma sistemini tahrip etmi gibi grnd olur;oysa yalnzca d yzey tahrip edilmitir; grne aldanpsaldranlar hala etkili bir savunma ile kar karya kalr. Ayndurum, byk bir ekonomik buhran srasnda siyasette degrlr.

Gelelim, bu iki kavramn Defterlerdeki yorumuna;

Modern Demokrasilerin youn yaps, ister devlet rgtleri,ister sivil yaam rgtleri btnl sz konusu olsun,siyasal sanat bakmndan, mevzi savandaki srekli cephesiper ve istihkamlarn karln oluturur.

Tarihsel Uzlama:Devrimci Snfn, Egemen Snfa kar Devletgcn ele geirmeden nce, toplumsal bir hegemonyasalayabilmek iin, dier ast-snflar ile uzlamasdr.

Ulus-halk: Gramsci, bu kavram, ulus karakteri kazanm halkanlamnda kullanmaktadr. Hegemonyann etkin znesi (aydnlar)sorunu ile ilgilendii ve yeni hegemonyann kapsamn [ulus-halk]anlad ynde, bu yeni boyut ve geni ieriin iki temel kantnGramscinin Gney talya sorunu zerine yazdklarnda bulabiliriz.

Hakim Snf: Marx, Alman deolojisinde; Hakim Snfdncesini yle tanmlamtr;

Hakim Snf, her devirde egemen dncedir: yani,toplumun hakim maddi gc olan snf, ayn zamanda hakim


5/16

dnsel(entellektel) gcdr. Hemen sonrasnda, iktidarngerekten, yani gerekte ayrt bir toplumun ideolojik biryansmas olarak gler ayrm doktrini rneinivermektedir.

Ortak-duyu: Trkedeki gndelik kullanm olan saduyu(commen-sense) anlamnda, yani zne-bireyin metafizik dzeydeulat bir kavram olmay p; toplumsal hegemonyann siviltoplumda, ieriini tarihten alan, ideolojik dzey aracl ile tm

bireylerde oluturduu ortak bir kavraytr. Gramsci iin ortak-duyulu dnme, hem tarihsel bir oluumdur, hem de her snfazgdr. Gramsci iin;

(Ortak-duyu)allmam bir karmaklktadr. Tadevrinden eler, daha ileri bir bilimden ilkeler, yereldzeyde tarihin tm gemi evrelerinden n yarglar vednyada insan rknn tm iin sz konusu olacakgelecekteki felsefesinden sezgiler ierir.

Ortak Bilin - Ortak (Karar)rade: Hem tarihsel gemi, hem devarolan toplumsal ilikiler, Gramscinin Ortak rade, iindesaptad etkili tarihsel zne tarafndan tannan nesnel koullarolutururlar. Gramscinin metinlerinden alarak kendi szleri ileaklayalm:

Etkili ve etkin bir ncl varolduu zaman, insanlarn onunzerine sahip olduklar bilin, Ortak Biline somut amalarykleyerek ve halkn inanlar kadar gl bir durumagelen bir inanlar btnl oluturarak, etkili bir durumagelmi bulunan bir zorunluluk vardr. Ortakradenin atlmiin gerekli ve yeterli koullar, gelimi ya da gelimeyolunda, ncliinde ierilmi bulunmaldr. Ama, niceliksel

olarak hesaplanabilen bu maddi nclden, belli bir kltrdzeyinin, yani birentellekteleylemler btnlnn ve busonunculardan da, (onlarn rnleri ve sonular olarak), nepahasna olursa olsun bir etkinlii zendirmek iin yeterli bir gle donatlm belli bir zorlayc tutkular ve duygularbtnlnn ayrlamayaca aktr.

Devletin Konumu: Gramscinin metinlerinde Batdakidevletin, en az farkl konumu arasnda salnm grlr.

