ÑÀÁÈÐ ÐÖÑÒßÌÕÀÍËÛ

ÎÜÓÇ ÕÀÍ ÁÎÉÓÍÓ ÑÞÉËßÐ

ÝÞÉ ÒÀÍÐÛ

ÁÀÊÛ – 2005

2

Àç2

Ðåäàêòîð: Åëäàð Ãóëèéåâ

Ðÿññàì: Àçÿð ßëÿêáÿðîâ

Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû. ÝÞÉ ÒÀÍÐÛ.(Àçÿðá. äèëèíäÿ.) Ãàíóí – 2005, 416 ñÿù.

Áó ðîìàíäà Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã òàðèõèíäÿ áþéöê ðîëîéíàìûø Îüóç õàíûí âÿ ãÿäèì òöðêëÿðèí ìÿíøÿéè âÿ êå÷äèéèéîëëàðäàí, åëÿúÿ äÿ, Òÿêàëëàùëûüûí ìöùöì ìÿðùÿëÿñè îëàíÝþé Òàíðû èíàíúûíäàí äàíûøûëûð. Ùÿì ìþâçóñóíà, ùÿì äÿéàçû òÿðçèíÿ ýþðÿ ÿñÿðèí ÷àüäàø ÿäÿáèééàòûìûçäà ìöùöì áèðùàäèñÿ îëäóüóíà èíàíûðûã.

© QANUN - 2005© Ñ.Ðöñòÿìõàíëû

ÞÍ ÑÞÇ

Ýöí÷ûõàíäàí Ýöíáàòàíà ùÿëÿ éàëíûç áèðöçö òàíûíàí éåðèí îðòàñûíäà Òàíðûíûí þçñåâýèñèíäÿí éàðàòäûýû áèð óëóñ éàøàéûð-

äû... Ùàíñû ìèíèëèí ùàíñû éöçèëèéäè?- þíÿìëè äåéèë...Öñòöíäÿí ÷àüëàð àäëàéàíäàí ñîíðà ìèí èë äÿ áèð èë êè-ìè ãûñà ýþðöíöð... Òàðèõèí äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàðëàäûüû îëàé-ëàð ýþçöíäÿ áöòþâëÿøèð; èêè ìèí éåääè éöç èë þíúÿíèíáèð éàðïàüû åéíèëÿ ö÷ ìèí éåääèéöç èëèí î öçöíäÿí ýÿ-ëÿí áèð íÿüìÿíè îõóéóð; áèð ìèíèëäÿí ãîðóíóëóá ñàõ-ëàíûëàí êè÷èê ýèë ëþâùÿ þçöíäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿðèí äÿóçóí çàìàíëàðûíû ÿêñ åòäèðÿ áèëèð.

...Äöíéà îíëàðûíäû. Àíñàã äöíéà ñþçö èøëÿòìèðäè-ëÿð, éåðëÿð-ñóëàð âÿ éà àúóí äåéèðäèëÿð. Àøûëìàç äàüëà-ðû àøìûø, ñîíñóç ýþðöíÿí äöçÿíëÿðèí ñîíóíà âàðìûø,éîëëàðû ÿðèø-àðüàú åëÿìèø, ãàðà ãöçåéèí áóç äàüëàðûíûÿðèòìèø, èñòè ýöíåéèí ìÿðúàí äÿíèçëÿðèíäÿ, göncûxanûnýöíÿø àíàñû ñóëàðûíäà éóéóíìóø, ýöíáàòàíûí ýåäÿð-ýÿëìÿç éîëëàðûíûí ñîíóíàäÿê éöðöìöø, àõûðäà éåðèíòàì îðòàñûíû áóëàðàã, “áóðäàí éàõøûñû éîõäóð, ùàéàíàèñòÿñÿê ÿëèìèç éåòÿð” äåéÿðÿê éóðä ñàëìûøäûëàð. Éåðýöíÿøèí áàøûíà äîëàíàí êèìè, îíëàð äà éåðèí áàøûíà äî-ëàíìûøäûëàð. Äàü-äàü, èðìàü-èðìàü, ýþë-ýþë - ùÿð ýþð-äöêëÿðèíÿ àä âåðÿ-âåðÿ àäëàíìûøäûëàð. Éàðàäàíûí èëê

3

ñþçöíäÿí âÿ èëê èøûüûíäàí ýÿëèðäèëÿð, áó ñþçö âÿ èøûüûéàéà-éàéà, ýþéöí ñåâýèñèíè éåðÿ, éåðèí áîðúóíó ýþéÿ÷àòäûðà-÷àòäûðà, ýþéëÿ éåðèí áèðëèéèíäÿí äîüàí áþéöê,ãóòñàë1 áèð éîëëà éöðöéöðäöëÿð... Áàø îëìàã, áàøëàíãûúîëìàã, èëêèíëèê îíëàðûí àëûí éàçûñûéäû. Ýöíÿøëÿ àéûí,ýþéëÿ éåðèí, äàüëà àðàíûí, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí ÿêèçëèéè-íè äÿ, àòà-àíà áèðëèéè êèìè éàðàíûøûí, âàð îëìàüûí áàø-ëûúà øÿðòè ñàéäûãëàðûíäàí, éàøàìàã, þìöð ñöðìÿê ö÷öíäÿ áèëÿðÿêäÿí, ðóùëàðûíû áöòþâëÿøäèðÿí ãîøà ÷àéëàðû,ãîøà äÿíèçëÿðè, ãîøà äàüëàðû ñå÷ìèø, èëê îúàãëàðûíû áå-ëÿ éåðëÿðäÿ ÷àòìûøäûëàð.

Ýóìáóë-ýóìáóë äàâóëëàðû2 ÷àëûíäûãúà éàðàòûã3

àüçûíà ñó àëûá ùåéðÿò è÷èíäÿ äèíëÿìèø, èëäûðûì ãûëûíúëà-ðûíûí äîüðàìàäûüû ãàëõàí, àü éåëÿêëè, ö÷ òèíëè þòêöíîõëàðûíûí éåòÿ áèëìÿäèéè ùÿäÿô ãàëìàìûøäû. Òàíðûíûíáþéöê ÿêèí÷è ÿëèéëÿ ÿí ñàéòàë òîõóì êèìè éåð öçöíÿñÿïèëìèøäèëÿð. Áàáèë ó÷óãëàðûíäàí òóòìóø Ñàêèò îêåà-íàäÿê óúñóç-áóúàãñûç áèð åâëÿðè âàðäû. Áó áîéäà ýåíèøòîðïàãëàðäà éàøàéàí ãîùóì-ÿãðàáà óëóñëàðû, õàëãëàðûáèð áàéðàüûí àëòûíà òîïëàìàã èíàíûëìàçäû. Áó áàøäàí îáàøà áèð þìöð éåòìèðäè. Ùÿðÿ þç éîëóíó ñå÷èá, þç àëûíéàçûñûíû éàøàéûðäû.

Ìèí èëëÿð áîéóíúà àíà ãóúàüû ñàéûá öñòöíäÿ éà-øàäûãëàðû áó ýåíèøëèéèí ñÿðùÿäëÿðèíè êèì, íÿ çàìàíúûçìûøäû? - Áÿëëè äåéèëäè.

Áèç, îíëàðûí òþðÿìÿëÿðè, íÿâÿëÿðè, íÿòèúÿëÿðè, êþ-òöúÿëÿðè, èòèúÿëÿðè, áóäàãëàðû âÿ éàðïàãëàðûéûã...

Îíëàðûí äèëèíäÿ äàíûøûðûã...

4

––––––––––––––––––––––––––––1 Ãóòñàë – Ìöãÿääÿñ2 Äàâóë – Èðè ìÿðàñèì íàüàðàñû3 Éàðàòûã – Òÿáèÿò, ìÿõëóã

“Òàíðû ùàããû” äåéèá îíëàðûí àíäûíû è÷èðèê...Îíëàðûí éàøûë ýþéëÿðèíÿ áàõûðûã, äöíéàìûçû äÿéè-

øèá ó÷óá ýåäÿíäÿ äÿ îíëàðûí éàíûíà ãàëõàúàüûã...Þìöð ñöðìöø, éàøëû-áàøëû äÿäÿëÿð þçëÿðèíè éåð

öçöíöí èëê êèøèëÿðèíäÿí îëàí Îëúàé õàíûí òþðÿìÿëÿ-ðè áèëèð, êþêëÿðèíè áèðáàøà Óëó Éàðàäàíà, ýþéÿ áàü-ëàéûð, þçëÿðèíè ýþéäÿí ýÿëÿí éàðàíãóëàð4, éÿíè ýþéèíñàíû ñàéûðäûëàð. Óëó àòàëàðû Òàðãûòàéû äà Òàíðûéàáÿíçÿäèðäèëÿð. Òàíðûäàí ýÿëÿí éîëóí éîë÷óëàðûíûíñàéûíû Òàíðûäàí áàøãà êèìñÿ áèëìÿç. Íå÷ÿíúè îëäó-üóíó éàëíûç Òàíðû áèëÿí Òàðãûòàéûí îüëó íå÷ÿíúèëè-éèíè éåíÿ éàëíûç Òàíðû áèëÿí Äèá Éàáãó, Äèá Óàá-ãóíóí îüëó Ãàðà õàí... Øÿúÿðÿ çÿíúèðè ìèíèëëèêëÿðÿäîëàíûðäû.

Ñþç éîõ êè, áó ñèëñèëÿ äàùà ÷îõ ñèìýÿñÿëäè5, ÿñà-òèðÿ ñþéêÿíèðäè, éàí-éàíà óúàëàí îíëàðëà çèðâÿäÿí éàë-íûç ÿí éöêñÿêëÿðè ñå÷èëèá àäëàíäûðûëäûüû êèìè, êå÷ìèø-äÿí äÿ ÿí áþéöê êèøèëÿð, òàðèõèí äöéöí íþãòÿëÿðèíäÿäîüóëóá éàøàìûø, äàùà äîüðóñó òÿêúÿ þç ìèëëÿòèíèíäåéèë, öìóìèééÿòëÿ èíñàíëûüûí òàëåéèíäÿ ÿâÿçñèç ðîëîéíàìûø, òàðèõèí éàðàäûúûñû îëàí íÿùÿíýëÿð õàòûðëàíûð,îíëàðàäÿê âÿ îíëàðäàí ñîíðà ìèíëÿðëÿ åë áàø÷ûñû, ùà-êèìëÿð, ñÿðêÿðäÿëÿð ýÿëèá-ýåòñÿ äÿ, ùàìûñûíûí âàðëûüû,èøè, àäû áèð Áþéöê Êèøèíèí êþëýÿñèíÿ ñûüûíûð. Äèá Éàá-ãó éöçëÿðÿëÿ Äèá éàáãóëàðûí, Ãàðà õàí éöçëÿðëÿ Ãàðàõàíëàðûí òîïëóì àäû, îíëàðûí ùàìûñûíûí ÿâÿçè, ðÿìçèîëóð... Áóíëàðûí áèðèíäÿí î áèðèíÿäÿê ñöðÿúèí ìèí èë-ëÿðëÿ ñàéûëìàñû äà áóðäàí ãàéíàãëàíûð; òàðèõèí àäëà-ìàúû îëìóø èíñàíëàðûí àðàëàðûíäàêû éîëëàðäàí éöçëÿðëÿ

5

––––––––––––––––––––––––––––4 Éàðàíãó –Èíñàí5 Ñèìýÿñÿë –Ðÿìçè

áîé-áóüóì6 êå÷ñÿ äÿ, þä-þäëÿê7, éÿíè çàìàí éàëíûçòÿê-òÿê áþéöê àäëàðû ãîðóéà áèëèá; ýþðöíöð þíÿìëèîëàí äà áóíëàðäû. Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí ìèíèëëÿðëÿ éàøà-ìàñû ùàããûíäà êþùíÿ èíàìëàð äà ýþéäÿíäöøìÿ äåéèë.Òàíðû èëê òþðÿíìèøëÿðÿ óçóí éàøàìàã ùàããû âåðìèøäè.Ìèí èë, èêè ìèí èë... Øóìåð øÿúÿðÿëÿðèíäÿ äþâëÿò áàø÷û-ëàðûíûí èéèðìè, èéèðìè áåø ìèí èë éàøàäûãëàðû äà ýþñòÿ-ðèëèð. Ñîíðà Òàíðû þç éàðàòäûüûíà ãûçäû âÿ þìöðëÿðèíèãûñàëòäû. Áèçèì àíäûüûìûç, òÿñâèð åòäèéèìèç èíñàíëàð äàóçóí éàøàðäûëàð... Äåìÿëè, ùÿëÿ Òàíðû éàíûíäà éåðëÿðèóúàéäû. Íÿ âàõòûí îëàéûäûð áó? Éåíÿ Òàíðû áèëÿð... Éà-ðàíûøûí êþðïÿëèéèíäÿí äàíûøûðûã... Éàøàìàëàðû øöáùÿäîüóðìàéàí, àíúàã âàõò êå÷äèêúÿ, ÷àýëàð è÷èíäÿ ÿñà-òèðÿ ÷åâðèëìèø áó êèøèëÿðèí ùÿð áèðè ñîíñóçàäÿê éàøà-éàúàã åëìèçèí ÿáÿäè þçöë äàøûäûð.

6

––––––––––––––––––––––––––––6 Áîé-áóüóì –íÿñèë7 Þä-þäëÿê –çàìàí, çÿìàíÿ

ÁÈÐÈÍÚÈ ÁÎÉ

ÒÖÐÊÖÍ ÒÀÍÐÛÑÛ

Îèë ùÿëÿ ãûø ãóðòàðìàìûø Åëèí áàøû îëàíÃàðà õàíûí ÷àïàðëàðû - áöòöí òöðê åëëÿðèíèäîëàíûá, óëóñ áÿéëÿðèíè éàçäà êå÷èðèëÿúÿê

ãóðóëòàéà ÷àüûðìûøäûëàð. Èë óüóðëó ýÿëäèéèíäÿí, åë ñûõûí-òûäàí ãóðòàðäûüûíäàí õàãàíûí êþíëö ùàâàëûéäû. Èëõûëàðû-íû, ñöðöëÿðèíè ÷þëëÿð òóòìóðäó. ×àéëàð áîéó ÿêèí-áè÷è-íèí áÿùðÿñèíè éûüûá-éûüûøäûðìàã îëìóðäó. Âàðûá øþù-ðÿòëÿíäèðäèéè, îíàðäûüû8 éåðëÿðäÿí ýÿëÿí áàú éóðäóíóèëëÿð óçóíó ýåéèíäèðèá-êåúèíäèðìÿéÿ éåòÿðëèéäè. Ñåâèí-úèíè áÿéëÿðëÿ áþëÿúÿê, îéìàãëàðäàí ñîðàã òóòàúàãäû.

Ýèçëè áèð ñàüûíúû-íèééÿòè äÿ âàðäû. Îòóç èë Åëÿ áàø-÷ûëûã åäÿí, ãîðõó-öðêö áèëìÿäÿí éàüûëàð öñòöíÿ éåðèéÿí,þëêÿëÿð àëàí, ÿí ÷ÿòèí ñàâàøëàðû àëíûíà òÿð ýÿëìÿäÿí áà-øà âóðàí, éöç êÿðÿ þëöìëÿ öçëÿøèá, ãîðõìàçëûüûéëà Áþ-éöê Éàðàäàíûí Úàíàëàíûíû9, ãîðõóäàí, èòè áàõûøëàðûéëàîíó ýåðè ýþíäÿðÿí Ãàðà õàí áó éàç èëê äÿôÿ ýöíÿøèíèíäàüëàðà ÿéèëäèéèíè äóéìóø, óéüóñó ïîçóëìóøäó. Þçëö-éöíäÿ ãàí ãàðäàøëàðûéëà, åëóí áàøáèëÿíëÿðèéëÿ ýÿíÿøèá-ãîíóøóá þòÿí ýöíëÿðèí óíóäóëìàç, õîøáÿõò àíûëàðûíû áèð

7

––––––––––––––––––––––––––––8 Îíàðäûüû –ãöðóðëàíäûðäûüû9 Úàíàëàí –ßçðàèë

äàùà áþëöøìÿê, øÿíëÿíèá ãàéüûäàí ãóðòóëìàã, î äöíéà-éà éöíýöëëÿøèá ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Áóíó áÿéëÿð äóéìàéà-úàãäûëàð. Þç êþíöë äèíúëèéè ö÷öíäö. Áèð äÿ õàãàíëûüûíîíäàí ñîíðà êèìÿ ÷àòàúàüû, ùàêèìèééÿòèí êèìèí ÿëèíäÿîëàúàüûíû áèëäèðìÿëèéäè îíëàðà. Òþðÿéÿ10 üþðÿ îíóí éåðè-íè êèìèí òóòàúàüû áÿëëèéäè. Èíäè ýÿíú, ÿðýÿí ÷àüûíäà îü-ëó Îüóç õàíûí ýöúöíö, àüëûíû ýþðìÿëÿðè áÿéëÿðè öðÿê-ëÿíäèðÿð, ùàêèìèééÿò óüðóíäà ÷àðïûøìàëàðûí ãàðøûñûíûàëàð, åëèí äàéàãëàðûíû ìþùêÿìëÿíäèðÿðäè. Áó ýþðöøö, áè-ëÿðÿêäÿí, åëèí éàéëàüà êþ÷ìÿñè ÿðÿôÿñèíÿ, éàçà, òàíðûëà-ðà ãóðáàíëàðûí êÿñèëäèéè Òàïûã áàéðàìû11 ýöíëÿðèíÿ ñàë-ìûøäû. Øþëÿí12 áèòÿíäÿí ñîíðà áÿéëÿðëÿ áÿðàáÿð, áÿëêÿäÿ, þìðöíöí ñîí éîë÷óëóüóíà ýåäÿúÿêäè. Óëóñóíóí ÿíáþéöê òàïûíàüû13 - ìÿáÿäè îëàí ìöãÿääÿñ öíöðÿ14 - Àòàìàüàðàéà áàø ÷ÿêÿúÿêäèëÿð.

Àëàúà äàüëàðûí ýöë-÷è÷ÿê ÷àüûéäû. Éàéëàëàðà áó-ëóä ÿë÷èìëÿðèíÿ îõøàéàí ìèíëÿðëÿ àëà÷ûã ãîíìóøäó.Ãàðû ÿðèéèá, ñóëàðû ÷àüëàéàí, êþêñö ìèíëÿðëÿ ðÿíýÿ áî-éàíìûø äàüëàð “ýÿë-ýÿë” äåéÿ ÷àüûðûðäû. Åëèí éàéëàüà,ýþéëÿðèí ãîíøóëóýóíà éöêñÿëÿí ÷àüûéäû.

Ýöíÿøèí ãûçûë ýþçö ýöëÿíäÿ ãîíàãëàðûí éîëóà÷ûëäû. Óçàã-óçàã îéìàãëàðäàí àò áàüðû ÷àòëàäûá ýÿëÿíáÿéëÿð, áàõàëûì, êèìëÿðäè.

Þíúÿ áàéðàãëàðûíû ÷ÿêèá ãàðäàøëàðû Îð õàí, Êöðõàí, Êöç õàí, áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè áþëýÿëÿðèí ïàé-öðöøëÿ-

8

––––––––––––––––––––––––––––10 Òþðÿ – Ãÿäèì òöðêëÿð áó ñþçëÿ àíà éàñà, ãàíóí, òîïëóìóí èäàðÿñè êèìè

÷îõ ýåíèø àíëàìû èôàäÿ åäèðäèëÿð11 Òàïûã áàéðàìû –Ãóðáàí áàéðàìû12 Øþëÿí –øÿíëèê, ìÿúëèñ13 Òàïûíàã –çèéàðÿòýàù, ìÿáÿä14 Öíöð –ìàüàðà

ðè èëÿ ýÿëäèëÿð. Áàüûð áàñûá, ãóúàãëàøûá õàãàí ãàðäàøëà-ðûí éàíûíäà éåð àëäûëàð.

Ñîíðà ýöíáàòàí þëêÿëÿðèí ýþç äàüû Àëïÿð îüëóÌóüàí õàí ýÿëäè.

Ñîíðà Êÿíýÿð óëóñóíóí áàø÷ûñû Òàáàêõàí îüëóßðêèí ýÿëäè.

Ñîíðà Êàáèë, Ñèñòàí áÿéè, Õàëàú óëóñóíóí áàø÷û-ñû ßðäîüìóø îüëó Òþðÿìÿê áÿé ýÿëäè.

Ñîíðà Òàáãàú âÿ ×èíëèëÿðè äèç ÷þêäöðÿí øàíëû Óé-üóð óëóñóíóí áàø÷ûñû Àëóíúà îüëó Àëïäîüàí õàí ýÿëäè.

Ñîíðà ãóçåé ãÿáèëÿëÿðèíèí ôÿõðè, ãûðõ úöò èòäÿíõèçÿéè, áåø ìàðàë äÿðèñèíäÿí êöðêö îëàí Òîáîõàí îü-ëó Äóìàí áÿé ýÿëäè.

Ñîíðà Ãàðà ãûðüûçëàðûí ÷èéíè ãûçûë ãóøëó áÿéè Òàð-äóø îüëó Òåíýèç õàí ýÿëäè.

Ñîíðà Àëòàé ÷àéëàðû êèìè êþïöðöá äàøàí Áþýö-õàí îüëó ßíèê áÿé ýÿëäè.

Ñàéìàãëà áèòìÿç. Ñîíðà Êàðëóê, Äóëó, Êóìàí,Òàëàñ áÿéëÿðè, Àëàòàó, Àëòàé, Õàíòåíãðè çèðâÿëÿðèíäÿíãàðòàëòÿê ãîïàí, ÷þëëÿðäÿí ãàñûðüàòÿê ÿñèá êå÷ÿí àëïèýèäëÿð ýÿëäèëÿð.

Äþéöøÿ ãàëõàí îðäóäà êèì ùàíñû úûíàýäà, êèìëÿéàíàøû éåð àëûðäûñà ýþé ãöááÿñèíÿ áÿíçÿéÿí ÷àäûðäà,ìÿúëèñëÿðäÿ äÿ îíà óéüóí îòóðàðäû. Áó áèðëèê è÷èíäÿáèð êþêÿ áàüëû îëàí õàíëàðûí, åë áÿéëÿðèíèí ñåâèíúè éå-ðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû.

Äàâóëëàð âóðóëäó, ãàí ãàéíàäû, ñóðíàéëàð15 ñÿñ-ëÿíäè. Èëàí áîüàçûíäàí ÷ûõìûø ÷èí ãûçëàðû, ãàðàâàøëàðøÿðàá ïàéëàäûëàð.

9

––––––––––––––––––––––––––––15 Ñóðíàé –çóðíà

Ãàðà õàí ãîíàãëàðûíà ñþéëÿäè: - Óçàã éîëëàð êå÷èá õîø ýÿëäèíèç, áÿéëÿð. Åëèí éà-

õûíûíäàí-óçàüûíäàí ñîðàã òóòàðàã éàõøûìûçû-ïèñèìèçèáèð éåðäÿ þéðÿíÿëèì, ýþòöð-ãîé åäÿëèì. Áèð éåðäÿ äèí-ëÿíÿëèì, - äåäè. - Éåéèá-è÷ÿëèì! Îâ îâëàéûá, ãóø ãóø-ëàéûá, àíäàí16 ñîíðà Àòà öíöðÿ âàðàëûì! Òàïûã âåðèá,àòàìûçà áàø ÿéèá óüóð èñòÿéÿëèì. Óëóëàðûìûçû ñåâèíäè-ðÿëèì! - äåäè.

Ñöôðÿäÿ ñûüûð, êåéèê, ãîéóí ÿòè òÿïÿëÿíäè, ÷àé êè-ìè è÷ÿòëÿð àõäû.

Ñûðàéëà ùÿð åëáÿéè ñîí ýþðöøëÿðèíäÿí áÿðè áàø÷û-ëûã åëÿäèéè îéìàãäàí-áþëýÿäÿí, îíà ãîíøó îëàí éàäåëëÿðäÿí äÿéÿðëè ñàéäûüû, éà äà íàðàùàò õÿáÿðëÿðè, áèë-ýèëÿðè ÷àòäûðûð, äåäèêëÿðèíÿ áàøãà åëáÿéèëÿðèí âÿ ñîíäàÃàðà õàíûí ìöíàñèáÿòèíè åøèäèð, åëèí òàëåéèéëÿ áàüëûùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿéÿ åëëèéèí ìöíàñèáÿòè àéäûíëàøûðäû.

×îõ øåéëÿðäÿí äàíûøäûëàð, àíúàã áó òîïëàíòûäàöñòöíäÿ ÿí ÷îõ äàéàíûëàí ìÿñÿëÿ åëèí ýöí÷ûõàí óúóí-äàí ýÿëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿéäè.

Áó òÿùëöêÿíè èëê éàäà ñàëàí Àëûíúà îüëó Àëïäîüàíîëäó. Î, áÿéëÿðëÿ àç-àç ýþðöøìÿëÿðèíèí ñûõûíòûñûíû äèëÿýÿòèðÿðÿê, àäáààä ùÿð êÿñè àéðûúà, òÿíòÿíÿëè áèð øÿêèëäÿñàëàìëàéàíäàí ñîíðà åë ö÷öí òàðèõëÿð áîéóíúà áàø àüðûñûîëìóø ùèéëÿ éóâàñû ×èíäÿí ýÿëÿí ñîðàãëàðû éåòèðäè:

- Ýöí÷ûõàíäà èë èëäÿí àüûð ýÿëèð, áÿéëÿð, - äåäè. -Ãóðàãëûã ×èíè ãàðñûäûá. Éàüìóð éàüìûð. Îðìàíëàð îúàãêèìè àëûøûð. ×àéëàðäà ñó éåòìèð. Ýÿìèëÿðè èøëÿìÿç îëóá.Ýþçëÿðè áèçÿ äèêèëèá. “Íåúÿ îëóð áÿðÿêÿòëè éóðäëàðûìûçéàüìóðñóç ãàëûá, ÿêèí-áè÷èíèìèç êöëÿ äþíöá, àíúàã Áþ-

10

––––––––––––––––––––––––––––16 Àíäàí –îíäàí

éöê ÷þë ÷è÷ÿêëÿíèð?”, ñîðóðëàð. Áèçèì áîëëóüóìóç úàí-ëàðûíû ñûõûð îíëàðûí. Âàùèìÿ è÷èíäÿ ýþçëÿéèð, äèð÷ÿëèíúÿîíëàðû ÷ûüíàéûá êå÷ÿúÿéèìèçäÿí ãîðõóðëàð, - äåäè.

Ãàðà õàí ãûìûç äîëó àéàüû17 éåðÿ ãîéóá äöøöí-úÿëè øÿêèëäÿ:

- ×èí ÷þêñÿ, áèç äÿ ÷þêÿðèê, - äåäè. - Éåð öçöíöíî áàøûíà ýåäÿí èïÿê àðüûøëàðû18 ýÿëìÿç îëóðñà, éîëëàðûíýåò-ýÿëè ñåéðÿëèðñÿ, áèç äÿ öçöëÿúÿéèê. Áó éîë éöç èëëÿð-äè áèçèì ÿëèìèçäÿäèð. ×èíÿ ãàçàíú ýÿòèðäèéè êèìè áèçèäÿ ýåéèíäèðèá-êåúèíäèðèð, àëòóíóìóç àõûá ýÿëèð. ÎíëàðûíÝöíáàòàíäà åë÷èëèêëÿðèíè éàïàí, áèðèíèí ñþçöíö î áèðèíÿéåòèðèá àðàäà êþðïö ãóðàí äà áèçèê, áàøûìûçûí áÿëàñû îë-ñà äà ×èíèí ÷þêìÿñè ñåâèíú ýÿòèðÿìÿç, - äåäè.

Àëïäîüàí îíó äèíëÿéèá áèð äàùà ñþéëÿäè: - Àíúàã èø áóíóíëà áèòìèð. Èïÿê àðüûøëàðû ñåéðÿë-

ñÿ äÿ éåíÿ ýÿëÿúÿê. Áó éåðäÿ Òàáàê õàí îüëó ßðêèí ãàòûëäû: - Ìÿíè äÿ äèíëÿéèí. Áèçäÿí êå÷ÿí àðüûøëàðûí ñàéû

àçàëäû. Áóíóí ãóðàãëûãäàí ãàéíàãëàíäûüûíû Àëïäî-üàíäàí äóéäóã. Èïÿéè þçöìöç éàïàã, èïÿê ãóðäóíóþçöìöç éåòèøäèðÿê, äåäèì. ×èíÿ àðà÷û ýþíäÿðäèì, ùÿ-ëÿ ñîðàã éîõäóð. Èïÿê ïàð÷à òîõóìàüû þéðÿíñÿê ×èíèíÁàòûéà óçàíàí ÿëèíè êÿñÿð, èïÿéè áèç þçöìöç âåðÿðèê.

Àëïäîüàí ñþçöíö ñîíà ÷àòäûðäû: - Òÿêúÿ èïÿêäÿí- ïàð÷àäàí äàíûøìûðàì, áÿéëÿð.

Ãóðàãëûã äàùà ïèñ èøëÿð òþðÿäÿ áèëÿð. Éàüìóð äàøûíûí19

ñîðàýû ×èíÿ äÿ ÷àòäû. “Ñàäó äàøû” äåéèðëÿð îíà. “Îíëàðû

11

––––––––––––––––––––––––––––17 Àéàã –ãÿäÿù, áàäÿ18 Àðüûø –êàðâàí19 Éàüìóð äàøû – Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà áóíà Ìöãÿääÿñ äàø âÿ éà Òàí-

ðû äàøû äà äåéèðäèëÿð, ùàêèìèééÿò ðÿìçè ñàéûëûðäû

“Úàäó äàøû” ãóðòàðûð, äàø ÿëëÿðèíäÿéêÿí áèç ñóñóç ãàëà-úàüûã, ýþéö, éàüûøû îíëàð èäàðÿ åäÿúÿê, - äåéèðëÿð”. Ñþçáóäóð! Áóíà ýþðÿ äÿ éóðäëàðûìûçäà éöçëÿðëÿ ÷èí úàñóñóäîëàøûð. Áÿëêÿ ñèçèí ÷àäûðëàðûíûçà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûøëàð.

Áÿéëÿð éåðëÿðèíäÿ ãóðúóõäóëàð. Ãàøëàðû äöéöí-ëÿíäè. Öðÿêëÿðèíÿ ñûçàí øöáùÿéëÿ þíúÿ áèð-áèðëÿðèíÿ,ñîíðà àðàäà äîëàøàí êÿíèçëÿðÿ, ãàïûäà äàéàíàí ãàðà-âóëëàðà áàõäûëàð.

Àëïäîüàí áèð àíëûüà àðà âåðÿíäÿí ñîíðà äåäè: - Éàüìóð äàøûíû îüóðëàìàüà, áèçäÿí ãîïàðûá ×èí

èìïåðàòîðóíà ÷àòäûðìàýà ÷àëûøûðëàð. Èìïåðàòîðóí ÿëè äà-øà ÷àòìàñà ñàâàøà ãàëõàúàã. Ýÿðÿê Óëó Õàãàíûìûç åëè-ìèçèí ãèñìÿòèíÿ äöøÿí Éàüìóð äàøûíû äàùà ìþùêÿìãîðóñóí.

Ãàðà õàí ýöëäö: - Ãóòñàë äàø ýþéëÿðèí ïàéûäûð. Ýþéäÿí ýÿëÿíè

ýþé þçö ãîðóéóð, - äåäè. Éåðëÿð-ñóëàð20 éàðàäûëàí ýöí-äÿí áó äàøû áèçèì óëóñà ýþíäÿðèáëÿð. Î, àúóí áÿéëèéè-íèí21 ñèìýÿñè îëàðàã, áèçèì ÿëèìèçäÿäèð...

Áó ñþçëÿð øþëÿíäÿêèëÿðèí öñòöíäÿí êöëÿê êèìèÿñèá êå÷äè. Ìÿúëèñ óüóëäàäû. Éåðëÿ ýþé àðàñûíäà êþðïöñàëà áèëÿí, óëóñóí èñòÿêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí, äöíéà ùà-êèìèééÿòèíèí à÷àðû îëàí äàø ùàããûíäà åøèòìÿéÿí, áèë-ìÿéÿí éîõäó. Áó äàøûí õàãàíûí ÿëèíäÿ îëìàñû ùàìûíûíöðÿéèíÿ òîõòàãëûã, ãöðóð ýÿòèðèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, öðÿêëÿ-ðèíÿ øåéòàí éîë òàïàí þçöíäÿíðàçû áÿéëÿð äÿ âàðäû, ùà-êèìèééÿòèí óçóí èëëÿð áîéó Ãàðà õàíûí ÿëèíäÿ îëìàñû,îíäàí ñîíðà äà îüóëëàðûíà ãàëàúàüû îíëàðû öçöð, ýèçëèíúÿõàãàíà ãûñãàíûð, äàøà éèéÿëÿíìÿéèí éîëëàðûíû àðàéûðäû-

12

––––––––––––––––––––––––––––20 Éåðëÿð-ñóëàð –Áó ñþçëÿ Éåð êöðÿñè àíëàìû èôàäÿ åäèëèðäè21 Àúóí áÿéëèéè –Äöíéà ùàêèìèééÿòè

ëàð... ×îõëàðû õàãàíûí ýöúöíö îðäóäàí, èäàðÿåòìÿ öñó-ëóíäàí ÷îõ áó äàøäà ýþðöðäöëÿð. “Éàüìóð äàøû ìÿíäÿîëñà ãîíøóëàð áèçÿ äèë ÷ûõàðàìàç, éåð öçöíäÿ áàø ÿéäèð-ìÿäèéèìèç þëêÿ ãàëìàçäû”, - äåéÿ äöøöíöðäöëÿð.

Õàãàí øþëÿíëÿðèí ÿí óíóäóëìàç éåðè éåìÿê-è÷-ìÿêäÿí ñîíðàêû éàðûøëàðäû. Þíúÿ éàðàøûüû ýþç àëàí,éåðëÿ-ýþéëÿ îéíàéàí, ÷ÿìÿí-÷è÷ÿêäÿí ñå÷èëìÿéÿí àò-ëàðû ÷àëüûñûéëà ðóùó úàâàíëàøäûðàí ñàâàø ñóðíàéëàðûíûíñÿñè àëòûíäà ÷ÿêäèëÿð îðòàéà. ßëëÿðèíè éÿùÿðëÿðèí ãàøû-íà ãîéìàãëà àòëàðûí áåëèíÿ ñû÷ðàéàí ýÿíúëÿð éåðëÿ,ýþéëÿ ÿëëÿøÿí àòëàðûíû ãóëàã-ãóëàüà äöçäöëÿð; àç ñîíðàîðäàäàí óçàãëàøûá, èëüûìà ÷åâðèëÿðÿê, éàëû àøäûëàð. Éà-ëóí î öçöíäÿêè ìåøÿéÿ éåòèøèá, îðäàí äþíÿúÿêäèëÿð.Áèð ìöääÿò ñîíðà éóðä êÿíàðûíäà òàìàøà éåðèíÿ òîïëà-øàíëàðûí éåðè òèòðÿäÿí ãûøãûðûãëàðûéëà àòëûëàðûí éåíÿ åé-íè éåðäÿí éàëäà ýþðóíìÿëÿðè áèð îëäó. Ñàíêè áèð äÿñòÿãóø éåðÿ òîõóíìàäàí åëÿúÿ éîëóí öñòöéëÿ, éåðëÿ ýþéàðàñûíäà ñöçÿ-ñöçÿ éàõûíëàøûðäû. Þíäÿ ýÿëÿí êÿùÿð éû-üûëûá à÷ûëäûãúà ýöíöí àëòûíäà ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ äöøöðäö.Áèð äàùà ùå÷ çàìàí äàéàíìàéàúàã êèìè ó÷óðäó. Àí-úàã Ãàðà õàíûí òóøóíà ÷àòàíäà, áèðäÿí-áèðÿ éåðÿ ìûõ-ëàíäû. Ñà÷ëàðû ðöçýàðäà äàëüàëàíàí àü ýåéèìëè, àü öçëöîüëàí éåðÿ ñû÷ðàäû. Òàìàøà÷ûëàð áèð àüûçäàí ãûøãûðäû:

- Îüóç, Îüóç! Ñîíðà ÷åøèäëè åëëÿðèí ÿðÿíëÿðè ýÿëäè. Åëëÿðèí, óëóñ-

ëàðûí ýåéèìèíè òàíûéàíëàð, þçÿëëèêëÿðèíè áèëÿíëÿð ö÷öíîíëàðûí ùàíñûíûí ùàíñû åëè òÿìñèë åëÿäèéèíè àéûðä åëÿ-ìÿê ÷ÿòèí äåéèëäè. Éàðûø éåíèúÿ ãûçûøûð, àòëàðûí ñàüðûëà-ðû èñëàíûá ïàðëàéûð, ãóëàãëàðûíûí äèáèíÿ òÿð ýÿëèðäè. Áó-íà ýþðÿ äÿ îíëàðû ñàõëàìàã ìöìêöí äåéèëäè. Úûäûðûíäàëûíúà ÷þâêÿí áàøëàíäû. Àò éàðûøëàðûíäàí ñîíðà îõ àò-

13

äûëàð, ãàðüû òóëëàäûëàð, ýöëÿøäèëÿð ùÿð äÿôÿ äÿ éàðûøûíñîíóíäà “Îüóç, Îüóç!” ñÿäàëàðû éöêñÿëèðäè.

ßðýÿðëèê éàøûíà éåíèúÿ ÷àòìûø àü ýåéèìëè, àü öç-ëö Îüóç, éàíûíäà éàðûøëàðûí áàøãà ãàëèáëÿðè, ñå÷èëÿíëÿ-ðè, Ãàðà õàíà éàõûíëàøûá áàüûð áàñäûëàð, åë áþéöêëÿðèíÿáàø ÿéäèëÿð.

Áÿéëÿð, õàíëàð “Éàøà!”, - äåéèá áèð àüûçäàí îíëà-ðû àëãûøëàäûëàð.

Ãàðà õàíûí ýþçöíäÿ éàø ïàðûëäàéûðäû. Éåðèíäÿíäóðóá, öçöíö îüëóíà òóòàðàã äåäè:

-Éàðûøëàðûí ãàëèáè ñÿíñÿí! Áó þäöëö22 ÿð êèìè23

ãàçàíäûí! - äåäè. Ñîíðà ñàü òÿðÿôèíäÿêè ñàü áÿéëÿðÿ, ñîë òÿðÿôèíäÿ-

êè ñîë áÿéëÿðÿ, áöòöí ãîíàãëàðà öç òóòàðàã: - Áó èë éàðûøû îüëóì Îüóç óääó, áÿéëÿð, - äåäè.

Ìÿí èêè ñåâèíèðÿì, ñèç äÿ áèð ñåâèíèí. Îüóçóí ãîëóíóáöêÿí éîõäóð. Àò ÷àïìàãäà, ãûëûíú ÷àëìàãäà, ãóðøàãòóòìàãäà åøèñèçäèð24. Ñþç éàðûøûíäà äà åëÿúÿ... Åëäÿ ùÿðêÿñ áèëèð, òàíûãäûëàð25... Ñàâàøëàðäàí áàøûì à÷ûëìàäû. Îäà ìÿíèìëÿ áèðäÿ ÷îúóãëóãäàí àüûð éîëëàð êå÷äè. Éóð-äóí áèëýèíëÿðèíäÿí26, õîúàëàðäàí þý27 àëäû. Ñèçèí àäûíûç-äàí éàðûø àðìàñûíû28 îíà âåðèðÿì, - äåäè.

Öñòöíäÿ éóðäóí äàìüàñû îëàí àëòóí íèøàí ÿëèíäÿïàð-ïàð ïàðëàäû. Îíó Îüóçóí áîéíóíäàí àñäû. Ãóðäáàøëû, ýþé-ãûðìûçû áÿçÿêëè òóü áàüûøëàäû îüëóíà.

14

––––––––––––––––––––––––––––22 Þäöë –ìöêàôàò23 ßð êèìè –èýèä êèìè24 Åøñèç –ÿâÿçñèç, òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí25 Òàíûã –øàùèä26 Áèëýèí –àëèì27 Þý –òÿëèì, òÿðáèééÿ28 Àðìà –ìöêàôàò, ÿðìÿüàí

Îüóç áèð äàùà áàüûð áàñûá, éàðûø éîëäàøëàðûíûí,ÿðäÿøëÿðèíèí29 àðõàñûíà êå÷äè. Ãàðà õàí ñþéëÿäè:

- Áàõûí, áÿéëÿð! Þëöìäÿí ãà÷ûëìàç. Ìÿíèì èíà-ëûì30 - îðòàúûì Îüóçäóð. Åëèí òþð áàøû, òàú-òàõò ìÿíäÿíñîíðà îíà ÷àòàúàã. Òþðÿìèç áåëÿäèð. Ñþç éîõ, åëèìè-çèí-ýöíöìöçöí, ñèçëÿðèí èñòÿéèíèçÿ óéñà!.. Áèç éîðóë-äóã, î éîðóëìàç, áèç éàíûëäûã, î éàíûëìàç! Åëèìèçèíàäûíû éåð öçöíÿ éàéàð, éåíèëìÿç! Ýþéëÿð îíó þç ñåâ-ýèñèíäÿí éàðàòìûø. Áóíà èíàíûí! Ìÿíè ñåâÿíëÿð îíó äàñåâñèí. Ìÿíÿ èíàíàíëàð îíà äà èíàíñûí! Áèð îëóí, áèð-ýÿ îëóí! Ãàíûìûçëà ãàçàíäûüûìûç òîïðàãëàðû ãîðóéóí!Éåð öçöíöí éèéÿñè ñèçñèíèç! - äåäè.

- Óëó Êàãàíà åøã îëñóí! Ýþéëÿð ñèçè ãîðóñóí! -ñÿñëÿðè ÷þëäÿ, õàëã àðàñûíäà äåéèëÿí êèìè éàáàíäà31,äàüäà éàíüó32 âåðèá ãàéûäûðäû.

Áóíóí äàëûíúà áöòöí àëàí, ìåéäàí óüóëäàäû: - Óëóñóí àñëàíû Îüóç éàøàñûí! - Éàøàñûí, éàøàñûí! Îüóçóí èøûã ñà÷àí öçöíÿ ãûçàðòû ÷þêäö. Ãöðóðëóé-

äó, éàðûøû óäìàñûíà ñåâèíèðäè, àíúàã øþëÿíäÿ þéöëìÿñèíÿñûõûëûðäû. Áó éûüíàãäà éàëíûç ýöúöíö ñûíàìàã èñòÿìèøäè.Áûü éåðè éåíèúÿ òÿðëÿñÿ äÿ ñàéñûç ñàâàøëàð ýþðìöø, éàøúàþçöíäÿí áþéöê èýèäëÿðèí ãîëóíó áöêìöøäö . Áó ýöí éà-õûí-óçàã åëëÿðäÿí ýÿëìèø áàùàäûðëàðëà áèð äàùà þçöíö ñû-íàìûø, òàéû-áÿðàáÿðèíèí îëìàäûüûíû áöòöí òöðê óëóñëàðûáèëìèøäè. Áóíóíëà áåëÿ, áàáàñûíûí ãîíàãëàðà îíóí èíàëëû-üûíû-âàðèñëèéèíè áèëäèðÿúÿéèíè ýþçëÿìèðäè.

15

––––––––––––––––––––––––––––29 ßðäÿø – äîñò, ñèðäàø30 Èíàë – âàðèñ, éàõûí, îðòàã31 Éàáàí – ÷þë 32 Éàíüó – ÿêñ-ñÿäà

Ýþçëÿðè àëàúàëàíìûøäû. Öçöëöðäö áàáàñûíûí ñþç-ëÿðèíÿ. Éàøàìû òöêÿíèð, þìðö áèòèðìè áàáàñûíûí? Ñàü-ëàì, éîðóëìàç õàãàí íèéÿ äèëÿ ýÿòèðäè þëöì ñþçöíö.Ñåâÿíëÿðëÿ éàíàøû ñåâìÿéÿíëÿð äÿ âàð àõû! ×èí úà-ñóñëàðû åëÿ áó ýöí éåòèðÿðëÿð: “Òöðê õàãàíû éàøàìàã-äàí éîðóëäó, ñàâàøäàí áåçèêäè, þëöìÿ éûüûøûð, ýþçäÿ-ãóëàãäà îëóí!”, äåéÿúÿêëÿð. Îíóí äöøöíäöéöíö äö-øöíÿ, îíóí éàïäûüûíû éàïà áèëìÿðÿì... Ñîíðà: “Òàí-ðûì, áàáàìà éàðäûì åò!”, - äåéÿ ïû÷ûëäàäû. Òàíðû ñþ-çöíö öðÿéèíäÿí êå÷èðòäè, ïû÷ûëòûéëà äåäè, ÷öíêè à÷ûãñþéëÿéÿ áèëìÿçäè. Åë-óëóñ ùÿëÿ îíóí Òàíðûñûíû òàíû-ìûðäû. Åëèí 99 áöòö-òåíýðèúèéè âàðäû. Ùÿð øåéÿ òàïû-íûðäûëàð. ×àéà, ýþëÿ, äàüà, äàøà, éîëà, ãóðäà, ìàðàëà,èëàíà, òûñáàüàéà...Ùÿð áþëýÿíèí þç òàïûíàüû, áöòö âàð-äû. Ùÿð øåéè òàíûéûðäûëàð, áèð îëàí Ýþé Òàíðûäàí áàø-ãà! Îòóðàíëàðäàí êèìñÿ îíóí Ýþé Òàíðûíûí åë÷èñè îë-äóüóíó, Îíäàí áàøãà Éàðàäàí òàíûìàäûüûíû áèëìèð-äè. Áèëñÿëÿð óëóñ ïîçóëàð, åë ïàð÷àëàíàð, àòàñû âàðèñëè-éè îíà âåðìÿç, éåðèíÿ áàëàúà ãàðäàøëàðûíäàí áèðèíèùàçûðëàéà, îíó éóðääàí ãîâàðäû. Õàãàíûí, Åëèí èíàí-úûíäàí ãîïìàã, õàãàí àèëÿñèíèí ÿíÿíÿëÿðèíÿ àðõà ÷å-âèðìÿê þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëàí ñó÷äó. Öðÿéèíè à÷ñà èñ-òÿêëÿðèíÿ éåòÿ áèëìÿçäè. Áàáàñûíà Òàíðûäàí óçóí-óçóí éàøàìàã äèëÿðêÿí òàõòà ÷ûõìàüà è÷èíäÿêè èñòÿ-éèí áþéöêëöéöíö äÿ äóéóðäó. Áóíó áèðáàøà Òàíðûíûíòàïøûðûüû ñàíûðäû. Îíóí èñìàðûøûíû óëóñà ÷àòäûðìàã,éåð öçöíäÿ Òàíðûíûí áèð îëäóüóíó, Ýþé Òàíðûäàíáàøãà éàðàäûúû îëìàäûüûíû éàëíûç áó éîëëà áöòöí éà-õûí-óçàã ãþâìëÿðÿ éàéìàã, áöòöí þëêÿíèí èíàíúûíà÷åâèðìÿê îëàðäû. Áó èøëÿðè ýþðìÿê ÷àüûíûí éåòèøäèéè-íè áèëèðäè Îüóç.

16

Áàáàñûíûí âàðèñè îëìàüà ýþéëÿðèí îíó ñå÷äèéèíèèëê êÿñ óñòàäû Óñëó Õîúàäàí äóéìóøäó. Ñîíðà áàáàñûàíëàòìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãàðà õàí èëëÿð óçóíó îíóþçöíäÿí àéûðìàìûøäû. Ñàâàø îëäó ñàâàøà, îâ îëäó îâà,éàðûø îëäó éàðûøà àïàðìûøäû. Åðêÿí éàøëàðûíäàíáÿðêäÿí-áîøäàí êå÷èðìèøäè...

17

ÉÀÜÌÓÐ ÄÀØÛ

Éàçûí îüëàí ÷àüû, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí áÿðà-áÿðëÿøäèéè, éåíè èëèí áàéðàì åäèëäèéè ýöí-äÿí àé éàðûì þòìöø äàüëàðäà áöòëÿðèí

ãîðóíóá ñàõëàíäûüûíà, åéíè çàìàíäà òöðêöí õèëàñêàðûîëäóüóíà ýþðÿ ìöãÿääÿñ ñàéûëàí ìàüàðàëàðà ãàëõàðàãòàïûã âåðìÿê, ãóðáàí êÿñìÿê åë-îáàíûí éàøû áèëèíìÿ-éÿí òþðÿñèéäè. Åë ãóðóëòàéëàðûíû äà, áþéöê ýÿíÿøìÿëÿ-ðè äÿ ùÿìèí ýöíÿ ñàëàðäûëàð. Áÿéëÿð, åë áàø÷ûëàðû þëêÿ-íèí ãàéüûëàðûíû ïàéëàøìàã, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê ö÷öíýöíëÿðëÿ àò ãîâàð, àüëàñûüìàç óçàãëûãëàðäàí ãàíàäëà-íûá ýÿëÿð, ýþðöøäÿí áèðýÿëèêäÿí äóéäóãëàðû ñåâèíúëÿáöòöí àúûëàðûíû, ñàâàø öçöíòöëÿðèíè óíóäàðäûëàð.

Øÿíëèêëÿð Àòà ìàüàðàéà éöðöøëÿ ñîíà ÷àòàðäû. Ãàðàõàíëà ãîíàãëàðû òîéóí ñîíóíúó àõøàìûíû ñöôðÿ áàøûíäà êå-÷èðñÿëÿð äÿ, ùàìû àéàã öñòÿéäè, éöðöø îâãàòû åëè áöðöìöø-äö. Äàí åðòÿ áþéöê áèð êþ÷ Òàíðû äàüûíà öç òóòàúàãäû.

Îüóç óñòàäû Óñëó Õîúàéà óüðàéàðàã äåäè: - Áàáàì ìÿíè òöðê áþéöêëÿðèíÿ òàíûòäû, îðòàúûì

áóäóð, äåäè. Óñëó Õîúà îíó áàüðûíà áàñäû:- Ýþçöìöç àéäûí îëñóí!- Òþðÿìèçúÿäèð áèëèðÿì, àíúàã áåëÿ òåç à÷ûãëàéà-

úàüûíû ýþçëÿìèðäèì! Áàúàðàðàììû?

18

- Ñÿí õàãàíëûüà äîüóëìóñàí! ×àüû ýÿëÿíäÿ áà-áàíûí éåðèíè òóòàúàãñàí. Îíóí áàúàðäûüûíäàí äàùà ýþ-çÿë èøëÿð áàúàðàúàãñàí! Åëèí àäûíû ýþéëÿðÿ ãàëäûðàúàã,éåð öçöíöí ùÿð éàíûíà éàéàúàãñàí! Àëûí éàçûñûíäàíãà÷ûëìàç, îüóë! Ñÿí éåòýèí áèð èýèäñÿí. Éàðàäàí è÷èíèèøûãëà äîëäóðóá. Åëèìèç-ýöíöìöç Ñÿíÿ ýöâÿíèð! Áà-áàí áóíó ùàìûäàí éàõøû áèëèð !

Îüóç ãàéüûëûéäû:- Öñòöìöçö ãàðà áóëóäëàð áöðöäö, óñòàäûì! Àüûð

ýöíëÿð ýþçëÿéèð éóðäó. Ýöíäÿí-ýöíÿ áîé àòûð áó ãîð-õó. Àëïäîüàí äîüðó äåäè. Ãóðàãëûã ×èíè ñîëäóðóá, äèçöñòÿäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýåòäèêúÿ ãóäóçëàøûðëàð! Áà-áàì èñòÿñÿ áèòèðÿðäè îíëàðû. Áöòöí ÷àüëàðäà îëäóüó êè-ìè, “éàüû äà îëñà, ãîíøóäóð. Ãóðàãëûãëà ñûíàüà ÷ÿêèë-äèêëÿðè ýöíëÿðäÿ öñòëÿðèíè àëñàã ÿðëèê ñàéûëìàç”, äåéèð.Äè ýÿë, áó äóðóìëàðûíäà äà ùèéëÿëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìèð-ëÿð. Èíäè äÿ Éàüìóð äàøûíûí èçèíÿ äöøäöëÿð. Úàñóñëàðûãàðûíúà êèìè ãàéíàéûð.

Óñëó Õîúà éåòèðìÿñèíèí äöøöíúÿ ýöúöíö äÿôÿ-ëÿðëÿ éîõëàìûøäû. Îíóí éàíûëìàäûüûíû áèëèðäè. Ãîíøó-ëàðëà áàüëû îíóí äà äåéèëÿñè ñþçö ÷îõäó. ×èíè àëûá åëÿáàüëàìàã òöðê õàãàíëàðû ö÷öí ÷ÿòèí äåéèëäè, àíúàã áó,èøèí áàøëàíüûúûéäû, ÿñàñ àëäûüûíû, ðàì åòäèéèíè òþðÿéÿóéüóí éàøàäûá èäàðÿ åëÿìÿêäè. Ãàëàáàëûã, àäàì ÷îõ-äóüó ×èíè éþíÿòìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Òöðê ñàéúà îí-ëàðäàí àç îëäóüóíà ýþðÿ ÿðèéèá ýåäèðäèëÿð ×èíèí è÷èí-äÿ. Áóíëàðû áèð äàùà äèëÿ ýÿòèðèá éåòèðìÿñèíÿ àíëàäàí-äàí ñîíðà äåäè:

- Éàüìóð äàøû åëèí ýöâÿíúèäèð. Î ãîðóíìàëûäûð,éàüû ÿëèíÿ êå÷ìÿìÿëèäèð. Àíúàã ñþç à÷äûí, äåéèì!Äàøà áó èíàìûí ùàðäàí ãàéíàãëàíäûüûíû êèìñÿ áèëìèð.

19

Ãàðàúà äàüëàðûí ÿòÿêëÿðèíäÿ ïàðëàã ãàðà äàøëàð âàðäû.Èíÿêëÿð ñó òàïìàéàíäà î äàøëàðû àüûçëàðûíà àëàð, äûð-íàãëàðûéëà éåðè åøÿðëÿðäè, ñóñóçëóãëàðû éàòàðäû. Îëñóíêèì, îðäàí áàøëàíìûøäûð áó “Úàäó òàøû” ãîâüàñû...

- Ñÿíèí ùÿð äåéèëÿíÿ èíàíìàäûüûíû, ùÿð èøèí êþ-êöíö, äîüðóñóíó àðàäûüûíû ÷îõ ýþðìöøÿì, óñòàäûì.Àíúàã Éàüìóð äàøû ýåð÷ÿêäèð. ×îúóãêÿí áèð êÿðÿýþðìöøÿì îíó áàáàìûí ÿëèíäÿ. Öñòöíäÿ äàìüà âàð:ñÿêêèçîõëó, Òàíðû äàìüàñû.

- Î äàø éåðëÿð-ñóëàð éàðàíàíäàí òöðêöí ÿëèíäÿäèð.Äöç äåéèð òàáüà÷ëàð, Éàüìóð äàøû äåéèë, “úàäó äàøû”äûð. ×öíêè èíñàíëàðû, åëëÿðè öç-öçÿ ýÿòèðèð, ãàðäàøû ãàð-äàøäàí àéûðûð... Ùÿð êÿñ îíà úàí àòûð. Áèçëÿðè óúàëäàí îäàø äåéèë. Ñàâàøëàðäà àõûòäûüûìûç ãàíëàðäûð, äöçëöéöñåâìÿéèìèç, áþéöê-êè÷èê éåðè áèëìÿéèìèç òþðÿéÿ óé-ìàüûìûçäûð.

Îüóç äåäè: - Î äàøûí íÿëèéèíè áèëèðÿì! Î ñàéû áèëèíìÿéÿí

õûðäà, éàïìà áàéàòëàðäàí33, áöòëÿðäÿí, òþçëÿðäÿí áèðèñèäåéèë. Íÿ áàøëàíüûúû, íÿ ñîíó áèëèíÿí, éåðèí-ýþéöí éà-ðàäàíû, òöðêöí áàáàñû îëàí Ýþé Òàíðûíûí äàøûäûð. Áèðîëàí Òàíðûéà òàïûíàíëàðûí ãóò äàøûäûð. Ìÿíäÿí þíúÿýÿëäè î, àíúàã éèéÿñè áèçèê. Ìÿíÿì! Îíóí äèëèíè ìÿí-äÿí áàøãà áèëÿí éîõäóð. Ýöúöíö ìÿíèì ÿëèìäÿéêÿíýþñòÿðÿúÿê. Ùÿð óëóñó ìóòëó34 ãûëìàç!