Devlet, sivil toplumla dengeli bir iliki iindedir; sivil toplumunsadece bir d yzeyidir; sivil toplumun zerkliini yok eden bir


6/16

devasa yapdr. Gramscide, baz temel kavramlar birbirleri ile birkartlklar birlii iinde hareket etmektedirler. Temel (kartlk)ztlk; devlet ile sivil toplum arasnda olmakla birlikte,Gramscideki ztlklar bununla da snrl deildir: zor ve rza;

egemenlik ve hegemonya; ile iddet ve uygarl

k aras

ndada diyalektikbir ztlk (kartlk) ilikisi (birlii) vardr.

te, Gramscide bir baka ztlk kmesi daha;

Hegemonya Egemenlik

= =

R za Bask (Zor)

= =

Sivil Toplum Devlet

Ztlklarn yannda Gramscinin baz kavramlar arasnda ciddiatmalar da vardr. P.Anderson,HapishaneDefterlerindeki buatmalar (=atk=antinomies), yani devletin farklkonumlarndaki salnmn yle kategorize etmitir:

Sivil Toplumun zdd olan DevletSivil Toplumu saran DevletSivil Toplum ile ayn olan Devlet

Transformizm: Politik toplumun, sivil toplum zerindekistnl varsaymdr; egemen snf, ast gruplar siyasal edilginlikiinde tutarak, onlar zerindeki etkisini koruyup srdrmekleyetinir: bunun iin, kendi siyasal snf iinde eriterek, onlarnnderlerini barl yoldan ortadan kaldrr.

Diktatora: Ast-snflar egemenlik altnda tutmak iin yalnzca politik toplumun kullanlmas demektir. Byle bir durum egemensnf iin tehlikelidir; nk, egemen snfn artk sivil toplumundenetimini elde tutmad anlam gelir: tarihsel blok o zamanbunalm iindedir ve dnem ancak geici olabilir.

Dou - Bat Ayrm: Gramscinin dncesinde, toplumsalzmlemelerinde kulland temel kavramlar, tpk Marxdaolduu gibi Dou / Bat balamnda farkllklar ve kartlklar

gsterir. Gramsciye gre Batda, devlet ile sivil toplumarasnda kendine has bir iliki vard ve devlet sarsldnda sivil


7/16

toplumun salam yaps derhal ortaya kar. Devlet, arkasnda glbir istihkamve tabyasisteminin bulunduu bir d hendektir.Bu kavramlarematize edersek, Gramsciye gre;

Sivil Toplum; Douda balang

halde(peltemsi)iken, Batda gelikin(direnli)dir.Devlet; Douda baskniken Batda dengelidir.Strateji; Douda manevra iken Batda mevzidir.Tempo; Douda sratli iken Batda ll (dereceli)dir.

xxx

A.Gramscinin Hapishane Defterlerine bu G i r i yazsnda, zor daolsa, onun baz kavramsal analizlerini ksaca yorumlamak, HapishaneDefterleri gibi bylesine zor ve etrefil bir eseri okumaya girienler iin,sanrm yardmc olacaktr.

Bana gre; sivil toplum, Marksist Teorideki devletin ortadan kalk(sn) srecinde, bu kavramnn birincilrole sahip olduu Gramsci temalarnnen nemlisidir. N.Bobbioya gre;

Marx, sivil toplum terimini, yaamn maddesel koullarnn

btnln, yani, alt yapnn bir grnmn nitelemekanlamnda kullanrken; Gramsci, sivil toplumu kaldr p styapnn ierisine oturtur, demektedir.

Gramscinin tm kavramsal sisteminin dayand temel basamak olanSivil Toplumu anlayabilmek iin, Hapishane Defterlerindeki nemlimetinlerden birindeki u alntya deinmek gerekli olacaktr:

Bu anda yapabileceimiz, st yapsal iki bykdzeyi ayrmaktr.

Bunlardan birisi; sivil toplum, yani genellikle zel diye anlanorganizmalar btn, dieri de siyasal toplum ya da devlet diyeadlandrlabilir. Bu iki dzey bir yanda ynetici grubun toplumsalyapnn tm zerinde uygulad hegemonya ilevine; dieryanda, devlet ve hukuksal iktidar yoluyla uygulanan dorudanegemenlik ya da komuta ilevine tekabl eder.

Sivil Toplum kavramndan Tarihsel Blok kavramna gemeden nce,

Marxn dncesini oluturan alt yap ve st yap kavramlarna da ksacadeinelim. Cagliari Kongresinin raportr N. Bobbioya gre; bir anlamda


8/16

Gramsci, Marxn alt yap - st yap kavramnn ynn deitirmiti; hattaMarksist gelenekten kktenci bir kopuu iaret etmekteydi. Gramsciyi styaplar teorisyeni diye tanmlayan ve N. Bobbioya kar kan J. Texieregre ise; Gramsci ile Marxn bu kavramlar ele al, znde asla farkl

deildi diyerek bugnlere kadar uzanan tart

malar

n kap

s

n

da aralam

oldu.

Biz de bu nemli tartmaya, Marxtan balayalm. Marx, st yapsaletkinliin iki momentin hem ayrln hem de birlikteliini olumlar.EkonomiPolitiin Eletirisine Katk (1859) isimli eserine yazd nl nszde Marx:

Bu retim ilikileri btnl, toplumun ekonomik yapsn,zerinde hukuksal ve siyasal bir st yapnn ykseldii ve kendisine

belirli toplumsal bilin biimlerinin karlk dt somut temelioluturur.

imdi de Gramsciye tekrar dnelim. 1918de, Defterlerden ncekaleme ald politik metinlerinden alnt yapalm:

ncl (ekonomik yap) ile sonu ( siyasal rgtlenme) arasndakiilikiler, hibir zaman basit ve dorudan deildir; bir halkn tarihiyalnzca ekonomik olgularla belgelenemez. Bu alma, nedenlerizebilmek iin karmak ve kark bir almadr ve bunuyapabilmek iin de, tm tinsel ve somut eylemlerin derin ve geni

ve de yaygn bir incelemesi gereklidir.

Gramsci, kendisine zg alt yap - st yaplar ilikileri grnhazrlayarak, Tarihsel Maddeciliin gelimesine zgn bir katkda bulunmutur.Bu alt yap-st yaplar ilikilerinin tarihsel st yapsal etkinliklerin verilmihalde bulunan alt yapsal koullar iindeki dou ve gelimelerinin praksisin yn deitirme ya da toplumsal ilikilerdeki devrim urana deinzmlenmesi aracyla, Gramsciye Tarihsel Diyalektii somut olarak kavrama

olana salad eklenerek, gelimeninhangi ynde olduu da belirtilebilir.

Gramscinin ideoloji zerine grlerini ele almak ise bal bana birtartma konusu olmasn gerektirir. Kukusuz son derece anlaml bir ok

blm ve yorumu iermekle birlikte, Gramscinin metinlerinde sistemli birideoloji kuram yoktur. Ona gre ideoloji, bir st yap kurumu olarakincelenmelidir. Bu durumda da, bir sonraki grev iin, temelini hegemonya, siviltoplum, devlet, parti ve aydnlarkavramlarnn oluturduu alt yap / st yap

btnlne Gramscigil yaklam anlaynn dnda bir bak stlenilemez.


9/16

Gramsci, ideolojiyi bir veri olarak ele almtr. Ancak ideolojinin neredengeldiini ve dolaysyla nereden olutuunu aratrmamtr. Yani Gramscide

bamsz bir ideoloji teorisi yoktur. Gramsciye gre politik mcadele yoluylatoplumsal ilikilerin dntrlmesi nasl zorunluysa, varolan ideolojinin ve bu

ideolojiyi reten ayg

tlar

n ileyi biiminin de dntrlmesi gerekir.Gramscinin teorisinde epistemolojik nclleri bulunan ideoloji kavram, 30 ylsonra L.Althusser ile ierik kazanacaktr.