Óñëó Õîúà ÿðýÿíëèê éàøûíà éåíèúÿ ýèðÿí éåòèðìÿ-ñèíèí âåðýèëè îëäóüóíó áèëèðäè. Áèëýèñèíè îíà âåðäèêúÿþçö äÿ îíäàí þéðÿíìèøäè. Þíýþðìÿ áàøàðûñûíû, ðóùó-íóí, àüëûíûí-óñóíóí óúàëûüûíû äþíÿ-äþíÿ ñûíàìûø, îíóí

20

––––––––––––––––––––––––––––33 Áàéàò, ÷àëàá, òþç, áóðõàí – éàðàäàí, òåíãðè, èéÿ àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿð34 Ìóòëó – õîøáÿõò

ýþéëÿðÿ áàüëûëûüûíû äóéìóøäó. Èíàíúûíûí äöçëöéöíö áà-øà äöøÿðÿê ãÿáóë åòìèø, Òàíðû÷ûëûã éîëóíó òóòäóüóíóÎüóçà ñåçäèðìÿäÿí èøèí éåòèøìÿñèíè áÿêëÿìèøäè. Áóéàøëû áèëýèí, éåðèí, ýþéöí áöòöí ýèçëèíëÿðèíäÿí õÿáÿðäàðîëàí åë àýñàããàëû, áþýö35 Îüóçóí éåð öçöíäÿ ýþðäöéöÿí èøûãëû êèøèéäè. Äöçëöêäÿí áàøãà éîë òàíûìûðäû. Ñþ-çöéëÿ èøè áèðäè. Öðÿéè åëÿ, óëóñà ñåâýèéëÿ ÷àüëàéûðäû.Îíóíëà áèð êÿðÿ öç-öçÿ îòóðàí, ñþç êÿñÿí þìðö áîéóîíóí òÿñèðèíäÿí ÷ûõà áèëìÿçäè.

Èëëÿðëÿ Îüóçà éåðèí-ýþéöí ñèðëÿðèíè þéðÿäÿí,îíó áèëýèëÿíäèðÿí, ýåúÿñè-ýöíäöçö îíóíëà áèðýÿ êå-÷ÿí Õîúàéà éåòèðìÿñèíèí äîüðóäàí-äîüðóéà ýþéëÿðÿáàüëû îëäóüóíó, áèð îëàí Òàíðûäàí ýöú, þý àëäûüûíû,äîüóøäàí åë áàø÷ûëûüûíà äîüðó éîë ýÿëäèéèíè ñåçìÿê÷ÿòèí äåéèëäè. Îíóíëà êå÷èðäèéè áöòöí ÷àüëàðà áó éîëóéàõûíëàøäûðìàã èøè êèìè áàõûðäû. Òöðê çàòÿí ýþéÿáàüëûéäû. Ýþé - àòà, þê36 àíà äåéèá, ýþéö áàøëàíüûú,éåðè îíà áàüëû ñàéûðäû. Àíúàã Îüóç Òàíðûíû ýþéäÿíäÿ óúà òóòóð, îíó ýþéëÿðëÿ éåðëÿðèí éàðàäûúûñû ñàéûðäû.Áèð Òàíðû - áèð õàãàí äåéèðäè... Äè ýÿë, áàøûíûí êèìÿ-ñÿ áàüëû îëìàñûíû èñòÿìÿéÿí åë-óëóñ áþéöêëÿðèíÿ ÿëâåðìÿéÿúÿêäè áó... Áèð îëàí Óëó Òàíðûéà òàïûíûðêÿíþçöíäÿí ðàçû õàíëàðûí, õàãàíëàðûí ñàéû áèëèíìÿéÿí,óéäóðìà òåíãðèúèêëÿðè êèìñÿíè èíàíäûðìàçäû. Áóíàýþðÿ áþéöê Òàíðûéà àïàðàí éîëóí à÷ûëìàñûíû, áó éîëóùÿð êÿñèí ýþðìÿñèíè èñòÿìèðäèëÿð; éåð öçöíö áþëöê-áþëöê åëÿäèêëÿðè êèìè, Óëó éàðàäàíû äà éöçëÿðëÿòåíãðèúèêëÿðÿ, ìèíëÿðëÿ áóðõàíëàðà, òþçëÿðÿ, ÷ÿëÿáëÿ-ðÿ, áöòëÿðÿ ÷åâèðìèøäèëÿð.

21

––––––––––––––––––––––––––––35 Áþýö – ôèëîñîô36 Þê – éåð

Þçëÿðè áèð îëàí Òàíðûíûí ÿëèéëÿ éàðàäûëìûø êèøèëÿ-ðèí ÷àìóðäàí, àüàúäàí éàïäûãëàðû áöòëÿðÿ èíàíìàñû Èí-ñàí îüëóíóí ÿí áþéöê óòàíú éåðè îëàéäû ýÿðÿê. Éåðöçöíöí áÿéè îëàí óëóñóíóí êå÷ìèøèíè éàõøû áèëèðäèÎüóç. Þç èëêèí ñîðàüû îí ìèí èëèí î öçöíäÿí ýÿëÿí“Áèð òàíðû” èíàíúûíû áóðàõûá, ãîíøóëàðûí ñûðûäûüû úèúè-áèúèéÿ òàïûíìàñûíûí êþêöíö þéðÿíìèøäè âÿ áóíäàí ñû-õûëûðäû. Éöçëÿðëÿ òåíãðèúèê - éöçëÿðëÿ éîë, éöçëÿðëÿéþíäöð; ñîíóíäà óëóñóí ïàðàì-ïàð÷à áþëöíìÿñè äå-ìÿêäèð. Áó ðóù áàüëûëûüû äåéèëäèð. Ñàëäûðûäûð37, ñàâàø-äûð, óëóñó è÷äÿí ãàìàðëàìàã, èøüàë åòìÿê âÿ ÷þêäöð-ìÿêäèð. Îüóç áóíó ýþðöðäö.

Éàüûëàð ñàâàøëàðäàêû ìÿüëóáèééÿòëÿðèíèí-éåíèë-ýÿëÿðèíèí38 ãàðøûëûüûíû áó éîëëà âåðìÿê, þúëÿðèíè39 áóéîëëà àëìàã èñòÿéèðëÿð. Òöðê óëóñö äà ýþçöáàüëû òóòóááó éîëó. Èëêèí èíàíúûíû óíóäóá, îíóí ýþé þâëàäû îëäó-üó, ýþéäÿí ýÿëäèéè èíäè àíúàã áèð îâóú ãàìëàðà, àëèì-ëÿðÿ, áèëýèíëÿðÿ áÿëëèäèð. ×þëëÿðè áöòëÿðëÿ äîëäóðóáëàð.Åë àíëàøûëìàç ãóðä-ãóø ðóùëàðûíûí ÿëèíäÿ ãàëûá.

Îüóçóí äóéäóüó òÿêúÿ áóíëàð äåéèëäè. Äèë à÷àí-äàí Òàíðû äåìèø, éàøûäëàðûíû áþéöêëÿðäÿí õÿáÿðñèçöçöíö ýþéëÿðÿ ÷åâèðìÿéÿ, éàðàäàíûí áèðëèéèíÿ òàïûí-ìàüà ÷àüûðìûøäû. Éåð öçöíö ãóðòàðìàüûí éîëóíó Òÿê-òàíðû÷ûëûãäà, éåð öçöíöí áöòöí èíñàíëàðûíûí áó èíàíú÷åâðÿñèíäÿ áèðëÿøìÿñèíäÿ ýþðöðäö, ùÿéàòûíûí, äöøöí-úÿñèíèí êþêö, ìÿíàñû áóíäàí èáàðÿòäè. Àíàñûíäàí áàø-ëàìûø, àç ñàéäà ÿí éàõûíëàðûíà, äîñò-ñèðäàøëàðûíà ýåúÿ-ýöíäöç ñþéëÿðäè áóíó. Îíëàðäàí ÿí áþéöéö Óñëó Õî-

22

––––––––––––––––––––––––––––37 Ñàëäûðû – ùöúóì, áàñãûí38 Éåíèëýÿ – ìÿüëóáèééÿò39 Þú – ãèñàñ

úàéäû. Àíúàã òÿê-òÿê àäàìëàðûí áèëìÿñè éåòÿðëè äåéèë-äè. Áóíó èíäè àíëàìûøäû. Èíàíú äÿéèøèìè þëöì-äèðèìéîëóäóð. Õàãàíëàð áàøëàñà áåëÿ, ñîíó ó÷óðóìäóð. Äèýÿë, áàøãà éîë äà éîõäóð... Îüóç áàáàñûíûí éåðèíè òóòà-úàüûíû äà Ýþé Òàíðûíûí èñòÿéè ñàéûðäû, “ìÿí õàãàí îë-ñàì, óëóñóí öçöíö ýþéëÿðÿ ÷åâèðÿúÿê, åëèí áèð èíàíúû,áèð òàïûíàüû îëàúàã”, - äåéèðäè.

Õàí áàáàñû þíäÿéêÿí äþâëÿòèí èäàðÿ÷èëèê èøèíÿãàðûøìàüû àèëÿ, îüóø ýÿëÿíÿêëÿðèíÿ ñàéãûñûçëûã îëàðäû;òöðê òþðÿñèíäÿ áó, éîëâåðìÿçäèð; àíúàã âàðèñ-îðòàú ñå-÷èëÿíäÿí ñîíðà áàøãà éîë ãàëìûðäû, áàáàñûíäàí ñîíðàöçëÿøÿúÿéè ÷ÿòèíëèêëÿðè áèëäèéèíäÿí êèìÿ àðõà ÷åâèðÿ-úÿéèíè àðàøäûðûð, éûüûíúàãäà åøèòäèêëÿðèíè èíúÿëÿéèð,ãîíøóëàðûí áàøëàäûüû îéóíóí ýÿòèðÿ áèëÿúÿéè ñîíóúëàðû,ôÿëàêÿòëÿðè äöøöíöðäö.

Ýþéöí ýöúöíÿ, ãóòñàëëûüûíà èíàìûí êå÷ìèø ÷àü-ëàðäàí áÿðè òöðêëÿðèí ðóùóíà éàáàíúû îëìàäûüûíû, ìèí èë-ëÿð áîéó óëóñóí ýöíÿøÿ, ýþéÿ áàüëû îëäóüóíó, áó èíàí-úû þíúÿëÿð äÿ éàéìàã èñòÿéÿíëÿðèí ýÿëèá-ýåòäèéèíè òöðêè÷èíäÿ ÷îõëàðû áèëèðäè. Óñëó Õîúà áó áàðÿäÿ éåòèðìÿñèé-ëÿ ÷îõ äàíûøìûøäû. Àíúàã Îüóçóí Ýþé Òàíðû èíàíúû -áöòþâäö, èíñàíûí è÷èíè èøûãëà, öìèäëÿ äîëäóðóðäó, èêèôè-êèðëèëèéÿ éåð ãîéìóðäó - éà ùÿ, éà éîõ! Áèðèíè ñå÷ÿúÿê-ñÿí! Î, è÷èíäÿ óéäóðìà éåð èíàíúëàðûíà - äàø, àüàú, ñàõ-ñû áöòëÿðÿ ãÿðèáÿ, áÿçÿí ùÿòòà èçàù îëóíà áèëìÿéÿí áèðíèôðÿò äóéóð, îíëàðà èêðàùëà áàõûðäû. Ìÿýÿð äöíéà ýþð-ìöðìö êè, áóíëàð éàðàäàí îëà áèëìÿçëÿð, þçëÿðè éàðàäûë-ìûøëàðäûð, éþíÿëäÿí îëà áèëìÿçëÿð - ÷öíêè þçëÿðè éþíÿë-äèëÿíëÿðäèð. Ýþéöí øèìøÿéè - àüàúû ãóðóäóð, éàüìóðó -÷àéëàðû äàøûðûð, óëäóçó - éîë ýþñòÿðèð, ýöíÿøè - éàçû-ãûøûäîüóðóð, éåð öçöíÿ úàí âåðèð. Àüàú, ïàë÷ûã, äàø, ãóì òà-

23

ïûíàãëàð Ýþéöí ãàðøûñûíäà ýöúñöçäöð, úûëûçäûð. Äåìÿëè,áöòöí ðóùëàðûí Àòàñû êþê, áàøëàíüûú, ãóòñàë îëàí Ýþé-äöð. Ýþéäÿ îòóðàí, éåðëÿðè, ñóëàðû, óëäóçëàðû éàðàäàíÓëó Òàíðûäûð! Éàëíûç Î, èëêè, ñîíó îëìàéàí, Èíñàí îüëó-íóí çîðóíäàí, ïèñëèéèíäÿí éóõàðûäà äàéàíàí, ÿë÷àòìàçâÿ ýþðêëöäöð40! Áöòöí éàðàäûëìûøëàð îíóí èøûüû, ãîë-áó-äàüû, àéðûíòûëàðûäûð. Ñÿùÿð-àõøàì, éàç-ãûø, èéèëèê-êþòö-ëöê, äîüóì-þëöì îíà áàüëûäûð. Àüàúäàí, äàøäàí òåíãðè-úèê éàïûá îíà òàïûíàíëàð òàíðû þâëàäû îëàí óëó óëóñóìó-çóí êþêöíö äàíìàã, áèçè ýþéäÿí ãîïàðûá éåð èëàí-ãóð-áàüàëàðûíà ÷åâèðìÿê, ãèñìÿòèìèçÿ äöøÿí Òàíðû ýöúöíöàëìàã, òöðêö êè÷èëòìÿê èñòÿéÿíëÿðäèð. Îä îëìàñà, òöñòö÷ûõìàç! Óëóñóíóí ýþéÿ áàüëûëûüûíû ùÿéàòûíûí ùÿð àíûí-äà äàìàðûíûí ýþéëÿðëÿ áèð àòäûüûíäàí, ýþéëÿðèí îâãàòûíûþç è÷è êèìè äóéäóüóíäàí, ýþéöí äÿ îíó äóéóá, îíóåøèòäèéèíÿ èíàíäûüûíäàí ýþðöðäö... Òöðê óëóñó äîüàë-äàí41, è÷äÿí Ýöíÿø÷èéäè, Ýþé÷öéäö, Òàíðû÷ûéäû, Òàíðû-íûí òÿêëèéèíÿ èíàíàíäû. Äè ýÿë, áöò-áóðõàí àëâåð÷èëÿðèðóù-èíàíú èøèíè äÿ éåðèí îéóíáàçëûüûíà ÷åâèðìèøäèëÿð.Ýþðêëö óëóñóíó éåíèäÿí ýþéöíÿ, òàíðûñûíà, óúàëûüûíàáàüëàìàã ýÿðÿêèðäè!

Îüóç õàí ýþçöíö à÷àíäàí è÷èíè áó äóéüóéëà, áóèøûãëà äîëó ýþðìöøäö. Öçöíöí àéäûíëûüûíäàí øàøûðûáîíà Àüöç äåìèøäèëÿð. Ãûéûê, ÷ÿêèë ýþçëöëÿð, éóìðó ñè-ôÿòëèëÿð îíóí ñèâðè, èðÿëèéÿ éþíÿëè ñÿðò ñèôÿòèíè îõà áÿí-çÿäèá, îêöç ñþéëÿìèøäèëÿð.

Éàüìóð äàøûíû ýþðÿðêÿí - îíóí àäèúÿ áèð ÷àé äà-øû îëìàäûüûíû, äàìüàñûíäàí èøûã ñà÷ûëäûüûíû, öçÿ ýöë-äöéöíö äÿ òÿêúÿ î ýþðìöøäö.

24

––––––––––––––––––––––––––––40 Ýþðêëö – ýþçÿë41 Äîüàë – òÿáèÿòÿí

Óøàã éàääàøûíà äöøÿí èëê ïîçóëìàç èçëÿð äÿ Õàíáàáàñûíûí áó äàøà èíàíìàüûíäàíäû. Éåð öçöíöí åøñèçáþéöéö ñàéäûüû áàáàñûíûí äàøà éàíàð ýþçëÿðëÿ áàõìà-ñû óøàüûí äèããÿòèíäÿí éàéûíìàìûøäû; îíóí äàøû ÿçèç-ëÿìÿñèíäÿ, ãîðóìàñûíäà áèð àç äà ãîðõó âàðäû; éóì-ðóü áîéäà îëàí äàøû ýöëÿ-ýöëÿ Îüóçà óçàòìûøäû:

- Àë, ýþðöì ýöúöí ÷àòûð?!Äàø àüûðäû, àíúàã Îüóç áó àüûðëûüû ñåçìÿäÿí äàøû

ÿëèíäÿ îéíàäûá, àòûá-òóòìóø âÿ ùÿìèí àíäà äàø îíó äàãîðõóòìóøäó. Ãàðà êþìöðÿ áÿíçÿéÿí äàø êÿíàðäàí öôö-ðöëöðìöøcÿñèíÿ è÷èíäÿí èøàðûá èøûãëàíìàüà áàøëàìûø, èðèáèð ýþçÿ äþíöá Îüóçà äèêèëìèøäè. Áó Òàíðûíûí ýþçöéäö,îíäà éåð öçöíöí ÿí ñèðëè, ÿí ìöãÿääÿñ, ÿí óëó ñþçö éà-çûëìûøäû. Îüóç óøàã àüëûéëà áó äàøûí éàëíûç îíóí ö÷öíèøûãëàíäûüûíû, éàëíûç îíà áàõäûüûíû àíëàìûøäû. Áóíóí ÝþéÒàíðûíûí ìèíëÿðëÿ ýþçöíäÿí òÿêúÿ áèðè îëäóüóíó äóé-ìóøäó. Äàøà òîõóíäóüó î èëê ýöíäÿ î áàøãà êèìñÿíèíáèëìÿäèéè ÷îõ øåéëÿðè áàøà äöøìöøäö.

Áó áèð àíëûã èøûãëàíìàíû áàáàñû äà ýþðäöìö?Ýþðìöøäöñÿ äÿ öçÿ âóðìàìûøäû. Îëà áèëñèí, äàøûíéàëíûç Òàíðû ñàâ÷ûëàðûíûí42 ÿëèíäÿ èøûãëàíäûüûíû Ãàðàõàí äà áèëèðäè, îëà áèëñèí, áó ñå÷èëìèøëèéè î òÿêúÿ õà-ãàíëûãëà áàüëàéûðäû, åë áàø÷ûëûüûíäàí áåëÿ òåç öçöëöø-ìÿê èñòÿìèðäè. Ýþðäöìö, ýþðìÿäèìè, ñåçäèðìÿäè,Îüóç ùàðäàí ãàéíàãëàíäûüû þçöíÿ äÿ áÿëëè îëìàéàíáèð äóéüóéëà äàøûí îíóí ÿëèíäÿ úàíëàíìàñûíûí Òàíðûáóéóðóüó ñàéûëäûüûíû, Òàíðû ñþçöíöí îíóí àëûí éàçûñûîëäóüóíó, ýÿëÿúÿéè èëÿ áàüëûëûüûíû àíëàìûø, àíúàã áà-áàñûíûí ñóñäóüóíó ýþðöá, î äà ñóñìóøäó.

25

––––––––––––––––––––––––––––42 Ñàâ÷û – ïåéüÿmáÿð

Ãàðà õàí äàøûí êþçÿ äþíäöéöíö ýþðìÿñÿ, öñòöí-äÿêè äàìüàíûí àíëàìûíû áèëìÿñÿ äÿ, äàøûí ýöúöíÿ,ãóòñàëëûüûíà, ýþéäÿí ýÿëäèéèíÿ, éåð öçöíÿ éèéÿëÿíìÿ-éèí òÿê éîëó îëäóüóíà èíàíûðäû.

Áó éóìðó äàø éåðèí áÿíçÿðèäèð, êèìèí ÿëèíäÿäèð-ñÿ, éåð öçö îíóíäóð. Äåìÿê éàøûë ýþéö, éàüûç43 éåðè,ýöíö, àéû, ýåúÿíè, úàíëûëàðû, þäö, þäëÿéè òþðÿäÿí Òàí-ðûíûí ñåâýèñè îíóí óëóñóíàäûð.

ßðêëè44, ìÿíãó45, ýöúëö, áàøëàðûí áàøû, þéäöéöìóúà Òàíðû, Àòàëàðûí Àòàñû, õàí Òàíðû, õàãàí Òàíðû, òöðêÒàíðûñû, áàøûì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí!

Îüóçóí áöòöí éåíèéåòìÿëèéèíè áó äóéüó, áó ýö-âÿíú äîëäóðìóøäó. Äàøû àðàìàñà äà îíóí ãîðóíäóüó-íó, òÿêúÿ áàáàñûíà áÿëëè îëàí áèð éåðäÿ ñàõëàíûëäûüûíûáèëèðäè. Îíñóç äà ýÿëÿúÿê õàãàí îëäóüóíäàí òåçëèêëÿäàøûí ùàðäà ãîðóíäóüó îíà äà äåéèëÿúÿêäè... Áó ýèçëèíéàëíûç îíà à÷ûëà áèëÿðäè. Åëèí òþðÿñè áåëÿéäè.

Áàøëàðûíûí öñòöíäÿí Ýþé Òàíðû éàðàòäûüû óëäóç-ëàðûí ýþçëÿðè èëÿ Îüóçà, ÷îúóãëóãäàí áÿðè îíà àòàáÿé-ëèê46 åòìèø Óñëó Õîúàéà áàõûðäû. Ãàðøûäà åðòÿñè ýöíöíóçóí éîë÷óëóüó âàðäû...

26

––––––––––––––––––––––––––––43 Éàüûç – ãàðà ìÿíàñûíäà (ãàðà òîðïàã)44 ßðêëè – ýöúëö45 Ìÿíãó – ÿáÿäè46 Àòàáÿéëèê – áóðàäà óñòàäëûã, ìöÿëëèìëèê

×ÈÍ ÄÓÑÒÀÜÛ

Òöëö àëà÷ûüûíû îðäàíûí ãûðàüûíäà ãóðìóøäó.×èí äóñòàãëûüûíäàí äþíÿíäÿí áÿðè åëÿãàéíàéûá ãàðûøà áèëìèðäè, ÷ÿêèíèðäè. Ýÿëè-

øèíÿ åë ñåâèíñÿ äÿ þçö ñåâèíìÿìèøäè. Éóðäà äîããóçèëëèê àéðûëûãäàí ñîíðà ãàéûòìûøäû. ×èíäÿí äþíÿí àçîëóð. Äóñòàãäàí ãóðòàðàí äà ÷þëÿ êþíöëñöç ãàéûäûð. Åëãûíàüûíäàí ãîðõóðëàð. Ñàâàøäàí, éöðöøäÿí, ÷þë ùÿéàòû-ûíûí àüûðëûüûíäàí áåçýèíëÿð äÿ òàïûëûð, óëóñà ãàéûòìàã-äàíñà áèð àç äà óçàãëàøûð, äóñòàüû îëäóüó þëêÿíèí ýóðêÿíäëÿðèíèí òöíëöéöíäÿ èòèá, ýþçäÿí éàéûíìàüà ÷àëû-øûðëàð. Êèìëèéèíè, éàáàí÷û îëäóüóíó ýèçëÿòìÿêëÿ þçöäÿ óíóäóëìàü èñòÿéèð. Ýåðè äþíìÿäèêëÿðèíèí ñÿáÿáèíèàíëàìàã ÷ÿòèí äåéèë. “Éàä ÿëèíÿ êå÷ìÿêäÿíñÿ þëö-ìöí ÿëèíÿ êå÷ÿéäèëÿð! Íÿäÿí ÿñèð äöøäöëÿð?” ñóàëëà-ðûíû úàâàáëàíäûðìàã, õàëãû äåäèêëÿðèíÿ èíàíäûðìàãàüûð ýÿëèð îíëàðà, ñàòãûí ýþðöíìÿêäÿíñÿ, þç åëèäÿ áà-øûàøàüû, øöáùÿ àëòûíäà éàøàìàãäàíñà áèðéîëëóã öçöëö-øöá éàä åëëÿðäÿ ãàëìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ìÿüðóðëóãéóðäà äþíÿí éîëëàðû áàüëàéûð...

Àíúàã éàä åëäÿ ýèçëÿíìÿê, ýþçäÿí éàéûíìàã äààñàí áàøà ýÿëÿí èø äåéèë. Äöøìÿí äþéöøäÿ éàðàëàíûáÿñèð äöøÿíëÿð áèð éàíà, òÿñàäöôÿí, éîë àçàðàã äóñòàãäöøÿíëÿðäÿí äÿ ÿë ÷ÿêìèð. Ñó àðõëàðûíû êèìÿ ãàçäûð-

27

ñûí, ãàëàëàðû êèìÿ óúàëòäûðñûí áÿñ? Ãàðàíëûã çèíäàíëàð-äàí áóðàõûëàíëàð ãóë êèìè ñàòûëûð, ñÿùÿðäÿí àõøàìà èø-ëÿäèëèð, ìèí éàëàíëà éóðäà äþíöøëÿðèíèí ãàðøûñû àëûíûð.Áó éàëàíëàð èëëÿðëÿ ãàðàíëûã äèâàðëàð àðàñûíäàí ÷ûõìà-éàíëàðûí ÷îõóíó ÷àøäûðûð. Áèð äÿ ùàíñû öçëÿ ãàéûòñûíëàðàõû? Ëÿêÿëÿíìèø àä, ñûíìûø ãöðóð... êèì áàõàúàã öç-ëÿðöíÿ? Þëìöø áèëèðëÿð, ãîé áèëñèíëÿð. Àëûí éàçûñû áå-ëÿéìèø. Åë ñÿíè óíóòäó, þçöí äÿ óíóò!

Àíúàã Òöëö ãàéûòìûøäû. Þçö äÿ òÿê äåéèë, ×èí ãû-çû Äîí Õè èëÿ, éàíëàðûíäà áèð úîúóãëàðûéëà.

ßñèðëèêäÿ ÷ÿêäèêëÿðèíè, ÷èíëèëÿðèí èíñàíëûüà éà-ðàøìàéàí çöëìëÿðèíè éàäà ñàëìàã èñòÿìèðäè. Ö÷ èë áà-øàáàø ùÿð ýöí ñîéóíäàí-êþêöíäÿí îëàí êèøèëÿðèí àë-÷àëäûëäûüûíû ýþðìöøäö. Ñîíðà àëòû èë ãàì÷û, êþòÿê àëòûí-äà ñÿùÿðäÿí àõøàìà èøëÿìèø, òîðïàã àòìûø, ãàëà äèâàðûóúàëòìûø, éàüû åâèíÿ áÿçÿê âóðìóø, ùÿð ýöí äÿ éàðà-äàíäàí þëöì àðçóëàìûøäû. Þëöìöí éåðèíÿ Äîí Õè ýÿë-ìèøäè. Ãàëàéà äàø ãàëäûðäûüû çàìàí éûõûëûá þëöìúöëãàëäûüû éåðäÿí îíó ÷ûõàðàðàã, ãàðàíëûã äöøÿíäÿ åâëÿ-ðèíÿ àïàðàí, ýöíëÿðëÿ áàøûíûí öñòöíäÿ äàéàíàðàã ñà-üàëäàí, ñîíðà ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðàí áó ãûç îëìóøäó. Åâ-ëÿíìèøäèëÿð. Éóðäóíà Òöëöíö Äîí Õè ýÿòèðìèøäè. “Ñÿí÷þëëöñÿí, äàü-àðàí àäàìûñàí, ôèêðèí îðäàäûð. Äöçöíÿãàëñà ÷þë ìÿíè äÿ ÷ÿêèð”. Éàðû ÷èíëè, éàðû êîðåëè ãûç íå-÷ÿ àðõàäàí ýÿëÿíèíè ñàäàëàéûð, ñîíäà äàìàðûíäà òöðêãàíû äà òàïûðäû:

- Ñÿí ùàðäà, ìÿí îðäà! Îíó åëèíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí Òöëöíöí äöøöíúÿñè éåò-

ìÿéÿí éåðëÿðÿ ÿë àòûðäû. “Ñÿí íÿ áèðèíúèñÿí, íÿ äÿ ñîíóí-úó. Éàíäàí-éàáàí÷ûäàí åâëÿíìÿê ñèçèí ÿñêè àäÿòèíèç, ýÿ-ëÿíÿéèíèçäèð. Àçìû ãûçûìûç âàð êÿíäëÿðèíèçäÿ?”

28

- Áóíóí ýÿëÿíÿê îëäóüóíó ùàðäàí áèëèðñÿí? -ñîðìóøäó.

- ×èíäÿ òöðêöí ùÿð àääûìû èçëÿíèëèð, ùÿð ñþçö äå-éèëèð. ßñêè ÷àüëàðäàí áåëÿäèð. ßðýÿíÿêîí ñîéëàìàëàðû-íûû áèç äÿ åøèòìèøèê. Òöðê áîéëàðûíûí ÷îõóíäà åðêÿê è÷-äÿíäèð, àíà èñÿ - ÷þëäÿí ýÿëèá, ãóðääóð. Áóíà ýþðÿ ÷îõâàõò åâëÿíìÿéÿ êÿíàðäàí ãûç àðàìûñûíûç. Ìàéàíûç áå-ëÿ òóòóëóá. Þçöíöçö òàíûéàí êèìè úóìóðñóíóç öñòö-ìöçÿ. ×èí õàãàíëûüûíûí áàøûíäà òöðêëÿðèí äàéàíäûüû÷àüëàðäà äà áþéëÿ îëóá.

Òöëö Äîí Õèíèí òöðê åëè-ýöíö ùàããûíëà áó ãÿäÿð÷îõ øåé áèëìÿñèðè îíà îëàí ñåâýèñè èëÿ áàüëàìûø, îíóíñÿìèìèééÿòèíÿ èíàíìûøäû. Ãûçûí þéðÿäèëäèéèíè, áàøûíàýÿëÿíëÿðèí ãóðàìà èø îëäóüóíó àüëûíà ñûüûøäûðà áèëìÿç-äè. Åëèíÿ-óëóñóíà ãûçûí áó èñòÿéèíè ýþðÿíäÿ êþâðÿëèá áó-íó Äîí Õèíèí àíà òÿðÿôäÿí êîðåëÿðäÿí ýÿëäèéèéëÿ áàü-ëàìûø, îíó éåð öçöíöí ÿí ýþçÿë õàíûìû ñàéìûøäû.

Éóðääà ùàìûäàí ãà÷ûá éàëãûçëàøäûüû ùàëäà ÄîíÕèíèí îíóí ãîùóìëàðûíà àéàã à÷ìàñûíû, áóðäàí âóðóáîðäàí ÷ûõìàñûíû, ñîðàãëàøà-ñîðàãëàãà îðäàäàêû áöòöí÷èíëèëÿðëÿ èëèøèê ãóðìàñûíû äà Äîí Õèíèí áàúàðûüûíà éî-çóð, éîëóíà áåëÿñèíèí ÷ûõìàñûíà ñåâèíèðäè.

Áÿéëÿðèí ñàðàéà òîïëàøäûüû ýåúÿ Äîí Õèíèí óéüó-ñó ãà÷ìûøäû. Àëà÷ûüûí ãàðøûñûíäàêû îúàüû ñþíìÿéÿ ãîé-ìóð, êèëèìèí öñòöíäÿ áàðäàø ãóðóá ýåúÿ èëáèçëÿðèíèí,÷ÿéèðòêÿëÿðèí ñÿñèíÿ áÿíçÿð áèð ÷èâèëòèéëÿ ×èí ìàùíûëà-ðûíû çöìçöìÿ åäÿðÿê Òöëöéÿ úîðàá òîõóéóðäó.

Ýåúÿ éàðûñû îíà îõøàéàí áèð ãûç ãàðàíëûãäàí ÷û-õûá ýÿëäè, þíúÿäÿí äàíûøûëûáìûø êèìè, ñîðóøìàäàí,îúàüûí ãûðàüûíäà îíóíëà éàíàøû îòóðäó. Áàø-áàøàóçóí-óçàäû ïû÷ûëäàøäûëàð. Ýÿëÿí Ãàðà õàíûí ÷àäûðûíäà

29

éåìÿê-è÷ìÿê ïàéëàéàí ãûðíàã47 - ãàðàâàøëàðäàí áèðèé-äè. Êþëýÿ êèìè ýÿçèá-äîëàøäûüû ñàðàéäà ùÿð øåéè ýþðöð,áèëèðäè. ×èíäÿêè ãóðàãëûãäàí áàøëàìûø, êàðâàíëàðûíêå÷äèêëÿðè éîëëàðà ãÿäÿð... ×èíäÿí ýÿëèá óçàã Ýöíáà-òàí òîðïàãëàðûíà ýåäÿí êàðâàíëàðûí éîëó éåð öçöíöí,ùÿëÿ êè, ÿí óçóí àëûø-âåðèø, òàíûìà, ñîðàãëàøìà éîëóé-äó. Äöçäö, Ãóçåéäÿ Áàøãóðä åëèíäÿí êå÷èá Áàòûéàóçàíàí Õÿç éîëó äà âàðäû. Àíúàã î Èïÿê éîëó ãÿäÿðèøëÿê äåéèëäè. Èïÿê éîëóíóí öñòöíäÿêè óëóñëàðûí éàøà-ìûíäà, äöøöíúÿñèíäÿ ùàíñû äÿðèí èçëÿð áóðàõäûüûíû îë-äóüóúà àíëàéûá-äÿéÿðëÿíäèðìÿê ÷ÿòèíäèð. ×öíêè àõûíòÿêúÿ Èïÿê éîëóéëà áèòìèðäè, áèð àðüûø-êàðâàí äàéàíàíéåðäÿí áàøãàñû éöéöðöðäö. Èïÿê éîëóíóí ìàëëàðû ñîíäàéàíàúàãëàðäàí øàõÿëÿíÿí éîëëàðëà éåð öçöíöí ÿíóçàã íþãòÿëÿðèíÿ éàéûëûðäû. Àíúàã áó éîë àëãû-ñàòãû èëÿáèðëèêäÿ, åéíè çàìàíäà áèð-áèðèíäÿí áó ãÿäÿð óçàãäàéàøàéàí èíñàíëàðûí õÿáÿðëÿøìÿ, áèëýè àëûá-âåðìÿ, ÷å-øèäëè ýÿëèøìÿëÿðè éåðèí áó óúóíäàí î óúóíà þòöðìÿ éî-ëó èäè. Áó éîë ×èíäÿí ÷ûõàíäàí ãîíøó óëóñëàðûí Ïîíòàäëàíäûðäûüû Ãàðà äÿíèçè, Ýöíáàòàí äÿíèç äåéèëÿíÀðàëûã äÿíèçèíè àäëàéàíà ãÿäÿð òöðê åëëÿðèíäÿí êå÷èð-äè. Éîëóí ìèíèëëÿð áîéó à÷ûã, ãîðõóñóç ãàëìàñûòöðêëÿðèí õîøýþðöñöíÿ, äöçëöéöíÿ, áöòöí åëëÿðÿ éàð-äûì ýþñòÿðìÿê èñòÿéèíÿ áàüëûéäû. Îíëàð áó éîëó Èïÿêéîëóíäàí ÷îõ Òöðêöí éîëó áèëèðäèëÿð. Ýþçëÿðèíèí þíöí-äÿí êå÷ÿí áó éîëëàðëà ×èíäÿí Ýöíáàòàíà, Ýöíáàòàí-äàí ×èíÿ ùàíñû ãàðìàãëàðûí àòûëäûüûíû îëñóí êè, äöøöí-ìöðäöëÿð. Éöç èëëÿðäè áèð ÷îõ þëêÿëÿð ×èíäÿí èïÿê àë-ñàëàð äà îíóí íÿäÿí, íåúÿ éàðàíäûüûíû þéðÿíÿ áèëìèð-

30

––––––––––––––––––––––––––––47 Ãûðíàã – êÿíèç

äèëÿð. Èïÿê àëâåðèíÿ ýèðÿíëÿð àðàñûíäà ùÿð çàìàí áóýèçëèíè þéðÿíìÿê èñòÿéèíäÿ îëàíëàð äà âàðäû. ×èí áóíóáèëèðäè, áèëèá äÿ áàðàìà èøèíè îíëàðäàí þðòöëö ñàõëàéûð-äû. Òÿêúÿ òöðêëÿðëÿ áàúàðìûðäû. Îíëàðäàí ýèçëèí ùå÷ íÿéîõäó. Äè ýÿë, áó éàõûí, ãîðõóëó ãîíøó éàçûëìàìûøáèð ýÿëÿíÿêëÿ ×èíèí áó ýèçëèíèíè, ñèððèíè à÷ìûðäû. Ñàò-ãûíëûã, áèðèíèí ñþçöíö áàøãàñûíà ÷àòäûðìàã òöðê äöøöí-úÿñèíäÿí óçàã áèð èøäè. Áóíóíëà áåëÿ, ×èíèí ãîíøóëà-ðûéëà è÷-è÷ÿ éàøàìàñûíûí, ùÿð îðäàäà, êÿíääÿ åë÷è ñàõ-ëàìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ áóðäàí Ýöíáàòàíà ýåäÿí áèë-ýèëÿðè þéðÿíìÿê, ×èíÿ ãîðõó éàðàäà áèëÿúÿê íÿñíÿëÿ-ðè þíëÿìÿê, åëÿúÿ äÿ, þíúÿ òöðê àðàñûíäà, ñîíðà ãîíøóåëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàí áöòöí éåíè ñàâàø öðöíëÿðèíèí48 ÷å-øèäëÿðèíè õàãàíëûüà éåòèðìÿêäè.

Áó ýèçëè ÷èí òîðóíóí áèð óúóíóí îíóí åâèíäÿ îë-äóüóíà Òöëö èíàíìàçäû.

Îúàüûí èøûüûíäà Äîí Õèí èëÿ ñàðàé ãàðàâàøûíûíöçëÿðè ÿéðè èøëÿðäÿí ÷îõ óçàã, ýþé ðóùëàðû ãÿäÿð òÿìèçýþðöíöðäö. Áó ýþðêÿìëÿ òöðê ÿðëÿðèíè äåéèë, Òàíðûíûíþçöíö äÿ éîëäàí ÷ûõàðìàã îëàðäû. Ãîíàã Äîí Õèíèãóúàãëàäû, ñîíðà ãàðàíëûüà ãàðûøûá èòäè.

31

––––––––––––––––––––––––––––48 Öðöí – áóðäà ñèëàù, ÿøéà

ÒÀÍÐÛ ÄÀÜÛÍÀ ÉÖÐÖØ

Äàí åðòÿ, äàüëàðûí éàé-ãûø àýàïïàã îëàíçèðâÿëÿðè ùÿëÿ èøûãëàíìàìûø Ãàðà õàí ãî-íàãëàäûüû áÿéëÿðëÿ áèðýÿ îðäàäàí àéðûëäû.

Ñàíêè éåð òÿðïÿíäè. Àòà Ìàüàðàíû éîëóõóá, îðäà ãóð-áàí êÿñìÿê ùÿð àäàìûí éåòèøÿ áèëÿúÿéè èø äåéèëäè...Åëèí-ýöíöíëÿ áèðýÿ îëàíäà áó éîë÷óëóüóí ýþçÿëëèéèäàùà äà àðòûð. Àòà Ìàüàðà áèð éàíà, êå÷èëÿí éîëëàð äàãóòñàëëàøûð. Òöðêöí åë áàø÷ûëàðûíûí, àäëû-ñàíëû áÿéëÿðèíáèð àðàäà îëìàñû áó éîë÷óëóüà õöñóñè áèð ðóù âÿ ýþçÿë-ëèê âåðèð, êþ÷äÿêèëÿð óçóí ìöääÿò áó ñÿôÿðèí òÿñèðèí-äÿí ÷ûõà áèëìèðëÿð.

Ñÿôÿðäÿ Ãàðà õàíû õàãàí àèëÿñèíäÿí ãàðäàøû Ýöçõàíëà Îüóç ìöøàèéÿò åäèðäè. Éóðääà ãàëàíëàðûí ìöäà-ôèÿñè Ýöð õàíëà Îð õàíà òàïøûðûëìûøäû, îíëàð ùÿì äÿäàøûíìàñû ÷ÿòèí îëàí ìàëëàðû, éàøà äîëóá éîëà ÷ûõìàãèñòÿìÿéÿíëÿðè, ñöðöëÿðè, àüûëûüûí49, éÿíè õÿçèíÿíèí ýå-ðèäÿ ãàëàíûíû ãîðóéóá éàéëàüà ãàëäûðìàëûéäûëàð.

Ýöíäîüàíäàí Ýöíáàòàíà óëóñóí ÷åøèäëè ãîëëàðû-íà âÿòÿí îëàí Àëòàéûí, Õàíòåíãðèíèí, Êîüìàí-Ñàéàíäàüëàðûíûí, Àëàòàó èëÿ Êàðàòàóíóí, Òèáåò-Òàíãóò éàé-ëàëàðûíûí ìöãÿääÿñ ñàéûëìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ, áÿëêÿ,

32

––––––––––––––––––––––––––––49 Àüûëûã – õÿçèíÿ

àëòóí, äàø-ãàø õÿçèíÿñè îëìàëàðûíäàí äàùà ÷îõ, áóðà-ëàðäà éàëíûç õàãàíëàðûí áèëäèéè áÿëýÿëÿðèí50, éàçûëàðûí,õàëãà ìÿõñóñ îëàí õöñóñè ìèðàñëàðûí ñàõëàíìàñûéëàáàüëûéäû.

Ìàüàðàëàðû ùÿð éàç ìèíëÿðëÿ èíñàíû áèð àðàéà ýÿ-òèðÿí, õàëãû áèðëÿøäèðÿí ñåùèðëè áèð òàïûíàü, áèð èíàíú éå-ðè, ãóòñàë áèð çèéàðÿòýàù ñàéàðàã ãîðóéàíëàð îíóí ìèë-ëÿòèí òàëåéèíäÿ îéíàäûüû ðîëó äà óíóòìàìûøäûëàð. Àüûðýöíöíäÿ ñîéó-óðóüó ãîðóìóø, òöðêöí áåøèéè îëìóøäó-ëàð. Áóíà ýþðÿ èëèí áó ÷àüûíäà áöòöí áåøèê-öíöðëÿðÿ,òàíûíàí ìàüàðàëàðà ýåäèëèð, ãóðáàíëàð êÿñèëèðäè.

Ãàðà õàíûí óëóñóíóí ÿí ÷îõ ñåâäèéè, äÿéèøèëìÿçãóðáàíëûã éåðè, èíäè ýåäÿúÿêëÿðè Àòà Öíöð äåäèêëÿðèÀòà Ìàüàðàéäû... Àíúàã Ãàðà õàí áàøãà Òöðê äàüëà-ðûíäàêû ìàüàðàëàðà äà âàðûá ãóðáàíëàð êÿñìèøäè.

Ãàðà äàüûí ÿòÿêëÿðèíäÿí þòöá ýöí÷ûõàíà äþíäö-ëÿð. Áîë ñóëó Òàëàñ ÷àéûíû, Ìóéóíãóìó àäëàéûá, ýöí-÷ûõàíà äîýðó öç-öçÿ èêè ñûðà óçàíàí, áàøû áóëóäëàðäàíñå÷èëìÿéÿí áÿéàç ÷àëìàëû, éàìàúëàðû éàì-éàøûë Àëà-òàóíóí àðàñûíäàêû ýåíèø äöçÿíëèéÿ åíäèëÿð. Ýþç èøëÿ-äèêúÿ óçàíàí áó äöç ùåéâàí-ãàðà áÿñëÿìÿéÿ åøè îë-ìàéàí, áÿùðÿëè éåðäè, êþ÷ ýåäÿ-ýåäÿ éîðóëìàã ÿâÿçè-íÿ äèíúÿëèðäè. Äöçöí ãóçåé éàõàñûéëà Áþéöê Àëàòàó-íóí ÿòÿéèéëÿ ýóð ñóëó ×ó àõûá ýåäèð, öç òóòäóãëàðû Ûñ-ñûê, éÿíè èñòè ýþëöí ñóëàðûíû ýöíáàòàíûí ñóñóç òîðïàãëà-ðûíà äàøûéûá àïàðûðäû. ×àé éàõàñû, äàýëàðûí ÿòÿêëÿðè âÿàøàüû éàìàúëàðû éåðëè òàéôàëàðûí àý àëà÷ûýëû îáàëàðûéëàáÿçÿíìèøäè. ×àé áîéó ãàëõàí ÿñêè êàðâàí-àðýûø éîëóîíëàðû äàð äÿðÿéÿ äàðòûðäû.

33

––––––––––––––––––––––––––––50 Áÿëýÿ – ñÿíÿä, éàçû

Àõûí äÿðÿíè, ×óäàí ñàýäàêû-ñîëäàêû éàìàúëàðûäîëäóðäó. Éóõàðû ãàëõäûãúà ÷àé éàòàüû ýåíèøëÿíäè, êþ÷éàìàúëàðäàí åíèá áöòþâëÿøäè, àøûðûìà ãàëõûá, Èññûêýþëëÿ öç-öçÿ äàéàíäû. Áó, ýöíëÿðëÿ ýþçëÿíèëÿí, ùÿð èëòÿêðàðëàíñà äà äóéüóñàëëûüû àçàëìàéàí, êþ÷öí è÷èíäÿíãàñûðüà êèáè êå÷èá ýåäÿí áèð àíäû.

Áÿéëÿðëÿ áèðýÿ îëäóüóíà, ñàâàøà, éöðöøÿ éîõ, çè-éàðÿòÿ ýåòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, Ãàðà õàí òÿëÿñìèðäè, éîëóíóçàüûíû, àýûðûíû ñå÷ìèøäè. Ýþëöí ãóçåéèéëÿ ýåäÿí ÿñêèåë éîëóíäàí ñàüà äþíöá ýöíåéÿ àäëàäûëàð. Ýöíåé Àëàòà-óíóí ÿòÿêëÿðèíäÿ îðäàëàíûá éîë éîðüóíëóüóíó ÷ûõàðòäû-ëàð; àòëàðûíû ýþëäÿ éóäóëàð, ñîíðà ýþëöí ãàðøû ñàùèëëÿðèáîéó óúàëàí, ÿòÿêëÿðèéëÿ èðÿëèëÿäèêëÿðè äàüëàðûí ÿêèçèîëàí, åëÿúÿ óúà, åëÿúÿ áàøû ãàðëû, çèðâÿëÿðè ýöíäÿ íå÷ÿêÿðÿ áóëóäëàðà áöðöíöá à÷ûëàí öçáÿöç äàüëàðà òàìàøàåäÿ-åäÿ, éîëëàðûí äàâàì åòäèëÿð. Àòëàðû éîðìàäàí, áÿ-éÿíäèêëÿðè éåðëÿðäÿ äèíúÿëÿ-äèíúÿëÿ, éîëëàð áîéó éàðû-øàðàã, îâ îâëàéûá, ãóø ãóøëàéàðàã, áó ñàâàøñûç éàçûí, áóáèðýÿëèéèí õîøáÿõòëèéèíè úàíà ñèíèðÿðÿê ýåäèðäèëÿð. Àðà-äà äöøÿðýÿ ñàëûá áöòöí ýåúÿíè äèíúÿëÿíäÿ, îðäàíûí òîí-ãàëëàðûíûí óúó-áóúàüû ýþðöíìöðäö. Ùåéâàíëàð éåìëÿ-íèð, àòëàð àðïàëàíûð, òîíãàë áàøûíäà éûüíàãëàð äàí öçöíÿêèìè óçàíûð, ãûìûç, áóõñóì, áîçà51 áóëàã êèìè àõûð, àéèøûüûíäà ÷îúóãëàð ýèçëÿíïà÷, úÿíýèëè-ìÿíýèëè52 îéíàéûð-äûëàð. Ãîéóí ìÿëÿðòèñè, úàìûø îõðàíòûñû, êå÷è áÿéèðòèñè,äÿâÿ ùþêêöðòöñö, àò êèøíÿðòèñè áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû. Àì-ìà îðäà-áóðäà ñàçëàð-ãîïóçëàð äèíÿíäÿ, àíëàøûëìàç áèðþéðÿíúÿ èëÿ áöòöí ñÿñëÿð êÿñèëèðäè. Áàõàëûì, íÿ ñþéëÿ-éèðäè îúàãëàð áàøûíäà ÷àëûá-îõóéàíëàð?

34

––––––––––––––––––––––––––––51 Áóõñóì, áîçà – è÷êè, àðàã52 Úÿíýëè-ìÿíýëè – óøàã îéóíó

Áèð îúàãäà òîïëàøàíëàð ñàâàø ÿðëÿðèéäè:

Êàëõäû êûçûë áàéðàê,Ýöëäö êàðà òîïðàê,Ó÷äó îõëà ìûçðàêÑÿíè àíûá ñàâàøäûì.

Áèð éûüíàã àéðûëûãäàí äàíûøûðäû:

Íå÷èí îíëà áóëóøäóì, Ãóúàãëàøûá êàâóøòóìÒöçöíëöýèí êàéûøòûìÏîçäó ìÿíèì éàéûìû.

Ýèçëè òóòäóì ñåâýèéè, Éàíäû áàüðûì êàâðóëäó.Áàüëû òóòäóì ýþçöìö,Ýþç éàøëàðûì ñîâðóëäó.

Áèð îúàã þéöä ñà÷ûðäû:

ßëäÿ ãûëûíú âàðñà, Úàíàëàí äà éåìèíäè,Êèøè ãàðà òîðïàüà ýèðñÿ, ìàëû êèìèíäè?

Ýåúÿëÿð áåëÿúÿ ìàéûìàã, éàìàøìàã53 áèëìÿäÿíäàí éåðèíÿ ýÿëèðäè. Ñîíðà éåíÿ êþ÷ ÷àòûëûðäû. Áÿéëÿð àò-ëàíûð, ÿðëÿð áÿðýÿëÿíèð54, äàìàð áÿðêèëÿíèð, ýþç÷öëÿð þí-äÿ éîëëàíûð, ñóëàð äàüäàí òþêöëöøöð, ãàíàä ýÿðèá äèíëÿ-éÿí ãóøëàð ýþéäÿ ñàéðàøûð55. Åë îðäàäàí ãîïóð...

35

––––––––––––––––––––––––––––53 Ìàéûìàã, éàìàøìàã – äèíúÿëìÿê, àðà âåðìÿê54 Áÿðýÿëÿíèð – ãóðøàíûð55 Ñàéðàøäû – ãàíàä ÷àëà-÷àëà îõóìàã

Äàüëàðûí Ûññûê ýþëÿ åíÿí ÿòÿêëÿðè ìèëéîí ÿëëÿ áî-éàíìûøäû. Ýþë áîéó äàùà èêè ýöí ýåòäèëÿð. Áåëÿúÿ Øîð-áóëàü, Àü÷àé, Ãûçûëòöê, Àüòåðåê, Ãàðàòàëà, Ãûçûëñó,Ñöäëöáóëàê, Äàø ãóéó, Àüñó àðõàäà ãàëäû. Êþïöêëö ñó-ëàðû äàü áàøûíäàí àüàðûøàðàã ýþëÿ òÿëÿñÿí èêè ÷àéûí àðà-ñûíäà, ýþë éàõàñûíûí åíëè áèð éåðèíäÿ, Ãàðà õàíûí áÿéÿí-äèéè Äàøáóëàã äåéèëÿí áèð ìÿíçÿðÿëè éåðäÿ äöøÿðýÿëÿð-äÿíäèëÿð. Áèð íå÷ÿ êÿðÿ áóðäà éóðäëàíìûø, ñöðöëÿðèíèéàìàúëàðà ñÿðäèðÿðÿê äèíúÿëìèøäè. Èëõûëàðûíû ýþëöí ñóëà-ðûíà ãîâàëàòäûðàð, òÿìèçëÿíìèø àòëàðûíûí ýöí àëòûíäàèøûì-èøûì èøûëäàìàñûíû ýþðÿíäÿ áèð êþíëö ìèí îëàðäû. Èí-äè äöøÿðýÿäÿ àéðû áèð ùàâà âàðäû. Õàãàíûí àëòóíáàøëû ÷à-äûðûíûí ñàüûíäà-ñîëóíäà åë áÿéëÿðè þç ÷àäûðëàðûíû ãóðóá,þç òóüëàðûíû äèêÿëòìèøäèëÿð. Áàéðàãëàð ãàðûøìûøäû äàüëà-ðûí ÷è÷ÿê äÿíèçëÿðèíÿ. Ýþëöí ñàùèëëÿðè èíäèéÿäÿê áåëÿøÿíëèê ýþðìÿìèøäè. Éåðëè ãàøãàð, ãûðüûç, óéüóð áÿéëÿðèáàøëàðûíûí èýèäëÿðè èëÿ àäëû ãîíàãëàðû àüûðëàìàã ö÷öí ñö-ðö-ñöðö ãîéóí, àò, äÿâÿ ýÿòèðèð, Ãàðà õàí áàøäà, äîüìàóëóñëàðûí áÿéëÿðèíè áèð éåðäÿ ýþðöíúÿ öðÿêëÿðè äàüà äþ-íóð, îíëàðû ãîíàãëàìàã àäûíà þç éóðäëàðûíûí äà ýöúöíöýþñòÿðèð, ÷îõëàðûíûí éàëíûç àäëàðûíû åøèòäèêëÿðè ãàí ãàð-äàøëàðûéëà ýþðöøöá-áóëóøäóãëàðûíà ýþðÿ éàðàäàíëàðûíààëãûøëàð ñþéëÿéèðäèëÿð. Àõøàìëàð Ãàðà õàíûí ÷àäûðûíà éû-üûøñàëàð äà ýöí áîéó ùÿðÿ þç òàéôàñûíûí, óðóüóíóí56 àðà-ñûíäà, èêè áèð, ö÷ áèð ÿéëÿíèðäèëÿð.

Îüóç éàøûäëàðûéëà áèðýÿ ýÿíúëèêëÿðèíèí ÿí ýþçÿëýöíëÿðèíè éàøàéûðäûëàð. Àòëàðûíû ýþë éàõàñûíäà þòöøäö-ðöð, ãûëûíú, ãàðüó, îõ àòìàã, ãóðøàã òóòìàã éàðûøëàðûàðà âåðìèðäè.

36

––––––––––––––––––––––––––––56 Óðóü-òóðóü – íÿñèë, òàéôà, êþê

Áó ýöí îâà àòëàíìûøäûëàð. Ãûðõ èýèä áàøûíäàÎüóç þíúÿ àðäûú êîëëóãëàðûíäàí, ñîíðà ñåéðÿê ïàëûä,ãàéûí, øàì ìåøÿëÿðèíäÿí äèêÿëèá, éàëû àøäû. Ãàðëû äàüçèðâÿëÿðèíèí ýþðêÿìèíÿ ÷ûõäûëàð. Ýþçÿëëèéè èëÿ áàõàíûìàò ãîéàí éåðëÿðäè. Éàðû-éîëäàøû îâ äàëûíúà àò ãîâäó.Îüóç äà úöéöð ñöðöñöíöí àðäûíúà ãîøàðêÿí ýþçö ñöðö-íöí ïóñãóñóíäà äóðìóø, îõ àòûá âóðìàñà úöéöðÿ îí-äàí òåç éåòÿúÿê ãóðäó ýþðäö, àò ñàëûá ãîâäó, ãàéàéà÷ûõûá îõëàäû. Þçö éåòìÿìèø éîëäàøëàðû éåòäè. Ãóðäóíäÿðèñèíè áîüàçûíäàí ÷ûõàðòäûëàð. Îâ àõøàìàäÿê óçàíñàäà Îüóçóí ãàðøûñûíà áàøãà ùåéâàí ÷ûõìàäû. Ùÿðÿ þçîâóíó òÿðêèíÿ àëäû, äöøÿðýÿéÿ äþíäöëÿð. Úöéöð, ìà-ðàë, ãóø, îâ áöòöíëöêëÿ õàãàíëûã ÷àäûðûíûí ãàðøûñûíàãîéóëäó. Ãàðà õàíëà Ýöç õàí ãàëõäûëàð:

- Áàõàëûì, Îüóçóí îâó íÿ îëìóø? Úöéöðëÿðèí, ìàðàëëàðûí, ãóøëàðûí éàíûíäà ãóðä

äÿðèñèíè ýþðÿíäÿ Ãàðà õàí ãàðàëäû: - Áîç ãóðäóí ðóùó áèçè òóòàð, îüóë, - äåäè, - îíà

ÿë ãàëäûðìà! Îüóç ïîçóëìàäû: - Îðìàíëàð áîç ãóðòëà äîëóäóð, áàáà! - äåäè, -

Óëóñóìóçó ãóðòàðûá, áèëèðÿì. Ãóðäáàøëû áàéðàãëàðûìûçäöíéà áîéó äàëüàëàíäû. Ãóòñàëäûð, åëèí ñåâèìëèñèäèð,ñþçöì éîõ. Äè ýÿë, úöéöðëÿðèí òÿíèíè èìñèëÿéÿí57, ãî-éóí äàëûíúà éöéöðÿí ùÿð ãóðä ìöãÿääÿñ ñàéûëìàç.Àðòûá ñöðöëÿðèìèçÿ, èëõûëàðûìûçà ñàëäûðûðëàð. Âóðóëìàñàåëäÿ ìàë ãàëìàç.

Õàãàí îüëóíóí ÷ÿêèëìÿäèéèíè ýþðöá öñòöíÿ ýåò-ìÿäè, éàâàøúà äåäè:

37

––––––––––––––––––––––––––––57 Èìñèëÿéÿí – èéëÿéÿí

- Î äà ïàéûíû-öðöøöíö àïàðûð. Ñöðöíöí áèð ãîéóíóáàøûíûí ñàäàüàñû îëñóí îíóí! Äîéàúàã, ýåäÿúÿê. “Ãóðäãîíøóñóíó éåìÿç”, äåéèáëÿð. Åë ýåäÿð, òþðÿ ýåòìÿç...