Althusserin deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar makalesinin ilkyarsn, Gramscideki sistemletirme noksanln tamamlama abasoluturmutur. Althussere gre ideoloji; Gramscinin de dedii gibi snfmcadelesinin ihmal edilmemesi gereken nemli ve zerk bir alandr.

Althusser ise bir adm daha ilerleyerek; ideoloji, toplumsal formasyonumeydana getiren ana dzeyden (ekonomik politik ideolojik dzeyler)

biridir tezini gelitirmektedir.

Althusserin ideoloji konusunda gelitirdii en temel zmlemeninepistemolojik alt yaps, bir tez zerine oturur;

Bir toplumsal dzey, bir pratie baldr.

Bu temel tez zerine nl makalesi deoloji ve Devletin deolojik

Aygtlarnda Althusser, klasik Marksizmden farkl, ok net bir ayrm koyarakideolojiyi tanmlar;

Ekonomik dzeyde doa, toplumsal ilikiler ierisindedntrlr, ekonomik pratii tanmlayan budur; politik pratikte,sz konusu toplumsal ilikiler dntrlr; ideolojik dzeyde ise,insann kendi hayatyla yaayan ilikisi demek olan ideolojiktasarmlar somut bilgilere dntrlr.

Althussere gre ideoloji, klasik Marksist anlayta olduu gibi ekonomikpratiin bir uzants deildir; son kertede ekonomik pratiin belirlemesineramen, grece zerklii olan ve kendi belirleyici etkisi olan maddi bir

pratiktir.

A.Gramscinin, belki de Bat Sol Dncesinde en arpc ve en okkullanlan zmlemesi, bir toplumsal formasyondaki aydnlarn konumuolsa gerek. Gramsci, aydn kategorisini, kol emeinden ok kafa emei ile

ilikili beceri ve fikirleri rgtleme, yayma ve koruma grevi olanlar nitelemekiin ortaya getirmektedir. Gramsci; temel bir snfn karlarna bal ilevleri


10/16

bulunan organik aydnlar ile nceki bir toplumsal formasyonun kalntlarolarak varlklarn srdren snflar ve katmanlar ierisinden gelen gelenekselaydnlar arasnda bir ayrm yapar. Organik aydn kategorisi belirli bir snf

balantsn artrrken, geleneksel aydn kategorisinin bu balantsnn

bulunmay

n

iaret etmekte olmas

a

s

ndan, bu iki kategorinin farkl

kavramsal deerleri vardr. Kilit sorun, sistemdeki ileve ilikin bir sorundur;ancak, Gramsci, st yap dzeylerinin alt yapyla olan ayrdedici ilikisi ve

bundan tr geleneksel aydnlar arasnda zellikle nemsemekte olarakgrd alt-ideolojilerin nemi konusunda olduka duyarldr.

Gramscinin devlet anlayna gelince; i ie gemi ve bir anlamda styapsal bir birliktelik gsteren, devlet ve hegemonyay bir arada ele almakgerekir. Gramscide Hegemonya, gnll ve kendiliinden oluan rzayadayaldr; ancak ierdii snflarn ilikilerine gre farkl biimler alr. Kapitalisttoplumda hegemonyann rgtlenmesinde ynetici blokhem sivil toplumunhem de devletin organlarn seferber eder. Gramsci iin can alc iliki devlet ilesivil toplum arasndadr, yani, ynetici blokun sivil toplumu hegemonyasaltnda ne lde tutabildiidir. Son kertede ynetici blok, dier snflar zerindehegemonyasn yitirmi olduunda bile, bunlar baml klmay srdrmesinisalayan baskc aygtlar(polis ve ordu) zerindeki denetiminden tr iktidarelinde tutar. zetle, Gramscinin kendisinden aktarak devam edelim:

Yeni devlet tipini kurmu bulunan, yeni toplumsal grubun

siyasal hegemonyasnn ierii, hereyden nce ekonomiknitelikteolmaldr: yapy ve ekonomik dnya arasndaki gerek ilikileriyeniden rgtleme sz konusudur

Hegemonya olgusu, kukusuz, zerinde hegemonya uygulanacakgruplarn kar ve eilimlerinin hesaba katlmasn, belli biruzlama dengesinin olumasn, yani ynetici grubun ekonomik-korporatif nitelikte zverilerde bulunmasn gerektirir. Ama bu trzverilerin ve byle bir uzlamann ze ilikin olamayacaklar da

kukusuzdur; nk hegemonya, her ne denli etik-politiknitelikteyse de, ekonomik nitelikte olmaktan da geri kalamaz,temelini ynetici grubun ekonomik etkinliinin kararlatrckesimlerdeki kesin ilevine dayandrmaktan geri kalamaz.

Buradan da artk Hegemonya ve Diktatora arasndaki ilikiyegeelim;

Tarihsel blok ierisinde hegemonyay elde tutan bir snf, onuyeni bir hegemonik sistem yararna yitirir ve kendini ancak g

araclyla koruyup srdrr: Faizm olay


11/16

Hegemonyay elde etmek isteyen bir snf, devlet aygtn elegeirir: 1917 Rus Devrimi

Hegemonya ile Diktatora baz dnemlerde birleebilseler bile,

nitelikleri gene de s

n

rlar

iyice belirtilmi olarak kal

r: Sivil toplumunegemen olduu hegemonya karsnda, diktatora, politik toplumunkullanlmasn simgeler.

Gramsci; devlet kavram zerine almalarna giri olarak Marxaatfta bulunmu ve unlar yazmtr;

Bu aratrma ayn zamanda, genellikle siyasal toplum ile siviltoplum arasndaki bir denge deil, fakat dorudan doruya siviltoplum yani diktatora, ya da kitleleri belirli bir ekonomi ve retimtipine uyumlu ekilde kontrol etmek iin kullanlan bir dierbaskaygt olarak alglanan devletkavram ile ilgili olacaktr.

Son olarak Tarihsel Blok kavramn ele alalm. Gramscinin TarihselBlok kavram, bugn bir ok yorumcu tarafndan Gramscinin en nemlielerden biri olarak; hatta, kimileri iin Gramscigil Dncenin temelkavram olarak grlmektedir. Ne var ki, ierii zerinde tam olarak anlalmdeildir.

Yapyla, st yap arasndaki ilikilerin irdelenmesi tarihsel blokkavramnn zsel grnmdr. Gereklikte, yaplar-styaplar ilikilerininzsel konusu, onlarn birliini gerekletiren ban irdelenmesidir. Gramsci

bu ba, organik olarak niteler. Eer bir tarihsel blok, yani btnsel birtarihsel durum irdelenirse, onda bir yanda dorudan doruya retici glerilikisine bal bulunan toplumsal bir yap - snflar -, te yanda ideolojik ve

politik bir st yap grlr. Bu iki e arasndaki organik ba, ileri ekonomikdzeyde deil, ama st yapsal dzeyde etkinlik gstermek olan kimi toplumsal

gruplar: aydnlartarafndan kurulmutur.

H.Portelliye gre; bu ayrmlam katman, Gramsciye gre styapmemurlar katmandr. Organik nitelikleri kendini, bu aydnlar temsilcileriolduklar snflara ve en bata da ekonomik dzeydeki temel snfa balayan sk

bir dayanma gsterir.

Tarihsel blok, bir zmlemenin: bir kltrel deerler sisteminin(Gramscinin ideolojidedii ey) bir toplumsal sistemi derinden etkileme, ona

yaylma, onu toplumsallatrma ve btnletirme biiminin zmlemesinin


12/16

k noktas olarak da dnlmelidir. Tarihsel bir blokun i eklemlenmesikendini byle gsterir.