Îüóç ãàéüûëàíäû: - Àüçûíà ñàüëûã, áàáà! Ñÿíèí ùÿð ñþçöí ìÿíÿ

éàðëûêäûð58! Àíúàã ãóðäóí ãóòñàëëûüû ÿñêè ÷àüëàðäà ãàë-ìûø. Áóíó îçàíëàð áåëÿ ñþéëÿð:

Ýåúÿ äóðóá éöðöéöðäöì, Ãàðà, ãûçûë áþðö ýþðäöì. Ãàëûí éàéûì êóðà ãóðäóìÌÿíè ýþðöá éàëû àøäû.

Äÿäÿëÿðèìèç äÿ ãóðäó ýþðÿíäÿ ñàäàõäàí59 îõàëûá, éàéû ÷ÿêìèøäèëÿð. Âóðìà äåäèí, âóðìàðàì! Àí-úàã áöòöí éàðàäûëìûøëàð áèð-áèðèíèí éåìèäèð.

Ãàðà õàí ãóðäóí þëäöðöëìÿñèíèí îíà áÿäáÿõòëèêýÿòèðÿúÿéèíè äóéäó. Îüëó åëèí õèëàñêàðûíà, öìèä éåðè-íÿ ÿë ãàëäûðìûøäû... È÷è éàíäû, àììà éîëäàøëàðûíûí éà-íûíäà îíà ãûéìàäû:

- Âóðìóñàí, áàéðàüûìûçà òàõûëàð! Àíúàã óíóò-ìà, èíàíúûíû òóòìàñàí, åë ñÿíè òóòìàç!

Ñîíðà äàíûøûüûí áèòäèéèíè áèëäèðÿí áèð îâãàòëà:- Äèíúÿëèí, åðòÿäÿí ãàëõìàëûéûã, - äåäè. Öçÿ âóðìàäû, àíúàã è÷èíäÿ îüëóíà ãûçäû. Åëèí

èíàíúûíà ãàðøû ýåòìÿê òþðÿ éàñàüûéäû60. Ãàðà õàíûí ñþ-çöíö åøèòìÿñÿ, áàáàñûíà, àíàñûíà ñàéãûñûçëûã åòñÿ íÿâàðäû êè?

38

––––––––––––––––––––––––––––58 Éàðëûê – ÿìð59 Ñàäàõ – îõ ãàáû, îõëóã60 Òþðÿ éàñàüû – ãàíóíëà ãàäàüàí

Ýöç õàíëà õàãàíëûã ÷àäûðûíûí ãàðøûñûíà ãàéûòäû-ëàð. Îüëóíà ãûçäûüûíû ãàðäàøûíäàí ýèçëÿòìÿäè:

- Ýöíöìöç ñàâàøäà êå÷òè. Þâëàäëàðûìûçûí èøè îõ àò-ìàã, ãûëûíú ÷àëìàã îëäóüóíäàí òþðÿëÿðèìèçè óíóòäóëàð.

- Àíëàòäûí éàíëûø éàïäûüûíû! - Áàøû éöéÿí ýþðìÿìèø êþùëÿíÿ áÿíçÿéèð... Éà-

íàøàðñàí äàëûíû ÷åâèðÿð. Áèð àç äà äèðÿøñÿí íàëûíû àëíû-íûí îðòàñûíà éàïûøäûðàð. Áîüàçû þðêÿí àòûá, áîüóá àñòà-àñòà þéðÿäÿúÿêñÿí.

- Àíàñû áàúàðàð áó èøè! - Éîõ, î éàøû äåéèë. Àíà ãóúàüûíäàí ÷îõäàí ñûé-

ðûëäû. Àõòàðûá áàøãà áèð éîë òàïìàëûéûã.Ñóñäó, ñîíðà íÿ äöøöíäöñÿ, ãàðäàøûíûí ÿëèíäÿí

òóòóá ÿëàâÿ åëÿäè:- Ýÿëÿíÿêëÿðäÿí ãîïà áèëìÿðèê. Öðÿéèìäÿ áèð

äèëÿéèì âàð. Ñÿíäÿí àñûëûäûð. Õàãàí äà îëñàì, ãàðäà-øûì äà îëñàí ãàïûíà ýÿëìÿëèéÿì. Îüóë äà ñÿíèíäèð,ãûç äà. Áàíóíó âåð Îüóçà, àäàõëàéàã, áèð àç äà éàâóã-ëàøàã, òîéëàðûíû åäÿê, áàøû ãàðûøñûí. Îíóí èïèíè Áàíóéûüàð. Ãûçûíû èíàíúëû, èíàäúûë áþéöòäöí, áèëèðÿì.

Ýöç õàí ñþçöí áåëÿ äþíÿúÿéèíè ýþçëÿìèðäè. Þíúÿ÷àøäû, öçÿ âóðìàñà äà, áþéöê ãàðäàøûíûí îíóí ãûçûíàåë÷è äöøìÿñèíÿ ñåâèíäè. Îíñóç äà êèì åë÷è äöøñÿ, Áàíó-íó áþéöê ãàðäàøû âåðÿúÿêäè. Àèëÿëÿðèíèí áàøäàí ýÿëÿíàäÿòè, ýÿëÿíÿéè áåëÿéäè. Áþéöê ãàðäàø îëàí éåðäÿ êè÷èê-ëÿð þç ãûçëàðûíûí åë÷èëÿðèíÿ “ùÿ, éîõ” äåéÿ áèëìÿçäèëÿð.ßìèñè Îüóçó áÿéÿíèðäè. Îüóçóí áàøãà éàøûäëàðûíàáÿíçÿìÿäèéèíè î äà ùèññ åëÿìèøäè; ýöíäÿ áèð àðïà áþéö-éöð, åëäÿ-îáàäà àüûëäà, úÿñàðÿòäÿ, èýèäëèêäÿ òàéû-áÿðà-áÿðè îëìàéàí àëï ÿðÿíäèð. Ãîëóíóí ýöúöíÿ ýþðÿ ãàðøû-ñûíà êå÷ÿí òàïûëìàç. ßí éàõøû óñòàäëàðäàí, àëèìëÿðäÿí

39

äÿðñ àëûá. Öçöíäÿêè äàí èøûüûíà áÿíçÿð òÿìèçëèê îíó äàãàíàäëàíäûðûð. Áþéöê ãàðäàøûíûí éåðèíè Îüóç êèìè éåò-êèí áèð âàðèñèí òóòàúàüûíà ñåâèíèð, àéàüûíûí äöøÿðëè îëà-úàüûíû áèëèðäè. Áàíó äà “éîõ” äåìÿéÿúÿêäè. Áèð èë þíúÿãàðøûëàðûíà ÷ûõàí áèð Òàíãóò áàõûúûñûíûí ñþçëÿðèíè èíäè-éÿäÿê óíóòìàìûøäû. Áàõûúû äåìèøäè:

- Åâèíèçÿ ýöí äöøöá, áèð ñàâ÷û, éàëàâàú61 äîüó-ëóá, äóéìàìûñûíûç. Áàéðàüûíûçû ýþéëÿðÿ ÷ÿêÿúÿê, áà-øûíûçû óúàëäàúàã.

Ýöç õàíûí äàëàüû ñàíúìûøäû. Ùàíñû áàõûúûäàí, úà-äó÷óäàí ñîðäóñà, áó ñþçëÿðè äåäèëÿð. Ýèçëèúÿ ýþç ãîéóá,äîüðóäàí-äîüðóéà ãàðäàøû îüëóíóí áàøãàëàðûíà áÿíçÿ-ìÿäèéèíè, éàøûíà óéüóí ýÿëìéÿí äÿðÿúÿäÿ àüûëëû, òÿä-áèðëè, éîë-èç áèëÿí îëäóüóíó, ñþçöéëÿ äèíëÿéÿíëÿðè îâñóí-ëàäûüûíû ýþðìöøäö. Ñå÷èëìèøëèéèíÿ øöáùÿñè ãàëìàìûøäû.Áàõûúû äåéÿíëÿðÿ éàëíûç î óéüóíäó. Éàðàäàíëàðûí ñàâ÷û-ëûüû éàëíûç îíà éàðàøûðäû. Öðÿéè éåðèíÿ ýÿëìèøäè. Áàíóéàîíäàí ýþçÿë àäàõëû ùàðäàí òàïûëàúàãäû?

- Åëèìèçèí äÿ, åâèìèçèí äÿ áþéöéö, àüàáÿéèìèçñÿíñÿí, - äåäè. - Áàíó ãàðàâàøû îëñóí Îüóçóí. Áÿëÿê-äÿí áèð ÷àäûðäà éàòûá, áèð äÿâÿíèí áåëèíäÿ éöéöðöøöá-ëÿð. ×îúóãëóãëàðû áèð êå÷èá.

Ãàðà õàí ýöëäö: - Áó, àëûí éàçûñûäûð! Èêèñè äÿ áèçèìäèð. Îðäà äöøÿðýÿëÿíÿíäÿ, ýåúÿëÿð, åëÿ áèë, óëäóçëà-

ðû ñàëõûì-ñàëõûì ãîïàðûá éåðÿ ñÿïÿëÿéèðäèëÿð. Îúàã-ëàð èøûã-èøûüà, îõóéàíëàð ñÿñ-ñÿñÿ... Ùÿð áîéóí þç ÷àë-üûñû, þç íÿüìÿñè âàðäû. Áó ñÿñëÿðëÿ ùàíñû îáàíûí ùà-ðà äöøäöéöíö ñåçìÿê îëàðäû. Ãóðä óëàðòûñûíäàí àò

40

––––––––––––––––––––––––––––61 Éàëàâàú – ïåéüÿmáÿð, Àëëàùûí åë÷èñè

êèøíÿìÿñèíÿ, ýþé ýóðóëòóñóíàäÿê éåð öçöíöí áöòöíñÿñëÿðè ãàéíàéûá-ãàðûøûá êþ÷öí áþéöê ùàéãûðòûñûíà÷åâðèëìèøäè. Ýþçöíö éóìóá äèíëÿñÿí, áó îõóìàëàð-äà óëäóçëàðûí ñåâýè ïû÷ûëòûñûíû, èøûüûí àéäûíëûã äèëèíè,óçàã ìèíèëëèêëÿðèí à÷àð ýèçëèíëÿðèíè äóéàðäûí. Ãóçåé-äÿí ýÿëÿíëÿðèí àíà ìàðàëòÿê áîüàçäà ãàéíàòäûüû ìÿ-ëÿðòèéÿ Àëòàé ãàðòàëëàðûíûí ãûé ñÿñè, ÷þëëÿðèí ñîíñóçàúûéëà äîëó ãàò-ãàò èíèëòèñè, ýöíåéëèëÿðèí ÷ûíãûëëûãëà÷àïàí àò àéàãëàðûíû àíäûðàí ñàç úèíýèëòèñè ãàðûøûðäû.Ñèìëè ãîïóçëàð öðÿéÿ êþêëÿíèðñÿ, àüûç ãîïóçó êèì-ñÿñèç éàéëàëàðûí îòóíó-÷è÷ÿéèíè äèëëÿíäèðÿí åðêÿí äàíéåëëÿðèíÿ êþêëÿíèð. Ùàíñû îúàãäàíñà ãóðä óëàéûøûíàáÿíçÿð áèð ñÿñ éöêñÿëèðäè:

Èñòÿéèí ãîéóí îëñóí, Áîüàçëà òîéóí îëñóí,Áîç áþðö, ùó! Ãàðûíäàøûì, ùó! Èíàãûì, ùó! ×àüûð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà.

Ãûëûíúûì, ãàðüûì, Ãàíàäûì, éàðàüûì,Àü àòûì, ùó! Ãûð àòûì, ùó! Àïàð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà.

Àëòûí éàéûìäàí ó÷àí,Ãàðà äÿìèðäÿí êå÷ÿí, Þòêöí îêóì, ùó! Éåòêèí îêóì, ùó! Ó÷óð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà!

41

Áàøãà áèð ñÿñ éàøàì ñåâýèñèéëÿ äîëó òîõ âÿ þò-êÿìäè:

Àòûìû äàüà âóðäóì,Äàü ìÿíÿ êå÷èä âåðäè. Àòûìû ÷àéà ñöðäöì×àé ìÿíÿ è÷ÿò âåðäè. Àòûìû éóðäà ñöðäöì,Ñÿí äÿ âåð ïàéûìû, ãûç!

Ýþëöí ãûðàüûíäàêû áèð îúàãäà îçàí áèòìÿç áèðñåâýèéëÿ éàðàíûøäàí òöðêöí àðõàñû, òàïûíàüû îëìóø äàü-ëàðû ñîéëàéûðäû:

Áÿéëÿð ãîíàã ýÿëäè ñÿíÿ Þéöí, äàüëàð! Þéöí, äàüëàð!Îçàí ÿëÿ ãîïóç àëñûí,Êÿñèëìÿñèí òîéóí, äàüëàð! Àò îéàòñûí éîëëàðûíû,Éàç äîíàòñûí ÷þëëÿðèíèÁóí62 ïîçìàñûí åëëÿðèíèÝöëñöí îáàí, êþéöí, äàüëàð! Îðäà ýÿäèêëÿð ãàðäàäû,Áóðäà áàü÷àëàð áàðäàäû,Ñîðñàëàð, úÿííÿò ùàðäàäû?Äåéèí: äàüëàð! Äåéèí: äàüëàð!

Ýåúÿ áÿéëÿð à÷ûã ùàâàäà, ýþëöí ãûðàüûíäà õàëû-õàë÷àíûí öñòöíäÿ éåéèá-è÷èá øÿíëÿíäèëÿð. Ýþéäÿ àé àé-

42

––––––––––––––––––––––––––––62 Áóí – äÿðä, ãÿì, êÿäÿð

ëàíìûøäû. Ýþç þíöíäÿ ñîíó ýþðöíìÿéÿí áèð ýöìöøäÿíèçè äàëüàëàíûðäû. Åðòÿäÿí éîëà ÷ûõàúàãëàðûíû áèëÿíéåíèéåòìÿëÿð èëèí áó ÷àüûíäà ýåúÿëÿð äÿ èñòè îëàí ñó-äàí äîéìàéûáúàñûíà àòëàðûíû ýþëÿ âóðìóøäóëàð. Ýþë-äÿí ÷ûõàíû ñóäàí äîüóëóðäó åëÿ áèë.

...Éåíÿ íå÷ÿ ýöí éîë ýåòäèëÿð. Áó, ÷àüëàð áîéóýþðäöêëÿðè êþ÷ëÿðäÿí äåéèëäè, ñàâàøñûç, èòêèñèç éàçûíäèíúëèéèíäÿí äîüàí áèð õîøáÿõòëèêäè. Áèð äÿ éàøàíà áè-ëÿðìè áåëÿ áèð éîë÷óëóã? Êèì áèëèð? ×àë-÷àüûðû, îâó,éàðûøû, éöðöøöéëÿ áèð êèøèíèí îí èëäÿí áèð ýþðÿ áèëÿúÿ-éè, éà äà ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéè áÿíçÿðñèç ýöíëÿðäè.

Òöðêöí óëó òàïûíàüûíà ýåäÿí áþéöê åëàò Àëà áåë-äÿí àøàíäà, áèð àíäà ùàìûíû ùåéðÿò áöðöäö. Îíëàð òÿ-áèÿòèí ñþçÿýÿëìÿéÿí, òÿñâèðè ìöìêöí îëìàéàí áèðìþúöçÿñèéëÿ öç-öçÿéäèëÿð. Èíäèéÿäÿê ÿòÿêëÿðèíäÿíêå÷èá-ýÿëäèêäÿðè, ùÿð áèðèíðèí þç ýþçÿëëèéè îëàí ãîñãî-úàìàí äàüëàðûí ÿí ýþçÿëè, ÿí óúàñû îëàí Òàíðû äàüû íÿ-ùÿíý áèð îõ óúó êèìè áóëóäëàðû äåøèá ýþéÿ ñàíúûëìûø-äû. Êþ÷ Ñàðûúàã éàõàñûéëà åíèá Òàíðûíûí øûðûì-øûðûìéàìàúëàðûéëà öçö éóõàðû äèêÿëäè. Éîë îíëàðû äàüûí äöí-éà éàðàíàíäàí áÿðè ãàðû-áóçó ÿñêèëìÿìèø çèðâÿëÿðèíÿäîüðó äèêÿëäèðäè, àíúàã ãÿôèëäÿí êå÷èëìÿç ãàéàëàðàäèðÿíäèëÿð. Ãàðà õàí èëê äÿôÿ ýÿëÿí âÿ áó éåðëÿðè áèë-ìÿéÿíëÿðÿ àíëàòäû:

- Ãàéàëàð éîë âåðÿúÿê, ãîðõìàéûí. Áó ÷àé ùàð-äàí ýÿëèð áÿñ?

Ñóéó òóòóá èðÿëèëÿäèëÿð. Áóíäàí áåëÿ ÿë è÷è êèìèäöìäöç ÷àé éàòàüû þçö éîëäó. Ãàéàëàðûí àðàñûíäàí,äÿðèíëèêäÿí àõûá ýÿëÿí ñó ÷ûíãûëëûãäà éàéûëûá êå÷èäÿäþíìöøäö. Ãàéàëàð áàø öñòöíäÿ ÷ÿìáÿðëÿíèá áèòèø-ìèøäè. Àíúàã ùàðäàíñà èøûã ñöçöëöð, àò äûðíàãëàðûíäàí

43

ãàëõàí ñó äàìëàëàðû áó èøûãäà éàëàá-éàëàá63 éàíûð, ÷ûí-ãûëëûã äàø-ãàø àüóëóüóíà îõøàéûðäû. Ìèíëÿðëÿ àò àéà-üûíäàí ãîïàí ñÿñ êèìñÿíèí åøèòìÿäèéè, àäàìûí è÷èíÿèøëÿéÿí áèð ÷àëüûéäû. Êå÷èä þíúÿ äàðàëäû, àçúà êå÷ìèøýåíèøëÿíèá èøûãëàíäû, ñîíðà äà ãàðøûëàðûíäà áèð óúó äàü-ëàðûí ãàðëû áàøûíà äèðÿíÿí, ùÿð éàíäàí êå÷èëìÿç ãàéà-ëàðëà, äàü äöçöìëÿðèéëÿ ãîðóíàí, ýþðöíöð, áó êîüóø-äàí áàøãà éîëó îëìàéàí áèð ýåíèøëèê, ìåøÿëè éàìàúëà-ðû, èðìàãëû äÿðÿëÿðè, àòà áîé âåðìÿéÿí ÷ÿìÿíëÿðèéëÿäöçÿäöç áèð ó÷ìàã éåðèíè, úÿííÿòè àíäûðàí áèð âàäè, îâàõòëàð äåéèëÿí êèìè ñûçðà64 à÷ûëäû.

Ãàðà õàí àòûíûí áåëèíäÿ äèêÿëäè: - Îõãàé! Ýþçÿë ßðêîí, éåíÿ ýþðöøäöê, - äåéèá

àòûíûí áàøûíû áóðàõäû. Áÿëÿä÷èëÿðèí, ýþç÷öëÿðèí þíäÿ ýåòìÿñè êèìè òöðê

îðäó òþðÿñè, êþ÷öí ïîçóëìàç äöçöëöøö óíóäóëìóøäó.Ýþðöíöð, îðäó áàø÷ûëàðû, ÿðëÿð áóíà þéðÿíúÿëèéäèëÿð.Àðàëàíûá éîë âåðäèëÿð îíà. Õàãàí äþëÿê àòûíû ñÿéðèäèáþíÿ êå÷äè âÿ òàíûø éîëëà èðÿëèéÿ äîüðó ÷àïäû. Äÿðÿíèíîðòàñûíäà Éåääèáóëàüûí éàí-éàíà ãàéíàäûüû éåðäÿ ÿëèãàëõäû:

- Áóðäà éóðäëàíàúàéûã, áÿéëÿð! ßðëÿð ãîíñóí ßð-êîíà. Òöðê äàüëàðûíûí ùÿð áèðèíèí áèð ÿðêè, ßðêîíó âàð;áó äÿðÿ éàëíûç áèçèì öçöìöçÿ à÷ûãäûð. Êþ÷ áóðäà äèí-úÿëÿúÿê. Åë áÿéëÿðèñÿ Àòà öíöðÿ ýåäÿúÿê...

Åðòÿñè ýöí îðäàäàí àéðûëàí óëóñ áàø÷ûëàðûíûí àòëàðûñöä êèìè äàüûí äþøöíäÿí ñöçöëÿí áàëàúà ÷àéû òóòóá ýåò-äèëÿð. Ñóëàðûí ÿðèìÿç áóç ëàéëàðûíûí àëòûíäàí ãàéíàäûüûéåðäÿí ýöíåéÿ äþíöá éåíÿ ãàéàëàð àðàñûéëà áóðóëà-áó-

44

––––––––––––––––––––––––––––63 Éàëàá-éàëàá – ïàð-ïàð64 Ñûçðà – âàäè

ðóëà èðÿëèëÿäèëÿð. Áèð ýöí þíúÿ êå÷äèêëÿðè êîüóøà áÿí-çÿð, àíúàã áèð àòëûíûí éåðëÿøÿ áèëÿúÿéè îéóüóí þíöíäÿàòäàí åíäèëÿð. Úèëîâëàðû àðõàäàí ýÿëÿí àòàáàõàíëàðà âåð-äèëÿð. Äÿôÿëÿðëÿ ýÿëäèéè éåðäÿ Ãàðà õàí éåíÿ èëê ýÿëè-øèíäÿêèòÿê äóéüóëóéäó. Öðÿéè êþêñöíÿ ñûüìûðäû. Áóðà-íû ýþðìÿéÿí ãîíàãëàðñà ÷àøãûíëûã è÷èíäÿéäèëÿð. Èíäèîíëàð åëèí ìöãÿääÿñ çèéàðÿòýàùûíà ýèðÿúÿêäèëÿð. Ùÿðáèðèíèí ÷îúóãëóãäàí åøèäèá-äóéäóüó Àòà ìàüàðà - óëó-ñóí áåøèéè áóðàéìûø. Áó éåðèí ñîíàäÿê à÷ûëìàéàí ýèç-ëèíëÿðè, ñèðëÿðè ùÿð áèð òöðê êèøèñèíèí öðÿéèíäÿ éàøàéûð,îíóíëà áèðýÿ éåð öçöíöí äþðä éàíûíà éàéûëûð... Áóðàáàøëàíüûúäûð, ñîí äà îëà áèëÿð. Ãàðà õàí:

- Áîç áþðö65 áèçè áó öíöðäÿ áÿñëÿìÿéèá, éîõ!Àòà öíöð äåéÿíäÿ áöòöí áó ÷àé áîéó ñûçðàíû, êå÷èäèíöñòöíäÿ, äöíÿíäÿí áÿðè ýþðäöêëÿðèìèçè äöøöíöáëÿð.Áîç áþðö àëòûíäàí êå÷äèéèìèç ãàéàëàðäàí éîë à÷ûá. Áà-õûí! Áó ýåíèø ñûçðàäà íå÷ÿ ìèí êèøè éàøàéà áèëÿð? Áóð-äà ñîðàãñûç, ãîðõóñóç, êèìñÿéÿ äóéäóðìàäàí éöç èëäÿ êå÷èíìÿê îëàð. Áóðà íÿ ãÿäÿð áþéöê îëñà äà áèð åâêèìè ãàïàëûäèð. Òàíðûëàðûí åâèäèð, òàíðûñåâÿðëÿðèí áåøè-éè, òöðê óëóñóíóí éàðàäàíëàðëà ýþðöø éåðèäèð áóðà!..

Áÿéëÿðèí ÿëëÿðè ãàëõäû. Ãóðä óëàðòûñûíà áÿíçÿð áèðñÿñ ãàéàëàðäà äàëüàëàíûá ÷îõ-÷îõ óçàãëàðà éàéûëäû. Ñÿ-ñÿ þíäÿ Ãàì Àòà, àðäûíúà îðòà éàøëû ãàìëàð ìàüàðà-äàí ÷ûõûá ãîíàãëàðûí þíöíäÿ áàüûð áàñäûëàð.

Àòà ìàüàðàäà ÷îõäàí áÿðè áóíúà àäëû-ñàíëû ãîíàãîëìàìûøäû. Þíäÿ ýåäÿí ãàìëàðûí àðäûíúà ýåíèø áèð äàøîòàüà ýèðäèëÿð. Éàí-éþðÿ, àëò-öñò äèâàðëàð ÿëëÿ éîíóëìóøòÿêè ñûüàëëûéäû. Ýèðèøäÿí àõàí èøûãäà ìàüàðàíûí àëà÷ûã

45

––––––––––––––––––––––––––––65 Áîç áþðö – áîç ãóðä

áàíû êèìè éóìðó ãöááÿñè àéûäûí ýþðöíöðäö. Ñîë ÿëäÿäàìúû áóëàüûí ñóéó äàøäà áàëàúà ýþëìÿ÷ÿ éàðàòìûøäû.Ñó åëÿ ãàéàíûí àëòûíäàúà ñöçöëöá èòèðäè.

Ùàðà áàõûðäûíñà ãóðä, ìàðàë, òÿêÿ óéóãëàðû66 äö-çöëìöøäö. Áóðäà, éåðèíäÿúÿ öíöðöí þç äàøëàðûíäàí éî-íóëìóøëàðû äà âàðäû. Óéóãëàðûí áèð íå÷ÿñè åëÿúÿ è÷è ìà-ìûðëà äîëäóðóëìóø äÿðèëÿðäè. Áÿéëÿð îòàüû äîëàíäûãúàáàüûð áàñûá, ãöòñàë áöòëÿðÿ àëãûø ñþéëÿéèð, äóà åäèðäèëÿð.Áèðèíúè îòàüû äîëàøàíäàí ñîíðà éóõàðû áàøäàêû éàðûãäàíèêèíúè îòàüà êå÷äèëÿð. Ìàüàðàíûí äÿðèíëèéèíäÿ ãîíàãëà-ðûí äàíûøûãëàðû äà ãóðä óëàðòûñûíà áÿíçÿéèðäó. Ýþðäöê-ëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà äóéüóëàíìûø áÿéëÿð þçëÿðè äÿ óëà-éûðäûëàðìû? Ãàðà õàíû ãàðøûëàéàí, éàíûíúà äîëàøàí, þçöäÿ áèð ãàéà ïàð÷àñûíà áÿíçÿéÿí àéàüû ÷èçìÿëè67, ÷èéíèêÿïÿíÿêëè68, øèø áþðêëö ìàüàðà áÿê÷èñè Ãàì Àòà ãî-íàãëàðà Àòà ìàüàðàíûí åëèí çèéàðÿòýàùûíà ÷åâðèëìÿñè-íèí êþêëÿðèíäÿí äàíûøûðäû. Áóðà òÿêúÿ áöòëÿðèí ñàõëàí-äûüû éåð äåéèëäè, ùÿì äÿ áèð áèëýè69 õÿçèíÿñèéäè. Òöðêéàðàäûúûëàðûíûí òàíðûñàë èøëÿðèíèí èçëÿðèíè ñàõëàéûðäû. Áó-íó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Ãàì Àòàíûí ñÿñè ìèí èëëÿðèí î öçöí-äÿí ýÿëèðìèøúÿñèíÿ òÿñèðëè âÿ ÷ÿêèúèéäè:

- Áó öíöð Òàíðûëàðëà àòàëàðûìûçûí ãóòñàë àíûëàðû-íûí, ðóùëàðûíûí áèðýÿ, éàí-éàíà éàøàäûüû, ãîíøó îëäóã-ëàðû éåðäèð.

Ùàðäàíñà èøûã éîë òàïûá è÷ÿðè ñöçöëöðäö, ñåùèðëè,àé èøûüûíà áÿíçÿð úàçèáÿëè áèð àéäûíëûã âàðäû áóðäà, áó

46

––––––––––––––––––––––––––––66 Óéóã – áîñòàíëàðäà ãîéóëàí ãóøãîðõóäàíà äåéèëèð. Áóðäà áöò àíëà-

ìûíäàäûð67 ×èçìÿ –÷ÿêìÿ, àéàããàáû68 Êÿðÿíÿê –êèøè ýåéèìè69 Áèëýè –áèëèê

èøûã ãàéàëàðû íåúÿ äåøèðäè, ùàðäàí éîë òàïûðäû þçöíÿ, áè-ëèíìèðäè. Ìàüàðàíûí äàø äèâàðëàðû, ýöìáÿçè äÿìèð êè-ìè ãûçàðûðäû.

Ãàì Àòà îíëàðû ö÷öíúö-äþðäöíúö îòàãëàðààïàðäû. Îòàãäàí îòàüà êå÷èäëÿð øàõÿëè äîëàíáàúëàðàîõøàéûðäû; þíäÿ Ãàì Àòà îëìàñà, ãîíàãëàð áó äîëàí-áàúëàðäà ÷àøûá ãàëàðäûëàð. È÷ îòàãëàð äàùà áþéöêäö.ßëëÿðèíäÿ éàü ÷ûðàãëàðû òóòìóø, þçëÿðè äÿ ÷ûðàã àäëà-íàí éàðäûì÷ûëàð äèâàðëàð áîéó äöçöëöá îòàãëàðû èøûã-ëàíäûðûðäûëàð. Ãîíàãëàðäàí ýþçëÿìÿäèêëÿðè áèð ýþðöí-òöéëÿ öç-öçÿ ýÿëäèêëÿðèíäÿí ÷àøûá ãàëìûøäûëàð. Öñòö-íÿ ìèíëÿðúÿ èøûëäà ãóø ãîíìóø êèìè, è÷äÿí óëäóç-óë-äóç éàíûá ïàðûëäàéàí ãðàíèò ãàéà éàðàäàíûí èñòÿéè èëÿ,éà äà ÿëëÿ îéóëóá éóìðó áèð öðÿéÿ áÿíçÿäèëìèøäè.Áóðäà éàøû áèëèíìÿéÿí ÷àüëàðäà ÷ÿêèëìèø ýþðöíöøëÿð,éàçûëàð, öñòäÿí àøàüû áöòöí äèâàðû òóòìóøäó. Ãàðàõàí áöòëÿð-÷ÿëÿáëÿð àüóëóüó àäëàíñà äà óëóñóí áþéöêéàðàäûúûëûã ýöúöíö ýþñòÿðÿí, êå÷ìèøèí ñåùèðëè èçëÿðè-íè, éàçûëàðûíû ãîðóéàí, áóíà ýþðÿ äÿ äîüðóäàí-äîü-ðóéà ãóòñàë îëàí, ÿñë òàíðûëûã70 éåðè îëàí áó ìàüàðà øÿ-ùÿðúèéèíè ãîíàãëàðûíà, è÷èíÿ ñûüìàéàí áèð ñåâèíúëÿýþñòÿðèðäè. Èëê þíúÿ Îüóçóí ýþðìÿñèíè èñòÿéèðäè. Áóð-äà äóéäóãëàðûíûí, àòàëàðûí óëó ðóùëàðûíûí îíó éàíëûøéîëäàí ãîïàðàúàüûíà, áàáàñûíûí èíàíúûíûí áþéöêëö-éöíÿ áàø ÿéÿúÿéèíÿ, îëà áèëñèí, äþíÿðêÿí îíà éàíà-øûá “áîéíóì ãûëäàí èíúÿ, áàøûìäàí áþéöê äàíûøìû-øàì” äåéÿðÿê êþíëöíö àëàúàüûíà èíàíûðäû. ÀíúàãÎüóçóí öçö þç èøûãëû ÷åâðÿñè èëÿ íÿ äöøöíäöéöíöýèçëÿäèðäè.

47

––––––––––––––––––––––––––––70 Òàíðûëûã – Èëàùè, ìöãÿääÿñ

Ãàì Àòà áÿëÿä÷èëèéèíè ñöðäöðöðäö: - Áóíëàð óðóã-òóðóãóìóçóí ñîíñóç áèëýèñèíèí ÿí

óëó þðíÿêëÿðè, åëèí ìöãÿääÿñ äàø êèòàáëàðû, ñîíñóçà-äÿê éàøàéàúàã áèòèêëÿðäèð71. Áþéöê êå÷ìèøäÿ éàëíûçÝþé åë÷èëÿðèíèí âÿ ãàìëàðûí àíëàäûüû - Èíñàí îüëóíóíîðòàã àíëàøìà äèëè îëàí, ìöãÿääÿñ Ñåíçàð* (äèëèíäÿéàçûëàíëàðû äà âàð, áöýóíêó äèëèìèçäÿ éàçûëàíëàðû äà.ßí þíÿìëè îëàí áóäóí72 àüàúûìûçäûð. Áó àüàúäà åëèìè-çèí-ýöíöìöçöí, óëóñóìóçóí êþêö, ãîë-ãàíàäû, éîëó,áîé àéðûíòûëàðû ýþñòÿðèëèð. Éàíûíäà éåð öçöíöí úèçýèñè-äèð. Òàíðûëàðûí áèçÿ âåðäèéè éåðëÿð, ñóëàð, äàüëàð, éîëëàð÷ÿêèëèá. Êþêöìöçö, éóðäóìóçó óíóòìàéàã äåéÿ...Áàõûí, íÿ éàçûëûá áóðäà?

Ãàðà õàí äèêÿëäè. Ñàíêè óçóí éîëëàðû éàëíûç áóñþçëÿðè äèíëÿìÿê ö÷öí êå÷ìèøäè: “Òöðê õàãàíû Éåð-Ñóéèéÿñèç ãàëìàñûí äåéÿ ýþíäÿðèëäè. Áó éåðëÿð-ñóëàð àí-úàã Òöðê õàãàíëàðûíûí ÿëèíäÿ îëìàëûéäû. Òöðêëÿðèí àòà-ëàðûíûí äà éåðëÿðè, ñóëàðûéäûëàð.”

Ýþçëÿð Ãàì Àòàéà äèêèëìèøäè. Èíäè îíóí ñÿñèýþéäÿí ýÿëèðìèøúÿñèíÿ öðÿêëÿðÿ èøëÿéèðäè:

- Åëèìèçèí, òþðÿìèçèí äöçÿíèíè ñàõëàéàí éàçûëàðäûáóíëàð. Áóíëàðû óíóäàðñàã, óëóëàðû, îíëàðûí ðóùëàðûíû óíó-äàðûã. Àòà öíöðöí ñàéû áèëèíìÿéÿí îòàãëàðûíäàêû ñàéû áè-ëèíìÿéÿí áèòèêëÿð, áÿëýÿëÿð áèçÿ áóíäàí éàíà äÿéÿðëèäèð.

Áó éåðäÿ Ãàì Àòà íÿ èñÿ äöøöíöá ñóñäó, ñîíðàýþçöíö Ãàðà õàíà äèêÿðÿê, éàâàøúà ÿëàâÿ åòäè.

48

––––––––––––––––––––––––––––71 Êóòñàë áèòèêëÿð – Ìöãÿääÿñ êèòàáëàð* (Áèð åùòèìàëà ýþðÿ éåð öçöíäÿ þíúÿ éàëíûç áèð äèë, éàðàäàíûí âÿ îíóí

ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí äèëè îëóá, áó ðÿìçëÿð äèëèíè éàëíûç ÿñêè êàùèíëÿð áè-ëèðìèøëÿð. Îíëàðûí ìÿùáèéëÿ áó äèë äÿ óíóäóëóá.

72 Áóäóí – ìèëëÿò

- Éåð öçöíöí èëê éàçû úèçýèëÿðèíè äÿ îíëàð éàðàò-ìûøäû. Î úèçýèëÿð áèçèì èçëÿðèìèçäèð. Ýöí÷ûõàíäàíýöíáàòàíà, áöòöí áèëäèéèìèç òîðïàãëàðà éàéûëûá...

Î éàçûëàðûí ÿí ÿñêèëÿðè äÿ áóðäàäûð.Àòà ìàüàðàíûí äÿéÿðèíè, Àòàñûíûí áóðà îëàí áàü-

ëûëûüûíûí íÿäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû Îüóç èíäè àíëàìûøäû.Áàøãà ñÿñëÿð îëìàñà öðÿéèíèí ÷ûðïûíòûñû, äàìàðûíûí àò-ìàñû åøèäèëÿðäè. “Òàíðûíûí áèðëèéèíè, áþéöêëöéöíö áèðäàùà ýþðäöì, - äåéÿ äöøöíöðäö. - Áó áöòëÿð, óéóãëàðîéóíúàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Éåðè-ýþéö éàðàäàíÒàíðûäûð. Åé òàïäûüûì, ñåâäèéèì, þéäöéöì óúà Òàí-ðûì, ñÿí áàáàìûí ãàðà êþíëöíö èøûãëà äîëäóð. Éîëà ýÿ-ëèáÿí ìÿíè äóéñóí! Éåðè ó÷ìàã îëñóí. Áàáàìëà àðà-ìûçäàêû áó àéðûëûüû, Óëó Òàíðûì, ñÿí ÷þç. Àü àëíû ãû-ðûøìàñûí. Öðÿéèíÿ ïèñ äöøöíúÿëÿð ñûçìàñûí. Ìÿíÿ ãûç-ìàñûí, äÿâÿ êèìè êöêðÿìÿñèí. Áó ñÿëÿáëÿð òÿëÿñèíäÿíãóðòàðñûí! Áó éîíìà àüàú îéóíúàãëàðû, áó ñîéóëìàäÿðè óéóãëàðû, éîüóðìà ïàë÷ûã áóðõàíëàðû òåíãðè äåéèáîõøàìàñûí. Îíëàðûí ðóùëàðûíûí âàðëûüûíà èíàíìàñûí!Ñÿíÿ éîðóëìàäàí éöêöíú éöêöíÿðÿì73, Òàíðûì! Óúà-ëàðäàí óúàñàí! Ñÿí àíàäàí äîüìàäûí! Ñÿí àòàäàí îë-ìàäûí! Êèìñÿíèí ïàéûíû éåìÿäèí. Êèìñÿéÿ ýöú åò-ìÿäèí. Ýþòöðäöéöíö ýþéÿ éåòèðÿí, ýþðêëö Òàíðûì!Äåäèéèíÿ ñûüûíäûì. Áèð îëàí, áÿëëè Òàíðûì!”

Àòà ìàüàðà Îüóçóí ôèêðèíè äÿéèøìÿêäÿíñÿ îíóåë áÿéëÿðèíäÿí ãîïàðìûøäû. Èíäè î öçö Òàíðûéàéäû.Îíóíëà äàíûøûð, îíó åøèäèðäè. Òÿê îëàí Òàíðûíûí ñàâúû-ñû, ýöúö, ãûëûíúû êèìè îðòàéà ÷ûõìàüûí ãà÷ûëìàç îëäó-üóíó äóéóðäó. Áó äóéüó öçöíÿ âóðóðäó.

49

––––––––––––––––––––––––––––73 Éöêöíú éöêöíìÿê – Äóà åòìÿê, àëãûø ñþéëÿìÿê, éàëâàðìàã

Ãàðà õàí îüëóíóí ÷þùðÿñèíèí èøûãëàíäûüûíû ýþð-äö. Ãàðàíëûãäà Îüóçóí ýþçëÿðè ÷ûðàã êèìè éàíûðäû.Áÿéëÿð äÿ ñåçìÿìèø äåéèëäèëÿð. Áó èøûüûí òàïûíàüûí òÿ-ñèðèéëÿ äåéèë, Îüóçóí è÷äÿí äóéüóëàíìàñû, áàøãà áèðùàâàäàí êþðöêëÿíìÿñèéëÿ áàüëû îëäóüóíó àíëàéàíëàðäà âàðäû...

Ãàì Àòàíûí áÿëÿä÷èëèéè ñîíà âàðûðäû: - Àòàëàðûìûç äÿìèðè áóðäà áóëóá, áóðäà ÿðèòìèø,

éåð öçöíÿ áóðäàí éàéìûøëàð. ×èíèí Èïÿê éîëó äåéèëÿíÒöðêöí äÿìèð éîëóäóð, þíúÿ áóðäàí áàøëàíûá...

Àòà ìàüàðàéëà òàíûøëûã áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà îí-ãîíëàðûí éûüûëäûüû èðè îòàãëàðûí áèðèíäÿ áó éàïìà ÷ÿëÿ-áèëÿðÿ, àòàëàðûí, Òöðê áþéöêëÿðèíèí ðóùëàðûíà äóà îõó-äóëàð. Ñÿñ ìàüàðàíûí äàø áÿòíèíè äàâóë êèìè ÷àëûð, ýó-ìóë-ýóìóë ýóìóëäàéûð, áóðäàí áöòöí ñûçðàéà -âàäèéÿéàéûëûðäû. Áó àíäà éóðä ñàëûá îúàã ÷àòàí êþ÷ äÿ Éåääèáóëàãäà ùÿð çàìàí éàíëàðûíäà äàøûäûãëàðû òþçëÿð ãàðøû-ñûíäà éàëâàðûøäàéäûëàð:

- Óëó ÷ÿëÿáèëÿð áóäóíóìóçà éàð îëñóí, óëóñó ãî-ðóñóí. Éîëóíäàí ñàïàíû éîëà ýÿòèðñèí. Äöç îëàíû ýþð-ìÿéÿíèí ýþçöíÿ èøûã âåðñèí.

Åé àòàëàðûìûç, áèçè åøèäèí! Áèçÿ áèð îâóú äÿí âåð-äèíèç, îíó éåð öçöíÿ ñÿïäèê. Áèð äàìëàéäûã, áèð äÿíèçîëäóã!

Àäûíûçû, âàðëûüûíûçû éåð öçöíÿ òàíûòäûã. Àòà àäû-íû, àíà þéöäöíö óúà òóòäóã.

Éóðäóìóçó èäóê74 éàïäûã! Éåðëÿðèí - ñóëàðûí òÿêáÿéè îëäóã!

Íåðÿéÿ âàðäûãñà äöçëöê àïàðäûã!

50

––––––––––––––––––––––––––––74 Èäóê – ìöãÿääÿñ

ßéèëìÿéÿí áàøëàðû ÿéäèê, áöêöëìÿéÿí ãîëëàðûáöêäöê!

Ñåâèíèí, áèçè äÿ ñåâèíäèðèí! Áèçÿ âÿ éóðäóìóçà éàðäûì÷û îëóí! Àòà ìàüàðàäàí ýåðè äþíÿðêÿí èøûãëûüà ÷ûõäûãëàðû

èëê àíäà ßðêîí áöòöí ýþðêö - ýþçÿëëèéèéëÿ ýþçëÿðèþíöíäÿéäè. Ãàðëû äàüëàð äþðä éàíäàí ÷åâðÿëÿíèá ßð-êîíó îâúóíà àëìûøäû. Ñûçðà ýöí èøûüûéëà, ãàð èøûüûéëà,Àòà öíöðäÿí àõàí áèëýèëÿðèí, ýèçëèíëÿðèí èøûüûéëà, åëáèðëèéèíäÿí äîüàí ýöúöí, Òàïûã áàéðàìûíûí èøûüûéëàäîëóéäó .

Àòà ìàüàðàäàí áàõàíäà àøàüûäà, áóëàã áàøûíäà,êè÷èê äàü ÷àéëàðû áîéó äöøÿí áþéöê éóðä âÿ áóðäàíäÿðÿíèí ÷ûõûøûíà, ñûçðàíûí àüçûíà àïàðàí àðàáà éîëó àé-äûí ñå÷èëèðäè.

* * *

Ãàðà õàíûí àëòóí áàøëû àü ÷àäûðû ßðêîí ñûçðàñû-íûí òàì îðòàñûíäà, Éåääèáóëàüûí áàøûíäà ãóðóëìóø-äó. ßðêîíó ãîðóéàí, áóðäà ñöðöëÿðèíè àðòûðûá, îüóëëà-ðûíû áþéöäÿí ñûçðàëûëàðûí áþéöêëÿðè òîïëàíûá ýÿëäèëÿð.Óçóí ñà÷ëàðû êöðÿêëÿðèíè äþéÿúëÿñÿ äÿ ñàããàëñûçäû-ëàð. Øþëÿíÿ éöçëÿðëÿ êèøè òîïëàíìûøäû. Ãóðáàí áàéðà-ìû åëèí-óëóñóí ýþçëÿäèéè, ùÿð êÿñèí áèð äèëÿê, áèðóìóäëà áàüëû îëäóüó áàéðàìäû. Áàéàòëàðûí, àòàëàðûíàäûíà êÿñèëÿí ãóðáàíëàðûí åëè, áèðúÿ àääûì äà îëñà, þçèñòÿéèíÿ éàõûíëàøäûðàúàüûíà, øÿðèí, ïèñëèêëÿðèí éîëóíóáàüëàéàúàüûíà, äèíúëèê òàïûá ãàíñûç-ãàäàñûç éàøà-ìàëàðûíà éàðäûì åäÿúÿéèíÿ èíàíûðäûëàð. Áó áàéðàìùÿì äÿ ýöú, ÿðÿíëèê ñûíàüûéäû, ùÿð èë åëèí éåíè àëïëà-

51

ðûíû îðòàéà ÷ûõàðàðàã òàíûòäûðûðäû. ßí þíÿìëè îëàí áóáàéðàìûí áàðûø ýöúöéäö. Áóðäàí àéðûëûá ýåäÿíëÿð è÷-ëÿðèíäÿ åë-óëóñ áèðëèéèíèí îíóðóíó àïàðûðäûëàð. Èíúèéèáýåäÿíëÿð, áóðäà áàøëàíàí ñþç-ñþùáÿòëÿðè äöøìÿíëèéÿ÷åâèðÿíëÿð äÿ îëóðäó.

Òþðÿéÿ ýþðÿ øþëÿí àò ñÿéèðäèñèíäÿí áàøëàíûðäû.Áó éàðûøëàð éåíÿíè, éåíèëÿíè àéäûíëàøäûðìàãëà éàíàøû,åëëèéèí ýöúöíö, ÿðÿíëÿðèí ñàâàø óñòàëûüûíû ýþñòÿðèð, éà-ðûøàíëàðû áèð-áèðèíÿ äàùà äà éàõûíëàøäûðûðäû.

Îüóçóí þòÿí áàéðàìäàí áÿðè áèð áîé äà áþéöäöéö-íö, éàøûäëàðûíûí áàøû, èñòÿêëèñè îëäóüóíó ùÿð êÿñ ýþðöðäö.

Ñûçðàäà êÿñèëÿúÿê èëê ãóðáàíëûã ö÷öí àò ñàëäû-ëàð. Äöøÿðýÿäÿí ÷îõ äà óçàã îëìàéàí, ýþìýþé éî-ñóíëà þðòöëìöø ãàéàëàðûí àðàñûíäà, àäàìà áîé âåð-ìÿéÿí ÷ÿìÿíëèêäÿ êåéèê ñöðöñöíö òàïìàã î ãÿäÿðäÿ ÷ÿòèí îëìàäû. Áóðäà äà èëê îâ Îüóçóí ãèñìÿòèé-ìèø. Þíÿìëè îëàí äà áó èäè. Íå÷ÿ îâ âóðóëóð-âóðóë-ñóí, áÿéëÿðèí ýþçëÿäèéè áèðèíúèéäè. Èëê îâ áöòöí åëáÿéëÿðè àðàñûíäà ïàéëàíûðäû. Áó îâäàí ãàðäàø áîéëà-ðûí ñàðàéà òîïëàøàí áàø÷ûëàðûíûí ùÿð áèðèíÿ êè÷èê äÿîëñà áèð ãèñìÿò ÷àòìàëûéäû. Ñîíðà éöçëÿðëÿ ùåéâàíêÿñèëÿúÿêäè, àíúàã ãóðáàíëûã îâäàí áèð òèêÿ éåìÿ-éÿí åë áàø÷ûñû éàí-éþðÿñèíè äÿ ÷ÿêèá ýåäÿðäè. Îâ ÿòèïàéëàíàíäàí ñîíðà äàüûí Ýöíåé éàìàúûíäà öçö ýö-íÿøÿ àò, ãîéóí ãóðáàíëàðû êÿñèëÿðäè. Áóíäàí ñîíðààíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè áàøëàíàúàãäû. Áÿéëÿð ãûëûíúëàðûíûàíè îëàðàã áèëÿêëÿðèíÿ ÷ÿêÿúÿã, òÿê-òÿê îðòàäàêû èðèñàüðàãà75 éàíàøàúàã, àë-ãûðìûçû è÷êèéÿ ùÿð àëïûí ÷ÿð-òèëìèø ãîëóíäàí áèð-èêè äàìëà ãàí äöøÿúÿêäè. Ñîíðà

52

––––––––––––––––––––––––––––75 Ñàüðàã – è÷êè ãàáû

ãàíëàðûíûí ãàðûøäûüû áó è÷êèäÿí ñûðàéëà ùÿðÿ áèð ãóð-òóì è÷èá, ÿëëÿðèíäÿêè ãûëûíúû øàùèä - òàíñóê76 òóòàðàãåë áèðëèéèíè ãîðóéàúàãëàðûíà, òþðÿéÿ, îúàüà, éóðäàáàüëû îëàúàãëàðûíà éÿìèí åäÿðÿê77 áàéðàì àíäûíû -øÿðàáû è÷ÿúÿêäèëÿð.

Îúàã òþðÿñè, î çàìàíëàð òèí äåéèëÿí óëó ðóùëàðà,òàíðûëàðà äóàëàð ýöí áîéó óçàíûðäû. Êèøèëÿð éàëâàðãó-éà78 äóðàðàã, éöêöíúëÿðè, éàëâàðûøëàðû áèòèðèá ñîíðà éå-ìÿéÿ òîïëàøàðäûëàð. Éåääèáóëàãäàí àçúà àðàëûäà èëõû-ëàð, ñöðöëÿð ö÷öí àéðûúà ãóðáàí êÿñèëìÿ éåðè, äàùàäîüðóñó àò òàïûíàüû äà âàðäû. Èëõû÷ûëàð, ÷îáàíëàð, ñû-üûðòìàúëàð79 äà îðäà þç ãóðáàíëàðûíû êÿñèðäèëÿð.

Ýöíäîüàí òöðêÿø óëóñóíóíóí áàø÷ûñû, àäû òàáãà-÷ûí ãàðà áàüðûíû éàðàí, àçìàí áÿäÿíëè, áûüëàðû ãóëàãëà-ðûíäà äöéöíëÿíìèø Ýöíäöç áÿé òîé áàøãàíû ñå÷èëäè. Îàëòóí àéàüû Ãàðà õàíà âåðäè. Ãàðà õàí äåäè:

- Áÿé ãàðûíäàøëàðûì, óëóñ áþéöêëÿðè! Óëó áà-éàòëàð ãóðáàíëàðûìûçà áàüûøëàñûí áèçè, éóðäëàðûìûçûãîðóñóí. Ýþé ÷àäûðûìûç, éåð äöøÿðýÿìèç îëäó. Ýöí-äîüàí - Ýöíáàòàí àðàñûíäà àéàüûìûç äÿéìÿéÿí òîð-ïàã ãàëìàäû. Àíúàã êþêöìöçö óíóòìàäûã. Áèëýè,áèòèê80 ñàùèáè îëäóã. Éöðöøëÿðäÿ, ñàâàøëàðäà èëêèíéîëëàðûìûçû èòèðìÿäèê. Éàçûäà éàøàìàã áèçè áóðäàêûàíà éàçûëàðûìûçäàí ãîïàðìàäû. Áóíóí ö÷öí äÿ áóòþðÿíÿ òîïëàøäûã. Àéëàðëà êå÷èëÿñè éîëëàðûí î áàøûí-äà, óëàøûëìàñû ÷ÿòèí îëàí óçàüëûãëàðäà éàøàñàã äà,

53

––––––––––––––––––––––––––––76 Òàíñóê – øàùèä77 Éÿìèí åòìÿê – àíä è÷ìÿê78 Éàëâàðãó – äóà îõóíóøó79 Ñûüûðòìàú – ãàðàìàë îòàðàí, íàõûð÷û80 Áèëýè, áèòèê – áèëèê, êèòàá

áèðèê. Äöíéà áÿéëèéè àëûí éàçûìûçäûð. Àç-àç ýþðöø-ìÿéèìèç àéðûíòûëàð éàðàäûð. Àíúàã áèð åëèê, áèð ãà-íûí, áèð äèëèí, áèð òþðÿíèí ÷îúóüëàðûéûã. Áèð êèøèíèíáåëèíäÿí ýÿëìèøèê. Áèðëèéèìèç ïîçóëñà, ýöí÷ûõàíûí,ýöíáàòàíûí àäûíû åøèòìÿäèéèìèç éàáàí÷û åëëÿðèíèíãîøóíëàðû áèçè ÷åéíÿð. Áèðëèéèìèç ïîçóëìàñûí! Áà-éàòëàð áèçè ãîðóñóí!

Îðòàäà òÿïÿëÿíÿí ãîéóí, äÿâÿ ÿòè óçàíàí ÿëëÿ-ðèí àëòûíäà ÿðèäè. Ãûìûç òóëóãëàðû áîøàëäû. Òîé áÿéè ýö-ëöìñÿéÿðÿê äåäè:

- Ãàðäàøëàð, ×èí õàãàíû ãûçûíû âåðèáÿí ìÿíè òîâ-ëàìàã èñòÿéèð. Áàüëàøàã, ×èí îðäóñóíóí áàøûíäà äà-éàíñûí äåéèð, ãóçåéäÿí ÷þëöí àðàñûêÿñèëìÿéÿí, ýþçëÿ-íèëìÿç, óðüóí81 àêûíëàðû äàéàíñûí, èëäÿ éöç ìèí éàëàá-éàëàá éàíàí, ýþçÿë èïÿê ïàð÷à, ïàìáûã, êÿòàí, áåç, ïè-ðèí÷ âåðÿê, ñàâàø áèòñèí, äåéèð.

Áÿéëÿð áàõûøäû. Ñÿññèçëèéè Ãàðà õàíûí ýþé ýóðóë-òóñóíà áÿíçÿð ýöëöøö ïîçäó:

- Èýèä Êîðîüëóíóí êþíëöíÿ ×èí êûçû äöøöá, áÿéëÿð!Êèìñÿ ñþç àòäû: - ×èí ýþçÿëè êèìèí êþíëöíäÿí êå÷ìèð êè? Óéüóð õàíû Àëûíúû îüëó Àëïäîüàí ñþéëÿäè: - Îíëàð åâ ïèøèêëÿðèäèð. Éàçûäà82 ñîëóõóá èòèðëÿð.

Òöðê ãûçëàðûíûí éöêöíö ÷ÿêÿ áèëìÿçëÿð. Áèçÿ äþçÿíþçöìöçêöëÿðäè...

Ýöíäöç áÿé øóõëóüóíó ïîçìàäû: - Ãàðûøäûðìàéûí, áÿéëÿð! Òàáãà÷û ×èíÿ çîðëà

áàüëàìàéàã. Áèçäÿí ãîïóá ýåäÿíëÿðäèð. Àëòàéëû Áþýö õàí îüëó ßíèê àúû-àúû ýöëöìñÿäè:

54

––––––––––––––––––––––––––––81 Óðüóí – éàüìà÷û82 Éàçû – ÷þë, äöçÿíýàù, ñÿùðà

- Òàáãà÷ûí ×èíÿ ãàðûøàúàüû éîõäóð, äöçäöð. Áèç-äÿí ãîïóá ýåäÿíëÿðäèð, áó äà äöçäöð. Àíúàã îíëàðû÷èíëèäÿí àéûðàí íÿäèð? Àíëàäàðñàíìû áèçÿ? Îíëàð ÷èí-ëèíè äÿéèøäèðèá áèçÿ éàõûíëàøäûðìàãäàíñà, áèçè ×èíÿéàìàìàüà ÷àëûøûðëàð. Áèçäÿí ãîïóá áèçÿ àðõà ÷åâèðÿí-ëÿð ÷èíëèäÿí äàùà ãàòû éàüû îëóð. Òÿêúÿ ùÿéàòëàðû éîõ,öðÿêëÿðè äÿ äÿéèøèëäè îíëàðûí. Íÿ áèç êèìè áèçäÿíäèëÿð,íÿ ÷èíëè òÿêèí ×èíäÿí. Àðàíû êÿñìÿñÿëÿð áó ñàâàø áèò-ìèø îëàðäû.

Ãàðà õàí ùÿëÿ äÿ äîéóì-äîéóì83 ýöëöðäö:- Õàíûìäàí ãîðõìóðñàíìû?- Õàíûì íÿ äåéÿúÿê? “Óëóñóìà ýÿðÿêèðñÿ, áåø

÷èí ãûçûíû áèðäÿí àë” äåéèð. - Óüóðëó îëñóí, áÿé! Òîéëàí, áàüëàí! Áÿëêÿ òàá-

ãà÷ëàðûí äîíìóø ãàíëàðûíû ñÿí äèðèëòäèí. Éåíÿ ýöëöøäöëÿð. Áó ñþçëÿðèí úèääè, éà øóõëóã

ö÷öí äåéèëäèéèíè êèìñÿ ñîðìàäû.Àíúàã Êîðîüëó òóòìóøäó: - ×èí ãîíøóëóüóéëà áàéàòëàð áèçè ñûíàüà ÷ÿêèð, áÿé-

ëÿð, - äåäè. - Áóíúà âåðÿê84 éåðëÿðäÿ éàøàéàñàí äà, áó ãÿ-äÿð êè÷èê öðÿêëè, ãàôàñûç îëàñàí, àüëàñûüìàçäûð. Åðêÿéèíè-äèøèñèíè àéûðìàã îëìóð. Áèç êåéèê, ãóø îâ÷óñóéóã, îíëàðéàðàíãó, èíñàí îâ÷óñó. Áèç òàïûüû ùåéâàíëàðäàí êÿñèðèê,îíëàð êèøèëÿðäÿí. Òàíðûëàðû äà þç òþðÿòäèéè èíñàíûí ãàíûíàñóñàéûð.85 Öñòÿëèê ãóøëàðûí äà ÿí éûðòûúûñûíû Òàíðû îüëó ñà-éûðëàð. Îíëàðà äà òàïûã êÿñèðëÿð.

Ãàðà õàí ÷àäûðûíû, éåìÿê-è÷ìÿê öíöðëÿðèíè ÿð-êîíëóëàðà éàüìàëàòäû. Éöíýöëëÿøäè. Àòà ìàüàðà ýþðäö-

55

––––––––––––––––––––––––––––83 Äîéóì-äîéóì – ìÿìíóí-ìÿìíóí84 Âåðÿê – ìÿùñóë âåðÿí, òþðÿäÿí85 ßñêè ×èíäÿ òàíðûëàðà èíñàí ãóðáàíû âåðìÿê àäÿòèíÿ èøàðÿäèð

ñö86 ñîíà âàðäû. Ýöíÿøèí àëòûíäà úèëâÿëÿíÿí ßðêîíóíáàøûíà äîëàíìûø äàüëàðà, ÷àé éàõàëàðûíäàêû îðìàíëàðà,éàìàúëàðäà èêè áèð-ö÷ áèð, ýþáÿëÿêòÿê àüàðàí àëà÷ûãëà-ðà ñîí êÿðÿ ýþç éåòèðÿðÿê, îíëàðû àüûðëàìàüà ýÿëìèø ÿð-êîíëóëàðû áàéàòëàðà èñìàðëàéûá éîëà äöçÿëäè. Ýÿëèíÿíéîë ýåäèëìÿëèéäè, àíúàã éîõ, ýÿëèíÿí éîëëà äþíìÿäè-ëÿð. Áó êÿñ éîëóí êÿñÿñèíè ñå÷äèëÿð. Ûññûüûí ýöíäîüà-íûíäàí àäëàéûá Óéüóðëàðäàí ýÿëÿí åë éîëóíà, àðüûøëàðû-êàðâàíëàðû ýöíäîüàíäàí-ýöíáàòàíà, ýöíáàòàíäàí-ýöí-äîüàíà äàøûéàí öíëö Èïÿê, éàõóä Òöðê éîëóíà ÷ûõäûëàð.Ýþëöí ãóçåéèíäÿ ìåøÿëè äàüëàðûí ÿòÿéèéëÿ èêè ýöíäÿîòóç èêè äàü ÷àéû àäëàäûëàð. Éîë èøëÿê îëäóüóíäàí ÷àé-ëàð êþðïöëÿíìèøäè. Ùÿð áèðèíè ùàíñû áÿéèí ùàíñû ÷àüäàãóðäóðäóüó äà áÿëëèéäè. Þçëÿðè êþ÷ñÿëÿð äÿ, éîë÷óéàêå÷èä âåðÿí êþðïöëÿðäÿ àäëàðû éàøàéûðäû. Ýþëöí ãóçåé÷åâðÿñè äàùà éàøûëäû, äàùà ýþðêëö, ýåíèø, àõàð-áàõàðëû-äû. Êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ ýþëÿ òÿëÿñÿí áàëàúà, àíúàãèòè, äàøãûí ÷àéëàðûí ùàíñûíû òóòóá ýåòñÿí ýþçöíöí þíöí-äÿ èëàí áîüàçûíäàí ÷ûõìûø êèìè äöïáÿäöç øàì àüàúëà-ðûíûí ãàðëû òÿïÿëÿðÿ äîüðó äèêÿëäèéèíè ýþðÿð, îðìàíëà-ðûí ñÿññèçëèéèíÿ äàëàðñàí. Áèð àç äà äèêÿëñÿí áó îðìàí-ëàðû àðäûú, ÷àéòèêàíû ïþùðÿëèêëÿðè ÿâÿçëÿéÿúÿê. Èíäèîáàëàðûí î êîëëóãëàðäàí éóõàðûäà, àäàìà áîé âåðìÿ-éÿí ÷ÿìÿíëèêëÿðäÿ, áó ÷àéëàðûí ãàð àëòûíäàí ãàéíàéûáãàëõäûüû éåðëÿðäÿ éàéëàéàí âàõòûéäû... Äîüðóäàí-äîü-ðóéà òàíðûñàë, èëàùè ýþçÿëëèéè îëàí éåðëÿðäè. ×ó ÷àéûíûíäÿðÿíèí ñûõûíòûñûäàí ÷ûõûá Àëàòàóíóí ÿòÿêëÿðèíÿ éàéûë-äûüû éåðäÿ êþ÷ äàéàíäû. Áóðà éîë àéðûúûéäû. Ãàðà õàíáèð-íå÷ÿ ýöí áóðàëàðäà äèíúÿëÿúÿêäè.

56

––––––––––––––––––––––––––––86 Àòà ìàüàðà ýþðäöñö – áóðäà Àòà ìàüàðà çèéàðÿòè àíëàìûíäà

Åë áÿéëÿðè, áàøûíäà àëïëàð-ÿðÿíëÿð, ùÿðÿ àéðûëûáþç éîëóíà- éóðäóíà ñàïäûãúà87, Îüóçóí öðÿéè èíäèéÿ-äÿê äóéìàäûüû áèð àúûéëà88 äîëóðäó.

Ãàðà õàí éóðä éåðëÿðèíäÿ äèíúÿëÿ-äèíúÿëÿ ñîíáàùàðà - ýöçÿ äîüðó Ñûüíàüà89 äþíöá éàéëàãäàí ãàéûò-ìûø óëóñà ãàòûëäû. Ýöçëÿ ãûøû áóðäà êå÷èðÿúÿê, ñîíðààðàíû òåç-òåç ãàðûøäûðàí, óéüóñó ãàðûøàíòÿê åë÷è ýþíäÿ-ðèá Éàüìóð äàøûíû èñòÿéÿí Áàøãóðä õàíûíûí öñòöíÿ éö-ðöéÿúÿêäè. “×èí õàãàíû áó äàøûí ãóéðóüóíäàäûð. Îíóàíëàéûðàì. Ãóðàãëûãäàí ãà÷ìàã, éàüìóð éàüäûðìàãèñòÿéèð. Áàøãóðä åëèíÿäÿìè ýÿëäè ãóðàãëûã? Èë óçóíóáàøûíûçà òþêöëÿí éàüìóð äåéèëìè ñèçèí?”

Åë÷è ùàëûíû ïîçìàäàí äèëëÿíäè: “Ìÿíèì õàíûìäåéèð êè, î äàø éàüìóðó éàüäûðûð äà, äàéàíäûðûð äà.”

Ñþçñöç, èøèí êþêöíäÿ äàøà áÿñëÿíÿí öìèäëÿðèíäàéàíäûüûíû ùÿð êÿñ áèëèðäè. Äàøû îâúöíäà òóòàíû éåðöçöíö òóòìóø áèëèí. Áóíó äöøöíöðäö Áàøãóðä õàíû.Ãàðà õàí äà áóíäàí õÿáÿðäàðäû.

×ó, Èíúè ñóëàðû áîéóíúà, Ãîøà÷àé àðàñûíäà ìèí èëëÿðáîéó àòàëàðûíûí îëìóø, èíäè ìèðàñ îëàðàã îíà ãàëìûø, åëèíèéåäèðèá äîéóðàí ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèíÿ âàðàúàãäû. Éóðäó ñà-âàøäàí ãîðóìàã áîéóí áîðúóéäó. Áó âåðèìëè-áÿðÿêÿòëèòîðïàãëàðûíäà äîéóíúà îòóðà áèëìÿìèøäè. Òàðëàëàðûíû ÿêèí-÷èëÿðÿ, ãóë-ãàðàâàøëàðûíà, ãîúà-ãàðûéà âåðèá ÿêäèðèá-áè÷äè-ðèð, ãûøäà ñàòûëàúàüûíû ñàòûð, éåéÿúÿéèíè éåéèð, óëóñà áþëöð,ñàòûøäàí ýÿëÿí àëòóíó àüóëóüà, ìàëãàðàíû ñöðöëÿðèíÿ ãàòûð-äû. Ñîí áàùàð àäàõëûëàðûí ýöíëÿðè ñàéàðàã áÿêëÿäèêëÿðè,òîéëàíìàã, äöéöíëÿíìÿê, åâëÿíìÿê ÷àüûéäû...

57

––––––––––––––––––––––––––––87 Ñàïìàã – äþíìÿê, äÿéèøìÿê88 Àúû – àüðû, ÿçèééÿò89 Ñûüíàã – Ìÿðêÿçè Àñèéàäà Îüóçëàðûí áàø êÿíäè

ÉÓÕÓ

Îüóç, Àòà ìàüàðàäàí äþíöíúÿ Óñëó Õî-úàíû òàïäû.

- Àòàáÿéèì, Àòà öíöðö ýþðäöíìö? - Ýþðäöì, þâëàäûì! - Î ïàë÷ûã ÷ÿëÿáëÿðè, è÷èíÿ îò-ÿëÿô òÿïèëìèø ñûüûð,

äàü êå÷èñè äÿðëÿðèíè, ãîõóìóø óéóãëàðû90, éûëàí, òûñáà-üà “áàéàòëàðûìûçû” äà ýþðäöíìö?

- Ýþðäöì!Îüóçóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéè áÿëëè äåéèëäè. Àíúàã

Óñëó Õîúà éåòèðìÿñèíèí ýåú-òåç ñþçö äîëàíäûðûá þç ñà-üûíúûíà91, ìÿãñÿäèíÿ ýÿòèðÿúÿéèíè áèëèðäè:

- Ýþðäöí, àíúàã “Áóíëàð éàáàíû92, éåòèøìÿìèøêèøèëÿðèí ñûðûìàñûäûð, óëóñóìóçà éàðàøìàç, áèçèì éàðà-äàíûìûç éåð àëòûíà ñûüûøìàç, ýèçëÿíìÿç, Î, áàøûìûçûíöñòöíäÿäèð, áåøèéèìèç îðàäûð, îðäàí ýÿëìèøèê”, äåìÿ-äèí, åëÿìè? Òþðÿëèê êèøè93 áåëÿìè îëóð?

58

––––––––––––––––––––––––––––90 Óéóã – áîñòàíëàðäà ãóøëàðû, ùåéâàíëàðû ãîðõóòìàã ö÷öí ãîéóëàí áö-

òÿáÿíçÿð îéóíúàã ÿøéà, ãóøãîâàí 91 Ñàüûíú – ìÿãñÿä, íèééÿò92 Éàáàíû – áóðäà èáòèäàè, âÿùøè93 Òþðÿëèê êèøè – Ñàéûëàí-ñå÷èëÿí, éîë-éîëàãëû, àäÿò áèëÿí êèøè, äþâëÿò àäàìû

- Ñÿí äÿ äåéÿ áèëìÿçäèí, éàâðóì! Èëëÿðúÿ ãàðøûíûêÿñèá, áó ñþçëÿðè ñþéëÿìÿíÿ éîë âåðìÿìèøÿì. Áóíäàíñîíðà äà éîë âåðìÿðÿì! Àëëàù ýþçëÿ ýþðöëìÿç, àíëàéûøëàáóëóíàð...

- Áàõ, óñòàäûì! Ñþéëÿ ìÿíÿ, ýþðöì íÿ äåéèð éå-ðèí àëòûíû-öñòöíö áèëÿí êèøèëÿð?

- Ìÿíèì äöøöíúÿì “åëèí èíàíúûíà ãàðøû äóðìàãîëìàç”, äåéèð. Ìèí èëëÿðäè àòàëàðûìûç îíëàðà òàïûíûá.

- Àòàëàðûìûçà ãàëñà “äîõñàí äîããóç áàéûì-áàéàòûìâàð”, äåéÿúÿê. Áöòöí òþðÿíìèøëÿð éàðàäàíà áàüëûäûð. Éà-ðàäûëàíëà þëäöðöëÿíäÿí Òàíðû îëìàç. Éîíóëìà àüàúëàðàèíàíàíëàð éàðàäûúûíû ãàâðàéàìàçëàð. Óëó Òàíðû èëêè, ñîíóîëìàéàí, éàðàäàí, àíúàã éàðàäûëìàéàí, áó ýöí âàð îëàíûñàáàù éîõ åäÿí, àíúàã þçö éîõ îëìàéàí, éàøàì âåðÿí,éàøàäàíäûð. Êå÷è, ñûüûð óéóüóìó áàúàðàúàã áóíó? Áó óé-äóðìà “òåíãðèúèêëÿð” Óëó Éàðàäàíûí àäûíà éàðàøìàç.

- Ñþçöíö áèë, Îüóç! Éîíìà àüàú äåäèêëÿðèíÿèíàíìàéà áèëÿðñÿí, àíúàã õàãàí áàáàíà âÿ óëóñà ãàð-øû ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Èíàíú þçëöéöíäÿ íÿäèð, ìÿí äÿ àí-ëàìàì, àíúàã åëèí ÿëèíäÿ áöòöí íÿñíÿëÿðè êÿñèá äîü-ðàéàí èòè ãûëûíúäûð. Ñÿí åëèý, õàãàí îëàúàãñàí. Áåëÿ äö-øöíúÿéëÿ ýÿëÿúÿéèíè èòèðÿðñÿí.

- Áàáàìäàí ñîíðà ñþéëÿñÿì, “Õàí áàáàñûíûíòóòñóãóíó94-âÿñèééÿòèíè ïîçäó, õàãàíëûüûíû ãóëëàíûáèíàíúûìûçà ñàëäûðäû” äåéÿðëÿð. Èíäè àñûëûëûüûì éîõäóð.Ãóø êèáè! Èíàíú ñå÷ìÿê ÿëèìäÿäèð. Óëóñóìóçó òÿêîëàí Òàíðûéà èíàíäûðìàñàì, áàøãà øåé èñòÿìÿì! Ïàë-÷ûã òåíãðèúèêëÿðÿ òàïûíàí åëäÿ õàãàí îëìàêäàíñà, þçþçýöð äöøöíúÿìèí áÿéè îëàðàì.

59

––––––––––––––––––––––––––––94 Òóòñóã – âÿñèééÿò

Óñëó Õîúàíûí öçöíöí ýþðöíöøö òåç-òåç äÿéèøèð-äè. Ýþçëÿðè àíèäÿí àëîâëàíûá äà ñþíöðäö. Ãîðõó, ñå-âèíú, îíóð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû.

- Àüûð éîë òóòäóüóíó, áó éîëäàí äþíìÿéÿúÿéèíèáèëèðÿì, éàâðóì! Ìÿí ñÿíè éåðèí-ýþéöí áèëýèñèíÿ ãî-âóøäóðìàüà ÷àëûøäûì. Òþðÿëÿðÿ òîõóí, äåìÿäèì. Àòà-íà, áàáàíà ãàðøû ÷ûõ, - äåìÿäèì. Îéñà áóíäàí ñîíðà-ñû àëûí éàçûñûíà áàüëûäûð.

Îüóç õàí äåäè: - Î ýåúÿ ìÿí Àòà öíöðöí âàðëûüûíû ýþðÿðÿê, ãî-

ðóíìàñûíà ñåâèíÿðÿê óúàëäûì. Áàáàì äà è÷èíäÿ, êå÷-ìèø áþéöêëÿðèìëÿ þéöíäöì. Ýåúÿ éåéèá-è÷ìÿê øþëÿ-íèíäÿí éàéûíûá ýåðè äþíäöì. Òîíãàë áàøûíäà, éûëäûçëà-ðûí àëòûíäà ãàìëàðëà áàø-áàøà ãàëäûã. Áþýö, áèëýèí êèøè-ëÿðäè. Ìÿí äåäèì, îíëàð äèíëÿäè, îíëàð äåäè, ìÿí äèí-ëÿäèì. Äöøöíúÿëÿðèíè îõóäóì. Éàüìóð äàøûíäàí äåéè-ëÿíëÿðèí äîüðó-éàëàíëûüûíû àíëàìàã èñòÿäèì. Áóíëàðìÿíèì ýÿëÿúÿêäÿ òþð áàøûíà êå÷ÿúÿê îðòàú îëäóüóìóáèëèð, à÷ûã äàíûøûðäûëàð. ×îõ øåéè þéðÿíäèì. Äàí öçöýþçöìöí àúûñûíû àëìàã èñòÿðêÿí èëýèíú áèð äöø ýþðäöì.Óéêóäà þíöìÿ ãàðøû éàõàñûíà ýþç éåòìÿéÿí áèð ñó÷ûõäû. Òóëóãëàðû öôöðìÿéÿ ÷àü áóëìàäàí, àü Àçìàíàòûì ìÿíè âóðäó ñóéà, áàòìàäû, öçìÿñè ýÿðÿêìÿäè. Ñóñàíêè ãàáàëàøäû, äàøà äþíäö àéàýûíûí àëòûíäà. Éîðüàéåðèøèíè ïîçìàäàí, éöéöðÿê ãàðøûéà êå÷èðäè ìÿíè. Òàìáó àíäà áóëóòëàð àðàëàíäû. Ýþé öçöíÿ áàúà à÷ûëäû. Îð-äàí öñòöìÿ áèð òîïà èøûã äöøäö, èøûüûí è÷èíäÿí äÿíèçëÿð-äÿí äÿðèí, ýöëöìñÿð áèð ýþç ìÿíÿ äèêèëäè. Áó ýþçäÿýþéöí áèð ïàð÷àñû ñóëàð êèáè äàëüàëàíûðäû. Äàíûøàí äà áóýþéäö: “Þç ÿëèéëÿ ñöñëÿäèéè òþðÿíìèøëÿðÿ òàïûíàíëàðñó÷ èøëÿòäè. Ñÿíè éåð öçöíÿ þç èñòÿéèì, éöêñÿê ðóùóì,

60

éàëàâàúûì êèáè ýþíäÿðäèì. Óëóñà öç òóò, îíó äöç éîëàñÿñëÿ. Þçöíÿ ýöâÿí, äöøöíäöéöíö åëÿ, åëÿäèéèíÿ èíàí.Áàøûíûí öñòöíäÿ ìÿí âàð èêÿí, ìÿíÿ èíàìûíû èòèðìÿ-äèêúÿ, ýþéöí, éåðèí äöçÿíèíè ïîçìàäûãúà, ñÿíè êèìñÿöñòÿëÿéÿ áèëìÿç!”. Áóðäà ýþç ãàïàíäû, ìÿí áàéðàüû-ìûí ýþé öçöíÿ à÷ûëäûüûíû ýþðäöì.

Óñëó Õîúà äöøöíúÿéÿ äàëìûøäû. Ùàíäàí-ùàíàÎüóçà áàõûá:

- Éîçóìó éàõøûäûð, àíúàã áóíóí áèð óéüó îëäó-üóíó óíóòìà, - äåäè.

- Õîúàì, óéüóëàð áèòìÿäè... Áóíà áÿíçÿð óéüó-ëàð þíúÿ äÿ ýþðìöøÿì, ñÿíÿ ñþéëÿìèøäèì. Óéüóëàðà,úàäóëàðà þíÿì âåðìÿäèéèíè áèëèðÿì, àíúàã î ñÿùÿðáàøãà áèð îëàé äà îëóíúà, ìÿí åë àðàñûíà ÷ûõûá äöøöí-úÿìè à÷ìàã ÷àüûíûí éåòèøäèéèíè äóéäóì.

- Áàøãà íÿ îëìóøäó? - Óñëó Õîúà ñîðäó. - Ãàì Àòàíû âÿ ÷ûðàãëàðûíû úèíëÿòìÿêäÿí ãîðõóá

óéüóäà ýþðäöêëÿðèìè îíëàðà à÷ìàäûì. Àíúàã èëýèíúîëàí ìÿíèìëÿ áèð Ãàì Àòàíûí äà áÿíçÿð óéüó ýþðìÿ-ñèéäè. Î ýèçëÿòìÿäè: “Òàíðû íèøàí âóðäóüó ãîëäàíãîðõìàã ýÿðÿê! - äåäè. “Ñÿí ýþéëÿðèí ñàâ÷ûñûñàí, ñå÷èë-ìèøñÿí. Áóíó äàí öçö óéüóìäà ýþðäöì. Èíúè ñóéóíóíéàõûíûíäà èêè àüàú äèêèëìèøäè. Áèðè ôûñòûã, áèð øàì. Àíúàãôûñòûã äà øàì òÿêèí ýöçäÿ äÿ ñîëìàìûøäû, éàøûëäû. Àüàú-ëàð àðàñûíäà êè÷èê òÿïÿúèê âàðäû. Áàõàíäà îíà ýþéäÿí áèðèøûã âóðäó. Òÿïÿúèê ýþçöìöí þíöíäÿ óëàëäû95, éàðûëäû,öñòöíÿ áèð àü àëà÷ûü ÷ûõäû. Àëà÷ûãäà ÿëèíäÿ Éàüìóð äà-øû ñÿí îòóðìóøäóí, áöòöí óëóñ äà þíöíäÿéäè”. Áåëÿ äå-äè Ãàì Àòà. Áàøãà áèð ñþç ñþéëÿñÿ “öðÿéèìè àëûð” äöøö-

61

––––––––––––––––––––––––––––95 Óëàëìàã – éöêñÿëìÿê

íÿðäèì. Àíúàã áèð äàí öçö áÿíçÿð óéüóëàðû ýþðìÿìèçèëýèíúäèð. Î õàãàíëûüûìû ýþðäöéöíö äåéèð, àíúàã áó óé-üóëàð áèð õàãàíëûãäàí éàíà äåéèë. Áóíó î äà áèëèð. Äè ýÿë,à÷àìàç! Òàíðûì áóíó ìÿíäÿí áÿêëÿéèð! Ýåðè äóðñàì,îíóí éîëóíäàí ñàïìûø îëàðàì...

Óñëó Õîúà ñþçöíäÿ äþíìÿçäè: - Ñÿí Ãàìëàðûí óéãóëàðûíû áàøãàëàðûíà þòöðäöê-

ëÿðèíè, óçàüäàí-óçàüà äöøöíúÿëÿðè éþíÿëòäèêëÿðèíè áèë-ìèðñÿíìè? Îíëàðû äèíëÿ äÿ, óéìà! Ìÿí äÿ áèð ãà-ìàì! Éåðëÿðèí, ñóëàðûí äèëèíè áèëèðÿì! Àíúàã úàäó÷ó-ëàðà óéìàðàì! Ãàìëàð ñÿíè áàáàíëà öç-öçÿ ãîéñàëàð,åë ó÷óðóìà éóâàðëàíàð.

Óñëó Õîúà ßðêîíäàí íÿ âàõò àéðûëàúàãëàðûíû ñîð-äó. Îüóçäàí åøèòäèéè îíó ÷àøäûðìûø, àíúàã áóíó ñåç-äèðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ýþçö éîë ÷ÿêäè, ôèêèð áöðöäöîíó. Ñþçöýåäÿí ýöí êè÷èê àéðûíòûëàðëà, áÿíçÿð óéüóíóî äà ýþðìöøäö. Àíúàã î Èíúèíè ñóéëà éîõ, ãàíëà äîëóýþðìöøäö. Îüóç áó ãàí ÷àéûíû àéàüû àëòûíà áàõìàäàíàäëàìûø, ýþéäÿí åíÿí áèð òîïà èøûüûí è÷èíäÿ éåð öçö-íöí ñîíóíà äîüðó éöðöäöêúÿ éöðöìöøäö. Óñëó Õîúàéóõóñóíó éåòèðìÿñèíÿ ñþéëÿìÿäè. “Ãàéíàð äÿðÿ êå-÷èäñèç îëìàç”, - äåéÿ äöøöíäö. Îëñóí êèì, áèð ÷ûõûøéîëó áóëóíàúàã...

62

ÎÜÓÇÓÍ ÅÂËßÍÌßÑÈ

Áàáàñûíûí Áàíóéà åë÷è äöøìÿñè Îüóçó ÷àø-äûðäû. Ö÷ ÿìèñèíèí ö÷ ãûçû âàðäû. Áèð éåð-äÿ áþéöìöøäöëÿð. Ö÷ö äÿ Îüóçà âóðüóí-

äó. Áèð-áèðèíäÿí ýèçëè ö÷öäÿ Îüóçóí îíó ñå÷ÿúÿéèöìèäèéëÿ éàøàéûðäûëàð. Îüóçà ãàëñà êè÷èê ÿìñèíèí ãûçûÀéòàúû ñå÷ÿðäè. Ãûçëàðûí ÿí êè÷èéè îëñà äà ÿí ýþçÿëè, ÿíàüûëëûñû äà îéäó. Àíúàã ñå÷èìè áàáàñû åëÿìèøäè.Îíóãûðà áèëìÿçäè.

Îüóçëà Áàíóíóí äöéöíö Ñûüíàãäà îëäó. Øÿíëèêéåääè ýöí- éåääè ýåúÿ àðà âåðìÿäè. Îçàíëàð Îüóçóþéäö. Åë áàùàäûðëàðûíäàí ñîéëàìàëàð ñþéëÿíäè. Óçàã-äàí-éàõûíäàí ýÿëÿí èýèäëÿð àò ãîâóá äàä àëäûëàð, îõàòûá àä àëäûëàð, ãóðøàã òóòóá èïÿê êþéíÿê àëäûëàð. Ñöðö-ñöðö ãîéóí ãûðûëäû, òóëóã-òóëóã è÷êè è÷èëäè. Àúëàð, êèì-ñÿñèçëÿð äîéóçäóðóëäó. Àéäàí àðû, ñóäàí äóðó, äàüëàð÷è÷ÿéè, åëèí ýþé÷ÿéè Áàíó îõ àòäû, Îüóç áÿéëèê ÷àäûðû-íû îõóí ñàíúûëäûüû éåðäÿ äèêäè. Ýÿëèíè áÿçÿéèá-äöçÿ-éèá, àï-àëúà96 ýåéèìèíäÿ, éàíûíäà äàäûñû-éåíýÿñè, ÷àë-üûéëà áÿéèí àü ÷àäûðûíà ýÿòèðäèëÿð. Îüóç ýöí ÷ûðòëàéàí-äàí àòûíà àò óëàøäûðìàäàí, îõóíà îõ ÷àòäûðìàäàí, äè-çèíè éåðÿ ýÿòèðòìÿäÿí éàðûøûá-éöðöøöá, ãóðøàã òóòóá,

63

––––––––––––––––––––––––––––96 Àï-àë÷à – ãûï-ãûðìûçû

éåëÿòìÿ97 îéíàéûá, ñîíäà éàõàíûá, èïÿê ÿðýÿíëèê ýåéè-ìèíè ýåéèá ìóðàä àëà÷ûüûíà ýèðäè. Áàíó àëà÷ûüûí îðòà-ñûíäàúà àéàãäà, àüçûäóâàãëû îíó ýþçëÿéèðäè. Ýþðöíúÿãàðøû ýÿëäè. Îüóçóí ÿëèíè àëûá þïìÿê èñòÿäè. Îüóç ÿëè-íè þïäöðìÿäè. ßìèñè ãûçûíûí áàøûíû ãàëäûðäû, äóâàüûíûà÷äû, àëìà ÷è÷ÿéèòÿê àü öçöíÿ áàõûá:

- Òàíðû ìóðàäûìûçû âåðñèí, ãûç! - äåäè. Áàíóíó ãîëëàðûíà àëûá êþêñö áÿðàáÿðèíÿ ãàëäûðäû,

éàíàãëàðûíû áàøûäóìàíëû ãîõëàéûá, äîäàãëàðûíû êþç êè-ìè éàíäûðàí äîäàãëàðûíà äàéàäû, äèðèëèê ñóéó è÷èðìèø-úÿñèíÿ è÷äè. Áàíó ÿìèñè îüëóíóí áîéíóíà ñàðûëäû. Ñîí-ðà ãîëëàðû áîøàëäû, ùåéäÿí äöøäö, “áîç áþðöíöí ðóùó,éàðäûì÷ûì îë!”, - äåäè.

Îüóç Áàíóíó ñöñëö éàòàüà óçàòäû. Éàõàñûíûíäöéìÿëÿðèíè à÷ûá òÿê-òÿê öñò êþéíÿéèíè, àëò êþéíÿéè-íè, òîïóãëàðûíà ãÿäÿð åíìèø äèçëèéèíè ÷ûõàðòäû. Äàíöçöíÿäÿê ìóðàä àëûá, ìóðàä âåðäèëÿð. Äàí åðòÿ Áàíóáàøûíû áÿéèíèí êþêñöíÿ ãîéóá ãóçó êèìè áöçöøìöø-äö. Îüóç àðõàñû öñòÿ óçàíûá àëà÷ûüûí äöíëöéöíäÿí98

ýþéÿ áàõûðäû. Îí áåø ýöíëöê àé îíëàðà òàìàøà åäèð-ìèøúÿñèíÿ àëà÷ûüûí äöíëöéöíöí îðòàñûíäà äîíóá ãàë-ìûøäû. Ýþéëÿð àëà÷ûüû äîëäóðàí àé èøûüû èëÿ áèðýÿ áèðÿë÷èì àü áóëóäóíó äà ýþíäÿðìèøäè; î èíäè Îüóçóíêþêñöíÿ áàø ãîéóá, àðçóñóíà ÷àòìàñûíäàí äîüàí ñå-âèíú âÿ õîøáÿõòëèê è÷èíäÿ ó÷óíóð, ñàêèòëÿøäèêúÿ äèëèà÷ûëûðäû: “Ãàíûì, õàãàíûì, éèýèäèì, òåíýðèëÿðèìÿìèí àëãûø, ñÿíè ìÿíÿ éàçìûø!” Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ àëà-÷ûãäàí ÷ûõìàäûëàð. Ñîíðà ãàðàíëûã äöøÿíäÿ Îüóç áà-øûíûí àäàìëàðûéëà, éîëäàøëàðûéëà áèðýÿ äÿðÿäÿ ÷àüëà-

64

––––––––––––––––––––––––––––97 Éåëÿòìÿ – úîøãóí òîé ðÿãñè98 Äöíëöê – àëà÷ûüûí ýþéÿ à÷ûëàí öñò áàúàñû

éàí ñóéà åíäè, Áàíóíóí èòèðìÿê èñòÿìÿäèéè ÿòðèíè-ãîõóñóíó áóìáóç ñóäà éóäó.

Áèð ýöí Îüóç Áàíóéà: “Òåíãðèëÿðèì äåìÿ, Òàí-ðûì äå! Äîõñàí äîããóç áàéàòûìûç éîõäóð áèçèì, òÿê áèðÝþé Òàíðûìûç âàð, ìÿí äÿ îíóí åë÷èñè, éàëàâàúûéàì!Áóíà èíàí, ãÿáóë åò, áàøãàëàðûíà äà ñþéëÿ!”, - äåäè.

- Áàøûì àéàüûíûí àëòûíäà, àíúàã èíàíúûìà òîõóí-ìà, Îüóç! Ñþçöíö áèë! Óëóñóìóçó ãóðòàðìûø áîç áþ-ðöéÿ Òàíðû äåìÿéèá, íÿ äåéÿúÿêñÿí? Ýþé Òàíðû äåäè-éèí ùàðäàí ÷ûõäû? “ßðèì Òàíðûíûí åë÷èñèäèð”, ñþéëÿ-ñÿì, “Áàíóíóí ãàôàñû ïîçóëäó”, - äåéöáÿí ìÿíè äàø-ëàðëàð. Ñóñ, áèð äÿ àüçûíà àëìà áó ñþçö!

- Äåäèéèìè äåéèá ìÿíè òóòìàçñàíñà, éàòàüûìûçûàéûðàúàüñàí, - äåäè Îüóç. - Éàâóãóì, õàíûìûì ìÿíÿèíàíìàñà, åë íåúÿ èíàíàð?

Î ýöíäÿí Îüóç Áàíóéà éàõûíëàøìàäû, áèð íå÷ÿýöí ýþçëÿéèá, ñîíðà àëà÷ûüûíû äà àéûðäû. Áàíó ýöíäÿí-ýöíÿ ÿðèäè. ßðèíèí îíóíëà áàø éàñòûüà ãîéìàäûüûíûàíàñûíà àíëàòäû, íÿäÿíèíè à÷ìàäû.

Ãàðà õàí åøèäÿíäÿ: - Îüóç äöøöíìÿäÿí èø òóòìàç! Áàíóíó áÿéÿí-

ìÿäèñÿ, Êöç êàðäàøûìûí îíäàí äà èðÿëè ãûçû âàð, îíóàëàðûã, - äåäè, åëÿ ùÿìèí ýöíäÿúÿ èêèíúè ãàðäàøûíäàíãûçûíû èñòÿäè.

Ãàðäàøû äåäè: - Áþéöéöìöç ñÿíñÿí! Ñþçöíÿ áàüëûéûã. Òÿð÷è-

÷ÿê ãóðáàí îëñóí Îüóçà. Éåíÿ äöéöí îëäó. Éåíÿ Òÿð÷è÷ÿéèí àòäûüû îõóí

ñàíúûëäûüû éåðäÿ äèêèëÿí àü àëà÷ûüäà Îüóç Òÿð÷è÷ÿêëÿìóðàä âåðèá, ìóðàä àëäû. Éåíÿ ýÿëèíè Òÿê Òàíðûéà òàïûí-ìàüà, îíó Òàíðû åë÷èñè äåéèáÿí òàíûìàüà ÷àüûðäû. Òÿð÷è-

65

÷ÿê äÿ îíóí ãàôàñûíûí îéíàäûüûíû äöøöíäö. Î äà Áàíó-íóí éîëóéëà ýåòäè. Îüóç àü àëà÷ûãûíäà éåíÿ éàëãûç ãàë-äû. Äîüìàëàðûíûí ãûçëàðûíûí îíó òóòìàìàëàðû Îüóçó ãûð-äû. “Áèð äÿ åâëÿíìÿì, éåòÿð!”, - äåéèá éóðääàí óçàãëàø-äû. “Àëûí éàçûì áåëÿéìèø. Òàíðû ìÿíè ïàéëàøìàã èñòÿ-ìÿäè, îíóí éîëóíäàí áàøãà éîëóì éîõ íÿ èñòÿñÿ îíó éà-ïàðàì” - äåéÿðÿê, àëðëàðëà ÷þëëÿðäÿí éûüûøìàäû. Àòàñû àð-äûíúà àäàì ñàëäû, ÿìèñè ãûçëàðûíû áÿéÿíìÿäèñÿ, áàøãàñû-íû àëàðûã äåäè, îíóí éóðääàí óçàãëàøìàñûíà öçöëäö.

Îüóç:Áàáàì èíúèìÿñèí, éóðääàí ãîïìàìûøàì, ÿðäÿø-

ëÿðèìëÿ îâ îâëàéûá, àò ãîøóá äèíúÿëèðèê, áèð äàùà åâ-ëÿíìÿéè èñÿ àüëûìà ýÿòèðìèðÿì, õàãàí áàáàìûí ýÿðÿ-éè îëàúàüûì àíäàúà ýåðè äþíÿúÿéÿì, - äåäè.

Áèð ýöí éåéèá-è÷ÿìÿêäÿí, àò ãîâìàãäàí éîðó-ëóá, îðìàíäà ôûñäûã àüàúûíûí àëòûíäàúà óéóìóøäó. Éà-ðûéóõóëó ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäèðäè. Ùàíñû ãóøäó, ýþðÿ-ñÿí? Éîðóëìàã áèëìÿäÿí, òÿê áèð ñþçö ÷åâèðèðäè:

- Äóð ýåò! Äóð ýåò! Áèðäÿí ôûñäûã àüàúûíûí áóäàãëàðû àðàëàíäû, áàøû-

íûí öñòöíäÿ ßðêîíäà ýþðäöéö ýþçö, Ýþé Òàíðûíûí ýþ-çöíö ýþðäö. Áó ýþçöí ãÿçÿáëè îëàúàüûíäàí ãîðõóðäó.Àíúàã ùÿð øåé èëê ýþðäöéö êèìèéäè. Ñîíñóç, ãà÷ûëìàç,÷ÿêèá-àïàðàí... Òàíðûíûí ýþçö ñàíêè: “Äàðûõìà, ùÿðèøèí çàìàíû, ÷àðÿñè âàð, îéàí, éóðäà ãàéûò!” äåéèðäè.Îüóç ýþçöíö à÷àíòÿê ôûñòûã àüàúûíûí éàç êöëÿêëÿðèíäÿàñòà-àñòà éåëëÿíÿí áóäàãëàðûíà, òÿð éàðïàã äîíóíàáàõäû, éåðèíäÿí ãàëõäû, éîëäàøëàðûíû ñÿñëÿéèá éóðäà öçòóòäó. Éîëóí êÿñÿñèíè ñå÷äè. Éóõóäà ýþðäöêëÿðèíèí ñî-íóúóíó áèëìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Êÿíäÿ àç ãàëìûø ÷àé öñòöí-äÿ ãûçëàð ïàëòàð ñóéà ÷ÿêèðäèëÿð. ×àé éàõàñûíà áèð ñöðö

66

êÿïÿíÿê ãîíìóøäó ñàíêè. ×þëëÿðèí áöòöí ÷è÷ÿêëÿðèáèòìèøäè áóðäà. Áóíëàð Ãàðà õàíûí ö÷öíúö ãàðäàøû Îð-õàíûí ãûçû Àéòàúûí ãóëëóã÷óëàðûéäû. Îüóç áó ýþçÿëëèéÿáàõìàäàí þòÿ áèëìÿäè, Àéòàúûí ýöëÿ-ýöëÿ îíà ÿë åëÿ-äèéèíè ýþðÿíäÿ ÿñêè õàòèðÿëÿð öðÿéèìè ñûçûëäàòäû, àòûíáàøûíû ÷ÿêäè. Àéòàú îíà éàíàøäû:

- Õàãàí áàáàìûí èñòÿêëè îüëó êèìè ýÿçèð? Áóðàñûîâ éåðè äåéèë...

- ßìèñèíèí ýþçÿë ãûçûíû ýÿçèð... Àéòàú þíúÿ ýöëäö, ñîíðà öçö ãàéüûëàíäû: - Áþéöê ÿìèëÿðèìèí ãûçëàðû ýþðê îëäó ìÿíÿ. Îí-

ëàðû, òÿê îíëàðû éîõ ÿìèëÿðèìè äÿ ãûðäûí. Áàáàìûí äàãûðûëìàñûíû èñòÿìÿì!

Îüóç éóõàëìûøäû, è÷èíäÿêèíè äåìÿéÿ áèðèñèíè àõ-òàðûðäû. Àéòàúûí îíóí äåäèêëÿðèíè éåðèíÿ ÷àòäûðàúàüûíûáèëèðäè.

- Ñþç à÷ûëìûøêÿí, äèíëÿ! Ñó÷ îíëàðäàäûð! Ìÿíèìèíàíúûìà òàïûíûá, ñþçöìö òóòìàäûëàð. Éîëóìó áèëìÿ-éÿí ìÿíè äÿ áèëìÿç.

Àéòàú èíàíìûðìûøúàñûíà: - Áóíäàíìû àéðûëäûíûç? - Áàøãà íÿ âàðäû àðàìûçäà? “Áèð äÿ åâëÿíìÿì”,

äåäèì... Êèì ìÿíè äåäèéèìúÿ àíëàðñà, îëäóüóìúà èñ-òÿðñÿ îíóíëà áàüëàøàðàì. Ö÷öíúö äÿôÿ îêóì äàøàäÿéñèí, èñòÿìèðÿì!

- Äàøà äÿéìÿç! Ñÿí áöòöí ãûçëàðûí ñåâèìëèñèéäèí. Ùàíñûìûçû ñå÷ÿúÿéèíè äöøöíöá, äàðòûøûá, äàëàøûðäûã.Îíëàð áþéöêäö, éîëëàðû äà áþéöêäö. Ñûðà ìÿíÿ ýÿëñÿ,äöøöíÿðÿì...

Îüóç Àéòàúûí à÷ûã äàíûøìàñûíäàí øàøûðìûøäû,ñþç éîõ, åëàò ãûçëàðû ÿçèëèá-áöçöëìÿäÿí, ÷ÿêèíìÿäÿí

67

äàíûøàíäûëàð, àíúàã ÿìèñèíèí ùÿëÿ úîúóã ñàíäûüû ãûçû-íûí áåëÿ öðÿêëè îëäóüóíó áèëìèðäè; èëê äÿôÿ ýþðöðìöø-úÿñèíÿ áàõûð, ãûçëàð áóëàüûíäàí ñó è÷èá ÿðñÿéÿ ýÿëìèøãûçû ñåâäèéèíè âàõòûíäà áàáàñûíà áèëäèðìÿäèéèíÿ éàíûð-äû. Áèðäÿí ôûñòûã àüàúû àëòûíäàêû óéüóíó, áó éîëëà ùàðà,íÿäÿí òÿëÿñäèðäèéèíè àíëàäû:

- Ñûðà ñÿíäÿäèð, Àéòàú! Áàøäàí éàíëûø îëóá! Îí-ëàðûí éàïäûüûíû ñÿí éàïìàçñàí!..

- Ùàíñû éîëóíó òóòìàäûëàð, àíëàò, áèëèì! - Îíëàðà “áÿí áèð îëàí Ýþé Òàíðûíûí åë÷èñèéÿì”,

ñþéëÿäèì, “ãàôàí ïîçóëóá”, äåäèëÿð. Àéòàú úàíëàíäû: - Ñÿíèí ýþéëÿðèí ñåâýèñèíäÿí éàðàíäûüûíà, åëèìè-

çèí-ýöíöìöçöí èøûüû îëäóüóíà êèì ñûçûêëà éàíàøà áè-ëÿð? Êèìñÿéÿ áÿíçÿìÿäèéèíè, ñå÷èëìèøëèéèíè, éàëàâàúáèëýèñèéëÿ äîëó îëäóüóíó íèéÿ ýþðìÿäèëÿð îíëàð?

- Ñÿí ýþðäöíñÿ, ìÿíÿ éåòÿð, - äåäè Îüóç. Ãûç ýþçöíö éàíà ÷åâèðèá éàâàøúà ñþéëÿäè: - Ìÿí ñÿíèí áèð ïàð÷àíàì. Íÿ èñòÿñÿí, îíà áàø

ÿéÿðÿì! Ùàðäà ñÿíèí ñûðüàí îëñà, îðà ìÿíÿ ãóëàã,ùàðäà äàðàüûí âàðñà, îðà ìÿíÿ áàøäûð. Äàø ãîéäóüóíéåðÿ áàø ãîéàðàì!..

Îüóç ùå÷ íÿ äåìÿäÿí, ãûçû áèëÿéèíäÿí éàïûøà-ðàã ýþç ãûðïûìûíäà ãóúàüûíà àëäû. “Äöéöí ýÿðÿêìÿçáèçÿ” äåéèá, àòûíû ñÿéèðòìÿê èñòÿéèðäè. Àéòàú íÿ åäÿ-úÿéèíè áèëìÿäÿí, àòäàí éûõûëìàìàã ö÷öí îíà ñûõûëûáãàëìûøäû. Îüóçà “ñÿíè òóòóðàì” ñþéëÿéÿíäÿí ñîíðàýåðè äóðà áèëÿðäèìè? Ãûçëàð ñó öñòöíäÿí ÷àøãûí-÷àøãûíîíëàðà áàõûðäûëàð. Îüóç ýÿçäèéèíè òàïìûøäû. Àéòàú áö-òöí éþíëÿðäÿí îíóí èñòÿéèíÿ óéüóíäó. Âàðèñ îëäóüóí-äàí áàáàñû êÿíàð àèëÿëÿðäÿí åâëÿíìÿñèíè èñòÿìÿçäè.

68

Îíó éóðäà äþíäÿðìÿê ö÷öí “êèìè áÿéÿíÿðñÿ, àëñûí”ñþéëÿìèøñÿ äÿ, è÷èíäÿ áóíà öçöëÿðäè. Îüóç áèð àíëûüàáåéíèíäÿ ùÿð øåéè ýþòöð-ãîé åëÿäè. Àéòàúûí îíó àíëà-ìàñûíûí, îíó òóòìàñûíûí ñåâèíúèéëÿ, éåíèäÿí éóðäà äþ-íöá áàáàñûíûí öçöíòöñöíÿ ñîí ãîéàúàüûíûí ðàùàòëûüûé-ëà äîëóéêÿí åëÿ èíäèúÿ áåëÿúÿ àòûíû îðäàéà ñöðÿ áèëÿð-äè... Àíúàã ýèçëè áèð ñÿñ “ñÿí Òàíðûíûí ñàâ÷ÿñûñàí,éàë-íûç þçöíö äöøöíìÿ!” äåéèðäè îíà.Àéòàúû áó øÿêèëäÿ,îüóðëàéûðìûøúàñûíà àëûá àïàðìàñû éàðàøìàçäû îíà. Ýÿ-ëÿúÿéèí õàòóíó ÿìèñè ãûçëàðûíûí éàíûíäà íÿäÿí ýþçö-êþëýÿëè îëìàëûéäû? Áó òÿëÿñêÿíëèéèéëÿ Àéòàúûí àòàñû,ñåâèìëè ÿìèñè Îð õàíû ñûíäûðìàçäûìû? Áöòöí áóíëàðûäöøöíÿðÿê àòäàí àøûðûëäû, Àéòàúû äà àëûá éåðÿ ãîéäó.Ãÿðèáÿäèð êè, Àéòàú äà þíúÿ îíó àëûá àïàðìàã èñòÿéÿíÎüóçóí ñîíðà ôèêðèíè äÿéèøìÿñèíèí ñÿáÿáèíè äóéäó âÿÎüóç îíóí ýþçöíäÿ äàùà äà áþéöäö. Îüóç ýþçöíöîíóí äóïäóðó ýþçëÿðèíÿ äèêÿðÿê:

- Ãîé ùÿð øåé åë àäÿòèíúÿ, ýÿëÿúÿê õàòóíà éàðà-øàí øÿêèëäÿ îëñóí, - äåäè.

Àéòàú ÿëëÿðèíè ïþðòìöø éàíàãëàðûíà òóòàðàã:- Ãîé ùÿð øåé ñÿíèí èñòÿéèíúÿ îëñóí, - ñþéëÿäè.Îüóç àòûíà ñû÷ðàéûá îðäàéà äîüðó ÷àïäû.Îíóí ãÿðàðû Ãàðà õàíûí öðÿéèíè ñàêèòëÿøäèðäè.Áèð íåúÿ ýöí ñîíðà Àéòàúû áÿçÿéèá-äöçÿéèá ýÿ-

ëèíëèê ÷àäûðûíà ýÿòèðäèëÿð.Àéòàú åëÿ èëê ýåúÿ “Áèð îëàí Òàíðûéà äà ãóðáàí

îëóì, îíóí åë÷èñèíÿ äÿ”, äåéèá, þìðöíöí ñîíóíàäÿêÝþé Òàíðûéà òàïûíàúàüûíà àíä è÷äè... Ýþéòàíðû÷ûëàðûíèëê îúàãû êþçÿðäè...

69

ÀÒÀ, ÎÜÓË

Îüóç áàáàñûéëà öç-öçÿ îòóðìóøäó. Ôèë ñö-ìöéöíäÿí äöçÿëäèëìèø ýåíèø åë òþðö, òàõòèêè íÿôÿðëèêäè. Áþéöê ìÿúëèñëÿðäÿ, êÿíàð

þëêÿëÿðèí åë÷èëÿðèíèí ãÿáóëëàðûíäà, åë òþðÿíëÿðèíäÿ Àé-áèêÿ õàòóí äà, Ãàðà õàíëà éàíàøû ÿéëÿøèðäè. Õàãàí áóýöí ÷îõ äöøöíúÿëèéäè. Íÿäÿí áàøëàéàúàüûíû êÿñäèðÿáèëìèðäè:

- Ãóëàüûìà ãàðà-ãóðà ñþçëÿð äÿéèð, îüóë! Èíàí-úûíäà ìþùêÿì, àðäûúûë îëìàìàüûí ìÿíè ñàðñûòäû. Áóáîéäà þëêÿéÿ õàãàí ãûëûíàúàã êèøè èíàíúûí éàðäûìû îë-ìàäàí ùå÷ íÿ éàïà áèëìÿç! Öðÿéèíè äèäÿí íÿäèð, àí-ëàò ìÿíÿ! Èêè ãàðäàøûìû, èêè ãîëóìó êöñäöðäöí! Ãûç-ëàðûíà öç ÷åâèðìÿç îëäóí. “Ýþéýöìöç99 îëà-îëà ãûçëà-ðûìûçû éàëãûç ãîéäó, ñÿíäÿäèð, áàøûíû áîø áóðàõìû-ñàí. Àç êå÷ìÿç, ö÷öíúö ãàðäàøûìûçûí ãûçûíû äà áîøà-éàð!”- äåéèðëÿð.

- Äöøöíäöéöìö ýèçëÿòìÿìÿéè ìÿíÿ ñÿí þéðÿò-äèí, õàãàí áàáà! Éåð öçöíäÿ éàøàéàí Èíñàí þâëàäëàðûáèð éàíëûøëûã è÷èíäÿäèð. Éåêëÿð100 áèçè àëäàäûð. Äöíéàíûíáÿéè îëà-îëà è÷èìèçè êþëÿëèê ñàðìûøäûð... Ãîíøóëàðûìûçàáàõ! ×èíäÿ, Ùèíääÿ, ãûðìûçû öçëö Òàíãóò äà èíàíú èíñà-

70

––––––––––––––––––––––––––––99 Ýþéýö – êöðÿêÿí 100 Éåê – øåéòàí

íûí áþéöêëöéöíö þíÿ ÷ÿêèð, óëóñó ýöúëÿíäèðèð, áèðëÿøäè-ðèð. Áèçäÿ èñÿ ùÿð áîéóí þç èéÿñè, ïàë÷ûã, àüàú, äÿðè óéó-ãó âàð... Äèç áöêÿ áèëìèðÿì îíëàðûí ãàðøûñûíäà!..

- Óëóñóí ýþçö áèçäÿäèð, Îüóç! Åëèìèç-ýöíöìöçëàõëàéàð, áèçäÿí öç äþíäÿðÿðëÿð. Ñÿíèí õàãàíëûüûíû ãÿ-áóë åòìÿçëÿð!

- Ìÿí êþëÿ ðóùëó àäàìëàðûí éîõ, òÿê îëàí Òàíðû-íûí èðàäÿñèíÿ áàüëûéàì! ×öíêè î ìÿíè þçöíÿ ñàâ÷û ñå-÷èá! Áóíó áöòöí åë áèëìÿëèäèð, áèëÿúÿê äÿ!

- Áàøñûç îüóë! Áàéàòëàðûí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõ. “Åë-÷èéÿì” äåéÿí úàäó÷óëàðû, ãàìëàðû ÷îõ ýþðìöøÿì!Ñîíäà éîõà ÷ûõìûøëàð. Éîëóíó àçìà! Ãîëóíóí ýöúö,àíëàéûøûíûí êÿñÿðè âàðñà, òåíãðèëÿðèìèçÿ âåð! Áó, áèðöñòöíëöêäöð. Éàõøûéà éàíàøàíäà éàõøû áþéöéöð, ïèñÿéàíàøàíäà ïèñ!

- Ìÿíèì éàõøûëûãäàí áàøãà éîëóì éîõäóð, áàáà!Ãîðõó ìÿíÿ éàðàøìàç. Åëèìèçè áó ñîíñóç àëäàíûøäàí, áóãóðàìà áàéàòëàðäàí ãóðòàðìàã ìÿíÿ äöøöð. Áó, áèð àëûíéàçûñûäûð! Ýþçöìö à÷àíäàí þçöìö áó éöêöí àëòûíäà ñàí-ìûøàì. Áó éîëäàí ìÿíè ñàõëàìàã îëìàç! Èíäèéÿäÿê ñÿ-íÿ à÷ìàäûì, ñþçöìö öðÿéèìäÿ ýèçëÿòäèì. Ñÿíè ãûðìàãèñòÿìÿäèì! Òàíðûíûí èñòÿéèéëÿ ùÿð øåéè þçöí äóéóá àíëàð,óëóñóìóçó áó àëäàíûøäàí ãóðòàðàðñàí, ñàíäûì. Äàùà ñóñ-ìàüà éåð ãàëìàäû! Áó èøèí ãóòñàëëûüûíû, Ýþé Òàíðûéà áàü-ëû îëäóüóíó àíëàð, ìÿíäÿí ãûðûëìàçñàí.

Áàáàñû ñóñäó. Úîøìàãëà Îüóçóí éîëà ýÿëìÿéÿ-úÿéèíè àíëàéûð, ñîéëàðûíûí101, áöòöí ãîùóì-ÿãðàáàñû-íûí, õàãàíëûüûí òàëåéèíèí áó èíàíú ìÿñÿëÿñèíäÿí àñûëûîëäóüóíó îíà àíëàòìàüà ÷àëûøûðäû:

71

––––––––––––––––––––––––––––101 Ñîé – íÿñèë, áóðäà õàëã

- Ìÿíè õàãàí ãûëàí ýþéëÿðèí èñòÿéèéëÿ, ãóòñàë òþ-ðÿëÿðèìèçäèð. Ñîí ýöíöìÿäÿê åëèìèçè-ýöíöìöçö102 ãî-ðóìàëûéàì! Òþðÿëÿðèìèçÿ, äöçÿíèìèçÿ103 äîüìà îü-ëóì äà ãàðøû ýÿëñÿ éåíèëÿúÿê; åëèí êþíëöíÿ, èíàíúûíàÿë àòñà, ÿëè êÿñèëÿúÿê, þëäöðöëÿúÿê, éåéèúè éåðÿ ýåäÿ-úÿê. Áóíó àíëà âÿ óíóòìà!

- Àëûí éàçûìûç íÿñÿ, îíó äà ýþðÿúÿéèê, áàáà!Ìÿí àíàäàí Áèð Òàíðûëû äîüóëäóì. Îíäàí áàøãà èíàí-úûì éîõäóð. Óëó Òàíðû éàðäûì÷ûìûç îëñóí!