Tarihsel blok kavramnn irdelenmesi, Marksist teoriyle Gramscigil

katk

n

n nemini belirtme imkan

verir: iki zsel grnm, sivil toplumun yleyse hegemonyann, hegemonik sistemin irdelenmesiyle, yap ve st yaparasndaki organik ban yleyse aydnlarn, organik bunalmn irdelenmesidir. Bu bakmdan Gramscinin, Marx ve Lenini tamamlad ortayakar.

Toplumsal bir sistem, ancak ilerin ekilip evrilmesini aydnlara brakanbir temel snfn ynetimi altnda hegemonik bir sistem kurulduu zamanbtnlemitir: Tarihsel bir blok, o zaman gerekleir. yleyse bu kavramnirdelenmesi, hegemonyann, entelektel blokun irdelenmesinden ayrlmaz.Yapnn ve st yapnn organik birliini, toplumsal gereklii iinde kavramay,yalnz byle bir tarihsel blok anlay salar.

Gramsci, ynetici snf hegemonyasnn nasl ktn, yeni birhegomonik sistemin nasl kurulduunu ve dolaysyla yeni bir tarihsel blokunnasl olutuunu da tarihsel blok zmlemesi erevesinde inceler. Hegemoniksistem ierisinde, temel snf, demek ki gerekten yneticidir. Ama bu ynetimgeni bir taban gerektirir: br gruplar, ynetici snf yresinde toplanmaldrlar;Gramsci tarafndan, yardmc ya da balak olarak nitelenen bu gruplar,

hem rnein seim plannda siyasal taban, hem de entelektel ve politikkadrolarn kt kaynak olarak, temel snfn gcn pekitirme olanaverirler. stelik, ynetici snf iin tannm bulunan bu taban, hasmlarnayasaklanmtr.

Bu yardmc gruplar, hegemonyasn koruyup srdrmek iin her ne denlison derece gerekliyseler de, temel snfn onlar ideolojik bakmdan denetlemekiin aydnlarn sourmakla yetinmemesi, ama zellikle onlarn kendi zkarlarn gz nnde bulundurmas gerektii de aktr. Hegemonik sistem

ancak bu lde badama olarak nitelenebilir. Byle bir sistem iinde, ynetici snf karlaryla yardmc gruplarn karlar, demek kitamamlayc karlardr.

Burada bir de Gramscigil hegemonya zmlemesinin, tarihsel blokierisindeki toplumsal gruplarla ilikisini ele alalm. Gramscinin hegemonyazmlemesi, tarihsel blok ierisinde toplumsal grup tipi ayrt edilmesine yolaar: bir yanda, hegemonik sistemi yneten temel snf; te yanda,hegemonyaya toplumsal taban ve hegemonya personeli iin yetime alan

(fidelik) hizmetini gren yardmc gruplar; en sonu, hegemonik sistemdendlanm, ast-snflar.


13/16

Gramsciye gre; bir tarihsel blokun olumas iin, bu blokun yapsyla

st yapsnn organik olarak balanmalar gerekir. Buradaki nemli olgu, biryandan st yapnn tarihsel blokun devindirici esi olmas ve te yandan, st

yap

ierisindeki zsel roln sivil toplum taraf

ndan oynanmas

d

r. Bu da siyasalsyleme en bal olan grnmdr.

Tarihsel blok, belli bir tarihsel durumun i eklemlenmesi olaraktanmlanmt. Ama byle bir durum ve yleyse bu tarihsel blokun yapsyla, altyaps da evrilir. Tarihsel blok zsel olarak temel snfn hegemonik sistemiyresinde kurulur. yleyse, yeni bir tarihsel blokun kurulmas sorunu, gerekte,yeni bir hegemonik sistemin kurulmas sorunudur.

imdi de Tarihsel blok ierisinde aydnlarn rol konusuna gelelim.Gramsci Dncesinde Tarihsel blok - Aydnlar ilikisi ni koymak demek,sonunda, tarihsel blok sorununu koymak demektir. Gramsciye gre aydnlargerek anlamyla bir snf deil, ama eitli snflara bal gruplar olutururlar:

Bamsz bir aydnlar snf yoktur, ama her toplumsal grup, kendiz aydnlar katmanna sahiptir, ya da onu oluturmak ister.