Ãàðà õàí éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Àéáèêÿ õàòóí îíóíÿëèíäÿí òóòóá àøàüû äàðòäû:

- Ãàðà õàí! Ñÿí åëèýñÿí, òþðÿìèçè , èíàíúûìûçû äàãîðóéàí ñÿíñÿí! Ìÿíñèç éàðëûã104 ÷ûõàðà, ãÿðàð âåðÿáèëìÿçñÿí. Úîøìà, áàõ äà äèíëÿ! Îüóçóí áèëìÿäèéèáèð ýèçëèíè à÷ûì ñÿíÿ! Èéèðìè èë è÷èìäÿ ñàõëàäûì. Î äî-üóëàíäà íåúÿ öçöëäöéöìö ýþðìöøäöí. Íÿäÿíäèð áó,ñîðäóí, áèëìèðÿì, äåäèì. Äîüðóéäó! Êþðïÿ ìÿíè ÿì-ìèðäè. Öçöíö ìÿíäÿí ÷åâèðèðäè. Äþøëÿðèì øèøèá êþé-íÿéèìÿ ñûüìûðäû. Éåðèéÿíäÿ éàõàì èñëàíûðäû. Àüëà-ìàãäàí, áàéàòëàðà éàëâàðìàãäàí éîðóëìóøäóì. ×àäû-ðûìûçäàêû Òåíãðûíêëåðå äèç ÷þêìÿêäÿí äèçèì éàðà îë-ìóøäó. Îüëóìóí éàøàéàúàüûíà öìèäèì ãàëìàìûøäû.Áèð ýåúÿ éàâðóì óéüóìà ýèðèá: “Ñöäöíö ÿììÿéèìèèñòÿéèðñÿíñÿ, áöòëÿðäÿí óçàãëàø, òÿê îëàí Ýþé Òàíðûéàòàïûí, îíó òàíû!”, - äåäè. Ö÷ ýåúÿ àðä-àðäà óéüóäà áóñþçëÿðè ñþéëÿäè ìÿíÿ. Ñÿíäÿí ýèçëè îüëóìóí Áèð Òàí-ðûñûíà òàïûíäûì, îíà éöêöíú ãûëäûì. Äåñÿì èíàíìàç-äûí, ìÿíè äÿ, ÷îúóüóìó äà þëäöðÿðäèí. ßëèìè ýþéÿ

72

––––––––––––––––––––––––––––102 Åë-ýöí – äþâëÿò103 Äöçÿí – ùàêèìèééÿò ñèñòåìè, ãàéäà-ãàíóí104 Éàðëûã – áóðàäà ùþêì

ãàëäûðûá: “Óëó Òàíðûì, Ýþé Òàíðûì, ñöäöìö ÷îúóüó-ìóí èñòÿéèíÿ óéóøäóðóá, äàäëû åò!” - äåéÿðÿê éàëâàð-äûì. Ñþç àüçûìäàí ÷ûõäûüûíäà Îüóç ìÿíÿ ñûüûíûáÿììÿéÿ áàøëàäû. Îíóí Ýþé Òàíðûíûí ñå÷èëìèøè, èñòÿê-ëèñè îëäóüóíà èíàíäûì. Áèð éàøûíäà ýþçëÿíèëìÿäÿí äèëà÷äûüûíû óíóòäóíìó? “Áÿí Ýþé Òàíðûíûí éåðÿ ýþí-äÿðäèéè èøûüàì. Îíóí ö÷öí àäûìû Îüóç ãîéóí!” äåäè-éè ãàôàíäàí ñèëèíäëèìè? Äèë à÷äûüûíûí ñåâèíúè è÷èíäÿ íÿäåäèéèíÿ âàðìàäàí: “Áèçèì óðóý-òóðóüóìóçäà áóí-äàí äàùà ýþðêëö úîúóã äîüóëìàìûøäûð”, - äåäèí. Éö-ðöøäÿí, ñàâàøäàí, õàãàíëûã ãàéüûëàðûíäàí íåúÿ áþéö-äöéöíö äóéìàäûí. Îüóçóí ýåúÿ-ýöíäöç Òÿê Òàíðûäåéèá, Ýþé Òàíðûíû àíûá, éàøûäëàðûíà äà áåëÿúÿ àíëàò-äûüû, óéüóëàðûíäà äà òåç-òåç ñþéëÿäèéè “áèð îëàí óëó éà-ðàäàíà àëãûøëàð îëñóí”, ñþçëÿðè ñÿíè äöøöíäöðìÿäè.Îüëóíóí öçöíäÿ Óëó Òàíðûíûí èøûüûíû ýþðìöðñÿíìè?Áó áîéäà ÿðÿíëèê, ÿðê, ýöú, ñîíñóç áèëýè ùàðäàíäûðáÿñ? Äöøöíìÿäèíìè? Îõ àòìàãäà, ýþíäÿðè105 òóëëà-ìàãäà, ãûëûíú ÷àëìàãäà, áèëýèäÿ ãàðøûñûíà êèì ÷ûõàáèëäè? Áöòöí áóíëàðûí Ýþé Òàíðûéà áàüëû îëäóüóíó,îüëóíóí áàøãà ÷îúóãëàðà áÿíçÿìÿäèéèíè äöøöíÿéäèíýÿðÿê! Îüóç ñÿíäÿí ñîíðà éóðäóí äà, éåð öçöíöí äÿäàéàüû îëàúàã. Áóíó ãàìëàðäàí äà, ×èí úàäó÷óëàðûí-äàí äà åøèòäèì. Èëëÿð þíúÿ ÷èíëèëÿðèí “Òöðêäÿ áèð ÷îúóêäîüäó, éåð öçöíöí äöçÿíèíè äÿéèøÿúÿê” äåéèáÿí ýÿç-äèêëÿðèíè, ùÿð éàíà áàø âóðäóãëàðûíû óíóòäóíìó? Òÿê-úÿ õàãàí ñàðàéûíà áóðóí ñîõà áèëìèðäèëÿð. Àðàäûãëàðû÷îúóüóí ñÿíèí åâèíäÿ äîüóëà áèëÿúÿéè àüûëëàðûíà ýÿë-ìèðäè. Î ÷àüäàí ÷îõ ñóëàð àõûá. Îüóçóí éàøûíäàí áþ-

73

––––––––––––––––––––––––––––105 Ýþíäÿðè – íèçÿ, ñöíýö

éöê äöøöíäöéöíö, àääûì àòäûüû éåðÿ èøûã äàøûéàí áèðè-ñè îëäóüóíó ÷îõëàðû ýþðöá, ñÿíäÿí áàøãà. Îëñóí! Ñÿíèãûíàìûðàì. Ýöíöí ñàâàøëàðäà êå÷äè. Èíäèñÿ àéûë! Áèçáèð îëàí Òàíðûéà òàïûíìûøûã, ñÿí äÿ òàïûí!

Ãàðà õàí áàøûíû òóòóá òàõòà ÷þêäö: - Àëòûìäà òþðöì ÷þêöá, äóéìàìûøàì! Äþøÿ-

éèìäÿí õàòóíóì ãà÷ûá, áèëýèì éîõ! Äîüìà îüëóìèíàíúûìûçäàí äþíöá, øàøûðûá êÿíäèñèíè éàëàâàú ñàéûð,ãàíäûðàíûì éîõ! Óëó ðóùëàð, ùàíêè ñó÷óìà ýþðÿ?

Àéáèêÿ õàòóí õàãàíûí áó ãûñà ñàêèòëèéèíäÿí, ýþòöð-ãîéóíäàí öðÿêëÿíäè. Ãîëóíó õàãàíûí áîéíóíà ñàëäû:

- Éàçûéà ïîçó éîõäóð, õàãàíûì! Îüëóíëà õàòó-íóíóí èíàíúûíû èëëÿð áîéó äóéìàìûñàí, áóíäàí ñîíðàäà äóéìà! Áèçÿ ãûéñàí, áöòöí óëóñóí ÷þêÿð. Þç åâèíèíáàøãà èíàíúà áàüëûëûüûíäàí îíèëëÿðëÿ áèëýèñèç ãàëìàíàêèìñÿ èíàíìàç. Åë äûøëàð ñÿíè! Äöøìÿí áàø ãàëäûðàð.Áóðàõ ùÿð øåéè éàðàäàíà! Ãîé ÷þçöì îíäàí ýÿëñèí.Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ Îüóçó ãàéòàðàúàã óëóñóí éîëóíà...

Àéáèêÿ õàòóí èëëÿðúÿ, óçóí-óçóí äöøöíöá èíäèñþéëÿäèêëÿðèíäÿí áàøãà éîë áóëìàìûøäû. Õàãàí áóíóàíëàäû. Öçäÿ è÷èíäÿêè éàíüûíû áîüäó, àíúàã öðÿêäÿõàòóíó, Îüóçó áàüûøëàìàäû: “Þç îüëóìóí þëöò÷öñö106

îëìàã äà ìÿíèì àëûí éàçûììûø” äåéÿ äöøöíäö. Òþðÿéÿ ýþðÿ åë áàøãàíëûüûéëà èíàíú áàøãàíëûüûíûí

áèð îëìàñû107 éóðäó ÿðêëè, ýöâÿíúëè ñàõëàéûðäû. Àíúàãèíäè Ãàðà õàíûí àéàüûíûí àëòûíäàí éåð ãà÷ìûøäû: “Áà-áà øÿðÿôè îüóëà ãàëûð” äåéèðëÿð. Ùàíñû îüóëà? Èíàíúûí-äàí äþíÿíÿìè? Áîéóíó îõøàäûüûì, éåðèìäÿ ýþðìÿêäèëÿäèéèì, ñåâýèëè îüëóì! Åëè ñÿíÿ òàïøûðìàã èñòÿðêÿí

74

––––––––––––––––––––––––––––106 Þëöò÷ö - ãàòèë107 Ãÿäèì òöðêëÿðäÿ õàãàí ùÿì äÿ õàëãûí äèíè ðÿùáÿðè ñàéûëûðäû

ÿëèìè, äèëèìè ãûñàëòäûüûí íÿéìèø? Áèð ìÿíèì îüëóìö÷öí åëèí ãûðûëìàñûíû íåúÿ èñòÿéÿ áèëÿðñÿí? Éàüûëàðûýöëäöðÿêìè öñòöìöçÿ? Òþðÿ áèëìÿç õàãàí áàøãàëàðû-íû íåúÿ óéäóðàð108? Áèð éàíäà áóäóí, åë, òþðÿ, õàãàíëûã,áèð éàíäà Îüóç... Áàáàñûíà äèðÿøÿí, îíó äèíëÿìÿéÿí,áèð ñþçöéëÿ åëèí äöçÿíèíè ïîçóá éåðëÿðèìèçè éàüóëàðàãàïäûðà áèëÿí Îüóç! Éîõ, áó ñþç åëÿ à÷ûëà áèëìÿç! Õà-ãàíëûã ÿëäÿí ýåäÿð! Îëñóí!”

Ãàðà õàí áóíäàí ãîðõìóðäó. Êå÷èá ýÿëäèéè éîëëà-ðû, åëè ö÷öí åëÿäèêëÿðèíè äöøöíÿðêÿí, þëöì ãîðõóñóíóóíóäóðäó. Þçöíö áèëÿíäÿí éóðäó ö÷öí ÷àëûøìûø, àüûð ñà-âàøëàðäàí, þëöìëÿðäÿí êå÷ìèøäè. Áó ýöí äÿ îëìàñà, ñà-áàù õàãàíëûãäàí àéðûëàúàã îíñóç äà! Îíó äöøöíäöðÿíåëèí ñîíðàêû ýöíöéäö. Åë éåíèäÿí ñûíà, áèð áàéðàã àëòûíàòîïàðëàíìûø òîðïàãëàð éåíèäÿí éàüûëàðûí ÿëèíÿ êå÷ÿ áèëÿð-äè. Åëè ãîðóìàã ö÷öí, ýÿðÿêèðñÿ, þçöíö äÿ Úàíàëàíà âå-ðÿð, äîüìà îüëóíäàí äà êå÷ÿðäè. Áàøãàëàðûíäàí äöçÿí èñ-òÿéÿí õàãàíûí þç ñàðàéûíäà èíàíú ñàòãûíëàðûíûí âàðëûüû áè-ëèíÿðñÿ àòàëàðûíûí, áþéöêëÿðèíèí áöòöí ÿìÿêëÿðè ïó÷à ÷û-õàðäû. Áóíäàíñà îíóí éà Îüóçóí ýåòìÿñè äàùà äöç éîë-äóð. Åëìè, îüóëìó? Èíäè ö÷öíúö éîëó òàïà áèëìèðäè...“Äåìÿëè, èø áþéöìÿäÿí Îüóç Óëó äåäèéè Òàíðûñûíûí éà-íûíà ýåòìÿëèäèð. Éåðè ó÷ìàã îëñóí! Åë îüóëäàí èðÿëèäèð.”Àíúàã áóíó íåúÿ éàïàúàã? Èëëÿðëÿ áîéóíó îõøàäûüû îü-ëóíà ÿëè íåúÿ ãàëõàúàã? Îíäàí ñîíðà íÿ ñàéàã éàøàéà-úàã? Îíäà íåúÿ îëñóí? Ìèíëÿðëÿ éóðääàøûí, ñîéäàøûí ãàíòþêöá, áàø ãîéóá ãîðóäóüó, áþéöòäöéö åë áèð úàéüûíîüóëóí îéóíóéëà äàüûëñûíìû? “Óëó áàéàòëàð, éàðäûì åäèí,÷þçöí áó ÷þçöëìÿç èøè! Ãîé îüóë þëöò÷öñö îëìàéûì!”

75

––––––––––––––––––––––––––––108 Óéäóðìàã – óéüóíëàøäûðìàã, ãàíóíà óéüóí èäàðÿ åòìÿê

Èíäè Ãàðà õàíûí áó èøè òåç àøûðìàã ö÷öí éöêöíúãûëàðàã, éàëâàðìàüäàí áàøãà, éîëó ãàëìàìûøäû.

* * *

Ýöç õàíëà Êöð õàí ãûçëàðûíà Îüóçóí öç âåðìÿ-äèéèíè, êè÷èê ãàðäàøëàðû Îðõàíûí ãûçûíû àëàðàã, äöéöíëÿàïàðäûüëàðûíû àéðû àëà÷ûãäà ñàõëàäûüûíû, ñîðìàäàí, êþ-íöëëÿðèíè àëìàäàí îíëàðëà ñîéóã äàâðàíäûüûíû àüðû-àúûéëà èçëÿéèðäèëÿð. Õàãàí îëàúàã Îüóçäàí êå÷ìÿñÿ-ëÿð äÿ, öçöíÿ âóðìàñàëàð äà, è÷äÿ îíäàí ãûðûëìûøäûëàð.Ãûçëàðûíûí þúöíö àëìàü äÿìè ýÿëÿúÿêäè. Àíúàã Ãàðàõàíûí ãîðõóñóíäàí ñÿñëÿðèíè ÷ûõàðìûðäûëàð. ÎüóçóíÀéòàúû àëìàñû îíëàðûí ýþçöíäÿ êè÷èê ãàðäàøëàðû Îðõà-íû äà éàäà ÷åâèðìèøäè. Ñó÷ó îíäà, ãûçûíäà ýþðöðäöëÿð.

Åë éàéëàüà éûüûøàíäà Îüóç áàáàñûíà äàüëàðûíîâó òöêÿíìÿìèø, éàéëàëàð éóðäëàíìàìûø éîëäàøëàðûé-ëà Ûññûê ýþëÿ îâà ýåòìÿê èñòÿéèíè áèëäèðäè. Þòÿí éàçûíéîë÷óëóüóíäà êþíëö î äàüëàðäà ãàëìûøäû. Áàáàñûéëàñþçëÿøäèéèíäÿí åâÿ ñûüà áèëìèðäè, äàëüûíäû, éóðääàíóçàãëàøìàã èñòÿéèðäè.

Ãàðà õàí “ýåòñèí äÿ ýÿëìÿñèí” äöøöíöá, “îëàð”ñþéëÿäè. Îüóç îâ äåäè, îâà ýåòìÿäè. Áàøûíäà àüûð äþ-éöøëÿðÿ àïàðäûüû ÿðëÿð áèð èë þíúÿ àñòà-àñòà êå÷äèêëÿðèéîëó áèð íå÷ÿ ýöíäÿ àäëàéûá Õàíòåíãðèíèí ãîéíóíäà-êû ßðêîíà, Àòà ìàüàðàéà óëàøäû. ßðêîí ñûçðàñûíäà îâîâëàäû, ãóø ãóøëàäû, éåðëè áÿêèë áÿéëÿðëÿ, ãàìëàðëà ýþ-çÿë ýöíëÿð êå÷èðäè, ùÿð êÿñè áèð îëàí Ýþé Òàíðûéà òà-ïûíìàüà ÷àüûðäû. Ãàì Àòàíû äà èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû.Éîëà áóðäàí ÷ûõìàëûéäû, ùÿð øåé áóðäàí áàøëàíìàëûé-äû... Ñîíðà ñþçëÿ àíëàìàäûãëàðûíû ýþðöá: “áó óéóüëàð-

76

äàí, éîíìà àüàúëàðäàí Éàðàäàí îëìàç, áóíëàð óëóñóéöêñÿëèøäÿí ñàõëàäû” äåéÿ þçöíö ÷ûëüûíëûüà âóðóá Àòàìàüàðàäàêû äîõñàíäîããóç áöòö éûõûá äàüûòäû. “Áàõûí,Ýþé Òàíðûíûí öçö ýöëöð, ñèçèí áöòëÿð èñÿ þçëÿðèíè áåëÿãîðóéà áèëìÿäèëÿð” äåéèá éîëäàøëàðûíû äà ÷ÿêèá ýåòäè.Ùÿëÿ åë êþ÷ìÿìèø, éàéëàëàðäà ÿéëÿíÿ-ÿéëÿíÿ ãàðøûýÿëÿí éåðëè áÿéëÿðè Ýþé Òàíðûéà òàïûíìàüà ÷àüûðäû.Êÿñÿðëè, èíàíäûðûúû ñþçö ãàðøûñûíäà ñþç òàïà áèëìÿéÿí-ëÿðèí òàõòà ÷ÿëÿáèëÿðÿ îëàí-ãàëàí èíàìëàðûíû àëò-öñò åëÿ-äè: “Àòà öíöð áóíäàí áåëÿ îéóíúàã óéóãëàðûí, áöòëÿðèíñàõëàíúû äåéèë, Óëó, ýþðêëö Ýþé Òàíðûíûí îúàüû, åëèíáèëýèñèíèí, áèòèêëÿðèíèí õÿçèíÿñèäûð” äåäè.

Î éàé, Ãàì Àòàíûí äöíéàñû äàüûëìûøäû. Ãàðàõàíëà ýÿëÿúÿê õàãàí àðàñûíäà ãàëìûøäû. Òàïûíäûüû áöò-ëÿðèíÿ àüëàéûðäû. Áèð éàíäàí äà: “Àòà ìàüàðàíûí ãóò-ñàëëûüû àéàã àëòûíà àòûëàíäà êèì îíó àðàéàúàã, îíóí åë-äÿêè ñàéüûñû, äÿéÿðè íÿ îëàúàã?”, - äöøöíöðäö... ×àïàðñàëäû, îëàíëàðû Ãàðà õàíà ÷àòäûðäû.

* * *

Ùÿð êÿñ éöêöíö ãàáëàøäûðìûø, åâ-åøèéèíè éûüûøäûð-ìûø, ãàëàíëàðà ñîíóíúó òàïøûðûãëàð âåðèëìèø, àëà÷ûã ÷ûüëàðûäÿñòÿ âóðóëóá áàüëàíìûø, êå÷ÿëÿð áöêöëöá ÷èíëÿíìèø, àõ-òàðìàñûíëàð äåéÿ éöêëÿò109 àòëàð, ãàòûðëàð, éåëòÿíìÿê110 ÷à-üûíûí ÷àòäûüûíû äóéàðàã éèéÿëÿðèíÿ ýþç ãîéà-ãîéà, òÿëÿñ-ìÿäÿí ýþéøÿéÿí äþëÿê111 äÿâÿëÿð, áóüðàëàð ùþðöéÿ âó-ðóëìóø, éà äà ãàïûëàðäàêû àüàúëàðà, ìûõëàðà áàüëàíìûøäû.

77

––––––––––––––––––––––––––––109 Éöêëÿò – éöê äàøûéàí110 Éåëòÿíìÿê – óçàã ñÿôÿð111 Äþëÿê – úèíñ

Ãàðà õàíûí ñàéû áèëèíìÿéÿí ñàâàø ëÿâàçèìàòû, éàðàã-éà-ñàã, õÿçèíÿ, ïàé-öðöø àðàáàëàðû õàãàíëûã ÷àäûðëàðûíûí éàí-éþðÿñèíè áöðöìöøäö. Äàí öçö àüûð åë éåðèíäÿí òÿðïÿíÿ-úÿêäè. Êþ÷ þíúÿñè áþéöê õàãàí Ñûüíàãäà ñþíóíúó øþëÿ-íèíè äöçÿíëÿìèøäè. Ãàðäàøëàðäàí, ãàðäàø óøàãëàðûíäàí,éåýÿíëÿðäÿí, ýþéÿíëÿðäÿí áàøãà êèìñÿ ÷àüðûëìàìûøäû.Éöðöøëÿ áàüëû ýÿíÿøìÿ éûüíàãëàðûíäà è÷êèí àäàìëàðäàíáàøãàñû îëìàçäû. Áóíóí ö÷öí áó éûüíàãëàð äàùà óçóí,ýþçëÿíèëìÿç äàðòûøìàëàðëà êå÷ÿðäè.

Áó àõøàì Ýöç õàíûí ãûçû Áàíóíóí åâèíäÿ áàøãàáèð òîïëàíòû äà âàðäû. Ýöç õàí õàãàíûí ÷àüðûøûíà ýåò-ìÿçäÿí þíúÿ ãàðäàøû Êöð õàíû äà éàíûíà àëûá ãûçûíàáàø ÷ÿêìèøäè. Îíóí êþíëöíö ãûðûã ýþðöíúÿ ñîðüóëà-ìûø, ãûçäàí ñþç àëà áèëìÿéÿíäÿ ãîíøó åâäÿí ãàðäàøûãûçû Òÿð÷è÷ÿéè äÿ ÷àüûðòäûðìûøäû. Îüóçóí èêè “éàðûìà-ìûø” ãàäûíû àòàëàðûéëà áàø-áàøàéäûëàð. Íÿ ãÿäÿð ýèçëÿ-ñÿëÿð äÿ èøèí áóíäàí áåëÿ þðòöëö ãàëà áèëÿúÿéèíÿ èíàí-ìûðäûëàð. Éàáüó õàãàíûí òîðóíëàðû îëàðàã éîëëàðäà,àðàíäà, äàüäà îëñà áåëÿ, óëóñóí òþðÿëÿðèíÿ ñàéüûëû áþ-éöìöøäöëÿð. Èíàíú ïîçóëñà, àòàëàðûíûí, áàáàëàðûíûí åëèíáàøûíäà äóðà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíè àíëàéûðäûëàð. Áîç áþðö-éÿ, áöòëÿðÿ, óëó ðóùëàðà öðÿêäÿí òàïûíìàãäàí øÿðÿôäóéóðäóëàð. Ãóø òÿêèí àçàä, óäëó112, - ùÿéàëû áþéöìöø-äöëÿð. Ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëèá áóíàë-äûãëàðû113 ÷àüëàðäà äà þçëÿðèíè èòèðìÿç, êþíöë ñþçëÿðèíèñþéëÿìÿçäèëÿð. Åë “ùó” äåéèá, áèð àüûçëà äîõñàí äîã-ãóç òåíãðèéÿ öç òóòàíäà, ýþçëÿðèíäÿ éàø ýèëÿëÿíÿí ãûç-ëàð Îüóçà, îíëàðû àòäûüûíäàí äàùà ÷îõ, óëóñóí èíàíúëà-ðûíà äþíöê ÷ûõäûüûíà ýþðÿ ãûçüûíäûëàð.

78

––––––––––––––––––––––––––––112 Óäëó – àáûðëû113 Áóíàëìàã – ãÿìëÿíìÿê, ìþùíÿò ÷ÿêìÿê

Áèð éàíäàí äà ÷îúóãëóãäàí ùàìûñûíûí ýþçöíöí èøû-üû îëìóø, ÿðÿíëèéè, àüëû, äöçëöéö åëäÿí-åëÿ éàéûëìûø Îüó-çó è÷äÿí ñåâèðäèëÿð. Áàíó äàùà ÷îõ öçöëöðäö. Îüóçëà ýþ-áÿêêÿñìÿ îëäóüóíó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Èëëÿð óçóíó áþéöéöáÎüóçóí àäàõëûñû, ñîíðà ãàäûíû îëìàã àðçóñó öðÿéèíè ñàð-ìûøäû. Îíà êþíöë âåðÿíäÿ, îõ àòûá àü áÿéëèê ÷àäûðû ãóðàí-äà, àë äöéöíëöê ýåéèìèíäÿ î ÷àäûðûí ãàïûñûíäàí ýèðÿíäÿ,þçöíö äöíéàíûí ÿí õîøáÿõò àäàìû ñàíìûøäû.

Ãûçëàð äèðÿøñÿëÿð äÿ, ñîíäà îëàíëàðû áàáàëàðûíà àí-ëàòìàãäàí áàøãà éîëóí ãàëìàäûüûíû ýþðäöëÿð. Ýþçëÿðèí-äÿí éàç éàüìóðó êèìè ñåëëÿð àõäû. Àíëàòäûëàð. Ãàðäàøëàð:“Áó áèð ñåâýè èøè äåéèë, ãàðà áóëóääó, óëóñóí öñòöíö àë-ìûø þëöìäö, ãàðäàøûìûçà à÷ûëìàëûäûð” äåäèëÿð...

* * *

Îüóçëà áàáàñûíûí ñîéóãëóüó, Àòà ìàüàðàäàêûîëàéëàð åëÿ ÷àòìàçäàí þíúÿ ×èíÿ ÷àòìûøäû. Äàùà äîüðó-ñó, ×èíäÿí äÿ þíúÿ Òàáãà÷à ÷àòìûøäû. Òàáãà÷ Òöðêëÿ×èí àðàñûíäà áèð åëäè. Þçëÿðèíè òöðêÿ éàõûí ñàéñàëàð äà,êþêëÿðèíè óíóäóá ÷èíëèäÿí äàùà ãàòû ÷èíñåâÿð îëìóøäó-ëàð. Òöðê êþêÿíëè îëìàãëà äåéèë êè! Îíà ãàëñà, ×èíäÿäþâëÿò ãóðàíëàð, îíà ìèí áåø éöç èë áàø÷ûëûã åäÿí, ÷åøèä-ëè, äÿáäÿáÿëè ×èí àäëàðû àëòûíäà ïÿðäÿëÿíÿí ýþé îüóëëà-ðû, ñöëàëÿëÿðè äÿ òöðêñîéëóäóðëàð, ×èíèí ýóð, òîõ éàøàìûîíëàðûí àñàí îëìàéàí ÷þë ùÿéàòû àíûëàðûíû ñþíäöðìöø,÷àüëàð è÷èíäÿ èçëÿðèíè - þçëÿðèíè èòèðèá ÷èíëè îëìóøäóëàð.Äöçöíÿ ãàëñà, áó àøûíìàéà ãàðøû äèðÿíèøëÿð äÿ éîõäó.×öíêè ùàêèìèééÿò, éàõøû ýöí éàíûíäà ñîé êèìëèéèíè õûð-äà èø ñàéûðäûëàð. Èëê þíúÿ - ×èíè þçöìöçêö åäÿúÿéèê äö-øöíúÿñèéëÿ ýÿëñÿëÿð äÿ òåçëèêëÿ þçëÿðè ÷èíëè îëóðäóëàð.

79

Áóíóíëà áåëÿ, ãàí éàääàøû îíëàðûí áó éàä åëäÿ èçñèç-ñî-ðàãñûç èòìÿëÿðèíè þíëÿéèðäè. ×þëëÿ ×èíè éàõûíëàøäûðìàãèñòÿéè áóðäàí ýÿëèðäè. Áóíó ÷èíéàíëûñû êèìè åäÿíëÿðëÿéàíàøû, áó áàüëûëûãëà ×èíäÿ þç ñîéëàðûíäàí îëàíëàðû ýöú-ëÿíäèðèá àðòûðìàã èñòÿéÿíëÿðè äÿ âàðäû, áó éîëëà ×èíè äÿ-éèøèá òöðêëÿøäèðÿúÿêëÿðèíÿ èíàíûðäûëàð.

×èíèí ãóçåé-áàòûñûíäàí ýÿëÿí Òàáãà÷ åë÷èëÿðèÎüóçó éîëäà áóëäóëàð. Åë÷èáàøû à÷ûã äàíûøäû:

- Óëó ×èí èìïåðàòîðó ñèçÿ áàéðàã, õàãàíëûã âåðèð.Äþéöø ÿðëÿðè, ñàâàø ëÿâàçèìàòû... íÿ èñòÿñÿíèç! Áàéðà-üûíûçû ùàðäà óúàëòñàíûç, áèç éàíûíûçäà îëàúàã, ñèçè ãî-ðóéàúàüûã... - äåäè.

Îüóç úîøäó: - Ñèçèí ãàôàíûç ïîçóëìóø! Áèçèì áèð åëèìèç âàð,

áàéðàüû, îðäóñó, ÿðè, ÿðÿíè, ÿðêè, ýþðêöéëÿ! Îíóí áà-øûíäà áàáàì äàéàíûð. Ìÿí õàãàí äåéèëÿì! Îíóí ÿñ-ýÿðëÿðèíäÿí áèðèéÿì!..

Îüóç áóíó ×èí åë÷èñèíÿ äåäè. Þç-þçöíÿ èñÿ “Èòêèìè èé áèëèð, áàáàìëà öç-öçÿ ãîéìàã èñòÿéèðëÿð ìÿíè.Áàáàì ñàü-ñàëàìàò, àéàãäàéêÿí þëöì àøûíà114 òÿëÿñèð-ëÿð, àë÷àãëàð!” äåéÿ äöøöíäö. Åëÿ î àíäàúà áàáàñûéëàñþçëÿøìÿñèíÿ öçöëäö. Àõûíëàðäà ãîøà àò ñÿéèðòäèêëÿðè-íè õàòûðëàäû, äþíöá éóðäà ãàéûòìàüà òÿëÿñäè. Ùàíñûéîëëà îëóð-îëñóí áàáàñûíûí êþíëöíö àëàúàãäû!..

* * *

Õàãàíëûã ñàðàéûíäà àèëÿ éàâóãëàðûíûí, Éàáãó õà-íûí áåëèíäÿí ýÿëÿíëÿðèí, ñöáàøû, òàðõàí115, ýÿíÿø÷èëÿðèí

80

––––––––––––––––––––––––––––114 Þëöì àøûíà òÿëÿñìÿê – éàñà òÿëÿñìÿê115 Ñöáàøû, òàðõàí – îðäó áàø÷ûëàðû

äÿ ãàòûëäûüû øÿíëèê äàâàì åäèðäè. Ãàðäàøëàðû èëÿ ýÿëèíëÿ-ðèíèí, ýåú äÿ îëñà, éåìÿéÿ ãàòûëìàëàðû Ãàðà õàíûí êþí-ëöíö à÷ìûøäû. Àéáèêÿ õàòóíóí ñîëóíäà ö÷ ýÿëèíè, öçëÿðè-íè éöíýöë èïÿê äóâàãëà þðòÿðÿê îòóðìóøäóëàð. Øþëÿí éà-ðûäàí þòìöø, éåìÿêëÿð éåéèëìèø, è÷ÿòëÿð è÷èëìèøäè. Àí-úàã Ãàðà õàíûí è÷êè ãàáû àðà âåðìÿäÿí äîëóá-áîøàëûðäû.Éåòèøìèø ÷èéÿëÿê ðÿíýèíäÿ êöïÿ ñóéóéëà è÷èíè éóìàã èñ-òÿéèðäè ñàíêè. Ýÿëèíëÿðèíÿ öç òóòóá äåäè:

- Ãàäûíëàðûìûç äóâàüà þéðÿíúÿëè äåéèëëÿð. Ýÿëè-íèì êèìè éîõ, ãàðäàøëàðûìûí èñòÿêëè ãûçëàðû êèìè ñûõûí-òûñûç îòóðóí!..

Ýÿëèíëÿðèí òèòðÿê ÿëëÿðè äóâàãëàðûíà óçàíäû. Ãàðàõàí ñîðäó:

- Íÿäÿí þíúÿ ýÿòèðäèéèì ýÿëèíëÿðèì Áàíó èëÿÒÿð÷è÷ÿéèí ýþçÿëëèêäÿ Àéòàúäàí ýåðè ãàëìàäûãëàðû,áÿëêÿ öñòöí îëäóãëàðû Îüóçó èëýèëÿíäèðìÿäè? Òþðÿ-ìèçäÿ áèð åâëèëèê âàð, àíúàã îíà êå÷äèê, èêè êÿðÿ åâ-ëÿíäè. Îéñà íÿäÿí ö÷öíúö åâëèëèéÿ êþíöë âåðäè, êè÷èêãàðäàøûìûçûí ãûçûíà áàüëàíäû, ýöíöíö îíóíëà êå÷èðòäè?

Ýÿëèíëÿðèí áàøëàðû éåðÿ äèêèëìèøäè. Îõ éàéûíäàí ÷ûõìûø, ñþç à÷ûëìûøäû, Ãàðà õàí

Îüóçó ñîíàäÿê àíëàìàüà, ãàðäàøëàðûíû èíúèäÿí ìÿñÿ-ëÿíè àéäûíëàøäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Öçöíö îíëàðà òóòäó:

- Ãîëóìóí ýöúö, áåëèìèí ãûëûíúû, äàéàüûì ãàð-äàøëàð! Ñèç äÿ áèëìèðñèíèçìè áóíó?

Ýöç õàí ñþçó îíëàðäàí þíúÿ õàãàíûí à÷ìàñûíàñåâèíäè. Àíúàã þç äåéÿúÿêëÿðèíè ñîíðàéà ñàõëàéûðäû.Ñþéëÿäè:

- Áþéöê õàãàí, ãîé ýÿëèíëÿð äåñèí! Îíëàð áèëÿíèáèç áèëìÿðèê.

Õàãàí öçöíö Áàíóéà òóòäó:

81

- Ñÿí àíëàò, áþéöê ýÿëèíèì! Áàíó ýþçöíö éåðäÿí ãàëäûðìàäàí ñþéëÿäè: - Ñîðìàñàíûç, äåìÿçäèì. Áó, áèð áÿéÿíèá-áÿ-

éÿíìÿìÿê èøè äåéèë. Äèëèì-àüçûì ãóðóñóí... Áàøûìûç-äà ãàðà áóëóäëàð äîëàíûð, õàãàíûì!

Éàëíûç èíäè, áó øþëÿíäÿ Îüóçóí Àéòàúëà åâëÿí-ìÿñèíèí áèð èñòÿê èøè îëìàäûüû, èíàíúëà áàüëûëûüû, îíäàíþíúÿêè õàíûìëàðûíû äà èíàíúà ýþðÿ àòìàñû îðòàéà ÷û-õàíäàí, àðàäà ýÿçÿí ãóâëàìàëàðûí116, ïû÷ûëòûéëà äåéè-ëÿíëÿðèí ñàðàéà, òþð àéàüûíà ýÿòèðèëäèéèíè ýþðÿíäÿíñîíðà Áàíó àëãàéûáàí117 öðÿéèíäÿ Îüóçà îëàí áöòöíñåâýèíèí íèôðÿòÿ ÷åâðèëäèéèíè äóéäó, áó ùàäèñÿíèí åâè÷èíäÿí, ñàðàéäàí ÷ûõûá, éóðäó, óëóñó áöðöäöéöíö àí-ëàòìàãëà, õàãàí áàáàñûíûí éàíûíäà Îüóçóí ñó÷óíó øè-øèðòìÿéÿ ÷àëûøäû:

- Àéàüûíäà þëöì, õàí áàáà. Èíàíúñûç åë îëìàç,åëñèç õàãàíëûã. Îüóçóí éîëó òþðÿéÿ, åëÿ, Ñèçÿ ãàðøûäûð.Îíó þçöìäÿí ÷îõ ñåâñÿì äÿ, Ñèçè, éóðäó îíäàí äà÷îõ ñåâèðÿì. Îüóç èíàíúûìûçû àòûá, áèçÿ: “Ýþé Òàíðû-íû òóòóí. Ìÿíèì áèð îëàí Òàíðûìû òàíûìàñàíûç, ìÿí äÿñèçè òàíûìàðàì” äåäè. Ìÿí “Ýþéäÿ Òàíðû îëìàç, Ýþ-éöí ùàðàñûíäà îòóðóð Òàíðû?” äåäèì. Îíóí Ãóòñàë áöò-ëÿðäÿí óçàãëàøìàñûíà, ñÿíè ñàéìàìàñûíà ãûçäûã. Î äàáèçè àòäû. Àéòàú îíóí áóéðóüóíà áþéóí ÿéäè, Òÿê Òàí-ðû÷û îëäó. Îüóç äà îíà áàüëàíäû. Îüëóíóçëà ñåâèìëèãàäûíû èíäè àéðû áèð èíàíúà òàïûíûðëàð. Àòàëàðûìûçûí éî-ëóíäàí ÷ûõìûøëàð àðòûã...

Ãàðà Õàí êè÷èê ýÿëèíèíäÿí ñîðäó: - Äîüðóìó äåéèëÿíëÿð?

82

––––––––––––––––––––––––––––116 Ãóâëàìà – äåäè-ãîäó117 Àëãàéûáàí – ãÿôèëäÿí

Àéòàú ãîðõóñóíäàí þäöíö óäìóøäó: - Äîüðó äåéèë, áþéöê õàãàí! Îüóç ìÿíè þçöìÿ

ýþðÿ áÿéÿíäè. Áþéöê ýÿëèíëÿð ñåâèëìÿäèêëÿðèíè øèøèð-äèá èíàíúëà áàüëàìàñûíëàð.

Ãàðà õàí áàüûðäû: - Èíäè ùàíñûíûçà èíàíìàëûéûã ñèçèí? Ãûøãûðûðäû. Áþéöê ýÿëèíëÿðèíèí äîüðó äåäèêëÿðèíè

áèëÿ-áèëÿ. Àéáèêÿíèí ñþçöíÿ óéóá, áó èøèí öñòöíäÿíêå÷èá, Îüóçó áîø áóðàõìàãëà éàíëûøëûã éàïäûüûíû äóé-ìóøäó. “Äöç äåéèð ýÿëèí! Óëó ðóùëàð áÿíèì äÿ, åëèí äÿöñòöíäÿí ÷ÿêèëäè. Îüëóì òÿêúÿ èíàíúûìûçûí éîõ, óëóü-òóðóüóìóçóí äà äöøìÿíèíÿ ÷åâðèëäè. Äöí õàòóíëàìÿí áèëèðäèê. Áó ýöí ãàðäàøëàð, áóéðóãëàð, ýÿíÿø÷èëÿð,ãàðàâàøëàð áèëäè. Éàðûí áöòöí åë áèëÿúÿê. Öñòöìÿ ñåëýÿëèð. Áó ýöí äóðäóðìàñàì, ñîíðà ýåú îëàúàã”.

Ñþçÿ ãàðäàøëàðû ãàðûøäû. Ýöç õàí äåäè: - Óëóñóìóç áó éîëäà ãàí òþêöá. Éåð öçöíäÿ áàé-

ðàüûìûçûí óúà îëäóüó éöçèëëÿð áîéó áöòöí òþðÿìÿëÿðè-ìèç áó éîëäà áàø ãîéóáëàð. Áó áèð ãûç ñþùáÿòè îëñà, êå-÷èëÿð. Éöç-éöç ãûç ãóðáàí îëñóí Îüóçà! Àíúàã äÿäÿëÿ-ðèìèçèí, éåðèí-ýþéöí ðóùó èíúèéÿð áèçäÿí. Éîë áóë, Áþ-éöê õàãàí! Áóëìàñàí ùÿð êÿñ àéðûëûá þç éîëóéëà ýåäÿð.Áþëöê-áþëöê îëóá áàøãàëàðûíûí êþëÿñèíÿ ÷åâðèëÿðèê.

Êöð õàí äåäè: - Î áèð îðäóáàøûäûð. Äþéöøÿ îðäóíó ñèç éîõ, î

àïàðìàëûäûð. Èíàíûá ýþíäÿðñÿíèç íåúÿ îëàúàã, èíàíìà-ñàíûç íåúÿ?

Ãàðà õàíûí áàø ýÿíÿê÷èñè Óëóòöðê áåëÿ äàðòûøìà-ëàðû ÷îõ ýþðìöøäö. Àõàðû þíúÿäÿí äóéóðäó. Ãàðäàøëà-ðûíûí àüçûíäàí ãàí èéè ýÿëäèéèíè ñåçÿíäÿ, þçöíäÿí õÿ-áÿðñèç, ýþçöíäÿí éàø ñöçöëäö.

83

Õàãàíûí ÿëè ãàëõäû: - Îüëóì ÿðýÿíëèê éàøûíà ÷àòàíàäÿê áîéóíó îõ-

øàäûã. Ñîéóìóçóí ýÿëÿúÿéè êèìè ñåâäèê. Éàøûäëàðûí-äàí ñå÷èëèðäè. Ýöúëö, àíëàéûøëû, õàãàíëûüà éåòÿíÿêëèéäè.Ñîíðà éåêëÿð êþíëöíÿ éîë òàïûá, äóéóã äöøìÿìèøèê.Ìÿíèì éåðèìÿ îëñàéäûíûç íÿ éàïàðäûç?

Ãàðäàøëàð äóðóìó àíëàìûøäûëàð. Èëëÿðëÿ ýþðöá ýþòöð-ìöøäöëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, èíäè áó ýÿíÿøìÿäÿ ñþç äåìÿê-äÿí ÷ÿêèíèðäèëÿð. Äîëàéû éîëó ñå÷äèëÿð. Êöð õàí äåäè:

- Ìÿíúèëÿéèí ãàðäàøûì îüëóíóí áàüûøëàíìàç ñó-÷óíäàí äà êå÷ÿðäèì. Àíúàã ñÿí áàáà êèìè éîõ, åë,èíàíú áàøãàíû êèìè äÿéÿðëÿíäèð.

Ãàðà õàí “àõ, éîëñóç ãàðäàø!” äåéÿ äöøöíäö. “Ãó-ðóúà ñþçëÿ äÿ òóòìàäûí Îüóçó. Èíàíú áèð ãàðìàãäûð.Ìÿíäÿí ñîíðà òàõòà ÷ûõìàã èñòÿéè ãóäóçëàøäûðûá ñÿíè. Þçáåëèíäÿí ýÿëñÿ, áåëÿ öðÿêëÿ äàíûøìàçäûí”. Áåëÿ äöøöí-äö, àíúàã áåëÿ äåéÿ áèëìÿçäè. Àðàéà Àéáèêÿ ýèðäè:

- Ñþçÿ ãàðûøìàã èñòÿìèðÿì. Àíúàã áó èø àòàéëà-îüóëó öç-öçÿ ýÿòèðÿð. Ãàí òþêöëÿð, ãóðäóüóìóç õà-ãàíëûã äàüûëàð. Îüóçóí àüçûíû àðàìàäàí, òÿêúÿ ýÿëèí-ëÿðèíèí ñþçöéëÿ éåòÿðëÿíìÿê éàíëûøäûð. ×àïàð ýþíäÿ-ðÿê, Îüóç ýÿëñèí, îíó äà äèíëÿéÿëèì.

Åëÿ áèë áó ñþçö ýþçëÿéèðäèëÿð. Àéáèêÿ ñþçöíöãóðòàðàí êèìè äûøàðûäàí ñîðàã âåðäèëÿð:

- ×àïàð ýÿëäè! Àéáèêÿíèí öðÿéè ãîïäó. Ýÿëèøè õÿáÿð âåðèëÿí ÷à-

ïàðûí óüóð ýÿòèðìÿéÿúÿéèíè àíëàäû. “Îüóçäàí ýÿëèð.Îíóí ñþçö ýåúÿíèí äàðòûøìàëàðûíû êÿñÿúÿê”. Ýþçö ãà-ðàëäû. Òàõòûí àðõàñûíà ñþéêÿíäè. Ãàðà õàí ñîðóøäó:

- Êèìäÿíäèð ÷àïàð? - Ãàì Àòàäàí.

84

Öðÿéèíÿ íÿñÿ äàììûøäû. Éàõûíëàðûíûí àðàñûíäàäèíëÿìÿê èñòÿìèðäè ÷àïàðû.

Ãàì Àòàíûí áöêöëö-ìþùöðëö äÿðè áèòèýèíè à÷äû,þòÿðè ýþç ýÿçäèðäè éàçûéà, îõóìàüà äóðìàäû, ÷àïàðà:

- Ñÿí àíëàò, - äåäè. ×àïàð àíëàòäû: - Îüóç ýÿëäè, Àòà ìàüàðàíû äàüûòäû, îðà ñûüûíìûø

óëó ðóùëàðû èíúèòäè, áöòëÿðè, èéÿëÿðè ÿçèá, Ãàì Àòàéëà áÿ-êèë áÿéëÿðÿ: “Òÿê Òàíðûéà òàïûíûí!” - äåäè.

Ãàðà õàíûí ðÿíýè ÿëèíäÿ òóòäóüó àøûëàíìûø äÿðè-íèí ðÿíýè êèìè àüàðäû:

- Èíäè ùàðäàäûð Îüóç? - Ûññûêäàí êå÷èá Àëàòàó éàéëàëàðûíà ýÿëèð. - Ãàì Àòàéà ÷àòäûð. Îüóç ñó÷óíóí ãàðøûëûüûíû

àëàúàã, öçöëìÿñèí. Àòà ìàüàðàäàí ÷ûõìàñûí. Áÿêèëëÿ-ðèíè àðòûðàúàüàì ßðêîíóí. Áó ýåúÿ äèíúÿë, éàðûí äþ-íÿðñÿí, Îüóçëà öç-öçÿ ýÿëìÿ!

Àéáèêÿ îüëóíóí áèòäèéèíè àíëàäû, áàüðûíûí áàøûí-äàí àüðû ãîïäó.

Ãàðà õàí ãàïû÷ûéà öç òóòàðàã: - Éàáãóëàðà, øàäëàðà, òàðõàíëàðà äå, äàí öçö òîï-

ëàøñûíëàð, - äåäè. Ñîíðà ãàðäàøëàðûíà ñþéëÿäè: - Îüóç äóéóã äöøìÿñèí! Ãàðøû ýåäèáÿí äÿïÿëÿ-

éÿðèê118. Åëèí èíàíú éåðèíè, çèéàðÿòýàùûíû äàüûòìàã áà-üûøëàíìàç! Îüóç áèòìÿñÿ, åë áèòÿð!

Àéáèêÿíèí áàøû äþíäö. Ýÿëèíëÿðèí ö÷ö äÿ áèðäÿíãàïàäû öçöíö. Áàíóéëà Òÿð÷è÷ÿê þú, ãèñàñ àëìàã èñòÿ-ñÿëÿð äÿ, þëöì ýþçëÿìèðäèëÿð.

85

––––––––––––––––––––––––––––118 Äÿïÿëÿìÿê—þëäöðìÿê

Àéòàú ùû÷ãûðûá ñàðàéäàí ãà÷äû. Áèð ùàâóð ñîíðà ýåúÿ ãàðàíëûüûíäà îðäàäàí áèð

àòëû ÷ûõäû. Î, Àéòàúûí ñþçöíö Îüóçà ÷àòäûðàúàãäû:“Ýÿëèíëÿð ñÿíè ñàòäû, áàáàëàðû éàüû êÿñèëäè, õàãàí ñÿíÿãàðøû ýÿëÿúÿê. Þëäöðìÿéÿ... Öç-öçÿ ýÿëìÿ! Éîë áóë!Èø ñîéóéàíàäÿê, ãà÷ ãóðòàð!”

86

×ÈÍ ÁÀÐÌÀÜÛ

×èí åë÷èëÿðèíèí áèðè ýÿëèá, áèðè ýåäèðäè. Áó-ðóí ñîõìàäûãëàðû éåð éîõäó.

Ñîí ýÿëÿíëÿð Ãàðà õàíà ãóçåéëèëÿðèí àðàñû êÿñèë-ìÿéÿí áàñãûíëàðûíäàí, àõûíëàðûíäàí ýèëåéëÿíèð, äîëàéûéîëëà áó èøè Õàãàíà áàüëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Õàãàí“Áèç ×èíäÿí óçàãäàéûã. Àõûíëàð áèçäÿí äåéèë. Éàüûëà-ðûíûçû áóëóí! Îíëàðäàí ãîðóíóí!”, - äåéèðäè.

Êàðâàíëàðà ñàëäûðàíëàð àðòìûøäû. “Þçëÿðè ÷àïûá,àðà ãàðûøäûðûðëàð” äöøöíäö Ãàðà õàí, ñÿñèíè ãàëäûðäû:

- Áÿíèì áàéðàãûìûí êþëýÿñè äöøÿí éåðëÿðäÿ ñè-çèí êàðâàíëàð òîõóíóëìàçäûð. Äÿìèð àïàðàí äÿâÿëÿðè-ìèçëÿ áèðýÿ éöéöðöðëÿð. ßðÿíëÿðèìèç ãîðóéóð îíëàðû.Íÿ îëóðñà, Òóðàí ÷þëöíö êå÷ÿíäÿí ñîíðà îëóð, îðà ÿëè-ìèç ÷àòìûð. ßôãàí éàéëàëàðûíäà, Õîðàñàíûí î öçöíäÿñþçöíÿ ýöâÿíèëìÿéÿí òàéôàëàð àéàã à÷ûá, Íåðÿäÿíýÿëäèêëÿðè áÿëëè äåéèë! Áèçèì éåðëÿðÿ äà éèéÿëÿíìÿêèñòÿéèðëÿð. Éàøàéûøëàðû äöçÿíñèçäèð, þçöíöíêö-þçýÿ-íèíêè áèëìÿçëÿð. Àòà êûçûíà, ãàðäàø áàúûñûíà åâëÿíèð.Îíëàð ñèçèí êàðâàíëàðà ñîõóëàðàã, ýèçëèúÿ ñèçèí ñàðàéëà-ðûíûçàäÿê ýÿëèá ÷ûõûðëàð. Áèð ýöí èïÿéèíèçÿ ýÿðÿêëÿðèãàëìàéàúàã. Èïÿéèí þçö áèð éàíà, ãóðäóíó äà ÷àëûáàïàðàúàãëàð...

87

×èíäÿêè ãóðàãëûãäàí äàíûøäûüûíäà, Ãàðà õàí òöðêåëèíäÿ ãóðàãëûüûí îëìàäûüûíû óëó ðóùëàðà áàüëàéûðäû:

- Ñèç ùÿð øåéè Éàüìóð äàøûíûí ýöúöíäÿ ýþðöðñö-íöç. Áèçëÿð äàø ÿëÿ àëûá, úàäó åëÿìÿðèê. Áó, Ãàìëàðûíèøèäèð, õàãàí èøè äåéèë! Éåð öçö äÿéèøèëèð. Áèçèì ÷þëëÿðäÿ èëäÿí-èëÿ âåðèìñèç îëóð. Áàéàòëàðà ãàðøû ýåäèëìÿç.Áèç äÿ òåíãðèëÿðèí, ÷ÿëÿáëÿðèí ýþçöíäÿí äöøÿíäÿ âå-ðèìëè òîðïàãëàðûìûç, ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèìèç öçöíö áî-çàðäûð. Ãóðàãëûüû àäëàòìàã, ÷ûõûø éîëó áóëìàã îëàð.Àíúàã ðóùëàðäàí, îíëàðûí þú-ãèñàñ àëìàã ÷ûëüûíëûüûí-äàí ãîðóíìàã îëìàç.

Õàãàíëà åë÷èëÿðèí ñþùáÿòëÿðè óçàíàíäà, Òàëàñ,Ñàéðàì, Ñûüíàã áàçàðëàðû ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ, ùÿðêÿñÿ áàø ÿéÿ-ÿéÿ ýÿçÿí ÷èíëèëÿðèí ÿëèíäÿí áåçýèíäè.Ýèðìÿäèêëÿðè äåøèê ãàëìàìûøäû. Ùÿð øåéè àëûð, ùÿð øå-éè ñàòûð, ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíûðäûëàð.

Ãàðà ðóùëàðûí þëêÿíèí áàøû öñòöíö àëäûãûíû äóé-ìóøäóëàðìû? Éà äà åëÿ þçëÿðè èäè ãàðà ðóùëàð...

* * *

Òöëöíöí åâè áèð ÷èíëè äöøÿðýÿñèíÿ áÿíçÿéèðäè.Äîí Õèíèí éàíûíà ùÿð ýöí éåíè ãîíàãëàð ýÿëèðäè. Ãó-ìàø, äàâà-äÿðìàí, ãàá-ãàúàã, äöéö, äàðû ñàòûúûëàðû ãà-ðàâàøëàðûí ÿëèéëÿ ñàðàéà, îðäóíóí è÷èíÿ ãÿäÿð éîë òà-ïûðäûëàð. Àíúàã àëûø-âåðèøèí ÿí èëýèíúè ýåúÿëÿð áàøëàíûð-äû. ßðëÿðèí, ÿðÿíëÿðèí öç òóòäóãëàðû áó éåðëÿð êÿíäèíéàí-éþðÿñèíäÿ ñàëûíìûø, àðàëûäàí ñå÷èëìÿéÿí åâëÿðäè.Áó åâëÿðäÿ ×èíäÿí íÿ çàìàí, ùàíñû éîëëàðëà ýÿëäèêëÿ-ðè áèëèíìÿéÿí ãûçëàð ÿðÿíëÿðëÿ îéíàøûð, äàí éåðè ãûçà-ðàíà êèìè îíëàðà òöðê ãûçëàðûíûí éàõûí áóðàõìàäûãëàðû

88

“ñåâèøìÿê” éîëëàðûíû þéðÿäèð, îõøàéûð, ÿçèçëÿéèð, öðÿê-ëÿðèíè éåðèíäÿí îéíàäûá, ÿëëÿðèíäÿêèíè àëûá ÷þëÿ þòö-ðöðäöëÿð. Áó åâëÿð àëòóí òîïëàìàãäàí, ÿðëÿðèí îäóíóñþíäöðìÿêäÿí ÷îõ, äåäè-ãîäó éàéìàã, òöðê ÿðëÿðèí-äÿí ñþç ãîïàðìàã éóâàëàðûéäû, áèðáàøà ×èíèí èìïåðà-òîð ñàðàéûéëà áàüëûéäè.

Áó ùþðöì÷ÿê òîðóíóí èï óúëàðû, îëñóí êè, Àòàìàüàðàéà, ñàõëàíú, õÿçèíÿ àðàáàëàðûíûí ýþçÿò÷èëÿðèíÿ-äÿê ýåäèá ÷ûõûðäû.

Àõøàìëàð ñàðàéäà ãàðàâàøëàð è÷èá êåôëÿíìèø áÿé-ëÿðèí àðàñûíäàí ñûéðûëûá òÿìèç ùàâàéà ÷ûõìàã, äèíúÿë-ìÿê àäûíà ãàðîâóë÷óëàðûí ãóúàüûíà àòûëûð, ×èí àðàüûé-ëà áàøëàðûíû äóìàíëàíäûðûá è÷ëÿðèíè ñþêöðäöëÿð. Ãàðàõàíûí Îüóçà ãàðøû éöðöøöíäÿí áèð íå÷ÿ ýöí þíúÿ Òö-ëö èëÿ Äîí Õè éîõà ÷ûõäû. Îðäà úèâàðûíäàêû åâëÿðèí ãà-ïûëàðû ãàïàíìûøäû. Áàçàðëàðäàêû ÷èíëèëÿð èé äÿéìèø úö-úöëÿð êèìè áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõìûøäûëàð.

89

ÀÍÀ ÉÓÕÓÑÓ

Ýåúÿ Àéáèêÿ óéüóñóíó ãàðûøäûðäû: ýåíèøáèð äÿðÿíèí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû. Äþðäéàíû ñûðà ãàéàëàðäû. ßëëÿ éîíóëìóøúàñûíà

ùàìàð, úèëàëû, äèì-äèê... Ýþçëÿíèëìÿäÿí áó ãàéàëàðûíöñòöíäÿí áèð áàúà à÷ûëäû. Ãîâóëìàãäàí òÿíòèìèø áèð àòáóðäàí ÷þëÿ àòûëäû, éàðûéà ãÿäÿð áàúàäàí ÷ûõûá, åëÿúÿáîøëóãäàí àñûëû ãàëäû. Ãàáàã àéàãëàðû ùàâàäà éåëëÿíèð-äè. Ãàéàäàí öçö àøàüû, íÿ çàìàíñà ýóð ñóëàðûí ÷àüëàäû-üû äÿðÿéÿ àòûëìàëûéäû. Äè ýÿë, ÷àéûí ãóðóäóüóíó, àøàüû-äà, ýþë éåðèíäÿ èòè óúëó, ñèâðè äàøëàðûí äèø àüàðòäûüûíûýþðöá ÷àáàëàéûð, àòûëà áèëìèðäè. Àéáèêÿ òàíûäû. Îüóçóíàü öðýÿñèéäè. Àü êÿïÿíÿéÿ áÿíçÿéèðäè. Ñîíðà áèðäÿíàü öðýÿíèí ñàüûíäàí-ñîëóíäàí áàøãà àòëàð ñû÷ðàäûëàð.Ýþðöíöð îíëàð Îüóçó ãîâà-ãîâà ýÿëìèøäèëÿð, èíäè îíàéåòÿíäÿ þçëÿðèíè ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê ó÷óðóìóí äèáèíÿòóëëàíûðäûëàð. Óëó Òàíðû, àòëàð éóìàëàíìàäàí äöç òîðïà-üà äöøäöëÿð, àéàãëàðû äÿìèð ìûõëàð òÿêè äèçÿúÿí òîðïà-üà ñàíúûëäû. Áèð íå÷ÿñè ñèâðè äàøëàðà äÿéèá ïàðàí-ïàð÷àîëäóëàð. Òàíûäû áóíëàðû äà. Ãàðà õàíûí âÿ ãàðäàøëàðûíûíàòëàðû èäè. Åëÿ áó ùàëëàðûéëà äà äàøà äþíäöëÿð. Éàëíûçáóíäàí ñîíðà Îüóçóí àòû äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ó÷óðó-ìà òóëëàíäû. Î, ýþéäÿ àøìàäû, íåúÿ âàð åëÿúÿ, ñàíêèãóø êèìè ñöçÿðÿê åíäè, àíúàã îíäàí þíúÿ òîðïàüà ñàí-

90

úûëàí àòëàðà ÷àòàíäà áèðäÿí ó÷óøó äàéàíäû, îíëàðûí öñ-òöíäÿ éöíýöëúÿ, øóõëóüóíó ïîçìàäàí, åëÿ áèë, ãàíàäà÷àðàã êÿïÿíÿê êèìè ñöçìÿéÿ áàøëàäû.

Àéáèêÿ ãàí-òÿð è÷èíäÿ îéàíäû. Éåðèíäÿí äóðäó,äàí öçö éîëà éûüûøàí Ãàðà õàíûí ãàðøûñûíû êÿñäè:

- Óéüóì ãàðûøäû. Áó éîëäà óüóð ýþðìöðÿì.Áÿêëÿ Îüóçóí ãàéûòìàñûíû! Àðà ãóâëàìàëàðûíà óéìà!Ýåòìÿ! Ýåòñÿí, ìÿíè þëäöð, îíäàí ñîíðà ýåò! Ãàáàáàøëûüûí ìàëû äóðìàç, äåéèáëÿð. Áó èø ãàáàëûãëà, òÿ-ëÿì-òÿëÿñèê ÷þçöëìÿç. Îüëóíà ãàðøû îðäóéëà íåúÿ ýå-äÿ áèëèðñÿí? Áèç îëìàéàíäà ñÿíèí éåðèíè òóòàúàã, õà-ãàí îëàúàã îüëóíà îõëàìû, ãûëûíúëàìû ñàëäûðàúàãñàí?Ãàðà ãàíûíûìû àõûäàúàãñàí îíóí? Áàøûíûìû êÿñÿúÿê-ñÿí? Þç ÿëèíëÿ þç éóðäóíóìó áàòûðàúàãñàí? Àéûë!Àéûë! Áèëìÿçñÿíìè, îíóí äà éàøàìû ýÿðäóí119 éàçàíà,àëûí éàçûñûíà áàüëûäûð! Èïè ãûðûëìàéûáñà, áàñûëìàç! Ñÿí-ìè áàñûëàúàãñàí îíäà? Äöøöíäöíìö áóíó? Òåíãðèâåðìÿéèíúÿ, ÿð áàéûìàç120... Äóéäóíìó?

Ãàðà õàí äåäè: - Ñÿíèí Òàíðûí Îüóçóí ãàáàðìàñû ö÷öí ùÿð èøè

éàïäû. Ýöðáèç121, ÿðäÿì äåéöáÿí þéöíäöéöì îüóë àñè122

êÿñèëäè, ãÿíèì îëäó: ìÿíÿ, óëóñà, èíàíúûìûçà, òþðÿìè-çÿ... Ñå÷èì îíóíäóð: éà î, éà óëóñ! Áàøãà ñå÷ÿíÿéèììèãàëäû? Ñþéëÿ ìÿíÿ! Èíäè ñöäöíö ñó÷ëó áèëìÿéèá äÿ, ìÿ-íè áèëÿúÿêñÿí? Òþðÿáèëìÿç îüëóìà êå÷ñÿì, åë íÿ äåéÿðáÿíÿ? Õàãàí îüëóäóð äåéÿ, ìÿíèì âàðèñûìäûð äåéÿ éóð-äóí òþðÿëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõà áèëìÿç. Ñÿí äÿ àíëà!

91

––––––––––––––––––––––––––––119 Ýÿðäóí – òàëå120 Áàéûìàç – áàé îëìàç, éöêñÿëìÿç121 Ýöðáèç – ãÿùðÿìàí122 Àñè – äöøìÿí

Àòëàíäû. Ñàâàø, àõûí îëìàéàíäà äþéöø÷öëÿð åâ-ëÿðèíÿ, éóðäëàðûíà äþíöðäöëÿð. Õàãàíëûãäà éàëíûç ñå÷-ìÿ àëïëàð ãàëûðäû. Îíëàð éàðàãëàíàðàã õàãàíûí èøàðÿñè-íè áÿêëÿéèðäèëÿð. Áîðóëàð ñÿñëÿíäè, ÷ÿðè123 òÿðïÿíäè.

* * *

Àéòàúûí ÷àïàðû Îüóçó, äÿñòÿñè èëÿ áèðýÿ, ×ó ñûç-ðàñûíäà òàïäû. Áàáàñûíûí îíà ãàðøû ýÿëäèéèíè åøèäÿíäÿ,õàãàí îðäóñóíóí ÿí ñà÷ìÿ äþéöø÷öëÿðè îëàí éîëäàøëà-ðûíû, àòëûáàøûëàðûíû ñÿñëÿäè. Äóðóìó ýèçëÿòìÿäè:

- Áàáàì ÿìèëÿðèìëÿ áèðëÿøèá öñòöìÿ ýÿëèð.Ãîøóí îíëàðà áàüëûäûð. Ñèçëÿð äÿ áàáàìà áàüëûñûíûç.Î õàãàíäûð, òþðÿíè ãîðóéóð. Ìÿí äÿ èíàíúûìû áàáà-ìà âåðìÿðÿì. Ýÿðÿêèðñÿ, áàáàìëà äà ñàâàøàðàì!Èñòÿéèðñèíèç ãàëûí, èñòÿìèðñèíèç ñèç äÿ áàáàìû ãûçûø-äûðàíëàðà ãàòûëûí. ×àüðû124 éàçàí àëûí éàçûñûíäàí ãà-÷ûëìàç!

ßðÿíëÿð áèð àüûçäàí: - Áèç ñÿíèíëÿéèê, Îüóç õàí, - äåäèëÿð. Îüóçóí ÿí éàõûí äîñòëàðûíäàí Áåéðÿê áÿé: - Áèç áó ýöúëÿ õàãàíà ãàðøû äóðà áèëìÿðèê, Îüóç!

- äåäè. - Åëäÿ ñÿíè ñåâÿíëÿð, áàáàíäàí, ãàéûíàòàëàðûí-äàí áåçýèí àäàìëàð ÷îõäóð. Ñîðàã ýþíäÿðÿê, õàñ áÿé-ëÿð äàðàíûá125 ýÿëñèíëÿð. Î ÷àüàäÿê õàãàíëà öç-öçÿýÿëìÿç, éàéûíàðûã.

Ñþç àüëûíà áàòäû Îüóçóí. Éóðäëàðà ÷àïàðëàð ýåòäè.

92

––––––––––––––––––––––––––––123 ×ÿðè – ãîøóí, ÿñýÿð124 ×àüðû – ôÿëÿê125 Äàðàíûá – ñå÷èëèá, éûüûëûá

Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Îüóçà öðÿêäÿí áàüëûîëàí, îíó ñåâÿí áÿéëÿðèí àéàüû à÷ûëäû. Óçàãäàí-éàõûí-äàí ýÿëèðäèëÿð.

Áàøûíäàêû èýèäëÿðëÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ñàâàøäàí ÷ûõìûø-äû. Ùå÷ áèðè þëöìäÿí ãîðõóá-÷ÿêèíìÿìèøäè. Îíëàðûíàðàñûíäà ýöúëöéäö, ÿëéåòìÿçäè. Àíúàã èíäè ãîðõóðäó.Úàíûíà òÿð ýÿëèðäè. Áîçêûðäà126 áàáàñûéëà öç-öçÿ ýÿëÿ-úÿéèíè áàøûíäàí ÷ûõàðà áèëìèðäè. Áóíó èñòÿìèðäè. Äèýÿë, àëûí éàçûñûíûí ïîçóëìàçëûüûíû äà áèëèðäè. Óëó Òàí-ðûéà áàüëûéäû, ãûñà éàç éàüûøûíäàí ñîíðà éàëàáëàéàíýöíÿø, éóéóëóá òÿìèçëÿíìèø ÷þëëÿð þëöì éîõ, äèðèëèêùàâàñûéëà äîëóéäó. Òÿêúÿ õàãàíëûã îëñà, óô äåìÿäÿí,ùÿð øåéäÿí ÿë ÷ÿêÿðäè. Àíúàã èíäè áîéíóíäà èëàùè áèðòàïøûðûã âàðäû. Ãà÷ìàã - þç Òàíðûñûíäàí öç äþíäÿð-ìÿê ñàéûëàðäû.

Äöøÿðýÿ ãàëõûá òÿðïÿíäè, éîëëàð áîéó ñàâàøñûçäàðûõàí ÿðýÿíëÿðè îáàëàðäàí éûüà-éûüà èðÿëèëÿäè. Àíúàãáàáàñûéëà öç-öçÿ ýÿëìÿäè. Ýöíö-ýöíÿ ñàòìàãëà Ãàðàõàíûí öðÿéèíèí éóìøàëàúàüûíû äöøöíöðäö. Ãàðà õàíãóëàüóç127 ñàëûáàí îíóí éåðèíè þéðÿíäè, àðäûíúà äöøäö.Áàáà ãîâäó, îüóë ãà÷äû...

Îüóçóí èýèäëÿðè Ãàðà õàí ÷ÿðèñèíè äàüûòìàã èñòÿ-éèëÿ éàíûðäûëàð.

Ãàðà õàí ãîúà ãóðääó. Áöòöí éîëëàðû, ÷þëëÿðè ÿëè÷è êèìè áèëèðäè. Îüóçóí îíäàí ãà÷àúàüûíû äóéóá, èçëÿ-ìÿêäÿí ÿë ÷ÿêäè. Ãóëàüóçëàðûí ñþçöéëÿ Îüóçó óçàã-äàí-óçàüà ýþç àëòûíäà òóòäó, îüëóíóí áÿêëÿìÿäèéè,ãà÷à áèëìÿéÿúÿéè áèð áÿðÿäÿ éåðäÿí ÷ûõìûø êèìè ãàð-øûñûíû êÿñäè.

93

––––––––––––––––––––––––––––126 Áîçêûð – ÷þë127 Ãóëàüóç – áÿëÿä÷è, êÿøôèééàò÷û

Îüóç þíäÿ ÿìèëÿðèíè, îíëàðûí áàøûíäà øàäëàðû,ìèíáàøûëàðû ýþðäö. Àðõàäà, õàãàíûí ñàâàø àëàíûíà ýþçéåòèðìÿñè ö÷öí éöêñÿêäÿ éåð ñå÷ìèø ãîðóéóúóëàðûíûíáàøû öñòöíäÿ, ñþçñöç êè, áàáàñûíûí äà áóëóíäóüó òÿïÿ-äÿ åëèí áàéðàüû äàëüàëàíûðäû. Áàáàñû ãóðä òÿêèí ïóñãó-äàäûð. Ýþçëÿéèð, Îüóç áàñûëàíäà þçö ýÿëèá ãûëûíúûíûîüëóíóí áîüàçûíà ãîéàúàã...

Îüóç ÷îúóêëóüóíäàí áÿðè, áàáàñûéëà áèðýÿ îí-ëàðëà äþéöøäÿí êå÷ìèøäè. Ùå÷ áèðèíäÿ áåëÿ ó÷óíìà-ìûøäû. Èíäè éÿùÿðäÿ îòóðà áèëìèðäè. Éà îíó, éà áàáàñû-íû àïàðàúàã áó ñàâàøäàí ãóðòàðìàíûí éîëëàðûíû àðàéûð-äû. Ñîí ñþçö Òàíðûäàí áÿêëÿéèðäè... Ñàâàøà àòûëìàüàòÿëÿñÿí éîëäàøëàðûñà îíóí àüçûíà áàõûð, íÿ äåéÿúÿéèíèýþçëÿéèðäèëÿð.

Áó àíäà Îüóçóí ÿëè ãàëõäû. - Ñàâàø îëìàéàúàã! Ùàéäû, àðõàìúà! ßðÿíëÿð êþíöëñöçúÿ áàáàñûéëà áèðýÿ Îüóçóí äà

áèëäèéè äÿðÿè÷è, äàð úûüûðëà óçàãëàøàí Îüóçóí àðäûíúàãîøäóëàð.

Ãàðà õàíëà ãàðäàøëàðû ÷àøûá ãàëìûøäûëàð. Þíúÿáóíóí áèð òÿëÿ îëäóüóíó äöøöíäöëÿð, Îüóçóí áàøãàáèð éîíëÿ ãàéûäàúàüûíäàí ãîðõóðäóëàð. Äþðä éàíà àòëûýþíäÿðäèëÿð. Îüóç éîõäó, ýåòìèøäè, ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè.

Áåëÿúÿ, ýåúÿ-ýöíäöç äèíúÿëìÿäÿí Èíúè ÷àéûíà-äÿê ýÿëäèëÿð. Îüóç òÿê áàáàñûíû éåíìÿêëÿ, ÿìèëÿðèíèäèç ÷þêäöðìÿêëÿ èøèí áèòìÿéÿúÿéèíè àíëàéûðäû. Éÿíèñàâàøäà áèðèíèí þëöá, áèðèíèí þëäöðìÿñèéëÿ èø áèòìÿéÿ-úÿêäè. Áó, î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëäè. Îüóçà ýþðÿ èíúèê-ëèéèí êþêöíäÿ Òàíðû èíàíúû äàéàíûðñà, äöéöíö äÿ îþçö ÷þçìÿëèäèð. Äè ýÿë, áó èø ñàðàéäàí éîõ, åëèí-ýöíöíè÷èíäÿí áàøëàíìàëûäûð.

94

Èíàíúûíà òàïûíàí, òàíðû÷ûëûüû éîë ñå÷ÿíëÿðèí áèðáþëöéöíö Èíúè áîéóíà, Èêè÷àéàðàñû åëëÿðÿ, Àðàë ÷åâðÿ-ñèíÿ ýþíäÿðäè. Ãàðà ãûëûã128 äåéèëÿí, ÿëè èøäÿí àéðûë-ìàéàí õàëãûí è÷èíäÿ éàéûëàúàã áèð èíàíúû ñàâàøäà äàãîðóéàúàüûíà èíàíûðäû. Èíñàíëàðûí àëìàäûüû, òóòìàäû-üû áèð èíàíúû ñàâàøëà ãîðóìàã àíëàìñûçäû. Óëóñ è÷èí-äÿ òóòóëàí èíàíúû èñÿ ñàâûíìàã àðòûãäû, áó èøè óëóñ þçöýþðÿúÿêäè.

Èëê îëàðàã Èíúèíèí àøàüû àõàðûíäà, áþéöê ãóì ÷þ-ëöíöí ãîíøóëóüóíäà, ÿñêè áèð ãàëàäà áöòöí ÿùàëè: “Áèçñÿíèí èíàíúûíûí ãóëóéóã” äåéèá îíó ñå÷äèëÿð.

Àéëàðëà ñöðÿí ãà÷äû-ãîâäóíóí ñîíóúóíäà Îüóçàðàí-éàéëàã áèëìÿéÿí îòóðàã, ÿêèí÷è-áè÷èí÷è êèøèëÿðèí,áóäóíóí - ìèëëÿòèí, ÿùàëèíèí éîõñóë áþëöìöíöí èíàí-úà ñàðàéäàí ñå÷êèí áèð áàõûøëà áàõäûüûíû ýþðäö. Îíëà-ðûí áöòö äÿ, òàíðûñû äà òîðïàãäû. Îí éåðÿ ÿéèëìÿêäÿí-ñÿ, áèð Óëó Òàíðûéà òàïûíìàã öðÿêëÿðèíäÿíäè. Çàòÿíÿââÿëè-ñîíó îëìàéàí éöêñÿê áèð òîðïàã áèëýèñè àëàí áóêèøèëÿð àüàú, ÷àìóð áöòëÿðè éàïìàã, ýÿçäèðìÿê èøè áà-úàðìûð, áóíà áàø ãîøìóðäóëàð. Áöòëÿð äàùà ÷îõ ñàðàé-ëàðûí èøèíÿ éàðàéûðäû. ßêèí÷è-áè÷èí÷è êèøèëÿð ãóøòÿêàçàääûëàð, éàøàìëàðûíû ýþéöí ýöíÿøèíÿ, áóëóäóíà, éà-üûøûíà, ÷àéûí ñóéóíà áîðúëóéäóëàð.

Àéàã áàñäûüû ùÿð éåð Îüóçóí ñþçöíöí ýöúö ãàð-øûñûíäà ñóñóð, îíà èíàíûðäû. Îíà îëàí ñàéãûíûí, ñþçö-íöí àíûíäà òóòóëìàñûíûí, îíó äÿñòÿêëÿéÿíëÿðèí ýöí-äÿí-ýöíÿ àðòìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ êèøèëÿðèí éàääàøûé-äû. Ñàðàéëàðûí, ãàìëàðûí, ýåòäèêúÿ, äàùà áÿçÿêëè éàï-äûãëàðû èéÿëÿð, àíëàìûíû áèëìÿäèêëÿðè, àíúàã òåíãðè

95

––––––––––––––––––––––––––––128 Ãàðà ãûëûã – ãàðà úàìààò, õàëã

àäûéëà òàíûòäûðûëàí éàïìà áöòëÿð, ÷ÿëÿáëÿð îíëàðà áîñ-òàí è÷èíäÿ ãîéóá, ãóø ãîðõóòäóãëàðû îéóãëàðû, ãóøãîð-õóäàíëàðû àíäûðûðäû. ßñêè ÷àüëàðû óíóòìàìûøäûëàð. Îúàãëàð áó áöò äöøêöíëöéö áåëÿ éàéãûí äåéèëäè. ×þëäÿýöíÿøäÿí, àéäàí áàøãà, àñûëû îëäóãëàðû áèð øåé éîõäó.Éàøàì áîéó òîðïàãäàí, îääàí, ñóäàí, Àéäàí, Ýöí-äÿí ýöúëö íÿ ýþðìöøäöëÿð êè...

Áþëýÿäÿí áþëýÿéÿ áöòëÿðèí ýþðöíöøö äÿ äÿéèøè-ëèðäè. “Éàðàäàí äÿéèøèëìÿç êè!” - Áåëÿ äöøöíÿíëÿð÷îõäó. Áèð éàíäàí äà áöò îëàéûíûí éàéãûíëûüûíà äàùà÷îõ éóðä äûøûíäàí ýÿëÿíëÿðèí úàí éàíäûðäûãëàðûíû ýþ-ðöðäöëÿð. Îüóç õàí èñÿ ýÿëÿúÿê õàãàíäû, ñþçöíäÿí åëáèðëèéè, êèøèëÿðÿ ñàéãû ùàâàñû âóðóðäó...

Îüóç îíëàðà éåíè, éàïìà, êÿíàðäàí ýÿëìÿ áèðíÿñíÿ âåðìèðäè. Óëóñóí ÿñêè, óíóòäóðóëàí èíàíúûíû éà-äà ñàëûð, Òÿê Òàíðûíûí òÿê óëóñóíó áþëìÿê, ïàð÷à-òèêÿåòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ãàðøûñûíû êÿñèð, ÿïðèìèø ðóùëàðû úà-íà ýÿòèðèðäè.

Èíúè áîéóíúà, åëèí è÷èíäÿ äÿ, ÷þëöíäÿ äÿ òàíðû÷û-ëàðûí ñàéû àüëàýÿëìÿç áèð ñöðÿòëÿ àðòûðäû.

Áîçêûðà àëîâ äöøäöìö, ñþíäöðìÿê îëóìñóç èøäèð. Éàëíûç èíäè Îüóçóí öðÿéè éåðèíÿ ýÿëäè. Áóíäàí

ñîíðà áàáàñûíûí ÿëèéëÿ þëìÿê Òàíðûéà ãîâóøìàüûí ÿíýþçÿë éîëó, ìóòëó áèð ãÿäÿð îëàúàãäû. Áóíó äóéóíúà“äàùà ãà÷ìàã éåòÿð!” äåéèá áàáàñûéëà, ÿìèëÿðèéëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ òÿëÿñäè.

96

ÃÀÍËÛ ÁÈÐ ÑÀÂÀØ ÎËÄÓ

Äöíÿíÿäÿê áèð éåðäÿ îëàí, îìóç-îìóçàîäëàðäàí êå÷ÿí, äöøìÿí áàüðû éàðàí, ùÿðáèðè ãîéóí ñöðöñöíÿ äöøìöø ãóðä òÿêè

íå÷ÿ éàä ãîøóíóíó äàüûäàí, ÷àéëàð àäëàéàí, äàüëàðàøàí, þëêÿëÿð àëàí, áèð êþêäÿí, áèð áîéäàí ýÿëÿí àëïÿðÿíëÿð, ãîùóì-ãàðäàø áèð áþëöéö áàáàíûí, áèð áþëöéöîüóëóí ÷èéíèíäÿ, ÿëñèç-ãîëñóç, àòñûç-àðàáàñûç, úàíñûç-úÿñÿäñèç ãàëàíàúàí âóðóøäóëàð.

Ãàðà õàí ñàâàø àëàíûíäà þëö äöøÿí èýèäëÿðèíèýþðäöêúÿ: “Èò ñöäö ÿììèø! Ãàíñûç îüóë!” äåéÿðÿê ñþ-éöðäö. Îüóç êþêñöíäÿí îõëàíàí éàð-éîëäàøûíû ýþð-äöêúÿ, “ãóäóðìóø áàáà!” äåéèá ãûíàéûðäû. Ãàðà õàíÿëèíäÿ îëñà ýþéëÿðè äÿ, Îüóçóí Òàíðûñûíû äà éàíäûðûáéàõàðäû. Îüóç éåð öçöíöí áöòöí áöòëÿðèíÿ íèôðÿò åäèð:“Ãûðûá ãóðòàðà áèëìÿäèì îíëàðû”, - äåéÿ ùåéèôñèëÿíèðäè.

Åë ïàð÷àëàíìûø, ãîøóí ãûðûëìûø, ýöú òöêÿíìèøäè.Áó ñàâàøäà ÿí ÷îõ ÷àëûøûá, àò ãîøàí Ýöç õàíëà Êöðõàíäû. Îðõàí ýÿëìÿìèøäè, éàéëàüà ýåäÿí êþ÷öí áà-øûíäà äàéàíìûøäû. ßñêè ãàéíàòàëàðû Îüóçëà öç-öçÿýÿëìÿê, ùÿð áèðè þç þúöíö àëìàã èñòÿéèðäè. Àíúàã éå-íèëÿúÿêëÿðèíè äóéóíúà ãàðäàøëàðûíû îðòàäà ãîéóá ãà÷-äûëàð. Ãàðà õàí áóíó ýþðÿíäÿ îí ãàò àðòûã ãÿçÿáëÿ þçöÎüóçà úóìäó. Îüóç ñàâàøäàí éàéûíäû:

97

- Áó, Òàíðûíûí èðàäÿñèäèð, áàáà! Éåíè éîëó áàø-ëàíìàëûäûð óëóñóí! Éåð öçöíö áó éàíëûøëûãëàðäàí ãóð-òàðìàã ìÿíèì áîéíóìà äöøöá! Äîüìàëàðûìûçûí, éà-õûíëàðûìûçûí þëöñö öñòöíäÿí êå÷ìÿëè îëñàì áåëÿ...Ýþéëÿðÿ ãàðøû ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Ìÿí ñó÷ñóçàì! Êÿí-äè ñàâ÷ûëûüûíû ìÿíÿ âåðÿí âàð. Òàíðûéà òàïûí! ßë ÷ÿêéàëàí÷û ÷àìóð áöòëÿðäÿí, äþíÿê ÿñêè ýþçÿë ýöíëÿðèìè-çÿ! Õàòóí àíàìûí ýþç éàøûíà ãûéìà! Ìÿí áàáà þëöò-÷öñö îëìàã èñòÿìèðÿì!

Ãàðà õàí áàüûðäû: - Òàíðû ñÿíè éóðäà þëöò÷ö ýþíäÿðäè. Áàøûíû ÿëèì-

ëÿ êÿñìÿñÿì åë ìÿíè áàüûøëàìàç! Ãûëûíúû ñèéèðèá áèð äÿ Îüóçà úóìäó. Îüóç ÿëè ãû-

ëûíúûí ãÿáçÿñèíäÿ ãûìûëäàíìàäàí ýþçëÿéèð, àòà ÿëèéëÿýÿëÿúÿê þëöìöíöí ñåâèíúè è÷èíäÿ ýöëöìñÿéèðäè. Àì-ìà áó àíäà Îüóçóí ÿðÿíëÿðèíäÿí áèðèíèí ãàðüóñó Ãà-ðà õàíûí êþêñöíÿ ñàíúûëäû. Îüóç áàüûðäû:

- Íÿ éàïäûüûíäû, àë÷àã ùÿðèô! Àíúàã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ãàðà õàíûí ãîøóíó ïî-

çóëóá ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøäö. ßìèñè óøàãëàðû ãûçëû-îüëàíëûåëäÿí áàø àëûá ýåòäè. Îüóçà ãàðøû ýÿëÿíëÿð ýåúÿ-ýöíäöçäåìÿéèá Ãàðàãîðóìà éþí àëäû. Àëòàéäàêû ÿñêè éóðäëà-ðà, Ñåëåíýÿ íÿùðè âÿ Êàäûðãàí éàéëàëàðûíà äîüðó ÷ÿêèë-äèëÿð. Óëóñóí ãàðà ýóíëÿðèíè, ñîéëàðûí öçöíö ãàðàëäàúàãè÷ ñàâàøûí àüðûñûíû ìèí èëèí î öçöíäÿ äîüóëàíëàð äà àíà-úàã, éàíàúàã, ñþéëÿéÿúÿê, ãûíàéàúàãäûëàð ...

* * *

Îüóç îðäóñóíó ÷ÿêèá, äþéöøäÿí äèðè ÷ûõìûø éîë-äàøëàðûéëà éóðäà äþíäö.

98

Áàøäà èêè àòûí àðàñûíäàí àñûëìûø êå÷ÿíèí öñòöí-äÿ áàáàñûíûí þëöñö ýåäèðäè. Äþéöøäÿ àéàüûíûí àëòûíûýþðìÿéÿí Îüóç àòûíû áàáàñûíûí àðõàñûíúà ñöðÿ-ñöðÿýþçöíöí éàøûíû ñàõëàéà áèëìèð, îíó èòèðäèéèíÿ éàíûð,àíàñûíûí ãàðøûñûíà íåúÿ ÷ûõàúàüûíû äöøöíöðäö. Áàøãàáèð äóéüó äà îíà “àëûí éàçûñûíäàí ãà÷ûëìàç” äåéèðäè.“Òàíðûíûí éàçûñûíäàí, ýþéöí éàðëûüûíäàí ãà÷ûëìàç.Áàáàì þìðöíö áàøà âóðìàãäàéäû. Åëÿúÿ ýöíëÿðèí áè-ðèíäÿ Úàíàëàí ÿëèíäÿí òóòóá àïàðñà, ìÿí äÿ äèíìÿç-úÿ, ãóçó òÿêèí òàõòäà îòóðñàì ñîíðàäàí áèð îëàí Òàíðûéîëóíäà ñàâàøà ãàëõìàüûìû êèìñÿ àíëàìàçäû. Èíäè èñÿìÿíèì áèð èíàíú ñàâàø÷ûñû îëäóüóìó, áó éîëäà áàáà-ìû äà àéàãëàéûá êå÷äèéèìè ùÿð êÿñ áèëèð. Áàáàñûíà óé-ìàéàí Îüóçóí êèìÿñÿ éóìøàëàúàüû àüëàñûüàí äåéèë, -ñþéëÿéÿúÿêëÿð. Áèð áàáàíûí ýåòìÿñè èëÿ Òàíðûíûí, óëó-ñóí éîëó òÿìèçëÿíèðñÿ, ðóùó ìÿíè áàüûøëàð.”

* * *

Àéáèêÿ õàíûì äÿðä ýåéèá, àüðû áàüëàìûøäû. Áó ñà-âàøäà áàðûøûã îëìàéàúàüûíû áèëèðäè - éà ÿð, éà îüóë... Èêè-ñèíäÿí áèðèíèí þëäö ñîðàüûíû ýþçëÿéèðäè. ×èí õàãàíûíûíãûçûéëà åâëÿíìÿäÿí, ãîíøóíóí èñòÿéèíè ýþçöíäÿ ãîéàí,îíó ñå÷ÿí, îíäàí áàøãà êèìñÿíèí öçöíÿ áàõìàéàí ñåâ-ýèëè ÿðèíèí þëöìöíö åøèäÿíäÿ éàíäû, øèâÿí ãîïàðäû. Éå-ðè-ýþéö, Òàíðûíû ñó÷ëàäû. Îüóçóí îíà òÿñêèíëèê âåðìÿêèñòÿäèéèíè ýþðÿíäÿ, äèøè ãóðä êèìè ãàáàðäû:

- ßôè éûëàíëàð êèáè, ÿòÿíÿñèíè äèøëÿéÿí êþïÿê êè-áè, âÿùøè ãÿçÿáèíè úèëîâëàìàéàí àñëàí êèáè, àú ãóðä êè-áè, ãóäóðìóø äÿâÿ êèáè þçöíöçö ãûðûá òöêÿòäèíèç. Éà-çûãëàð ñèçÿ! Åëèìèçÿ-ýöíöìöçÿ éàçûã!...

99

* * *

Åëèí éàõûá - éàíäûðàí àüûòúûëàðû, éîä÷óëàð129 ýÿëö-áÿí ýöíëÿðëÿ àüëàéûá-ñûòãàäûëàð. Àðàíëà äàü àðàñûíäà,êþ÷öí ùÿð èë éàéëàüà ãàëõäûüûíäà, äàí åðòÿ õàãàíûíîíóðëà äàéàíàðàã ýöíÿøè ñàëàìëàäûüû àøûðûìëàðäàí áè-ðèíäÿ Ãàðà õàíû òîðïàüà ãóéëàäûëàð. Îüóç ýÿëèá áèð êö-ðÿê òîðïàã òþêäö. Ùÿðÿ áèð òîðáà òîðïàã ýÿòèðäè, áèð òÿ-ïÿ äèêÿëäè. Ñîíðà éîëóí öñòöíäÿ àòëûëàðûí àòäûãëàðû äàø-ëàð ãàëàãëàíäû.

“Èëëÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà áó äàø òÿïÿúèéÿ äÿ áîéóíÿéÿúÿêëÿð”, - äåéÿ Îüóç àúû-àúû äöøöíäö.

100

––––––––––––––––––––––––––––129 Éîä÷ó – ìàòÿì÷è

ÕÀÃÀÍËÛÜÛÍ ÈËÊ ÈËËßÐÈ

Éàéûí îðòàñûíäà Ãàðàúóã éàéëàñûíäà Îüóçõàãàíëûüû ÿëÿ àëäû. Þíúÿ åë áàø÷ûëàðûíûíòàíûãëûüû èëÿ ñàðàéäà òàõòà÷ûõàðìà øþëÿíè

îëäó. Õàãàíëûã áàéðàüû, äàâóë âÿ äàìüàëàð130 âåðèëäè. Áèðèíúè àëòóíáàøëû àë õàãàíëûã áàéðàüû ýÿëäè.

Îüóç áàéðàüû þïöá àëòûíäàí êå÷äè. Ñîíðà ãóðä áàøëû, àëòóí èøëÿìÿëè äþéöø áàéðàãëà-

ðû ýÿëäè. Ñîíðà àëòóí ñàüàíàãëû131 õàãàíëûã äàâóëëàðû ýÿëäè. Ñîíðà òÿê-òÿê ñàõëàíú-àüóëóã àðàáàëàðûíû, ñàí-

äûãëàðû ýþñòÿðèá áèëýè âåðäèëÿð. Îüóç õàí ýÿëÿíÿê öçðÿ ãóòñàë Éàüìóð äàøûíû äà

ýþðìÿëè, ÿëèíÿ àëûá, ãàìëàðûí òàíûãëûüûéëà îíó éàëíûçèéè àìàúëàðëà, åë éîëó, åë òþðÿñèíúÿ ãóëëàíàúàüûíà àíäè÷ìÿëèéäè.

Øþëÿíÿ òîïëàøàíëàðà äåäè: - Èíäè äÿ Òàíðû äàøû ýÿòèðèëÿúÿê! Áó áîéäà êèøèëÿðäÿí òÿê Îüóç áó äàøûí, åëäÿ

äåéèëÿí êèìè, Úàäó äàøû éîõ, Óëó Òàíðûíûí éåðÿ åí-äèðäèéè ìöãÿääÿñ èëäûðûì äàøû, ýþé äàøû îëäóüóíóáèëèðäè.

101

––––––––––––––––––––––––––––130 Äàìüà – ìþùöð131 Ñàüàíàã – ÷ÿð÷èâÿ

Àüó÷ó132 ýåòäè, ýÿëìÿäè. Àç þòìöø îíó àðàáàëà-ðûí àðàñûíäàí òàïûá ýÿòèðäèëÿð. Þçöíäÿí ýåòìèøäè.

Éàüìóð äàøû éîõäó! Èòìèøäè! Îüóðëàíìûøäû! Àüó÷ó ÿñÿ-ÿñÿ äåäè:

- Áèð íå÷ÿ ýöí þíúÿ þçöì éîõëàäûì. Ñàíäûãäà,þç éåðèíäÿéäè, õàãàíûì!

Ñîíðà Îüóçóí àéàãëàðûíà ñÿðèëäè: - Äåéèí, âóðñóíëàð ìÿíèì áàøûìû... Öðÿéèìÿ

äàììûøäû! Èéðÿíú ÷èíëèëÿðèí áèð ýöí îðà ÿë óçàäàúàãëà-ðûíäàí ãîðõóðäóì. Îüóðëàéûáëàð Úàäó äàøûíû! Éàðàäàíöç ÷åâèðäè áèçäÿí...

Áó ñþçëÿð éàëàáëàéûá133 ÷àõäû. Ùàìû äîíóá ãàëìûø-äû. Ãóëàãëàðûíà èíàíìàã èñòÿìèðäèëÿð. Áó, óëóñóí þëöìöäåìÿêäè. Îüóç õàí þíúÿ áó ñþçöí øþëÿíè ïîçìàã ö÷öíäåéèëäèéèíè äöøöíäö. Àíúàã àúû äà îëñà, äàø èòìèøäè, éî-õà ÷ûõìèûøäû. Õàãàíëûã øþëÿíè éàñà äþíìöøäö.

Îüóç õàãàí ×èíÿ ýåäÿí áöòöí éîëëàðà àòëû äÿñòÿ-ëÿðè ñàëäû. Äàø òàïûëìàäû.

* * *

Éàéûí àõûðûíäà Îüóç àëòóí èøëÿìÿëè ýöíëöéö ýöí-äîüàíà à÷ûëàí, äîõñàíáàøëû, ö÷ ìèí êèøèëèê ÷àäûðûíû Ãàðà-úóüóí ýöë-÷è÷ÿêëè ÷ÿìÿíèíäÿ à÷äûðäû, óçàã-éàõûí åëëÿð-äÿí ýÿëÿí áÿéëÿðèí, åë÷èëÿðèí, ãîíàãëàðûí äà, ãàòûëäûüû ãó-ðóëòàé ÷àüûðäû. Åëÿ-ýöíÿ ñîðàã ñàëäû. Ãûðõ ìàñà ãûðõ ñûðàäöçöëäö. Àøëàð éåéèëäè. Áàáàñûíäàí ñîíðà êþíëö à÷ûëìàñàäà òþðÿíè ïîçà áèëìÿçäè. Îüóç õàí áÿéëÿðÿ, åëÿ-ýöíÿ þçäöøöíúÿñèíè áèëäèðÿðÿê áåëÿ ùþêì âåðäè:

102

––––––––––––––––––––––––––––132 Àüó÷ó – õÿçèíàäàð133 Éàëàá – èëäûðûì

- Ìÿí ñèçèí öçÿðèíèçÿ õàãàí îëäóì! Îõ-éàéûìû-çû, ãûëûíú-ãàëõàíëàðûìûçû öðÿêëÿ ÿëèìèçÿ àëàëûì. Þíö-ìöçäÿ óüóðëó éîëëàð à÷ûëñûí. Îõëàðûìûç éàéûíäàíó÷àíäà ýþéöí öçöíö òóòñóí. Äÿìèð ãàðüóëàðûìûç îð-ìàí êèìè îëñóí. Éóðäóìóçóí èðìàãëàðû, äÿíèçëÿðè÷àüëàñûí. Ýöíÿø áàéðàüûìûç, ýþé ÷àäûðûìûç îëñóí...

Îüóç õàí, áàõàëûì, ñîíðà íÿ äåäè:- Áÿéëÿð, ãàíäàøëàð, ãàðäàøëàð, ãîíàãëàð, áèëèí!

Ìÿí, Îüóç õàí, éåð öçöíÿ áþéöê Éàðàäûúûíûí åë÷èñèîëàðàã ýÿëäèì. Éàðàäàí áèðäèð, ùàìûìûç îíóí òþðÿìÿ-ñèéèê. Îíóí ñå÷èìèíÿ, îíóí ñàâ÷ûñûíûí èñòÿéèíÿ áîéóíÿéÿðñèíèçñÿ, óëóñëàðûíûç áèçèì áàøûìûçà òîïëàíàðñà,áàøãàëàðû äà ÿë âåðèá åë îëàðëàðñà, óëó ýþéëÿðèí àëòûíäàèíñàí îüëó äöçÿí òàïàð, äèð÷ÿëÿð, äöçëöêäÿ, àíëàøìàè÷èíäÿ éàøàð, éàðàäûëàí áèð-áèðèíèí ãàíûíû òþêìÿç, ùÿðêÿç þç éóâàñûíäà ìóòëó îëàð. Ùÿð øåé áþéöê Éàðàäà-íà áàüëûäûð. Áóíà ãàðøû ÷ûõàíëàðû éîëà ýÿòèðìÿê äÿÒàíðûíûí ÿìðèäèð. Áóíó äà áèëèí! Òöðêöí Òàíðûñûíäàíáþéöê éàðàäàí, òöðêöí ýöúöíäÿí áþéöê ýöú éîõäóð!Áóíó äà àíëàéûí! Ýþéöí àëòûíäà, éåðèí öñòöíäÿ áèçèìäöçÿíèìèçè êèìñÿ ïîçà, àäûìûçû êèìñÿ áàòûðà áèëìÿç!Êèì áó äöçÿíè ïîçìàüà ãàëõàðñà, îíà ãóðòóëóø éîõ-äóð. Ýþê Òàíðû éàðäûì÷ûíûç îëñóí!

Îüóç õàãàí åë÷èëÿðëÿ äþðä éàíà, áöòöí ãîíøó þë-êÿëÿðÿ áóéóðóã134, áèëäèðýÿ éàçûëàðû135, ìÿêòóáëàð ýþí-äÿðäè. Áó ìÿêòóáëàðäà éàçûëûðäû: “Ìÿí òöðê óëóñóíóí,åëè-ýöíöíöí õàãàíû îëäóì. Éåð öçöíöí äþðä éàíûíûíäà õàãàíû îëìàì ýÿðÿêèð. Ìÿíÿ áàüëàíìàüûíûçû, èòàÿòåòìÿéèíèçè èñòÿéèðÿì. Ùÿð êèì ìÿíèì ñþçöìÿ áàõûá

103

––––––––––––––––––––––––––––134 Áóéóðóã – ôÿðìàí135 Áèëäèðýÿ éàçûëàðû – ìÿëóìàò

äóðàðñà, ÿìðèìÿ áîéóí ÿéÿðñÿ ïàé-öðöøöíö, ùÿäèééÿ-ëÿðèíè âåðèá, îíó äîñò òóòàðàì. Êèì ìÿíÿ áàø òóòàð-ñà136, îðäóìó ÷ÿêÿð, áàøûíû öçÿð, îíó éîõ åäÿð, þéëÿ äÿéàïàðàì! Ìÿí þíúÿ ýþðäöéöíöç éåð õàãàíëàðûíäàíáèðèñè äåéèëÿì. Éåðëÿðè-ýþéëÿðè éàðàäàí, ñèçëÿðÿ- áèçëÿ-ðÿ éàøàì âåðÿí, áöòöí éàðàíûøëàðûí áàøëàíãûúû, ÁþéöêÁàáà, åøè-áÿíçÿðè îëìàéàí, Òÿêúÿ, Áèðúÿ, ßðêëè,Ýþðêëö, Óëó Òàíðûíûí éåðÿ, áöòöí õàëãëàðûí öçÿðèíÿýþíäÿðäèéè Éàëàâàúàì! Ìèí èëëÿð áîéó èíñàí îüëóíóäöç éîëäàí ñàïûíäûðàí, öç-öçÿ ãîéàí éàïìà òþðÿëÿðèñèëìÿê, ýþçöìöçö ýÿëäèéèìèç ýþéëÿðäÿí àéûðàí,àäàìëàðû êè÷èëäÿí, Òàíðû àäûíà êþëýÿ ñàëàí áöòëÿðè,òþçëÿðè, ÷ÿëÿáëÿðè, ãîíäàðìà òàïûíàãëàðû éûõûá-éàõ-ìàê, éåð öçÿðèíäÿ òàíðûñàë äöçÿí ãóðìàã ìÿíèì âÿ-çèôÿìäèð. Áóíëàð Òàíðûíûí ìÿíÿ âåðäèéè òàïøûðûãëàðäûð!Èíàíàí èòàÿò åäÿúÿê, èíàíìàéàíû èòàÿò åòäèðÿúÿéÿì!”

Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàãàí ñîí ñàâàøäà îíà éàðäûìåòìèø Óéüóð, Êàéû åëëÿðèíèí áÿéëÿðèíè àéðûúà òîïëàäû. Áö-òöí éöðöøëÿðäÿ áèðýÿ îëàúàãëàðûíû ðàçûëàøäûëàð. Ãàëìàãàë-äà ïàð÷àëàíûá äàüûëìûø îðäó òîïàðëàíäû. Àòëûáàøûëàðûíûéåíèäÿí ñå÷äè. Àüûð ýöíëÿðäÿ îíäàí óçàãëàøìàìûø ÿìè-ñè, åéíè çàìàíäà ãàéíàòàñû Îðõàí îðäó áàø÷ûñû îëäó.Ãàì Àòàéëà äàíûøàðàã, îíó òÿê òàíðû÷ûëûüà èíàíäûðìàüà,Àòà ìàüàðàíû òàíðû÷ûëûã îúàüûíà ÷åâèðìÿê, äàùà ýöúëöãîðóìàü ö÷öí äàíûøûá ðàçûëàøìàã èøèíè Óñëó Õîúàéà òàï-øûðäû âÿ îíó Õàíòåíãðèéÿ ýþíäÿðäè.

Éàõûí éåðëÿðèí òàíûíìûø äÿìèð÷èëÿðèíè òîïëàéûá,ìÿúëèñ ãóðäóðäó, îíëàðà çèéàôÿò âåðèá àüûðëàäû. Òöðêåëëÿðèíäÿ î ÷àüëàð äÿìèð÷èëÿð äÿ ÷îáàí âÿ ÿñýÿðòÿê öñò

104

––––––––––––––––––––––––––––136 Áÿíÿ áàø òóòàðñà – ìÿíÿ ãàðøû ÷ûõàðñà

êèøèëÿðäè. Õàëã àðàñûíäà, ùàêèìèééÿò ìÿãàìûíäà þçÿëéåðëÿðè âàðäû. Äÿìèð÷èëÿð ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûá îðäóéàýÿðÿêÿí ãûëûíú, îõ óúó, ìûçðàã, áàëòà âÿ áàøãà äþéöøöðöíëÿðèíè éåíèëÿøäèðäèëÿð. Îðäó òÿçÿäÿí ãóðóëäó.

Àòëàð ñå÷èëÿðÿê ìèíèê âÿ éöê ö÷öí îëàíëàðû ýþçàëòûíà àëûíäû. Àðïàéëà áîë-áîë éåìëÿòäèðèëäè.

Îüóç õàí ×èíèí ñàðàé éàíûíäàêû åë÷èñèíè ÷àüûðòäû-ðûá áèëäèðäè:

- Þëêÿíèçèí ñàéãûëû èìïåðàòîðó, äÿéÿðëè ãîíøóìâÿ ãàðäàøûì þçöíö ýþé êèøèñè ñàéûð. Ýþé Òàíðû, ÊþêÒàíðû éåðÿ áÿíäÿí áàøãà åë÷è ýþíäÿðìÿäè. Àüàú, äàø,äÿðè êèìè úàíñûç èéÿëÿðè þçöíÿ éàðàäàí ñàéàíäàí ýþéêèøèñè îëàìàç!. ×èí áèçèì éàõûí ãîíøóìóçäóð. Îðäàþç ñîéóìóçäàí îëàí ñàéñûç èíñàí âàð. Õàêàíëûüûíûçûíáàøûíäà óçóí èëëÿð áèçèì ãàíäàøëàðûìûø äàéàíûá. Ñèçèíñÿðùÿäëÿðèíèçäÿí áàøëàéàðàã, ÿí óçàã ýöíáàòàí åëëÿðè-íÿ êèìè áþéöê ãîáèëÿðèí, ×þëöí áÿéè îëàí, òàíûäûüûíûç- òàíûìàäûüûíûç óëóñëàðû èòàÿòèíäÿ ñàõëàéàí åëèìèçÿöñòäÿí àøàüû áàõìàã èñòÿäèíèç. Ñèçäÿí äûøàðûäà îëàíëà-ðû àë÷àëòìàãäàí, ÿçìÿêäÿí, àëäàòìàãäàí, àäëàðûíà éà-ëàíëàð óéäóðìàãäàí éîðóëìàäûíûç. Áèçè éàüìà÷û,àêûí÷û ñàéäûíûç. Éåòÿð! ×èíèí éàëàíû òöðêöí ãûëûíúûí-äàí èòèäèð. Áèç éàëàíëà èêèöçëöëöê áèëìÿðèê. Ãîíøóìó-çó ýöúëö èñòÿðèê êè, þçöìöç äÿ ýöúëö îëàã. Óçóí ñöðÿíãóðàãëûüûí ×èíÿ ýÿòèðäèéè ñûõûíòû áèçè äÿ öçöð. Àíúàãáó, Òàíðûíûí èøèäèð. ßëèìèçäÿêè áèëýèëÿðÿ ýþðÿ òöðêÿÒàíðûíûí ýþíäÿðäèéè Òàíðû äàøûíû, åëèìèçèí ãóòñàë äàøû-íû ×èí èìïåðàòîðóíóí ýöäöê÷öëÿðè ÷àëûá àïàðûá. Áèçñàâàø èñòÿìèðèê, àíúàã äàø ãàéûòìàñà, ÷þëëÿðèí äöçÿíèïîçóëàúàã, àõûíëàðûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿéÿúÿéèê, èñòÿ-äèê-èñòÿìÿäèê, áó éöðöøëÿð ãàðøûñûíäà ×èí áàòàúàã.

105

Åë÷è éàüëû äèëèíè èøÿ ñàëäû. Òàðèõäÿí, áó ýöíäÿí,×èí èìïåðàòîðóíóí ãîíøóëàðà õîø ìöíàñèáÿòèíäÿí óçóí-óçàäû äàíûøäû. Äÿðèäÿí-ãàáûüäàí ÷ûõäû êè, äàøûí ×èíäÿîëìàìàñûíà èíàíäûðñûí. Çàòÿí àðòûã ×èíèí äàøà åùòèéàúûäà éîõäóð, ÷îõäàí ýþçëÿíÿí éàüûøëàð áàøëàéûá.

Áó õÿáÿð Îüóç õàíûí áöòöí øöáùÿëÿðèíè äàüûòäû:“Òöðêöí äàøû ñèçèí áàøûíûçà äöøñöí! ßëèíèçÿ êå÷ÿí êè-ìè Òàíðû éàüìóðóíó ýþíäÿðèá.”

Åë÷è ýåäÿí êèìè Îüóç õàí ×èí öçÿðèíÿ éöðöøÿùàçûðëûã òàïøûðûüûíû âåðäè.

Îüóç õàíûí ×èí èìïåðàòîðóíà ìÿêòóáó: ×èí õà-ãàíû! Åøèò, áèë! Ñÿíäÿí þíúÿëÿðè, áèçÿ ãîíøó îëàí áà-áàí äà, îíäàí þíúÿêè àòàëàðûí äà áèçÿ áîéóí ÿéäè, èòà-ÿò åòäè.

Ýþéëÿðèí- éåðëÿðèí éàðàäûúûñû îëàí ÿðêëè, ýþðêëöéöúÿ, áèð îëàí Òàíðû áèçÿ òöðê àäûíû âåðäè, áèçè éåð öçö-íÿ õàãàí ãûëäû. Òàíðû êèìñÿéÿ ãûçàíäà áèçè îíóí öçÿ-ðèíÿ ýþíäÿðäè. Àíúàã áèç ñèçèí öñòöíöçÿ ýÿëìÿê èñòÿ-ìèðèê, ãîíøóëóãäà ìèí èëëÿð áîéó âàð îëìóø èëèøýèëÿðè-ìèçè ãîðóìàã èñòÿéèðèê.

Ñèçè äîüðó éîëà, éöúÿ Òàíðûíûí éîëóíà ÷àüûðûðàì.Äöç éîëà ýÿëìÿêäÿí, Ýþê Òàíðû èíàíúûíà áàüëàíìàã-äàí áàøãà, ÷ûõûø éîëó ýþðìöðÿì ñèçÿ.

Áèð îëàí Òàíðûéà ñûüûíàðñûíûç, åëëÿðèìèç ñîíñóçà-äÿê ÿí éàõøû ãîíøóëàð îëàðàã, áèðýÿ éàøàéàð. ÌÿíÒàíðûíûí åë÷èñèéÿì. Òàíðûíû áèëÿí ìÿíè áèëÿúÿê, ìÿ-íèì áþéöêëöéöìö ãÿáóë åäÿúÿê. Èëäÿ èêè êÿðÿ áàúþäÿéÿúÿê, õÿðàú âåðÿúÿê. Áàøãà éîë àðàéàíëàð áàøëà-ðûíäà èòè ãûëûíúûìû ýþðÿúÿêëÿð.

Ñþçöìö òóòàðñàí, áóéðóüóìà áîéóí ÿéÿðñÿí -þéäöéöì óúà Òàíðû ñÿíè äÿ áþéöäÿð!

106

ÒÀÁÃÀ×–ÙÈÉËß ÉÓÂÀÑÛ

Éàüìóð äàøûíû õÿçèíÿ àðàáàñûíäàêû ñàí-äûãäàí ÷àëàí ×èí úàñóñëàðû Òöëöéëÿ ÄîíÕèäÿí òåç ãà÷ìûøäûëàð îðäàäàí. Äîí Õè:

“Òöëö áèëñÿ, èø ïîçóëàð, ÿðèì äÿ îëñà, òöðêäöð. Áàéàòýöúöíöí ×èíÿ ýåòìÿñèíè èñòÿìÿç” äåìèøäè.

Îðäàäàí óçàãëàøàíäàí ñîíðà úàñóñëàðà áèð áþëöì÷èíëè àëûø-âåðèø÷èñè äÿ ãàðûøìûøäû. ×åøèäëè àäëàðëà òöðêñàðàéûíà, ×èí åë÷èñèíèí éàíûíà ýÿëèá-ýåäÿí êèøèëÿðäè.Þíúÿ ãîðõó è÷èíäÿ îëñàëàð äà, þç þëêÿëÿðèíÿ éàõûíëàø-äûãúà öçëÿðè ýöëöð, ñåâèíúëÿðèíè ýèçëÿäÿ áèëìèðäèëÿð.

Éîëäà Ýöíáàòàíäàí ýÿëÿí áèð êàðâàíà ãîøóë-ìàãëà èçè áöòöíëöêëÿ èòèðäèëÿð. Éöçëÿðëÿ éîë÷óíóí, ñÿé-éàùûí àðàñûíäà îíëàðû àðàéûá-òàïàí îëìàçäû.

* * *

Äàø îüóðëàíàí ýåúÿ Ãàì Àòà àüûð áèð éóõó ýþð-äö, óéüóäàí ãàí-òÿð è÷èíäÿ îéàíäû. Äàí öçö éåòèðìÿ-ëÿðèíè, áàøãà ãàìëàðû áàøûíà òîïëàäû. “Åëèí ãàðà ýöíëÿ-ðè áàøëàíûð, - äåäè, - Ãîðõóíú áèð éóõó ýþðäöì. Ýþð-äöì, èëëÿðëÿ àðà âåðìÿéÿí áèð ãóðàãëûã áîçãûðëàðû êöëÿäþíäÿðèá. ßñÿí éåëëÿð éåð öçöíöí áó áàøûíäàí î áàøû-íà êöë ñîâóðóíòóëàðû äàøûéûð. Îðòàäà èíúÿ áèð éàøûë çî-

107

ëàã ãàëûð. Îíóí è÷èíäÿ ñîíó ýþðöíìÿéÿí áèð êàðâàíéöðöéöð. Ãóðàãëûã éàíüûñû òÿêúÿ áóíëàðà òîõóíìóð.Åëèìèç-ýöíöìöç ùÿð éàíäàí ãà÷ûá, áó êàðâàíà ãîøóë-ìàã, þçëÿðèíè ãóðòàðìàã èñòÿéèðëÿð. Ñîíäà ýþðöðÿì, áóêàðâàí äåéèë, áèð éóìàüäûð. Òöðê åëëÿðèíäÿí óçàíàíðÿíýáÿðÿíý èïëÿðè ñàðûéà-ñàðûéà ×èíÿ äîüðó éóìàëàíûð.Áó íÿ èäè, áèëìèðÿì. Àíúàã éàõøû éóõó äåéèë! Âàðìûåëÿ áèð êàðâàí? Êèìëÿðèíäèð? Íÿ àïàðûð áèçäÿí? Äóé-ìàìûøàì! Àíúàã äóðäóðìàëûéûã îíó! ßðêîíóí áöòöíúàäó÷óëàðûíû éûüìàëû îëñàã äà, éîëëàðû áàüëàéûá, êàðâà-íû äàéàíäûðìàëûéûã!”

Ãàìëàðäàí áèðèñè:- Ãàì Àòà, Óëäóç÷ó ßðãóò áàáà éåòìÿçìè? Ãàì Àòà íÿ äöøöíäöñÿ: - Îëñóí! Óëäóç÷ó ßðãóò áàáàíû òàïûí! Àç ñîíðà ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöëÿí äàëüà-äàëüà àü ñà÷-

ëàðû îëìàñà, öçöíäÿí óøàüà áÿíçÿéÿí, ýþçëÿðèíèí äÿ-ðèíëèéèíäÿí ñàíêè óçàã áèð äöíéàéà éîëëàð à÷ûëàí ßðãóòáàáà ýÿëäè. Ãàì Àòàíûí éóõóñó âÿ ãîðõóñóíó äèíëÿäè.“ ßëèìèçäÿí ãóðòóëà áèëìÿç î àðüûø” äåéèá ýöëöìñÿäè.Áèð éåðýÿ Àòà ìàüàðàéà ÷ÿêèëäèëÿð...

* * *

Êàðâàíáàøû áàøûíû èòèðìèøäè. Íÿ åäÿúÿéèíè, ùàðàöç òóòàúàüûíû áèëìèðäè. Áó éîëëàðëà éåð öçöíöí óçàã åë-ëÿðèíÿ íå÷ÿ êÿðÿ ýåäèá-ýÿëäèéèíè ÷îõäàí óíóòñà äà,þçöíö áó éîëëàðûí ÿí éàõøû áèëèúèñè ñàéñà äà, áóðäà äÿ-ôÿëÿðëÿ ùÿð úöð ÷ÿòèíëèéÿ äöøöá ÷ûõñà äà áåëÿñèíè ýþð-ìÿìèøäè. Êàðâàíëàðûí, àðàáàëàðûí, àòëû âÿ ïèéàäà éîë-÷óëàðûí éöç èëëÿð áîéó äþéöá äàøëàøäûðäûüû, ö÷-äþðä

108

àðàáàíûí éàíàøû êå÷ÿ áèëÿúÿéè åë éîëó áèðäÿí-áèðÿ éî-õà ÷ûõìûøäû. Äèðÿäþéäó îéóíóíäà îëäóüó êèìè, êèìñÿáó éîëó ãàéûøòÿê àéàãëàðû àëòûíäàí äàðòûá àïàðìûøäû.Ýöíöí ÷ûõäûüû éåð äÿ, áàòäûüû éåð äÿ ýþç þíöíäÿ, àí-úàã ùàðà ýåäÿúÿéèíè áèëìèð. Åëÿ áèë, ýþéäÿ óëäóçëàðûíäà éåðè äÿéèøèëèá. Áóðà Òàíðû äàüëàðûéëà ×èí àðàñûíäàñîíñóç áèð ãóì ÷þëöäöð. Ñàü ÿëäÿ, óçàãëàðäà îëñà äààíúàã ùÿð ùàëäà ýþðöíìÿëè îëàí Òàíãóòóí ãàðëû òÿïÿ-ëÿðè äÿ áóëóäëàðà ãàòûëûá, ÿðèéèá ýåäèá. Éîë ùàðäà ãàëäûáÿñ? Êàðâàíûí äöçÿíè ïîçóëìóø, äÿâÿëÿð, àòëàð, ãàòûð-ëàð, àëûø-âåðèø÷èëÿð, éîë áîéó îíëàðà ãîøóëàí éîë÷óëàðâÿ Éàüìóð äàøûíû ÷àëûá îíëàðà ãîøóëàí îüðóëàð áèð-áè-ðèíÿ äÿéìèøäè. Íå÷ÿ êÿðÿ ýåúÿ óëäóçëàðà áàõûá èðÿëèéöðöìöø, ýöíÿø äîüàíäà éåíÿ þíúÿêè éåðÿ ýÿëèá ÷ûõ-ìûøäûëàð. Äþçöì äÿ ñó êèìè òöêÿíìèøäè. Àðòûã êàðâàí-äàêûëàðûí ùÿð áèðè éàðàäàíûí îíëàðäàí öç äþíäÿðäèéèíèàíëàéûðäû. Ãàáëàðäàêû ñîí äàìëà ñóëàð äà è÷èëìèø,àäàìëàðûí äîäàãëàðû êå÷äèêëÿðè ÷þëëÿðòÿê úàäàð-úàäàðîëìóø, áÿäÿíëÿðèíè éàðà áàñìûøäû. Éàøëû, óçóí éîëëàðêå÷ìèø, éöðöøëÿð ýþðìöø êèøèëÿð àòëàðûí, äÿâÿëÿðèí ãàð-íûíäà äÿðèéÿ éàõûí îëàí äàìàðëàðû äåøèá îðäàí ñöçöëÿíãàíëà ñóñóçëóãëàðûíû éàòûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Àíúàã áó,òåçëèêëÿ öðÿêëÿðèíè âóðäó, êàðâàíû õÿñòÿëèê áöðöäö. Áóàçìûø êèìè, îí-îíáåø ýöí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ êàðâàíûíéàí-éþðÿñèíè ãóðä ñöðöëÿðè áöðöäö. Àäàìëàðà, ùåéâàí-ëàðà éàíàøìûð, þçëÿðè äÿ àðä-àðäà äöçöëöá, åëÿ áèë, ãÿñ-äÿí èçëÿéèðäèëÿð êè, êàðâàíû áó þëöì ÷åâðÿñèíäÿí äûøà-ðûéà áóðàõìàñûíëàð.

Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ ýþé öçö ãà-ðàëäû. “Ùàâàéà áóëóä, ýÿëäè. Éàüûø éàüàúàã” äåéÿ ñå-âèíÿíëÿð äÿ îëäó. Àíúàã êþêñëÿðèíÿ åíìèø áàøëàðûíû

109

çîðëà ãàëäûðàíäà ýþéö ãàðà ÷àäûð êèìè áöðöéÿðÿê, êàð-âàíûí öñòöíäÿ Úàíàëàíûí êþëýÿñè êèìè ôûðëàíàí ãàðàãóçüóíëàðäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèëÿð.

Áåëÿúÿ êàðâàí ñîíñóç ãóì ÷þëöíäÿ ôûðëàíäûãúà-ôûðëàíäû, ôûðëàíäûãúà ÿðèäè âÿ ñîíðà ãóìëàð àðàñûíäà éà-âàø-éàâàø èòäè, éîõà ÷ûõäû, áàòûá ýåòäè. Éàüìóð äàøûäà, îíà ñàùèáëÿíäèêëÿðèíÿ ñåâèíÿíëÿð äÿ êàðâàíëà áèð-ýÿ ùÿìèøÿëèê äàëäû áó ãóì äÿíèçèíèí äèáèíÿ...

* * *

×èíÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà Äîí Õèíèí ñàðàéà àéàã à÷-ìàñû Òöëöíöí è÷èíè ãàòìàãàðûøûã äóéãó âÿ øöáùÿëÿðëÿäîëäóðìóøäó. Îíëàðûí ÿë öñòÿ òóòóëìàñûíûí åëÿ-áåëÿ èøîëìàäûüûíû ùèññ åäèðäè. Àç êå÷ìèø Äîí Õèíèí îíó òÿ-ëÿñäèðìÿñèíèí, îðäàäàí ãà÷àðàã àéðûëìàñûíû þç åëíäÿíãóòñàë äàøûí îüóðëàíìàñûéëà áàüëû îëäóüóíó äóéäó.Äåìÿê, Òöðêöí ýöúöíö ÷àëìûøäûëàð. Îíóí þç ÿëèéëÿîëìàñà äà, éàðäûìûéëà îëìóøäó áó èø. Åëÿ áèë, áóçëóñóéà ñàëûá-÷ûõàðòäûëàð Òöëöíö. Àéûëäû, äè ýÿë, íåéëÿéÿ-úÿéèíè áèëìÿäè. Ñþç à÷ûëñà, ÷èíëèëÿð îíóí äóéóã äöøäö-éöíö àíëàñàëàð þëöìäÿí ãóðòóëà áèëìÿçäè. Ñóñóá ýþç-ëÿìÿêäÿí, þçöíö àíëàìàçëûüà âóðìàãäàí áàøãà, áèðéîë ýþðìöðäö. Áóíóíëà áåëÿ, Äîí Õèéÿ ñåçäèðìÿäÿí,ýèçëèúÿ ùÿð éàíà ÿë àòûá éàüìóð äàøûíûí éåðèíè þéðÿí-ìÿéÿ ÷àëûøûðäû.

* * *

×èí ñàðàéûíäàêû øÿíëèê éàâàø-éàâàø àçàëàðàã,öçöúö áèð ýþçëÿìÿéÿ ÷åâðèëäè. Äàøû ýÿòèðìÿëè îëàí

110

êàðâàí ýÿëèá ÷ûõìûðäû. “Òóòóá ýåðèìè àïàðäûëàð, éîëäàþëäöðäöëÿðìè? Áÿëêÿ äàøûí îüóðëàíìàñû Äîí ÕèéëÿÒöëöíöí óéäóðìàñûäûð?”. Àíúàã îðäàäàí, ×èí åë÷èñèí-äÿí ýÿëÿí ÷àïàðëàð äà îíëàðûí äåäèéèíè äåìèøäèëÿð.Îüóç õàí äà äàøûí ×èíÿ ýÿòèðèëäèéèíè áèëèð, ìÿêòóáóí-äà îíóí ãàéòàðûëìàñûíû èñòÿéèðäè. Ýÿëèá ÷àòäû-÷àòìàäû,àðòûã áóíó äèëÿ ýÿòèðìÿê îëìàçäû. “Äàø áèçäÿ äåéèë,êàðâàíëà áèðýÿ éîõà ÷ûõûá” äåéèëñÿ äÿ áó, áÿðàÿò îë-ìàéàúàã, ÿêñèíÿ èøèí áàøûíäà äàéàíäûüëàðûíû áÿëëè åäÿ-úÿêäè. Éàñà áàòûá, èòêèíèí àúûñûíû ÷ÿêäèêëÿðèíè àøêàðñåçäèðìÿê äÿ åëÿúÿ. Þçëÿðèíè ùå÷ íÿ îëìàìûø êèìèàïàðìàãäàí áàøãà, éîëëàðû ãàëìàìûøäû. Éåíèäÿí àðàãûçûøäû, èìïåðàòîð ñàðàéû ÿââÿëêè ùÿéàòûíà ãàéûòäû. Àð-òûã Òöëö òàì ÿìèíäè: “Äàøû ýÿòèðèáëÿð!”... Àíúàã ùàðäàñàõëàòäûðûðëàð ýþðÿñÿí? Áóíó áèëìèðäè. Áèð øåéè áèëèðäèêè, ìöãÿääÿñ Òàíðû ÿìàíÿòè îüóðëàíàí òöðêëÿðèí ãîð-õóñóíäàí äàøû áóðäà, ñàðàéäà ñàõëàìàçëàð.

Áó àðàäà þëêÿíèí ýöíåéèíäÿí èëýèíú ñîðàãëàð ýÿ-ëèðäè. Èëëÿð áîéó ýþçëÿíÿí éàüûø éàüìûøäû. Àíúàã î ãÿ-äÿð ÷îõ éàüìûøäû êè, ÷àéëàð äàøûá åâëÿðè, ÿêèíè-áè÷èíèéóéóá àïàðûðäû. “Äåìÿê, áåëÿ! Éàüìóð äàøû ýåòäèéèéåðäÿ þç èøèíè ýþðöð.”

* * *

Òöðê è÷èíäÿ ùÿð áèð óëóñ áÿéèíèí ýþç äèêäèéèÉàüìóð äàøûíûí ×èíÿ ãà÷ûðûëìàñû õÿáÿðèéëÿ àðû ïÿòÿ-éèíÿ ÷þï óçàíäû ñàíêè. Åë ãàðûøäû. Áó èøèí ñîíó ñàâàø-äûð. Àíúàã áþéöê ñàâàøû ýþçëÿìÿäÿí, ùÿð êÿñ þç þúö-íö àëìàã íèééÿòèíäÿéäè. ßëëÿðèíÿ ôöðñÿò äöøìöøäö.Àðàëàðûíäàêû áàðûøûüû ïîçìóø ×èíÿ éöðöìÿê, àðà âåð-

111

ìÿéÿí áàñãûëàðëà îíëàðûí ýöíöíö ãàðà åëÿìÿê, Òàíðûõîø áàõàðñà, ìöãÿääÿñ äàøûí èçèíÿ äöøöá îíà éèéÿ-ëÿíìÿê àðçóñóéëà éàíûðäûëàð.

Øèìàë-úÿíóá éîëëàðû áàñãûí÷ûëàðûí ñàéñûç éöðöø-ëÿðèíäÿí àüàðäû. Ùÿð ýöí áó éîëëàðëà ×èíèí öñòöíÿ éà-üûøäàí äàùà ãîðõóíú îëàí ñåëëÿð òþêöëöá ýÿëèðäè. Éö-ðöøëÿðèí, áàñãûíëàðûí àõûíà áÿíçÿäèëìÿñè, òöðê ùöúóì-ëàðûíûí àêûí àäëàíäûðûëìàñû äà ýþéäÿíäöøìÿ äåéèëäè.Áöòöí Ãóçåé éîëëàðûíû áàüëàéàí óçóí áèð äàø ÷ÿïÿð÷ÿêìÿê ãÿðàðûíà ×èí èìïåðàòîðó î ÷àüëàðäà ýÿëìèøäè.

* * *

Àíúàã ãîíøóíóí öðÿéèíÿ ÿë àòìàüûí íÿ äåìÿêîëäóüóíó ×èíÿ Îüóç õàí ýþñòÿðÿúÿê, áó ýþçäÿí ãûë÷ÿêÿíëÿðäÿí èëëÿð áîéó éûüäûãëàðûíûí þúöíö áèðäÿíàëàúàãäû. Õàãàí ãàðøûäàêû äþéöø ñÿôÿðèíÿ ãûçüûíúà ùà-çûðëàøàðêÿí ÿìèëÿðèíèí Àëòàéäàí, Êàäûðüàíäàí Ñàêèòîêåàíàäÿê íÿ ãÿäÿð òöðê óëóñëàðû âàðñà òîïàðëàéûáÎüóçóí öñòöíÿ éöðöìÿñèíèí ñîðàüûíû àëäû. Èðÿëè àòûë-ìàã èñòÿðêÿí àðõàäàí âóðóëìóøäó.

Îüóç õàí îíëàðû éóðäà áóðàõìàìàã ö÷öí ×ó ÷à-éûíûí ñîëóíäà ãàëàí áîø ÷þëëÿðäÿí, Áàëõàø ýþëöíöí ýö-íåéèíäÿí þòöá ýöíëÿðëÿ ýöí÷ûõàíà äîüðó ýåòäè. Àëòàéäàüëàðû ÿòÿêëÿðèíäÿ îðäàëàíäû, àç ñîíðà ÿìèëÿðè èëÿ ãàð-øûëàøäû. Èêè ýöí ñöðÿí ãàíëû äþéöøäÿ ùÿð èêè ãîøóíäàí÷îõ ÿðÿíëÿð ãûðûëäû. Ñîíäà Îüóç õàíûí ýþçëÿíèëìÿçéàí ñàëäûðûëàðû ÿìèëÿðèíèí ãèñàñ àëìàã èñòÿêëÿðèíè ïó÷à÷ûõàðòäû. Áþéöê ÿìèñè þëäöðöëäö. Éåðäÿ ãàëàíëàð Êöðõàíûí áàø÷ûëûüûéëà Ãóçåé-Äîüó áîçêûðëàðûíà, Òóüðàñûçðàñûíà ÷ÿêèëäèëÿð. Êöð õàí áóðäà äà ÿëëÿðèíè ãûñûá

112

îòóðìàäû. Áþéöê ãàðäàøëàðûíûí ãàíûíû àëìàã, ãóäóð-üàí ãàðäàøû îüëóíóí áóðíóíó îâìàã éàíüûñû Êöð õà-íûí âàðëûüûíû ñàðìûøäû, áóíäàí þòðö êèìÿ äåñÿí àüûçà÷ìàüà, êèäÿí äåñÿí éàðäûì èñòÿìÿéÿ ùàçûðäû. Àíúàãàõòàðìàüà åùòèéàú ãàëìàìûøäû.Îíñóç äà ×èí åë÷èëÿðèþçëÿðè èìïåðàòîðóí ýèçëè ìÿêòóáóíó îíà ÷àòäûðìûøäû-ëàð. Ìÿêòóáäà Èìïåðàòîð, ýöéà, öðÿéèéàíàëûãëà êþùíÿäîñòó Ãàðà õàíûí òàëåéèíÿ àúûéûð, ãîùóìëàð àðàñûíäàêûäöøìÿí÷èëèéèí äÿðèíëÿøìÿñèíè èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðèðäè.Àíúàã ñþç éîõ êè, ìÿêòóáóí ÿñàñ ìÿãñÿäè àéðûéäû.Èìïåðàòîð ñþç àðàñû Îüóç õàãàíûí ýÿíúëèéèäÿí, áóíóíãîíøóëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðè ïîçà áèëÿúÿéèíäÿí åùòèéàò-ëàíäûüûíû áèëäèðèð âÿ óñòàëûãëà îíà äà èøàðÿ åäèðäè êè,ýöéà, þëêÿëÿðèí ìÿíôåéè ö÷öí Êöð õàíà ùÿð úöð éàð-äûì åëÿìÿéÿ ùàçûðäûð. ßñëèíäÿ, ×èí èìïåðàòîðóíóíýþçöíäÿ õàãàíëûã ùàããû îíà ÷àòûð... Ìÿêòóá áåëÿúÿàðàãàòàí áèð ùàâàéëà äîëóéäó âÿ áó ñþçëÿð Êöð õàíûäàùà äà ãûçûøäûðûðäû. “Ãàíà ãàí” äåéÿðÿê, - èðÿëè àòûëäû-üû ùÿð äþéöøäÿ èòèðäèéè éàõûíëàðûí, äàääûüû ìÿüëóáèé-éÿòèí àúûñû îíóí èíòèãàì âÿ ãÿçÿá éàíüûñûíû àëîâëàí-äûðûð, þçö þç è÷èíäÿ ãîâðóëóðäó. Áó ÷ûëüûíëûãëà äà î,ãóçåé òàéôàëàðûíäàí òîïëàäûüû äþéöø÷öëÿðëÿ ýÿíú õà-ãàíûíûí öñòöíÿ äàùà áèð éöðöø åòäè. Îüóç õàí áó äÿôÿîíó ãàáàãëàäû. Êöð õàíûí îíó ùàðäà àõòàðàúàüûíû áèëèð-äè, àíúàã ùÿìèí éåðäÿí òÿðïÿíèá ñåçäèðìÿäÿí Ãàðà-ãîðóìà àäëàäû. Ãóìëó ÷þëöí áàøëàíãûúûíäà ýþçëÿíèë-ìÿäÿí Êöð õàíûí ãàáàüûíû êÿñäè. Äàùà áèð ãàíëû ãàð-äàø ãûðüûíû îëäó. Ãîùóì-ãàðäàø äóð äåìÿäÿí áèð-áèðè-íè îõëàäûëàð, ãàðüóëàäûëàð, ãûëûíúëà áþëäöëÿð, àë ãàíëàðûèëÿ áîç ÷þëëÿðè ãûçàðòäûëàð. Êöð õàí áó äÿôÿ äÿ éåíèëÿ-ðÿê Ýöíäîüàíà ãà÷äû. Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí Ãó-

113

çåéäÿ éàøàéàí òàòàðëàðûí áàø÷ûñû Àëòóí õàíëà öçëÿøäè,éåíèëÿúÿéèíèí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó ýþðÿí Àëòóí õàíòÿäáèðëè òÿðïÿíäè, åë÷è ýþíäÿðèá, “îíñóç äà áèð-áèðèìè-çè ÿëäÿí ñàëìûøûã, ãîé Áþéöê õàãàí öìóìè äöøìÿíè-ìèçëÿ ñàâàøà ùàçûðëàøñûí, áèç îíà äöøìÿí äåéèëèê, ñþé-ëÿäèéè øÿðòëÿð è÷èíäÿ îíà éàðäûì åòìÿéÿ ùàçûðûã” ñþç-ëÿðèéëÿ Îüóç õàíà èòàÿò åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèð-äè, ýþðöøöá, àíëàøäûëàð.

Ýÿíú ùþêöìäàð ýöúöíö òîïàðëàìàã ö÷öí éåíè-äÿí Ýöíáàòàíà äîüðó ÷ÿêèëäè. Áöòöí ãûøû Áàëõàø éþðÿ-ñèíäÿ, ãàëûí ãàðëà þðòöëìöø äàüëàðûí äàëäà, éåë òóòìà-éàí, ÿñë ãûøëàã, äöøÿðýÿ éåðè äÿðÿëÿðèíäÿ êå÷èðòäè. Ãà-ðà ãûðüûçëàðûí õûðäà áàñãûíëàðûíà äþçÿ-äþçÿ ×èí àêûíû-íà ùàçûðëàøäû.

114

×ÈÍ ÉÖÐÖØÖ

Éåíèéåòìÿëèê éàøëàðûíäàí áó éîëó ÷îõêå÷ìèø, ×èíèí èëèí éåääè àéû ñó àëòûíäàãàëàí, àäàìëàðûí ãàðûøãà êèìè ãàéíàäûüû,

íÿìëè, êþíöëñûõàí è÷ îéìàãëàðûíàäÿê ýåäèá ãàéûòìûø-äû. Àíúàã èíäè áàøãà éîë÷óëóãäó. È÷ ñàâàøëàðäàí, àòà-ñûéëà, ãàí ãîùóìëàðûéëà ãàíëû äþéöøëÿðäÿí ñîíðà èëêäÿôÿ áåëÿ ýöúëö éàüûéëà öçëÿøÿúÿêäè. Áó, Îüóçóí,åëÿúÿ äÿ õàãàíëûüûíûí éàøàéûá-éàøàìàéàúàüûíû ýþñòÿ-ðÿúÿê áèð éöðöøäö. Áèð éàíäàí äà Òàíðû äàøû áàøûíäàí÷ûõìûðäû. Àðà-ñûðà áàáàñûíûí äàëûíúà äà äåéèíèðäè: “Áà-øûí áöòëÿðÿ ãàðûøäû, åëèí ÿí áþéöê òàíãàùûíû óíóòäóí.Óëóñóí ýöíöíö äÿ àäûíúà ãàðàëòäûí, áàáà!”

Áèð èëõû àò, áèð ãàéòàáàí137 äÿâÿ ýåòñÿ, Îüóçó áå-ëÿ éàíäûðìàçäû. Äàø ãàéòàðûëìàñà, éóðä äàüûëàúàã...Áóíó äöøöíäöêúÿ þôêÿëÿíèðäè.

Éàç ýÿëäè, éåðëÿð-ñóëàð îéàíäû, éîëëàð à÷ûëäû. Îüóçýþéëÿðäÿí ñÿñ ýþçëÿäè. Àéûí áöòþâëÿøèá äöíéàíû ñöäëÿäîëäóðäóüó ýåúÿ, ýöíöí èëê èøûüû äàüëàðûí ãàðëû áàøûíûäþéÿíäÿ Îüóçóí òöðëö áîéëàðäàí, ñîéëàðäàí äÿðèëèáòîïëàíìûø îðäóñó ýöíåéÿ àõäû. Áèð àéëûã öçöíòöëö éîëóäþçöìëÿ, ãàðûíëàðûíà äàø áàüëàéàðàã138 éöðöäöëÿð, ñîíäà

115

––––––––––––––––––––––––––––137 Ãàéòàáàí – äÿâÿ ñöðöñö138 Ãàðûíëàðûíà äàø áàüëàìàã – àúëûüà-ñóñóçëóüà äþçìÿê

÷èíëèëèðÿí èëê ýþçÿò÷è òèêèëèëÿðè ýþðöíäö. Îüóç õàí îðäó-éà áèð ùÿôòÿëèê äèíúëèê âåðäè. Áó àðàäà îðäóíóí þíúöë÷ÿðèëÿðè, ãóëàâóçëàð äþðä éàíû àðàäûëàð, ãàðøûäàêû éîëëàðûáÿëÿäëÿéèá ýÿëäèëÿð. Ýþçÿò÷è òèêèëèëÿðèíèí ùÿðÿñè áèð ãà-ëà÷à îëñà äà Îüóçóí éàõûíëàøäûüûíû åøèäèíúÿ áîøàëäûë-ìûøäû. Áåëÿúÿ Îüóç õàí ×èíäÿí ýèðèá Ìà÷èíäÿí ÷ûõäû.Áþéöê äÿíèç, Äàëàé äÿíèçè, Ýöíäîüàí äÿíèç äåéèëÿíÑàêèò îêåàíûí éàõûíëûüûíäàí äàéàíäû. Àðõàäàí ÷àïàðëàðýÿëäè. Êöð õàí éåíèäÿí òîïàðëàíìûøäû, Ñûüíàüà ýèðèá,Îüóç äþíìÿçäÿí þíúÿ ñàðàéà éèéÿëÿíÿðÿê, þçöíöí õà-ãàíëûã áèëäèðèñèíè éàéìàã139 èñòÿéèð. Îüóç õàí ùÿð áèðèþçöíö þçýöð ñàéàí, áèðè-áèðèíè ñåâìÿéÿí, àíúàã ãóçåé-äÿí ýÿëÿí òöðê ùöúóìëàðûíà ãàðøû òåçúÿ áèðëÿøÿí ×èíîéìàãëàðûíûí áàø êÿíäëÿðèíäÿ Òàíðû åë÷èñè êèìè ãàðøû-ëàíäû. Îðäóíóí ýþðìÿäèéè ÿëèà÷ûãëûãëà àüûðëàíäû. Öçöíÿýöëäöëÿð, äè ýÿë, Éàüìóð äàøûíäàí ñîðàã ÷ûõìàäû.

Ýöíäîüàí ñÿôÿðèíèí ñîíóíäà Àéòàú õàòóí Îüóçõàíà èëê îüóë áàüûøëàäû. Àäûíû Ýöí ãîéäóëàð. Õàãàíëàõàòóí, àíà-áàáà îëàðàã, îíó àéðû àäëà äà ÷àüûðûðäûëàð,åâ è÷èíäÿ áàøãà àäû äà âàðäû, àíúàã Ýöí àäûíäà òöðêÿñèëçàäÿ ñîéëàðûíûí ýþéëÿ âÿ éàðàíûøëà áàüëû äöøöíúÿ-ëÿðèíäÿí ýÿëÿí ýèçëè áèð ìÿíà äà âàðäû, áèð éàíäàí äàáó àä óøàüûí Ýöíäîüàíäà äîüóëäóüóíó àíäûðàúàãäû.Èëê îüëóíóí àäûíû Îüóç õàí þçö âåðìèøäè. Áó àäû äàóéüóñóíäà ýþðìöøäö. Àü ýåéèìëè áèð ãîúà ýöëÿ-ýöëÿ“àëòû îüëóí îëàúàã, îíëàðà ýþé àäëàðû ãîéàúàãñàí, ÝþêÒàíðûíûí èñòÿéè, éàðëûüû áåëÿäèð!” ñþéëÿìèøäè. Îüóçõàí éóõóéà èíàíìûøäû, àäãîéìàéà ýþé ùàêèìèíäÿí-Ýöíäÿí áàøëàìûøäû.

116

––––––––––––––––––––––––––––139 Õàãàíëûã áèëäèðèñèíè éàéìàã – þçöíö õàãàí åëàí åòìÿê

Îüëóíóí äîüóëìàñûéëà îíñóç äà ÷îõ ñåâäèéè,áàüëû îëäóüó, óçàã, àüûð éöðöøëÿðäÿ äÿ þçöíäÿí àéûð-ìàäûüû, óñóíà-ñþçöíÿ ÷îõ ýöâÿíäèéè õàòóí Îüóç õà-íà äàùà äà äîüìàëàøìûøäû. Î, Àéòàúà äà Òàíðûíûí îíàñåâýèñè, ÿðìÿüàíû êèìè áàõûðäû. ßðëÿðèí, àëïëàðûí éåòÿáèëìÿéÿúÿéè áèð äþçöì, ýöú, ÿðÿíëèê âàðäû õàòóíäà,öñòÿëèê õàãàíûí ÿí è÷êèí, ñûíàíìûø ýÿíÿø÷èñè äÿ îéäó.Èëëÿð áîéó, éîëëàð óçóíó ãàðøûéà ÷ûõàí éöçëÿðëÿ ñîðóíó,äöéöíö ÷þçìÿêäÿ Îüóçà îíäàí ÷îõ éàðäûì åäÿí îë-ìàéàúàãäû. Õàãàíûí áóüðà êèìè, éàç ñåëëÿðè êèìè êöê-ðÿéèá, ùÿð øåéè àéàã àëòûíà àòìàã èñòÿäèéè ÷àüëàðäà äàÀéòàú õàòóí òþâðöíö äÿéèøìÿç, óéìàçäû, öçöíöí äîë-ìóø àéûí èøûüûíà îõøàéàí ÷ÿêèúè, áöòöí àüðû-àúûëàðûóíóòäóðàí èøûüû àçàëìàçäû.

Ãàí ãîùóìëàðûíûí äöøìÿí îëìàñû, åëäÿí ãîï-ìàëàðû õàòóíó öçöðäö, ñàâàøëàðäà îíëàðûí àðä-àðäà éå-íèëèá, âóðóëóá, òîðïàãëàðà ãàðûøìàñûíà éàíûðäû, àíúàã îäà Îüóç õàãàí êèìè áóíóí ãà÷ûëìàç îëäóüóíà, Òàíðûéàðëûüûíû, åëè ãîðóìàüûí àéðû éîëóíóí ãàëìàäûüûíà èíà-íûð, õàãàíû è÷äÿí áîüàí àüðûëàðû àçàëòìàüà ÷àëûøûðäû.Ýþðöíöð Òàíðû åë÷èñèíè ãîðóìàã ö÷öí îíóí ñå÷èëìÿñèäÿ ýþéëÿðÿ áàüëû áèð èøäè, áóíó äóéóðäó, ÿðèíÿ, åëèíáàø÷ûñûíà, áþéöéöíÿ þìöð-ýöí éîëäàøû îëìàíóí ãöðó-ðóéëà éàíàøû, áó éîëëà Òàíðûíûí áóéðóüóíó éåðèíÿ éå-òèðìÿíèí äÿ ñåâèíúèíè éàøàéûðäû âÿ þìðöíöí ñîíóíà-äÿê áó äóéüó è÷èíäÿí ÷ÿêèëìÿäè...

Ýöíöí ùÿéàòà ýÿëìÿñèéëÿ éåð öçöíöí éåíè ýöí-ëÿðèíèí áàøëàíäûüûíà èíàíûðäû. Îüóë äîüìàã - Îüóçóíñîéóíó éåíèäÿí ýþéÿðòìÿê, õàãàíà äàâàì÷û ýÿòèð-ìÿê äåìÿêäè. Àíà úîúóüóíó áÿñëÿð êèìè éîõ, åëèíéîëóíó ãîðóéàí êèìè áþéöäöðäö Ýöíö...

117

Íÿâÿñèíèí äîüóëóøó Îðõàíû äà ãàíàäëàíäûðìûø-äû. Àõûíûí ýåðè äþíìÿñèíè èñòÿìèðäè. Îíà áàüëû îëàíáàøãà àòëûáàøûëàðû äà “àéëàðëà éîë êå÷èá ñîíäà Áþéöêäÿíèçÿ âàðìàìàã ñó÷óìóç îëàð, õàãàíûì” äåéÿ èðÿëè-ëÿìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Îüóç õàí êÿñÿ êÿñäè:

- Ãàðøûäàí ãîðõóìóç éîõäóð. Áèçè åøèäèáëÿð. Åë-÷èëÿðèìèç ýåòñÿ, “ñèçÿ èòàÿò åäèð, ñèçèíëÿ åë îëóðóã” ñþ-çöíö àëñàëàð éåòÿðëèäèð. Áàøãà ñþç äÿ áÿêëÿìèðÿì. ×è-íÿ ýöúöìöçö ýþñòÿðäèê. Éóðäóìóçäà àðõàéûí îòóðàáèëÿðèê. Äþíìÿê ýÿðÿê!

Ãàðäàøû îüëóíóí óçóí ñöðÿí áó èëê éöðöøöíäÿíáåëÿ àðõàéûí äàíûøìàñû, ùÿð øåéè áèòìèø ñàíìàñû Îðõà-íû ãîðõóäóðäó.

- Õàãàíûì, ×èí ùÿëÿ áàñûëìûø ñàéûëìàç, áèçÿ ñî-ðàãëàð ýÿëèð, òîïàðëàíûá ãàðøûìûçû êÿñÿúÿêëÿð. Áóíëàðûíìàéàñû ÷öðöêäöð. Ñàõòà ýöëöøëÿðëÿ áàøûìûçûí àëòûíàéàñòûã ãîéìàëàðûíà óéìàéàëûì.

Äîüðóäàí äà, Îüóç õàíû þëêÿëÿðèíèí è÷èíÿ áóðàõûá,ùÿð éåðäÿ þíöíÿ ýöëÿðöçëÿ ÷ûõàðàã áîéóí ÿéÿí ×èí îé-ìàã áàø÷ûëàðû áó þçöíÿýöâÿíÿí, ÿðäèë140 òöðê õàãàíûíû åëÿÿðýÿíëèéèíäÿ, õàãàíëûüûíûí áàøëàíãûúûíäà áîüóá, òöðêëÿðèíãîðõóñóíäàí áèðéîëëóã ñûéðûëìàã, ÷îëö áöêöá ÿëëÿðèíÿ àë-ìàã èñòÿéèðäèëÿð. Èíäè áóíóí ÷àüû éåòèøìèø, îâ þç àéàüûé-ëà ýÿëèá òÿëÿéÿ äöøìöøäö. ×èíëèëÿð áèðëÿøìèø îðäóéëà Èïÿêéîëóíóí áèð ãàíàäûíûí Òàíãóòà àéðûëäûüû éåðäÿ, äàð äÿðÿ-äÿ Îüóç õàíûí éîëóíó êÿñäèëÿð. Ñàâàøûí ñîíóíó ýþçëÿ-ìÿäÿí óüóðëàðûíû ãóòëàéûðäûëàð. Îí ìèíëÿðëÿ òöðê, áàøäàõàãàíëàðû, îâóúëàðûíûí è÷èíäÿéäè. Ýþéäÿí þéäöêëÿðè ÁèðÎëàí Òàíðûëàðû äà ýÿëñÿ îíëàðû áóðäàí ÷ûõàðà áèëìÿçäè.

118

––––––––––––––––––––––––––––140 ßðäèë – úÿñóð

Îüóç õàí àëäàäûëäûãëàðûíû ýþðöíúÿ îðäó áàø÷ûëà-ðûíû ýÿíÿøìÿéÿ éûüäû. Ñþéëÿäè:

- Áó òîïðàã êöëöáÿëÿðäÿ141 äîíóçëàðûéëà, òîéóãëà-ðûéëà áèðýÿ éàøàéàí ×èí êèøèëÿðè Òàíðûíûí ýþçö à÷ûëàí-äàí áèçÿ éàüû êÿñèëìèøëÿð. Òîïðàüûí âåðèìëèñè, àëòóíóíñàðûñû, ýöìöøöí àüû, èïÿéèí éóìøàüû, äàðûíûí ÿêèìëèîëàíû... áóíëàðäàäûð. Áèçëÿðè ÷þëëÿðÿ ñûõûøäûðûá, îðäà,ãàáà òîïðàãëàðûìûçäà éàøàìàìûçà äà äþçìöðëÿð. Áóí-ëàðû áèçèì àçàä äöøöíúÿìèçëÿ äþçöìöìöç, òöêÿíìÿçýöúöìöç ãîðõóäóð. Éàðàíûøäàí åëèìèçÿ ãàðûøûãëûð ñà-ëûá, äöçÿíèìèçè ïîçàí áóíëàð îëóá. Òàíðûíûí éàðäûìûé-ëà ýöúöìöçö ýþñòÿðìÿëèéèê. Ñþçöìöí òöêÿòèíè142 åøèò-äèíèç. Èíäè ñèç äåéèí!

Áÿéëÿðè äèíëÿäè âÿ áèð äàùà ñþéëÿäè: - Áó éåðëÿðè óéüóð àòëûëàðû äàùà èéè òàíûéûð. Îíëàð

þíäÿ ýåòñèí. Ãàëàí ýöúöìöç ýèçëÿíÿúÿê. Óéüóð àòëûëàðû-íû ýþðÿí ÷èíëèëÿð ýöúöìöçöí àçëûüûíäàí ãûçûøûá îíëàðû èç-ëÿéÿúÿê, îíäà óéüóð îê÷óëàðû ýþñòÿðÿð áàúàðûãëàðûíû.

Ãîøóíó ýåðèéÿ, äÿðÿíèí ÷ûõûøûíà ÷ÿêìÿê, ñàü-ñîë éöêñÿêëèêëÿðÿ éàðäûì÷û îõàòàíëàð ýþíäÿðìÿê ö÷öíÎüóç õàíà ýöí ãàçàíìàã ýÿðÿêèðäû. Áóíóí ö÷öí ×èíîðäóñóíóí ãàðøûñûíà ö÷ áàùàäûð ýþíäÿðäè: “Òÿêáÿòÿêäþéöøö êèì óäñà, î éåíìèø ñàéûëàúàã. ßñýÿðëÿðèìèçèãûðäûðìàéàã...” Òÿêëèôè áåëÿéäè.

×èíëèëÿð óçóí ñà÷ëàðû ÷èéèíëÿðèíäÿ îéíàéàí, ÷åâèê÷þë àòëàðûíûí öñòöíäÿ ùÿðÿñè áèð äèâÿ îõøàéàí ÿðÿíëÿðèýþðÿíäÿ, àëòìûø òóòàì ýþíäÿðèëÿðèíÿ, àëòóí èøëÿìÿëèéàéëàðûíà, ùÿð áèðè àäàì áàøû áîéäà ýöðçëÿðèíÿ áàõàí-äà òÿêáÿòÿê äþéöøäÿí ÷ÿêèíèá:

119

––––––––––––––––––––––––––––141 Êöëöáÿ – òèêèëè, êöìÿ, åâ142 Òöêÿò – ñîí, íÿòèúÿ

- ×èíè ö÷ êèøè éàüìàëàìàäû. Îðäóíóç éàüìàëàäû.Ùÿð êÿñèí þç ñó÷ ïàéû âàð, ãàðøûëûüûíû àëàúàã, - äåäèëÿð.

Áó êÿðÿ Îüóç åë÷èëÿðèíÿ áàøãà áèð áóéðóã âåðäè:- Âàðûá, éàüûéà áèçèì ñàâàø öñóëëàðûìûçû àíëàäûí,

áèç ãàí òþêìÿê èñòÿìèðèê, äþéöøö éàðûøëà ÿâÿçëÿéÿ áè-ëÿðèê. Ñàâàøäàí þíúÿ àò, äÿâÿ éàðûøëàðû êå÷èðìÿê,àëïëàðûí ýöúöíö ñûíàìàã þëêÿëÿðèìèçèí ÿñêè òþðÿëÿðèí-äÿíäèð, èñòÿðëÿðñÿ áåëÿ áàøëàéàã...

×èíëèëÿð Îüóç åë÷èëÿðèíèí áó ñþçëÿðèíè äÿ ýþðýö-ñöç143, èñòåùçàéëà ãàðøûëàäûëàð:

- Àòëàðûìûçûí éöéðÿêëèéèíè, àëïëàðûìûçûí ýöúöíöñàâàøäà ýþðÿúÿêñèíèç...

Åë÷èëÿð äþíäö. Ñàâàø ãà÷ûëìàçäû. Àíúàã áó äàíû-øûãëàð Îüóçà îðäóñóíó éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí éåòÿðëèéäè.Áóíäàí ñîíðà óéüóð àòëûëàðû èðÿëè éöðöäö, ×èí ãîøóíó-íóí ãàðøûñûíäà àò îéíàäûá, ìåéäàí ñóëàäûëàð, ñàâàøáàøëàíäû.

×èí õàãàíû ãàù-ãàùëà ýöëäö: - Áóíóíëàìû ãîðõóäóð áèçè, õàãàí?Îüóç õàíûí àòëûëàðûíûí öðÿéèíäÿ ãîéóí ñöðöñöíÿ

ýèðÿí ãóðä èíàìû îëäóüóíäàí, ãàðøûëàøäûãëàðûíûí àçëû-üû-÷îõëóüó îíëàðû äöøöíäöðìÿçäè. Þëöì ãîðõóñó îë-ìàäûüûíäàí ñàâàøà òîéà ýåäÿí êèìè ýåäèðäèëÿð.Âóðóøîíëàðûí ùÿéàò òÿðçèéäè. Áóíà ýþðÿ äÿ óéüóð àòëûëàðû ãà-ñûðüà êèìè òÿïèëäèëÿð ×èí îðäóñóíà. Áèð óúäàí ýèðèááàøãà óúäàí ÷ûõäûëàð. Áèð- èêè êÿðÿ äÿ áåëÿúÿ äàðàñàëàðñàéúà þçëÿðèíäÿí ãàò-ãàò ÷îõ îëàí ×èí àòëûëàðûíû ñûíäû-ðûá àòàúàãäûëàð, àíúàã Îüóç õàíûí òàïøûðûüû àéðûéäû,áóíà ýþðÿ äÿ àç ñîíðà ãîðõóáìóøúàñûíà öç ÷åâèðèá

120

––––––––––––––––––––––––––––143 Ýþðýöñöç – ãûëûãñûç, ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí

ãà÷äûëàð. Ñàíêè áèð àõûíäû äÿðÿíèí äÿðèíëèéèíÿ ÷ÿêèëÿí.×èí àòëûëàðû àüûðäû. Éöíýöë ýåéèìëè óéüóð àòëûëàðûíûíéàíûíäà ýöëìÿëè ýþðöíöðäöëÿð. Îíëàðà ÷àòà áèëìèðäè-ëÿð. Áóíó ýþðÿíäÿ óéüóðëàð àòëàðû éàâàøûòäûëàð. ×èíëèëÿðéàõûíëàøàíäà åëÿ àòëàðûíû ÷àïà-÷àïà ãàíðûëûá îõó éàü-ìóð êèìè éàüäûðäûëàð. ×èí àòëûëàðû ö÷öí áó áèð ýþñòÿð-ìÿéäè. Þç îõëàðû éöç- éöç ÿëëè àääûìäàí óçàüà ÷àò-ìàçäû. Àììà èíäè ö÷ äÿôÿ óçàãäàí àòûëàí óéüóð îõëà-ðû áîüàçëàðûíû äåøèð, ñèíÿëÿðèíÿ ñàíúûëûð, àòëàðûíûí ýþçö-íö ÷ûõàðûð, àéàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ òèêèðäè. ×èí àòëûëàðûòöðêëÿðèí äàéàíàúàüûíû, îíëàðëà öç-öçÿ äþéöøÿúÿêëÿðè-íè, ãûëûíú, ñöíýö ñàâàøû ýþçëÿéèðäèëÿð. Áåëÿ ñöðÿòëè àòéöðöøöíäÿ ýåðèéÿ îõ àòìàã éóõóëàðûíà äà ýèðìÿçäè.Áó ãîâùàãîâäà íÿëÿð áàø âåðäèéèíè àíëàéàíàäÿê áó-äàãäàí ñèëêÿëÿíÿí ÷öðöê ìåéâÿ êèìè òþêöëöð, òþêöë-äöêúÿ ñåéðÿëèðäèëÿð. Äÿðÿíèí ÿí äàð éåðèíäÿ îõ éàüûøû-íûí òÿêúÿ þíäÿí äåéèë, ñàüäàí, ñîëäàí äà éàüäûüûíû ýþ-ðÿíäÿ òÿëÿéÿ äöøäöêëÿðèíè àíëàäûëàð. Âóðíóõà-âóðíó-õà äîëàíûá, òÿê-òÿê âóðóëàðàã òîðïàüà äöøöðäöëÿð.

Ñàïà ìèíèá ñöðìÿíè ýþçäÿí ÷àëàí144 ×èí õàãàíûàðõàéûíäû. Òöðê ãîøóíóíóí ýöúö àòëûëàðäàäûð. Îíëàðãà÷äûñà, äåìÿëè, Îüóç õàíûí ýöúö òöêÿíèá.

Þíúÿäÿí äöøöíäöêëÿðèíÿ ýþðÿ àðòûã ×èí ñöâàðèñèòöðê îðäóñóíó äÿðÿäÿ éåíèá òöêÿòìÿëè, ÿñÿíëèêëÿ145 ýå-ðè äþíìÿëèéäè. Àòëû áþëöêëÿðèí éóáàíäûüûíû ýþðÿí ×èíèìïåðàòîðó òÿïÿäÿí-äûðíàüàúàí ñèëàùëàíìûø ïèéàäàãîøóíóíó îíëàðûí äàëûíúà äÿðÿéÿ ñîõäó. Ãàðøûëàðûíàèëê ÷ûõàí ñàùèáñèç àò áþëöêëÿðèíè ýþðÿíäÿ øàøûðäûëàð.Ñîíðà äÿðÿ áîéó ñÿïÿëÿíìèø àòëûëàðûí àðàñûíäà äöçÿí-

121

––––––––––––––––––––––––––––144 Áóðàäà ùèéëÿýÿð àíëàìûíäà145 ßñÿíëèê – ñàëàìàòëûã

ëÿðè ïîçóëäó. Áó äÿìäÿ ñàüäàí, ñîëäàí éàüàí îõ éàü-ìóðóíóí àëòûíäà þçëÿðè äÿ ÿðèìÿéÿ áàøëàäûëàð.

Ñàâàø ñîíóíäà ×èí èìïåðàòîðó áàøûíäàêû ìöùà-ôèçÿ äÿñòÿñèéëÿ áèðëèêäÿ ÿëÿ êå÷èðèëäè. Ýåðè ãàéûòìàüà,ñàüà, ñîëà ÷ûõìàüà éîë ãàëìàìûøäû, þç ãóðäóüó òÿëÿ-éÿ, àðõàéûí÷ûëûãäàí þçö äöøìöøäö. Îüóç õàí èìïåðà-òîðó àòäàí åíìÿäÿí, àíúàã åùòèðàìëà, äþéöøöí íÿòèúÿ-ñèíè öçÿ âóðìàäàí, ñàíêè ãåéðè-àäè ùå÷ íÿ áàø âåðìÿ-éèáìèø êèìè, òÿìêèíëè, ãöðóðëó áèð òþâðëÿ ãàðøûëàäû. Ãó-ðàãëûãëà, ×èíèí ýÿçèá ýþðìÿäèéè áþëýÿëÿðèéëÿ èëýèëÿíäè,ñþçö äîëàíäûðûá Éàüìóð äàøûíûí öñòöíÿ ýÿòèðäè, ñàâàøèñòÿìÿäèéèíè, éàëíûç ×èí òÿðÿôèíäÿí îüóðëàíäûüûíàÿìèí îëäóüó äàøû àõòàðäûüûíû áèëäèðäè. Îíóí áöòöí ñîð-üó-ñóàëëàðûíà áàõìàéàðàã èìïåðàòîðäàí Éàüìóð äàøûáàðÿäÿ áèð øåé þéðÿíìÿê îëìàäû. Äàøûí ×èíÿ ýÿòèðèëÿ-úÿéèíè ìöìêöí áèð èø ñàéàí èìïåðàòîð, àäè îüðóëàðûíìÿñóëèééÿòèíè äàøûìàäûüûíû, ñàðàéûí âÿ þçöíöí áó èø-äÿí õÿáÿðñèç îëäóüóíó áèëäèðäè. Äàøûí îüóðëàíìàñûí-äà ãÿñä äÿ îëà áèëÿðäè. Áÿëêÿ äÿ èêè ãîíøóíóí àðàñûíûïîçìàã èñòÿéÿíëÿðèí áàðìàüû âàðäû áó îüóðëóãäà. Äà-øûí èìïåðàòîðà ÷àòìàäûüûíà èíàíäû Îüóç õàí. Àíúàãèìïåðàòîðóí äàøû îíäàí àç îëìàéàí áèð ìàðàãëà ýþç-ëÿäèéèíè âÿ éà àõòàðìàüà ùàçûð îëäóüóíó äà äóéäó.Èìïåðàòîð ùþðìÿòëè õàãàíûí ðàçûëûüû âÿ ëöòôöéëÿ áàüûø-ëàíûá þç þëêÿñèíÿ ãàéûäà áèëÿúÿéè ùàëäà, äàøû àõòàðòäû-ðàúàüûíû áîéíóíà ÷ÿêäè, õàãàíûí ýþíäÿðÿúÿéè àäàìëà-ðûí þëêÿíè ýÿçèá-äîëàíìàñûíà äà éàðäûì åäÿúÿéèíÿñþç âåðäè. Áèð éàíäàí äà Îüóç õàí îíà ìÿüëóá îëìóø,ãàðøûñûíäà áîéíó áöêöê äàéàíàí áèðèñè âàðêÿí áàøãà-ñûíûí ×èí òàõòûíà éèéÿëÿíìÿñèíè èñòÿìèðäè. Áöòöí áóí-ëàðû äöøöíöá èìïåðàòîðëà áàüëàøìàíûí øÿðòëÿðèíè ìö-

122

ÿééÿíëÿøäèðÿðÿê îíó àçàä åäèá ýåðè ýþíäÿðäè. ×èíÎüóç õàíà èëäÿ îòóç ìèí èïÿê ãóìàø, àëòìûø ìèí àë-òóí, îòóç ìèí êèñÿ ïèðèí÷ âÿ äàðû âåðÿúÿêäè.

* * *

×èí ñÿðùÿäèíäÿí óçàãëàøàíäà áèð íå÷ÿ àòëûéëàÒöëö þçöíö àðõàäàí îðäóéà ÷àòäûðäû. Àëûá õàãàíûí ãàð-øûñûíà ýÿòèðäèëÿð. Îüóç îíó áàáàñûíûí éàøà äîëìóø ýÿ-íÿø÷èñè, àéüó÷óñó Óëóãòóðêëÿ áèðýÿ äèíëÿäè. Òöëö ýþ-çöíäÿí éàø ñöçöëÿ-ñöçöëÿ äåäè:

- Õàãàíûì! Éàëâàðûðàì, ìÿíÿ èíàí! Ãàäûíûì“éóðäóì ö÷öí äàðûõäûì” äåéèáÿí àïàðäû ìÿíè. ÀíúàãÉàüìóð äàøûíûí ÷àëûíìàñûíäà îíóí äà ÿëè îëäóüóíóáèëÿíäÿ àéûëäûì. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ äàøû ×èíèí ãóçåéèí-äÿ, äàüëàðäàêû áèð òàïûíàãäà ýèçëÿäèáëÿð. Èçèíÿ äöøÿáèëìÿäèì. Èíàíìàñàíûç, âóðóí áàøûìû!

Îüóç îíó þëäöðìÿäè, áîø áóðàõäû. Ýÿðÿêèðñÿ,×èíÿ ýþíäÿðÿúÿêäè. Åéíè çàìàíäà Òöëöíö äèíëÿäèêúÿáèðäÿí-áèðÿ äèð÷ÿëäè. Ãàì Àòàäàí ýÿëÿí ìÿêòóáóîõóäóãäàí ñîíðà èñÿ îâãàòû áèðäÿí-áèðÿ òàìàìèëÿ äÿ-éèøèëäè. Óëóãòöðê áóíóí ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäà, õàãàí:

- Ìÿí Òàíðû äàøûíû áóëäóì, - äåäè.Ãàì Àòàäàí ýÿëÿí õÿáÿð ñàíêè îíó óéüóäàí

îéàëòìûøäû. Ãàì àòà Óëäóç÷ó ßðãóò áàáàéëà éîëëàðû ãà-ïàòäûüûíà, îüðóëàðûí ãîøóëäóãëàðûíäàí øöáùÿëÿíäèéèêàðâàíûí ×èíÿ ÷àòìàäûüûíà, éîëó àçûá ãóì äÿíèçèíäÿáîüóëóá ãàëäûüûíà èíàíûðäû. Áóíóí äîüðó îëóá-îëìàäû-üû ýåú-òåç áèëèíÿúÿêäè. Èíäèëèêäÿ Îüóç õàí Ãàì Àòàäàíýÿëÿí õÿáÿðëÿ ×èí èìïåðàòîðóíóí ñþçöíöí òóø ýÿëäèéè-íè ÿñàñ ýþòöðìöø, ãÿðàðûíû áóíà óéüóí ÷ûõàðìûøäû.

123

Óëóòöðê ñîðäó:- Íÿ éîëëà áóëäóí?- Ìÿíèì èíàíúûì Òàíðûéà áàüëûäûð, äàøà éîõ! Åë

è÷èíäÿ Ýþé Òàíðûéà òàïûíàíëàð ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð, áèçÿèíàíàíëàð ÷îõàëûð. Áó ýöí Òàíðû äàøûíûí ÿëèìèçäÿ îëóá-îëìàäûüû þíÿìëè äåéèë. ×èíëèëÿð äàøû ÿëÿ êå÷èðèá-êå÷è-ìÿäèêëÿðèíè ýèçëè òóòàúàãëàð. Áèç “áóëìàäûã” äåñÿê, åëÿþç è÷èìèçäÿí áÿéëÿðèí íå÷ÿñè éàüû êèìè ñåâèíÿúÿê, áèçèýöúäÿí äöøìöø ñàéàúàã, öñòöìöçÿ àéàãëàíàíëàð äàîëàúàã. “Ãóòñàë äàø ìÿíäÿäèð” äåéèá áÿíçÿðèíè éàðà-äàã!.. Óëóñà, ãîíøóëàðà, áÿéëÿðÿ äóéäóðìàäàí.

Óëóòöðê äöøöíúÿäÿéäè. Õàãàíûí áèëýèñè, áó ÷ûõ-ìàçäàí éîë áóëìàñû îíó ñåâèíäèðìèøäè:

- Àíëàäûì! Äîüðó îëàíû áóëäóí! Î äàøûí ýöúöñÿíäÿäèð. Òàíðûíûí åë÷èñè ñÿíñÿí! Éàüìóð äàøû äà éàë-íûç ñÿíèí ÿëèíäÿ úàíëàíûð. Îíó áóëàí áàøãàñû “ýöúëÿðè-íè àëäûì” äåéÿ ìóòëó áèð óéüóéà äàëàúàã, ýöúäÿí äö-øÿúÿê. Ãîé áó äàøûí áÿíçÿðè ÷îõ îëñóí. Äàøà èëýè ýþñ-òÿðÿí ùÿð êÿñÿ îíó îüóðëàòäûðàðûã... Áóíäàí ñîíðà ùÿðêÿñ äàøûí îíäà îëäóüóíó ñàíàúàã, àíúàã êèìñÿ áóíóáîéíóíà àëìàéàúàã. Äàø ÷ÿêèøìÿëÿðè ñåçèëìÿäÿí àðà-äàí ãàëõàúàã, - ñþéëÿäè âÿ ýöëäö.

Èøèí ãàëàíû Óëóòöðêöí áîéíóíäàéäû. Èíàíäûüû áèðäàøéîíàí òàïäû, ýþðöøäö, àíëàøäûëàð.

×èíäÿí äàø èñòÿéè áèð äàùà äèëÿ ýÿëìÿäè. Àíúàãýèçëè àõòàðûø äàéàíäûðûëìàäû.

Õàãàí ýåðè äþíÿðêÿí Òàëàñ, Ñàéëàì áÿéëÿðèíèí,“Îüóç ×èíäÿí ãàéäà áèëìÿéÿúÿê!” äåéÿðÿê èòàÿò ýþñ-òÿðìÿäèêëÿðèíè, äèêáàøëûã åòäèêëðèíè åøèòäè.

“Îüóç õàí èíàíúûìûçà ÿë àòäû. Áèçè éîëñóç ãîé-äó. Áöòëÿðèìèçÿ ñàéüû ýþñòÿðìÿäè. Àòàëàðûìûçûí òþðÿ-

124

ñèíÿ öñòäÿí áàõäû. Áèçëÿðè êè÷èëòäè... Òþð áàøû, õàãàíëûãö÷öí áàáàñûíäàí êå÷ÿí ñàáàù áèçëÿðè äÿ òàíûìàéàúàã.Þíúÿäÿí àéûðä åäÿëèì” äåéÿ îíà ãàðøû ÷ûõìûøäûëàð.

Áÿéëÿðèí áàø ãàëäûðìàñû Îðòàúà äþíöá Èíúè ñóéóáîéóíúà ÿêèí-áè÷èíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, éåíè êÿíäëÿðñàëäûðìàã èñòÿéÿí õàãàíûí éþíöíö äÿéèøäè. ÒàëàñëàÑàéëàìûí öçÿðèíÿ éöðöäö. Äèêáàø áÿéëÿðè àñàíëûãëààðàäàí ýþòöðäö. Âåðýè éûüìàã ö÷öí þç áàñãàãûíû146

ãîéóá ãàéûòäû. Óüóðëó ×èí àõûíû õàãàíûí àäûíû éåð öçöíÿ éàé-

ìûøäû. Ýöíáàòàí þëêÿëÿðèí åë÷èëÿðè îíóí ñàâàøäàí äþ-íöá äöøÿðýÿëÿíìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð. Éàíëàðûíäà òöðê,÷èí, ñîãä äèëëÿðèíè áèëÿí äèëìàíúëàðû äà âàðäû. Åë÷èëÿðèòöðê òþðÿñèíúÿ îäóí è÷èíäÿí êå÷èðèá õàãàíûí éàíûíàáóðàõäûëàð. Îíëàðûí þç þëêÿëÿðèíèí áàø÷ûëàðûíäàí ýÿ-òèðäèêëÿðè áèòèêëÿðèí àøàüû-éóõàðû ùÿð áèðè Èïÿê éîëóéëàèëýèëèéäè, òöðê-÷èí ñàâàøëàðûíûí áó éîëó ãàïàäàúàüûí-äàí åùòèéàò åäèðäèëÿð. Óçàãäà-éàõûíäà éàøàìàñûíäàíàñûëû îëìàäàí, ùàìûíûí ýþçö áó éîëäàéäû. Ñîíðà åë÷è-ëÿð ýöíáàòàíäà åëëÿð-óëóñëàð àðàñûíäàêû äóðóìäàí, éå-íè áàø÷ûëàðäàí, éåíè êÿíäëÿðäÿí äàíûøäûëàð. Áèðè-áèðè-ñèíèí òîðïàãëàðûíà ýèðìÿìÿê, òþðÿëÿðÿ ñàéãû, éàõûíëûã,áèðýÿ èø äèëÿéè äèëÿ ýÿòèðèðäè. Îíëàðûí þëêÿëÿðèíè ùÿäÿ-ëÿéÿí éàüûëàðäàí ãîðóíìàãäà Îüóç õàíäàí éàðäûìèñòÿéÿíëÿð äÿ âàðäû. Õàãàí áöòöí áó åë÷è äèë áóëàìà-ëàðûíûí àðõàñûíäà íÿ äàéàíäûüûíû áèëèðäè. Äîëàøûã, äö-éöíëö äàíûøûãëàðû ñåâìèðäè. Áó éåðäÿ åë÷èëÿðÿ ýþñòÿ-ðèëìÿëè îëàí õîøýþðöíö, óëóñëàðàðàñû ñþçëÿøìÿëÿðèóíóòäó âÿ áÿðêäÿí:

125

––––––––––––––––––––––––––––146 Áàñãàã áàñãàë – äàðüà, âåðýèéûüàí, íöìàéÿíäÿ

- Ìÿíÿ Àñóðó, Ëèâèéàíû, Ìèñèðè òàíûòìàüà ãàëõ-ìàéûí. Îíëàðû äà éåòÿðèíúÿ òàíûéûðûã, ÷àüûíäà îðàéà äàýÿëÿúÿéèê...

126

ÎÜÓÇ ÕÀÍ ÒÞÐßÑÈ

×èí éöðöøöíöí óüóðóíà ýþðöëìÿìèø áèðøÿíëèê îëäó. Ñîíðà Îüóç õàí Òÿêòàíðû÷û-ëûüûí åëè áèðëÿøäèðÿúÿéèíäÿí äàíûøûá, àüûð

òþðÿëÿðèíè âåðäè âÿ áåëÿ ñþéëÿäû: - Áóäóíóìà, óëóñóìà, åëèì-ýöíöìÿ! Ìÿí Îüóç õàí, Áèð îëàí, Óúà Òàíðûíûí ãóòóéàì! Îíóí îüëó, ñþç÷öñö âÿ ñàâ÷ûñûéàì!Îíóí èñòÿéèëÿ, îíäàí ýÿëäèì! Åëèì-ýöíöì, ñîéóì äà ýþéäÿí åíäè. Àëòóí èøûã-

äàí äîüäó. Áèç Òàíðû èøûüûéûã! Ýþé îüëóéóã! Òèíèìèç,äöøöíúÿìèç, èøèìèç - ùÿð øåé ýþéëÿðèí èøûüûíà áàüëûäûð.Áó èøûüû éåð öçöíÿ éàéìàã äà áèçÿ äöøäö!

Áèç Òàíðû ñþçöíöí ÿêèí÷èëÿðèéèê! Îíóí èñòÿêëÿðèíè äà-øûéûðûã. Áóíäàí éàíà Òàíðû áèçÿ ãàíàä âåðìèø... Óñ âÿ ýöúâåðìèø! Ìÿí Òàíðûíûí éåðäÿêè êþëýÿñèéÿì âÿ îíóí ñþéó-ìà áàüûøëàäûüû óëóýóí, óñóí âÿ ýöúöí ãîðóéóúóñóéàì!

Ìÿíè òóòìàéàí Òàíðûíû äà òóòìóð, îíà ãàðøû ýåäèð!Ýþé Òàíðû ìÿíèì óëóñóìóí, ñîéóìóí öñòöíäÿ

ñîíñóçàäÿê âàð îëàúàã. Îíóí äöçÿíè ïîçóëìàäûãúà,Òàíðû ýþçö, Òàíðû ÿëè öñòöìöçäÿ îëàúàã.

Åëèìèçèí ñîíñóçàäÿê éàøàìàñû, áóäóíóìóçóí éåðöçöíöí òÿê, äÿéèøèëìÿç áþéöéö îëìàñû Òàíðûéà ñîíñóçñåâýèìèçè, îíà óéìàìûçû èñòÿð.