Aydnlar sorununu tarihsel blokun elerinden biri onun organikeklemlenmesi olarak dnrken, aydnlar kavramn ok genileten Gramsci

aydnlar; entellektel etkinliklerin iinde, genel toplumsal ilikiler kompleksiierisinde bulunacak olduklar iliki sistemi btnl iinde koymutur.Gramsciden aktaralm;

Aydnlarla ulus-halk arasndaki, yneticilerle ynetilenlerarasndaki, - hkmet edenlerle hkmet edilenler arasndaki -iliki, eer iinde duygu-tutkunun (mekanik olarak deil, ama canl

biimde) anlay ve yleyse bilgi durumuna geldii organik birkatlma tarafndan verilmise, iliki ancak o zaman temsil ilikisidir

ve hkmet edilenlerle hkmet edenler arasnda, ynetilenlerleynetenler arasnda, ancak o zaman bireysel eler deiimi olur,yani tek gerek toplumsal yaam olan toplu yaam, ancak o zamangerekleir; ancak o zaman bir tarihsel blok kurulur.

Her retim biimine bir temel snf ve dolaysyla bir aydn tipi der.Yeni tarihsel blokun organik aydnlar, zsel olarak temel snfn organikaydnlar, eski tarihsel blok aydnlarna kar koyarlar. Eski tarihsel blokaydnlar, Gramsci tarafndan Geleneksel Aydnlar olarak nitelendirilmilerdir:

yeni temel snfn gelmesinden nce varolan eitli aydnlar katmanlarn bir


14/16

araya getirirler bunlar. Yeni temel snf, kendi hegemonyasn kurmak iin,yleyse bunlarsourmal, ya da ortadan kaldrmaldr.

Gelelim tarihsel blokun organik bunalmna; tarihsel blokun, organik

bir bunal

m

n

n patlak vermesi, yani, ayd

nlar art

k toplumsal s

n

flar

temsiletmediklerinden, yapyla st yap arasndaki organik ban kopmas, byle birbunalm, (rgtl olan ya da olmayan) ast snflartarafndan uyandrlm ya daynetici snfn siyasal baarszlnda domu olabilir. Organik bir bunalmnsonucu, ancakast snflar, daha bunalmn patlak vermesinden nce, rgtlenmeve kendi z politik ve ideolojik yntemlerini gerekletirme baarsngsterirlerse, bunalm yeni bir hegemonik sisteme varr.

Gramsci Dncesinin Marksist teoride, Marx ve Lenini tamamladnsylemitik. Marx, Tarihsel Materyalizmi hazrlarken, Batl kapitalisttoplumu gz nnde bulundurmutur. Lenin ise, Marksist teoriyi Doulupre-kapitalist toplumlara gre gelitirir. Gramsci, kendi st yap zmlemesinihazrlamak iin, Leninin katksndan yararlanr: politik toplum, parti,hegemonya irdelemesini yineler; yani bu konularda Gramsci Leninisttir. Ama

bu ayn zamanda Marxa ve klasik Marksist teoriye bir dntr de; nkGramsci, Batl toplumlar erevesinde yer alr: sivil toplumun nemini hesabakatarak, Lenini talyaya uyarlar: hegemonya, siyasal ynetim olmadan nce,kltrel ve moral ynetim durumuna gelir; aydn, politikac olmadan nce,ideolog ya da eitici durumuna; devrimci strateji de hareket savandan ok

mevzi sava durumuna gelir.

Erhan GkselEditr


15/16


16/16

gramsci_yi_okumak

Documents