127

Åøèäèí, áèëèí! Ìÿí óúà Òàíðûíûí ãûëûíúûéàì! Ñåâìÿéè áàúàðäû-

üûì êèìè, êÿñìÿéè äÿ áàúàðûðàì! Àüàú êþêäÿí ñó è÷ÿð, åë äöçÿíäÿí. Äöçÿíñèç åë ïîçóëàð, óëóñ éîëóíó èòèðÿð. Òàíðûäàí ýÿëÿí ãóòó ãîðóìàã ùÿð êèøèéÿ äöøöð. Òöðê è÷èíäÿ áþéöê-êè÷èê, éóõàðû-àøàüû ùÿð êÿñ

áèðäèð. Òàíðûíûí éàðàòäûãëàðû áèð ýþçëÿ ýþðöíöð. Òàíðû ìÿíè òþð áàøûíà ýÿòèðäè, åëèì-óëóñóì éîëóí-

äà éîðóëìàäàí, áóíàëìàäàí, ÿéèëìÿäÿí, ìÿíèì-ñÿíèí,éàâóã-óçàã äåìÿäÿí, äöçëöêëÿ ÷àëûøìàãäàí éàíà...

Åëäÿ ùÿð êÿñèí êèøèñÿë àçàäëûüû õàãàíûí ãîðóìà-ñû àëòûíäàäûð. Âàðëûéëà éîõñóë àéðûëûüû éîõäóð! Áèð àòûîëàíëà áèð èëõûñû îëàíûí, áèð ãîéóíó îëàíëà áèð ñöðöñöîëàíûí òþðÿ ãàðøûñûíäà éåðè áèðäèð.

Ùÿð êèøè åëèíäèð, åë ùÿð êèøèíèí! Ùÿð êÿñèí àúûñû äà, ñóúûüû147 äà åëëèêëÿ áþëöøäöðöëöð. Óëóñóìóçóí ýóúó Ýþé Òàíðû èíàíúûíäàäûð. Áó

èíàíú åëëÿ óëóñó, õàãàíëûãëà ÷îáàíëûüû áèð ýþðöð. Êèì-ñÿ áàøãàñûíà óéìàç, êèìñÿíèí ñþçöíÿ ÿéèëìÿç, áèð èí-ñàíû áàøãà èíñàíäàí öñòöí òóòìàç, éåð öçöíö äÿ ýþéöçö òÿêèí áöòþâ ýþðÿð. Áèð åë - áèð èíàíú!..

Åëèìèçè óúàëäàí äöçëöê òþðÿñèíäÿí éàõûí-óçàã,îõøàéàí-îõøàìàéàí áöòöí óëóñëàðà ïàé äöøöð.

Éåð öçöíöí òÿê áàøû Òàíðûäûð. Òöðê åëèíäÿ ñÿñ áèð àüûçäàí ÷ûõàð. Áàáàäàí ãàëàí, òþðÿìèçëÿ ìÿíÿ ÷àòàí åë áóíà ýþ-

ðÿ Îüóçóí îúàüû, Îüóçóí åëèäèð. Áó åë ìÿíèì óëóüóì-äóð148. Áó åëÿ áàüëàíàí ùÿð êÿñ Îüóç àäëàíàúàã. Ìÿíèì

128

––––––––––––––––––––––––––––147 Ñó÷ûã – øèðèí148 Óëóü – áóðàäà ãèñìÿò

áèð êÿñèìèì îëàúàã. Îüóç åëè ñîíàäÿê éåð öçöíöí ýþð-êö îëàúàã. Ùÿð áèð Îüóç Òàíðûíûí ÿñýÿðè îëàúàã.

Áó ýöíäÿí Îüóç åëèíèí àüûð âÿ éöíýöë òþðÿëÿðèíèà÷ûðàì.

Îüóç åëè äöçÿíèíè, áèðëèéèíè òþðÿéëÿ ãîðóéàúàã.Áöòöí èøëÿðèìèç òþðÿéÿ áàüëàíàúàã.

Òþðÿ èíàíúëà ãàðäàøäûð! Òþðÿíèí áàøûíäà Òàíðûéà, éàðàíûøà ñåâýè äàéàíûð.

Âàðëûüûìûç ñåâýèäÿí êå÷èð. Âàðëûüûìûçû åë áèðëèéèíÿ áîðúëóéóã. Î ïîçóëñà,

àäûìûç-ñàíûìûç èòÿð. Éóðäóí âàðû îíóí óëóñóäóð. Òþðÿíè éàðàäàí óëóñ áÿíýöäöð, ãóòñàëäûð. Àòàëàðûìûçäàí ãàëàí, áó ýöíäÿí Îüóç-òöðê åëè-

íèí îëàúàã òþðÿ ÿëáèðëèéèìèç ö÷öí éàðàíûá. ßë îëìàã, åë îëìàã, åë÷è îëìàã - éåð öçöíÿ áàðûø

ýÿòèðìÿê, áþéöê éàðàäàíû ñåâèíäèðìÿêäèð. Îüóç åëè-íèí óëó âÿ ñîíñóç éîëó áàðûøäûð!

Åøèäèí, áèëèí! Ìÿí Óëó, ìÿíýö Òàíðûíûí èñòÿéè èëÿ, îíóí ýöúöé-

ëÿ äàíûøûðàì. Àíúàã Òàíðû åë÷èñè îëìàã, õàãàí îëìàãéàíëûø èøèìÿ, éàõøûéà ïèñ äåìÿéèìÿ ùàã ãàçàíäûðìàç!Õàãàí îëàðàã òþðÿéÿ ùÿð êÿñäÿí àðòûã ìÿí áàüëûéàì!Äûøäàí ýÿëÿíÿ ãûëûíúûì, è÷äÿí ýÿëÿíÿ òþðÿì âàð!

Ìÿí ýþéëÿðèí óúà îüëó, Îüóç õàãàí, åëèìèí èñòÿ-éè âÿ òþðÿñè äûøûíäà àääûì àòìàì!

Òþðÿìèçÿ ýþðÿ õàãàí îëàðàã åë áþéöêëÿðèíè, ýÿ-íÿø éûüûíàüûíû, áóéóðóã÷óëàðûìû óúà òóòàúàã, ùÿð èøèìèóëóñóí ñå÷èìèíÿ óéàðàúàüàì.

Åë, äþâëÿò - áàáàäûð! Áöòöí òþðÿòäèêëÿðèíè áèð ýþç-ëÿ ýþðìÿëèäèð.

129

Éóðäëàðûìûç Òàíðûíûí éàðàíûøà, éàðàíûøûí Òàíðû-éà ÿí éàõûí îëäóüó éåðëÿðäèð.

Éóðä ö÷öí, èíñàí ö÷öí ÷àëûøàí, Òàíðû ö÷öí ÷àëûøûð.Áàøãà åëëÿðèí áó éóðäëàðà ñîõóëäóüó ÷àüëàð îëäó.

Áàú äà âåðäèê. Àíúàã äèëèìèçè äÿéèøìÿäèê, óçóí ñà÷ëà-ðûìûçû êÿñäèðìÿäèê, éàä ýåéèìè ýåéìÿäèê, òþðÿëÿðèìè-çè ïîçìàäûã, àòàëàðûìûçûí òèíèíäÿí äþíìÿäèê.

Ýöúöìöç áóíäàäûð!Àòàëàðûìûçûí àäûíà óì âåðÿëèì, áÿéëÿð! Ýþéäÿí åíÿí àëòóí èøûã éåðÿ òîõóíàíäà áèð äàü

éàðàòäû. Îíà Ãóòëó äàü äåäèê. Áàáà áàøûíà ôûðëàíàí êèìè, îíóí áàøûíà äþíäöê. Îíóí ÿòÿêëÿðèíäÿ ÷îõàëûá éåð öçöíÿ ñà÷ûëäûã. Ãóòëó, Òàíðûñàë äàüëàð âàð îëäóãúà, áèç äÿ âàðûã! Áàøãà úöð îëñà, Òàíðû ãóò éöëÿêèíè149, ãóò óëóüóíó

ìÿíäÿí ÷ÿêÿð. ßðäÿì, áèëèê, óñ, àíëàéûø îëìàäàí éåð-äÿ Òàíðû ãóòó ãàëìàç. Åëèìèç-ýöíöìöç áó äþðä àéàãöñòöíäÿ áþéöéÿúÿê.

Áÿí óëóñóìà àüûð, óëó òþðÿëÿð ãàçàíäûðûá éöðöð-ëöéÿ ãîéäóì.

Îüóç åëèìè, ãàíûìû, éàøàìûìû áþéëÿúÿ ãàíäûðûáäöçÿí è÷èíäÿ ãîðóìàã èñòÿéèðÿì.

Àòàëàðûìûçûí òþðÿëÿðèíè ãîðóìàã þç àäûìûçû âÿÒàíðû àäûíû óúà òóòìàãäûð.

Áèç èñòÿðèê ÷àøãûí èíñàí àéûëñûí. Òþðÿ äöç éîëëàéöðöéöáÿí áþéöñöí. Èëõûëàðûìûç, ñöðöëÿðèìèç, ãàéòà-áàíëàðûìûç ýöäöëñöí. Áîéëàðûí, îáàëàðûí, óëóã-òóðóüóíãàéüûñû ñîâóëñóí.

Èíñàí òþðÿñèç ãàëñà éàçûã îëàð.

130

––––––––––––––––––––––––––––149 Ãóò éöëÿêèíè – èíàéÿòèíè

Àüûð òþðÿéÿ ýþðÿ ùÿð áîéóí áèð îíãîíó, òóüóîëìàëûäûð.

Àüûð òþðÿéÿ ýþðÿ àòàëàðûìûçäàí ãàëàí áöòöí íÿñ-íÿëÿð ãîðóíóð, þéðÿäèëèð.

Åë è÷èíäÿ ùÿð áîéóí àéðûúà þç òþðÿñè äÿ îëà áèëÿð. Àüûð, áàø òþðÿëÿðäÿí áàøãà åëèí äîüðó êå÷èíìÿñè

öçÿðèíÿ Òàíðûéà éöêöíú, éåìÿê, ñîéëàìàã, åë÷èëèê,åâëÿíìÿ, áàéðàì, áÿéëÿðÿ áàüëàíìàã, òîé, ãóðóëòàé,îðäó, îâ, àòà áàõìà, àêûí, éàüìà, õàãàí ñå÷èëìÿñè òþ-ðÿëÿðèíè äÿ ãîéäóì!

Ýöú ÿëäÿí ýåäÿðñÿ, òþðÿ àéàãñûç ãàëàð. Åëèì, áóäóíóì! Åøèò, áèë! Éàøàìûì àò öñòÿäèð. Ýöíöì áîøóíà ýåòìÿäè.

Äèíúëèê áèëìÿäèì. Éàçûí êþëýÿ, ãûøûí åâ ýþðìÿäèì.Ãûëûíú ÷àëûá éàüûëàðû ñûíäûðäûì.

Åëèìäÿ ÷ÿêèøìÿ îëìàñûí, ãîâüà ÷ûõìàñûí äåéÿ,ùÿð êÿñèí éåðèíè ýþñòÿðäèì. Àäëàðûíû, äàìüàëàðûíû âåð-äèì êè, éîëëàðûíû áèëñèíëÿð. Ìÿí-ñÿí äåäè-ãîäóñó îë-ìàñûí. Öðÿéèìäÿí òöçöíëöê150 àçàëìàäû. ÊþíëöìöÒàíðûéà äöéäöì, óìóäóìó îíà áàüëàäûì.

Îðäàéà äöçÿí âåðèá îíó ýÿðèëè áèð éàéà ÷åâèðäèì. Ìÿí ñèçè îüóçëàäûì!Áó áþëýö áó, äöçÿíëÿ Ýþé Òàíðûíûí àëòûíäà éåð

öçö âàð îëäóãúà, áèç äÿ âàð îëàúàüûã. Óúà Òàíðûéà éöì âåðÿëèì, áÿéëÿð! Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí øþëÿíäÿêèëÿðÿ éåíè Òàí-

ðû äåéèìëÿðèíè ñóíäó. Îüóç õàí ýþðÿê íÿ ñîéëàäû: Òþðÿñèç åëäÿí Òàíðû äþíÿð. Òþðÿíè áèëñÿ êèøè, éöðöéÿúÿê ùÿð èøè.

131

––––––––––––––––––––––––––––150 Òöçöíëöê – ìÿðùÿìÿò

Òþðÿíèí äöçö àéäûíëàäàð öçö.ßð îðòàéà ýÿëÿíäÿ èíàìñûçà èíàíúûí áèëäèðÿð. ßð ñåâèíìÿñÿ, ãûëûíú ãûíäàí ÷ûõìàç. ßð åë÷èí, åøøÿê êöë÷öí äîüóëóð. Éöêñÿêäÿí áàõàí àë÷àüà òåç åíÿð. Éèýèäèì ñàü îëñóí, ÷ûõûëìàéàí äàü îëñóí. Õàãàíûí ùÿð ñþçö àíûíäà äèëëÿðÿ âÿ áèòèê÷èëÿðèí

éàçûëàðûíà äöøöðäö.

* * *

Éàçäàí áèð àé þòìöø, Êöð õàí éåíÿ îðäó òîïëà-éûá ýöí÷ûõàíäàí Îðòàüà úóìäó. Îüóç õàí ýÿëèá éåòèø-ìÿñèíè áÿêëÿìÿäÿí îíó Àëàòàóíóí ýöí÷ûõàíûíäà äóð-äóðäó. Êöð õàíûí óñàíìàäàí, áûêìàäàí, àõàí ãàíëàðàéàíìàäàí, éåíèäÿí îíóí öñòöíÿ ýÿëìÿñè, áó ãÿäÿðéîëó ÿíýÿëñèç êå÷ìÿñè Îüóçóí è÷èíè ýÿìèðèðäè.

Þç ñîéóíäàí òþðÿìèøëÿðëÿ ñîíóíúó, ÿí ãàíëû ñà-âàø áóðäà îëäó. Èýèäëÿð äþéöøÿ-äþéöøÿ “Óëó Òàíðû éî-ëóíäà!” äåéèá âóðóð, êÿñèð, àòäàí åíäèðèð, àíúàã éåí-äèêëÿðèíÿ áàõûáàí, þç éàâóãëàðûíû ýþðÿíäÿ, ýþçëÿðèíèíéàøûíû òóòà áèëìèðäèëÿð.

Î äþéöøäÿ Êöð õàí äà þëäöðöëäö. Îíóí îðäóñó-íóí òþð-òþêöíòöñö, îüëàíëàðû, éåýÿíëÿðè Ýöí÷ûõàíàäîüðó ÷ÿêèëñÿ äÿ, Îüóç õàí áó êÿñ îíëàðäàí óçàãëàø-ìàäû. Àðõàëàðûíúà ýåòäè. Õàãàíûí îíëàðà éåòèá àõûðûíúûêèøèéÿäÿê ãûðìàäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéèíè ýþðÿí ãàíäàø-ëàðû äàéàíäûëàð, áèëèúè àüñàãàëëàðû åë÷è ýþíäÿðäèëÿð îíà.

Åë÷èëÿð áàüûð áàñäûëàð. Îüóç õàí îíëàðûí àéàüûíàýåòäè, òÿê-òÿê ùÿð áèðèíèí äóðóìóíó ñîðóá ñàüûíäà-ñî-ëóíäà îòóðòäó. Îíëàðûí íÿéÿ ýÿëäèêëÿðèíè, íÿ äåéÿúÿê-

132

ëÿðèíè áèëèðäè. Àüñàããàëëàð þíúÿ Îüóç õàãàíûí ×èíÿóüóðëó éöðöøöíö ãóòëàäûëàð âÿ äåäèëÿð:

- Áèç äÿ ñÿíäÿíèê! Ñÿíèí êþêöíäÿí âÿ ñîéóíäà-íûã. Êÿñèëÿí ãîë ÷èéèíäÿíäèð. Íÿäÿí áèçè ãûðûá éîõ åò-ìÿê èñòÿéèðñÿí?

Îüóç õàí äþíöá îíóð éåðèíäÿ îòóðäó, ýþðöøëÿð-äÿ îíóí éàíûíäà îëàí ãàéíàòàñû Îðõàíû ýþñòÿðÿðÿê:

- Ìÿí áàáà éåðèíäÿ àüñàããàëëàðûìà éàüû äåéèë-äèì, - äåäè. - Áàõûí, ãàéûíàòàì Ýþé Òàíðûéà èíàíûá,åâèíè äÿ èíàíäûðûá, îíóí áèðëèéèíÿ áîéóí ÿéèá. Ñèçëÿðäÿ Òàíðûéà òàïûíàðñàíûç, ñàëäûðûëàðà ñîí ãîéàðñàíûç, ñà-âàø áèòÿð. Òÿê îëàí, éåðëÿðèí-ýþéëÿðèí éàðàäûúûñû îëàíÓëó Òàíðûéà êþíöë âåðìÿéÿíëÿðÿ ãóðòóëóø îëìàéàúàã.

Îüóç áåëÿ äåéÿíòÿê àüñàããàëëàð áèð-áèðèíÿ áàõ-äûëàð, þç àðàëàðûíäà óçóí-óçàäû ñþçëÿøèá ýÿíÿøäèëÿð.Ñîíðà ýþéÿ öç òóòóá Òÿê Òàíðûíûí áèðëèéèíÿ âÿ áþéöê-ëöéöíÿ éöêöíúëÿð ñþéëÿäèëÿð.

Îüóç õàí “Ãàðàãîðóìäàí þòÿ áöòöí òîðïàãëàðû-ìûç ñèçèí, ãàíäàøëàðûìûí îëñóí!” äåéÿ îíëàðà ÿðìà-üàíëàð, ïàé-öðöø âåðèá ýåðè ýþíäÿðäè. Éàëíûç áóíäàíñîíðà ýöí÷ûõàíäàí ÿëèíè ÷ÿêäè. Îðàíûí áèð äàùà áàøãàëäûðìàéàúàüûíà èíàíäû, ýåðè äþíÿðÿê þëêÿ è÷èíäÿ áà-áàñûíäàí ñîíðà èïÿ-ñàïà éàòìàéàíëàðû éåðèíäÿ îòóðäó-áàí åëäÿ äöçÿí éàðàòäû, éåíè òöðöêëÿð, éàñàëàð151 âåðèáóëóñóí êþíëöíö àëäû.

Åë÷èëÿð Îüóç õàíûí ýþðöøöíÿ ýÿëäèêëÿðèíäÿ äàùàáèð èëýèíú îëàé îëìóøäó. Îüóçóí áèðèíúè, èêèíúè ãàäûí-ëàðû Áàíóéëà Òÿð÷è÷ÿê áàøëàðûíäà ãàðàâàøëàðû, êöíëÿðè152

“Ñàâàøäàí, ãàíäàí, éöðöøäÿí áûêäûã, þëäöðöðñÿí þëäöð,

133

––––––––––––––––––––––––––––151 Òöðöê-éàñà – ãàéäà-ãàíóí152 Êöí – úàðèéÿ

ñàõëàéûðñàí ñàõëà” äåéèá Îüóç õàíà áîéóí ÿéäèêëÿðèíèáèëäèðäèëÿð. “Ñÿíÿ èíàíìàäûã, Òàíðû íÿñëèìèçè êÿñäè.Áàáàñû îëàí áàáàñûç, ãàðäàøû îëàí ãàðäàøñûç, éóðäó îëàíéóðäñóç ãàëäû. Êå÷ ñó÷óìóçäàí, áèçè åë è÷èíÿ áóðàõ!Éóðäóìóçà äþíÿê. Ñÿíèí ãàíàäûíûí àëòûíäà êå÷èíÿê.Óëó äàüëàðäà, ãóòñàë òîðïàãëàðäà áó áàðûø ö÷öí îíëàðëàòàïûã êÿñìèø, ñà÷ûëàð ñà÷ìûøûã153” - äåäèëÿð.

Îðõàí Îüóç õàíûí áîçàðûá äÿìèðÿ äþíìöø öçö-íÿ áàõàíäà ãîðõäó. Àíúàã ýåðè äóðìàäû, ãàðäàøû ãûç-ëàðûíû îðäàéà áóðàõìàñû, ñó÷ëàðûíäàí êå÷ìÿñè ö÷öí îäà éàëâàðäû õàãàíà:

- Ãàðäàøëàðûìäàí ãàëàí îíëàðäûð. Áóðàõ, ýÿëñèí-ëÿð! Ýþçöìöçöí þíöíäÿ éàøàñûíëàð. Áóíäàí þòÿ íÿéàïàúàãëàð ñÿíÿ?!

Áó éàíäàí äà Àéòàú ýþçöéàøëû, õàãàíûí ÿëëÿðèí-äÿí òóòóá:

- Êå÷ ñó÷ëàðûíäàí, - äåäè. - Îëñóí êè, áó ãûðüûíëàðäà ñîíà âàðàð...

Îüóç îíëàðû ãûðìàäû...

134

––––––––––––––––––––––––––––153 Ñà÷ûëàð ñà÷ìàã – ãóðáàí ïàéëàìàã

ÒÀÏÛÍÀÃ ÃÀÉÜÛÑÛ

Óñëó Õîúà Àòà Öíöðäÿí äàüûíûã äöøöíúÿ-ëÿðëÿ ãàéûòìûøäû. Ãàì Àòà Îüóç õàíëàñîí ýþðöøëÿðèíè àíûá: “Î, òöðêöí éîëóíó

äÿéèøÿúÿê, ñÿñèìèçè éåð öçöíÿ éàéàúàã... Ýþéëÿðèíìÿíÿ ñþéëÿäèéè, óéüóëàðûìäà ýþðäöéöì áóäóð. Åëèí,áóäóíóí ãóðòóëóøó ö÷öí áèð îëàí Ýþé Òàíðûéà òàïûíûá,èíàíúûíû äöíéàéà éàéìàñû ýþçëÿíèëìÿç äåéèëäè. Áó,îíóí öçöíäÿ éàçûëìûøäû. Ãóòñàë áèòèêëÿð äÿ, Òàíãóò,÷èí áàõûúûëàðû, áèëýèëè ýþðöì÷öëÿð154 äÿ Éåð öçöíö áàø-äàí áàøà þç áàéðàüûíûí àëòûíà àëàúàã, èíñàíûí öçöíöýþéÿ ÷åâèðÿúÿê áèð òöðê õàãàíûíûí ýÿëÿúÿéèíè þíúÿäÿíáèëäèðèðäèëÿð” - äåìèøäè. Àðäûíúà îíó äà áèëäèðìèøäè êè,Ýþé Òàíðûíûí áþëöíìÿç îëìàñû îíóí éàðàòäûüû éåðèíäÿ Òàíðûéà áÿíçÿìÿñèíè èñòÿð. Éåðè òÿê áèð åë îëàðàãýþðìÿê àðçóñó áóðäàí ãàéíàãëàíûð. Êè÷èê óëóñëàðûí åëîëóá, îíëàðà áàüëàíìàñûíûí òàíðûñàëëûüû, âàúèáëèéè áóð-äàí ýÿëèð. Îüóç õàãàí èíàíúû, òàíðû÷ûëûüû éàðàäàíà ñåâ-ýè ö÷öí äåéèë, þçöíÿ ñåâýè ö÷öí ãóëëàíûð. Èíàíú ãóòñàë-ëûüûíû èòèðèá, òàú-òàõòûí, õàãàíëûüûí äóñòàüûíà ÷åâðèëèð.Áöòöí ÷àüëàðäà áåëÿ îëóá. Éåð öçöíöí áöòöí áþéöê

135

––––––––––––––––––––––––––––154 Ýþðöì÷öëÿð – ôàëà áàõàíëàð

èëèýëÿðè, õàãàíëàðû þçëÿðèíè Éàðàäàí, èíàíú éàí÷ûëàðû êè-ìè ýþñòÿðñÿëÿð äÿ, èíàíúû þç éàíëàðûíà ÷ÿêÿðÿê, ãóò-ñàëëûãäàí ÷ûõàðûá ãûëûíúûí, çîðóí, òþðöí éàðäûì÷ûñûíà÷åâèðèáëÿð. Ãàðà úàìààòûí èíàíúûéëà îíà áàø÷ûëûã åäÿí-ëÿðèí èíàíúëàðû äà, éàøàìëàðû äà àéðûäûð. Áÿéëÿð þç éà-ðàäàíëàðûíû äà âàðëû, áàéàò îëàðàã ýþðöðäöëÿð. Áèð òèêÿ÷þðÿéèíè çîðëà òàïàí ÿêèí÷èíèí, áè÷èí÷èíèí éàðàäàíû äàþçö òÿêèí êþíëö òîõäóð. Îíóí Éàðàäàíû áþéöê øþëÿí-ëÿð, ñàéñûç òàïûãëàð èñòÿìÿç. Êþéëöíöí áèð îâóú äàðûñà÷ûñû, ãàíñûç ãóðáàíû äà îíà éåòÿðëèäèð. Óëó ýöí äåéè-ëÿí ñàüûíú - ãèéàìÿò ýöíö ýÿëÿíäÿ êþíëöíöí íåúÿëèéèáèëèíìÿéÿí Òàíðûíûí íÿ ãÿðàð âåðÿúÿéè, èíñàíëàð àðà-ñûíäà íåúÿ ôÿðã ãîéàúàüû, îíëàðäàí ùàíñûíû òàìóüà155,ùàíñûíû ó÷ìàüà àïàðàúàüû êèìñÿéÿ áÿëëè äåéèë.

Ãàì Àòàíûí áó ñþçö ãàðøûñûíäà Óñëó Õîúà äå-ìèøäè: “Éåð öçö éàðàíàíäàí ùå÷ áèð êèøèîüëó þç èíàí-úûíûí äàùà äîüðó, éîëóíóí äàùà äöçýöí îëäóüóíó ñö-áóò åäÿ áèëìÿìèø, áàøãàëàðûíäàí àðòûã, äàùà äöçýöíîëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð ãóì äÿíÿñèíúÿ, áèð òåëãÿäÿð èï óúó âåðìÿäèð”.

Ñîíðà Ãàì àòàíûí Îüóç õàíëà áèðýÿ îëìàñûíûíãà÷ûëìàç îëäóüó ñþéëÿíìèøäè: “Áó áèð àëûí éàçûñûäûðñàãàðøûñû àëûíàìàç; áèð åëèí äèð÷ÿëèøè, äöíéàíûí áöòþâëÿø-ìÿñè ö÷öíñÿ “éîõ” äåéèëìÿç. Áèðèíúèíäÿ Òàíðûéà, èêè-úèíäÿ åëèíÿ ãàðøû ÷ûõûðñàí”. Ãàì Àòàíûí ñþçöíöí êÿ-ñèëäèéèíè ýþðÿíäÿ ôèêðèíè äàùà ãÿòèééÿòëÿ áèëäèðìèøäè:“Áóíó àíëàäûüûìäàí Îüóç õàãàíû äÿñòÿêëÿìÿêäÿíáàøãà éîë áóëìóðàì”. Ãàì Àòà äà þç äöøöíúÿñèíèýèçëÿìÿìèøäè: “Êþíëöìäÿêè ñûçûêëàð, øöáùÿëÿð ãàëûð.

136

––––––––––––––––––––––––––––155 Òàìóü – úÿùÿííÿì

Î, äöøöíúÿìëÿ äèëèì àðàñûíäà ÷ÿïÿð ÷ÿêèð. Àúû îëàíûáóäóð. Áóíúà èêèëÿøìÿíè èñòÿìÿçäèì”.

Óñëó Õîúàíûí Ãàì Àòàéà ýöâÿíúè ñàðñûëìûøäû.Àí÷àã áóíó à÷ûã äåìÿê, ãàìëàðû, îíëàðà áàüëû îëàí ýþ-ðöì÷öëÿðè, óëäóç÷óëàðû, ãóì÷óëàðû, ÿë îõóéàíëàðû Îüóçõàíûí öñòöíÿ ãàëäûðìàã èñòÿìèðäè. Àòà Öíöðöí áèð õàãà-íûí éîõ, áöòöí éàðàäûëìûøëàðûí êå÷ìèøèíè ãîðóéàí, ýÿëÿ-úÿéèíÿ èøûã òóòàí ÿâÿçñèç áèð ñàõëàíúû, àüóëóüó âàð, à÷à-ðû äà Ãàì Àòàäà. Òÿêúÿ îíóí à÷à, îõóéà, äÿéÿðëÿíäèðÿáèëÿúÿéè éöçëÿðëÿ éàçû, áèòèê ãîðóíóð îðäà. Ãàì Àòàéëàöçöëöøìÿêëÿ áóíëàðëà äÿ öçöëöøÿð, åëè êîð ãîéàðñàí.

Àòà Öíöðö ýþç àëòûíäà ñàõëàìàãäàí, ãàìëàðûí èïè-íè ìþùêÿì òóòìàãäàí áàøãà áèð éîë éîõäó. Ãàì Àòàäà þç ñûðàñûíäà Îüóç õàíûí îíà èíàíìàäûüûíû áèëñÿ, ÀòàÖíöð èòèðèëÿðäè. Äöçäöð, îðà àðòûã òþçëÿðÿ, îíãîíëàðà, ÷ÿ-ëÿáëÿðÿ éàëâàðûø éåðè äåéèëäè. Àíúàã éåðèí-ýþéöí ýèçëèí-ëÿðèíèí à÷àðû èäè. Áóíó Ãàì Àòà äà áèëèðäè âÿ òþçëÿðèíäàüûëìàñûéëà, Àòà Öíöðöí äÿéÿðñèçëÿøäèéè äöøöíúÿñèí-äÿí ÷îõ óçàãäû. Òàïûãëàð äà éàëíûç óéóãëàðà, îíãîíëàðàêÿñèëìèð. Î äöíéàéà êþ÷ÿíëÿðèí ðóùëàðûíà êÿñèëèð. Áóíàýþðÿ äÿ ßðêîíäàêûëàð ãàéüûñûç éàøàéûð, äöíéàäàí ãî-ïóá àéðûëäûãëàðû éàäëàðûíà äöøìöð. Áó éîë áàüëàíàí ýöíåëèí èøûüû êÿñèëÿð, áèëýè éîëó áàüëàíàð...

Àòà ìàüàðà þíúÿ áèëýè òàïûíàüûäûð. Îðà äàüûëñàóëóñ ñàâàøäàí, þç è÷èíäÿêè äèäèøìÿëÿðäÿí áàø à÷ûá,áþéöêëÿðèíèí éàçûòëàðûíû îõóéà áèëìÿéÿúÿê, êå÷ìèøèóíóäàúàã. Ãàì Àòà áóíó ýþðöð, áó àüðûíû éàøàéûðäû.

Îüóç õàí äåäè: - Òþðÿ äÿéèøèëìèð, òàïûüûìûçû áþéöê éàðàäàíûìûçà,

áèð îëàí Òàíðûéà âåðÿúÿéèê. Ãóðáàí âåðìÿéÿí óëóñ éîõ-äóð. Àéàüûìûç öíöðäÿí êÿñèëìÿñÿ Ãàì Àòà óçàãëàøìàç.

137

Óñëó Õîúà õàãàíûí ñþçööíö àíëàäû. Áó áîéäàõÿçèíÿíèí óëóñóí öçöíÿ áàüëû îëìàñû îíó äà öçöðäö.Áó, ãàìëàðûí èñòÿéèíúÿéäè. Åëáÿéëÿðè, óëóñ áþéöêëÿðè-íè, õàãàíëàðû þçëÿðèíäÿí àñûëû ñàõëàìàã èñòÿéèðäèëÿð.Áèëäèêëÿðèíè êèìñÿ áèëìÿìÿëèéäè...

Óñëó Õîúà éöç èëëÿð, ìèí èëëÿð áîéóíúà éûüûëìûøáó áèëýè òàïûíàüûíûí éóðäà, úîúóêëàðà à÷ûëìàñûíû, îíëà-ðûí ÿñêè éàçûòëàðû þéðÿíÿðÿê îõóéóá éàçìà áèëìÿëÿðè-íè, åë è÷èíäÿ à÷àðûëàðûí àðòìàñûíû èñòÿéèðäè.

Îüóç õàí äà õàëãûí âåðèìëè òîðïàãëàðäà éåðëÿø-ìÿñèíè, ×èíäÿêè êèìè éàçìà-îõóìàíûí ùÿð êÿñèí áà-úàðäûüû áèð èø îëìàñûíû äèëÿéèðäè.

Äþéöøÿ ýåäÿí îðäó ùÿð äÿôÿ ÿí úÿñóð ÿðÿíëÿðè éàäòîðïàãëàðäà ãóéëàéûá ãàéûäûð, ãûðûëà-ãûðûëà èíúÿëèð, èíúÿëÿ-èíúÿëÿ þçöíö èòèðèð, êþêöíäÿí óçàãëàøûá éàäëàøûð. Áöòöíéàðàìàçëûãëàð äà áóðäàí èðÿëè ýÿëèð. Îúàüûí îúàüà, áî-éóí áîéà, åëèí åëÿ ãàðøû äàéàíìàñû, ùÿðÿñè áèð àä, áèð ÷à-òû àëòûíà ñûüûíàí - êþêäÿ èñÿ ùàìûñû åéíè îëàí óëóñëàðûíáèð-áèðèíè ãûðûá òöêÿòìÿñè éåòÿð! Áó áèð éàä òÿëÿñèäèð!

Óñëó Õîúà ÷îõ øåé áèëèðäè. Åë àüçûíäà ýÿçÿí ñþç-ëÿðäÿí áàøëàìûø Àòà Öíöðäÿ ãàìëàðûí öñòöíÿ þðòöê÷ÿêèá ýèçëÿòäèêëÿðè éàçûòëàðà ãÿäÿð, áàø âóðìàäûüû áèðýèçëèí ãàëìàìûøäû. ×þëëÿðèí àéäûí ýþðÿí ýþçö, óçàãåøèäÿí ãóëàüûéäû.

Îüóç õàíäàí ñîðóøäó: - ×èíäÿ ÷îõìó èòèðäèê? - Éîõ! Úàí èòêè÷è àçäû, - äåäè õàãàí. - Àììà ýþç

âÿ äóéüó èòêèñè îëäó. Éöç èëëÿðúÿ áöòöí ãîíøóëàðûíûãóëòÿê èøëÿäèá þçëÿðèíÿ ó÷ìàã éåðè éàðàòìûøëàð. Âå-ðèìëè òîðïàãëàðà, ýþçÿë éóðäëàðà éèéÿëÿíìèøëÿð. Áèðëÿ-øèá, åëëÿøèá ýöúëÿíìèøëÿð.

138

- Àíúàã ñÿíèí ýþðäöéöí éåðëÿðèí ÷îõó ÿñêè òöðêéóðäëàðûäûð.

- ßñêèäÿ ÷îõ øåé âàðäû, íÿ îëñóí? Áó ýöí ùÿð éåð-äÿ òàáãà÷ëàðäû, äè ýÿë, äþíäöëÿð, äÿéèøèëäèëÿð, ÿðèéèá ýåò-äèëÿð, êþêëÿðèíè óíóòäóëàð, áèòäè! Õàëã áèçäÿí, áÿéëèê îí-ëàðäàí... ×èíëèäÿí äàùà ãàòû éîë òóòàí äà áèçëÿðäÿíäè.Äþíìÿëÿð... Éóðääàí ãîïóíúà éóðäóí éàüûñû îëóðëàð.

Óñëó Õîúà äåäè: - Áèëèðñÿí ×èí õàãàíû íåúÿ ÷ÿêèð áóíëàðû? Ùÿðÿ-

ñèíÿ áèð éàëàí÷û áÿéëèê, õàíëûã âåðèð, éóðä áóðäà, îíëàð-ñà äûøàðûäà... áàéðàã ãàëäûðûðëàð. Ãàôàëàðûíäà ùÿðÿñè áèðòöðê åëè ãóðóð. Ñîíðà îíëàðû “Ýåäèí Òàíðû âåðÿí éåðëÿ-ðèíèçÿ éèéÿëÿíèí” äåéÿ öèòöìöçÿ ýþíäÿðèðëÿð. Ùÿðÿñè-íèí þç òóüó ãàëõàíäà òöðêëöéöí óúà áàéðàüû àéàãëàð àë-òûíà äöøöð.

Îüóç õàãàí äåäè: - ×èíëèëÿðè ãûëûíúëà éåíìÿê çîð äåéèë. Áèð êÿðÿ

éåíäèê. Áóíäàí ñîíðà äà ÿçÿðèê. Àíúàã áèçèìëÿ äþ-éöøìÿìÿê, ÿñêÿðëÿðèíè, òîðïàãëàðûíû ãîðóìàã ö÷öíìàëëàðûíäàí êå÷èð, éåòÿðèíúÿ èïÿê, ïàìáûã, àðïà, ïè-ðèí÷, àëòóí, ýöìöø âåðèðëÿð. Áèçäÿ èíñàí äÿéÿðñèçäèð,éîëóí äàøû, ýþéöí ãóøó êèáè... Îíëàð ÿðëÿð ö÷öí ìàëûí-äàí êå÷èð, áèç äöíéà ìàëû ö÷öí ÿðëÿðèìèçè èòèðèðèê. Óëó-ñó áó àüðûäàí ãóðòàðìàã ö÷öí áèëýè âåðìÿëèéèê. Ãîí-øóëàðëà èøè áèòèðèá è÷èìèçäÿ áó äöçÿíè ãóðàúàüàì.

* * *

Îüóç õàí ×èí éöðöøöíäÿí äþíÿðêÿí “Úàäó äàøûáóëóíäó” ýþðöíòöñó éàðàòñà äà, îíó àðàìàã ö÷öí ãîíøó-ëàðûí äèëèíè áèëÿí ÿðÿíëÿðäÿí äþðäöíö ×èíèí è÷èíÿ ýþí-

139

äÿðìèøäè. ßëëÿðè éåòÿí ùÿð éåðè àðàéûá óìóäëàðû êÿñèë-ìèø, ýåðè ãàéûòìûøäûëàð. Èëëÿð óçóíó éàüûø ýþçëÿéèáÿí úà-äàð-úàäàð îëìóø ×èí ñûçðàëàðûíà áó äàø ñàíêè áèð äàìëàéàüûø êèìè äöøìöø âÿ úàäàðëàðäà éîõà ÷ûõìûøäû.

Éàüìóð äàøûíûí ×èíèí ýöíåéèíäÿ ýèçëÿäèëìÿñèíèåøèäÿðêÿí “ñþçöí äîüðóëóüóíó éîõëàìàüà éåíè êèøèëÿðýþíäÿðÿëèì”äåäè. Óñëó Õîúàíûí èíàíûëàí, õàãàíëûüà éà-õûí îëàí îüëó Ãóòëóãà, ýèçëèí òàïøûðûüûíû âåðäè: “Éàüìóðäàøû áèçÿ ýþíäÿðèëÿí áèð Òàíðû ñåâýèñûäûð. Îíó èòèðìÿêëÿÓëó éàðàäàíû èíúèòäèê, öçö äþíÿúÿê áèçäÿí. Îíó òàïûáýÿòèðìÿê åëèìèçÿ áèð îðäóäàí äàùà àðòûã éàðäûì ýþñòÿð-ìÿêäèð”. Áóíó åøèäÿí Óñëó Õîúà Îüóç õàíà äåäè:

- Èêè îüëóì âàð, èêèñè äÿ ñÿíèí êþëýÿíäÿäèð. Þëäåñÿí þëÿð, ãàë äåñÿí ãàëàðëàð.

Áó, Óñëó Õîúàíûí óüóðëàìàñûéäû. Èêèíúè îüëó ßð-äÿì îðäóäà éöçàòëûáàøûéäû.

Ãóòëóã ÿðäÿøëÿðèéëÿ éåäè, è÷äè, ñîíðà ìèíàòëûáàøûßðýÿíèí åâèíÿ âàðäû. Ñåâèá-ñå÷äèéè Åëáèëýÿéëÿ ùàëàëëàøäû:

- Óçóí áèð éîëóìóç âàð. Èêè èë ýþçëÿ. Ýÿëìÿç îë-ñàì, åëäÿí áèðèíè ñå÷, êþíöë âåð, ýåò! - äåäè.

Ãûçûí ýþç éàøû ñà÷ûëäû. Áûëäûð-áûëäûð àüëàéûá-ñûòãàäû: - Àüûð õÿáÿðèí ýÿëèíúÿ, ìÿíÿ þëöì ýÿëñèí, áÿê-

ëÿéÿúÿéÿì! - äåäè.

* * *

×èí õàãàíûíû éåíìÿñè Îüóç õàíûí áàøûíûóúàëòìûøäû. Àíúàã áó óüóð îíó øèøèðòìÿäè. Êàäûðüàíîðìàíëàðûíäàí156, Àëòàéëàðäàí òóòìóø Èòèë èðìàüûíà-

140

––––––––––––––––––––––––––––156 Àëòàéëàðûí ýöíåé äîüóñóíäà áèð áþëýÿ

äÿê áàáàñûéëà éöðöøëÿðäÿ ýþðöá-òàíûäûüû õàëãûí è÷äÿàøñûç, äûøäà äîíñóç, ùàâàäàí, ñóäàí, éàüìóðäàí àñû-ëû îëìàñû, ùÿð òÿðÿôäÿí ñàéñûç áàñãûëàðëà öçëÿøìÿñèîíó öçöðäö. Áó èøèí òÿêúÿ ñþçëÿ äöçÿëÿúÿéèíÿ áåëáàüëàìûðäû. Ñàâàøñûç, ãàíñûç áèòìÿéÿúÿêäè áó èø.Åëèì áèð îëñóí, òîõóíóëìàç îëñóí äåéÿíäÿ áàüðû îäòóòóðäó. Îðäàñûíû, áàø êÿíäèíè åëèí îðòàñûíà ÷ÿêìÿêèñòÿéèðäè. “Éåð öçöíöí ìÿìÿëÿðè” äåéèëÿí èêè èðìàãóëóñóíó ÿìèçäèðÿúÿêäè. Áàø êÿíäè ö÷öí ÷îõäàí áÿðèéåð äÿ áÿëèðëÿìèøäè. Èíúè157 èðìàüûíûí ñàü éàõàñûíäà,Àðàë äÿíèçèíèí éàõûíëûüûíäà ×èíäÿ ýþðäöéö êÿíäëÿð-äÿí ýåðè ãàëìàéàí éåíè éóðä ñàëàúàãäû. Ãîé óëóñóùàðà èñòÿéèð ãàíàä à÷ñûí àíúàã èñòè éóâàñûíû óíóòìà-ñûí. Îíñóç äà Îüóçó àòäàí åíäèðìÿê, ñàâàøäàí, éö-ðöøäÿí ãîïàðìàã îëìàçäû. Îíó ýöúñöç ýþðöíúÿàíûíäà áàøûíûí öñòöíö àëàð, ÿëèíäÿêè ýåíèø òîðïàãëàðûïàðàí-ïàð÷à åäÿðäèëÿð. Àøàüû-éóõàðû ùàðà áàõûðñàíäèøëÿð ãûúàíûá. Àò áåëèíäÿ äèíúëèê áèëìÿäÿí éöðöéÿíóëóñóíóí éàðàíûøûí þçö ãÿäÿð ýþðêëö, ñåâýèéëÿ äîëóîëäóüóíó ýþðìÿê èñòÿìèðëÿð. Éåð öçö áèð ñàâàø àëàíû-äûð. Àðà âåðìÿäÿí âóðóøìàëû, ãàí òþêìÿëè, þçöíöãîðóìàëûñàí. Éîõñà áàøãàëàðûíûí éåìè îëàúàãñàí, ñÿ-íè ÿçÿúÿêëÿð. Èíäè áàõ, ×èíèí ÿçèëìÿñèíè ýþðÿ-ýþðÿýöíåéèí ùèíäè àðà âåðìÿäÿí äèíýèëäÿéèð, ãàðûøãà ñö-ðöñö êèìè àõûðëàð îíëàðûí öñòöíÿ, ãàðøûñû àëûíìàñà áó-ðà äà ãàðûøàúàã. Þç åëèíè ýöúëö, áöòþâ ýþðìÿê èñòÿ-éèðñÿíñÿ ýÿðÿê áó èëàíûí äà áàøû ÿçèëñèí. Ñàüûíû-ñîëó-íó òÿìèçëÿ êè, åâèíäÿ ãîðõóñóç, êþíöë õîøëóüóéëàîòóðà áèëÿñÿí.

141

––––––––––––––––––––––––––––157 Èíúè – Ñûð-Äÿðéà ÷àéû

Éàëíûç õàãàí îëàíäàí ñîíðà Îüóç áàáàñûíûí èë-ëÿðúÿ àðà âåðìÿéÿí éöðöøëÿðèíèí ñÿáÿáèíè àíëàìûøäû.Ãîðóíìàã, öñòÿëèê åëè éåäèçäèðèá-è÷èðòìÿê, àòàëàðûíûíéóðäëàðûíû áÿðÿäÿ éàòìûø îâ÷óëàðà ãàïäûðìàìàã çîðèøäè. Óéüó áèëìÿäÿí ýöíáàòàíäàí ýöíäîüàíà, ãóçåé-äÿí - ýöíåéÿ éöðöìÿëèñÿí. Ùèíä åëè äÿ ãàëàáàëûã, êå-÷èëìÿçäè. Äàüëàð, ñûõ îðìàíëàð îíëàðû ãîðóéóðäó. Ãàð-øûäà Òàíãóò òÿðÿôäÿí êå÷èëìÿìèø, áÿëèðëÿíìÿìèø áèðéîë âàðäû. Óúà éàéëàëàðäàí, äàð äÿðÿëÿðäÿí êå÷èá ýåò-ìÿê ö÷öí ùàâàëàðûí èñèíìÿñèíè, ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðèíäÿ ýåðè äþíìÿñèíè ýþçëÿðêÿí Ãóðáàí àéû ýÿëèá ÷àòäû.Áó ýÿëÿíÿéèí ÷îõ-÷îõ ÿñêè ÷àüëàðà, îëñóí êèì, èëêèíîúàãëàðà, áþéöê áàøëàíüûúà áàüëû îëäóüóíó áèëäèéèí-äÿí òþðÿíè ïîçìàäû. Îðäóñóéëà Àòà Öíöðÿ ýåòäè. Áþ-éöê ãàïûäàí ñîíðà áàøëàíàí ñûçðà éåíÿ ýþçÿëäè. Éåíÿäàü ÷àéûíûí, áóëàãëàðûí áàøûíäà àëà÷ûãëàð ãóðóëäó, ãóð-áàíëàð êÿñèëäè, ñûçðàíûí áÿêèë áÿéëÿðè, ãàìëàð ñîðàüààõûøäûëàð. Ùÿð êÿñèí öçöíäÿ áèð ñîðüó âàðäû.

Îüóç õàãàí áóíó àíëàéûá äåäè: - Áèð îëàí Óëó Òàíðû éàðäûì÷ûíûç îëñóí, áÿéëÿð.

Éàðàäàíûí âàðëûüûíà éàðàäûëàí øàùèä! Òàíðû ìèíëÿðúÿúàíëû éàðàòäû. Áèçëÿðè äÿ î ýþíäÿðäè! Éàãûç éåðè, ìàâèýþéö, ýöíö, àéû, ýåúÿëÿðè, þýëÿ þäëÿéè éàðàäàí äàßðêëè, Îüàí158, Áÿíãó Òàíðûäûð. Éàøàäûüûìûç ñóëàð,éåðëÿð óëó Òàíðûíûí àëòûíäàäûðñà, îíóí àäûíà áàüëûäûðñàáèð ïàð÷à éåð ÷àìóðóíóí, áèð ÷þë ãà÷àðûíûí ðóùó áèçÿíåúÿ áàéàòëûã åäÿ áèëÿð? Áó éîëó áèçÿ áàøûìûçäàí áàñ-ìàã èñòÿéÿíëÿð þéðÿòäèëÿð. Òþðÿëèê êèøèëÿð áóíà óé-ìàç. Áàõûí, áó, Òàíðû ñåâýèñèéëÿ éàïûëûðñà, íèéÿ áöòöí

142

––––––––––––––––––––––––––––158 Îüàí – ãàäûð

óëóñà þéðÿäèëìèð. Ùÿð áþëöéöìöçö áèð èíàíúà áàüëà-ìàã èñòÿéèðëÿð. Áó, èíàíú èøè äåéèë. Ñóëàðûìûçà-éåðëÿðè-ìèçÿ éèéÿëÿíìÿê éîëóäóð. Åëÿäÿ, äóøóíúÿìèçëÿ óëó-ñóìóçà èíàíûá, áèð îëàí Òàíðûìûçà ýöâÿíèá þç è÷èìè-çèí èøûüûíäà, þçëöê äöøöíúÿìèçëÿ éàøàìàëû, áó èøûüû,òöðê ðóùóíóí áþéöêëöéöíö éåð öçöíÿ éàéìàëûéûã. Áè-çèì éîëóìóçäàí áàøãà éîëëàðûí éîëñóçëóã îëäóüóíó,éàðàíûøû þëöìÿ àïàðäûüûíû ùÿð êÿñ ýþðöá áèëìÿëèäèð.Îíãîíëàðà éàüû äåéèëèê, ÷öíêè îíëàðû äà Ýþé Òàíðûíûíòþðÿíìèøè ñàéûðûã. Áóíëàðû äåìÿñÿì, Òàíðûìà áàø ãàë-äûðìûø îëàðàì. Áó áèð õàãàíëûã èñòÿéè äåéèëäèð. Ìÿíåëèìèçèí òþðÿñèíúÿ õàãàíàì. Õàãàí îëàðàã ùÿð áèðèíè-çèí éàøàìûíû äöøöíöðÿì. Õàãàí îëàðàã åëèí áàéðàüûíûéåð öçöíöí ùÿð éàíûíäà äàëüàëàíäûðìàëûéàì, äàëüà-ëàíäûðàúàüàì äà! Õàãàí îëàðàã éåð öçöíÿ ñÿïÿëÿíìèøáîéëàðûìûçû, óëóñëàðûìûçû òîïàëàéûá òöðê áóäóíóí àðà-ñûíäàêû ãûðüûíëàðà ñîí ãîéìàëûéàì. Áó èøè ýþðÿúÿ-éÿì! Éàëàí÷û ãîíøóëàðûìûç ãàðøûñûíäà òöðêëöéöí áþ-éöêëöéöíö ýþñòÿðìÿëèéÿì, ýþñòÿðÿúÿéÿì äÿ! Éîõñà,Òàíðû éàíûíà öçöãàðà ýåäÿðÿì. Áèëèí áÿéëÿð, ùÿëÿ àíàãóúàüûíäàéêÿí Òàíðûäàí åë÷èëèê-éàëàâàúëûã òàïøûðûüûíûàëìûøàì... Àíàì, áàáàì, éàâóãëàðûì, éöçëÿðëÿ éàð-éîëäàøûì áóíà òàíûãäûð, øàùèääèð.

Òöðê éåðëÿðè-ñóëàðû, åëèìèç-ýöíöìöç éàëíûç òöðêÒàíðûñûéëà þçöíö òàïàúàã, þçöíÿ ãîâóøàúàã. Òàíðû-òÿê éàðàäûëìûø òöðê èíñàíû éàëíûç Òàíðûéà òàïûíàíäàöçö ýöëÿúÿê, áöòþâ îëàúàã. Áèç Òàíðûíûí ñèâýèñèéëÿ,èëêèí òþðÿäèëìèø, ýþçÿë èíñàíëàðûã. Òàíðû áèçè éåð öçö-íöí áþéöê áóäóíó, áÿéè îëàðàã éàðàòäû. Éåð öçöíöíóëóñëàðûíû åëÿ ÷åâèðèá äèêÿëäÿí, áöòöí ãîíøóëàðà äö-çÿí âåðÿíëÿð äÿ áèçäÿí îëàíëàðäûð. ßðêëè, ýþðêëö, áàø-

143

ëàðûí áàøû, óúàëàðûí óúàñû-áèð îëàí òöðê Òàíðûñûäûð. Þé-äöéöì Óúà Òàíðûéëà, óúà åëèìÿ-ýöíöìÿ ñåâýèìëÿáèð éîë áàøëàäûì. Èëàíà àüó âåðÿí ×èí èìïåðàòîðóíóàéàüûìûçà ñàëäûã. Áàøãà åëëÿðÿ äÿ ýåäÿúÿéèê, éåíÿäÿ Òàíðû áèçèìëÿ îëàúàã. Òþðÿìèçè àéàãäà òóòìàãùÿð êÿñÿ äöøöð. Íÿ åòäèìñÿ Óëó Òàíðûíûí èñòÿéèéëÿåòäèì. Éîíìà àüàú, ÷àìóð òþçëÿðè, îíãîíëàðû ñûíäûð-ìàìû àíëàéûí! Åëèìè ñûíäûðìàäûì, ñèçè ãûðìàäûì, ñèçäÿ ìÿíäÿí ãûðûëìàéûí...

Ãàìëàðäàí áèðè ñîðäó: - Áÿñ Àòà Öíöð íÿ îëñóí, áöòëÿðëÿ áèðýÿ åëèìèçèí-

ýöíöìöçöí éàääàøûíû, þòöá êå÷ÿíëÿðè äÿ äàüûäàã, åëÿ-ìè? Áÿëêÿ îðäàêû áèòèêëÿð äÿ, áÿëýÿëÿð äÿ àéàãëàíñûí?

Îüóç õàí äåäè: - Àòà Öíóð òöðêöí áåøèéè, êå÷ìèøè, ýÿëÿúÿéèäèð.

Îíà ÿë óçàäàí ÿëñèç ãàëàúàã. Àòàëàðûìûçûí ñþçëÿðèíèí,èçëÿðèíèí åëäÿí ýèçëè ñàõëàíìàñûíû èñòÿìèðÿì! Ùàìûñàâàø÷û äåéèë, ùÿð êÿñ àõûíà ýåòìèð. Áèëèìëÿ èëýèëÿíÿíîüëàíëàðûìûç ×èíÿ âàðûð, áèëèê àëàíäàí ñîíðà äà äþí-ìöðëÿð. Ìÿíÿ, õàãàí óøàãëàðûíà þéðÿäèëÿíëÿðè ùÿð êÿñþéðÿíìÿëèäèð. Åëè áèëèêäÿí óçàã ñàõëàéàíëàð îíó òÿêúÿ÷îáàí-÷îëóü, äÿìèð÷è, ñàâàø÷û ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðäèð.Íÿ ÷àüàäÿê ìÿçàð äàøëàðûìûçû äà, éàçû-áèòèêëÿðèìèçèäÿ áèçäÿí ãîïóá ×èíÿ ñûüûíàí éàä ãàôàëû áèòè÷èëÿðÿ159

éàçäûðàúàüûã? Áÿëêÿ ñþéöðëÿð áèçè îðäà? Áèëèðñèíèçìè?×èíèí èëàí-ãóðáàüàñûíûí éàíûíäà Òöðêöí ãóòñàë éàçûñû-íû äà ýþðöí, þéðÿíèí!

Ãàì Àòà áèð éàíäàí Àòà Öíöðöí ãóòñàëëûüûíûíáèòÿúÿéèíäÿí, ßðêîíóí àéàã àëòûíäà ãàëàúàüûíäàí

144

––––––––––––––––––––––––––––159 Áèòè÷è – áóðàäà êàòèá, éàçàð

ãîðõìóøäóñà, áèð éàíäàí äà áèëýèíëÿðèí160 äÿéÿðëÿíäè-ðèëìÿñèíÿ, ÷îúóãëàðûí àíëàéûøëû áþéöéÿúÿéèíÿ ñåâèíèð-äè. Áóíà ýþðÿ äÿ õàãàíûí ñþçöíö òóòìàãäàí, îíóí äå-äèêëÿðèíè åëÿìÿêäÿí áàøãà, éîëó ãàëìàìûøäû.

Îüóç õàíûí äöøöíúÿëÿðè îíà éàä äåéèëäè. Ýþðäöéöéóõóëàð, îõóäóüó éàçûëàð, èíàíúûíûí áèòÿúÿéèíè, éåðöçöíäÿ Òÿêòàíðû÷ûëûüûí éàéûëàúàüûíû äåéèðäè. Èíñàí ùàð-äàí áàøëàìûøäûñà îðà äà äþíìÿëèéäè. Àíúàã áöòöí áóí-ëàðûí îíóí ÷àüûíäà îëàúàüûíû ýþçëÿìèðäè. Ýþéëÿðèí éåðÿåë÷è ýþíäÿðìÿñè áèëèíÿí èøäè. Êèøè îüëóíóí òèíè äÿéèøìèø,éåðèí äöçÿíè ïîçóëìóøäó. Àíúàã áó åë÷èíèí Îüóç îëàúà-üûíà èíàíà áèëìèðäè. “Éàçûéà ïîçó éîõäóð”, - äåéèáÿíäèíëÿéèð, þôêÿëÿíìÿêëÿ èø àøìàéàúàüûíû àíëàéûðäû.

Áèëýèëè, òþðÿëèê êèøè, ÿðýÿíëèê éàøûíäà îëàí õàãà-íûí äöðöñòëöéöíö, èíàìûíû ýþðöð, ýåòäèêúÿ îíà äàùà÷îõ áàüëàíûð, þç éàíûëìàëàðûíûí àúûñû àçàëûð, Îüóçóíéîëóíà öìèäû àðòûðäû.

Éåìÿêëÿð éåéèëèá, ÿðÿíëÿðèí þòêö, àòãû, áàñãû éà-ðûøëàðû áàøëàéàíäà Ãàì Àòàéëà Îüóç õàí Ìàüàðàéà ÷ÿ-êèëäèëÿð. Èëëÿð áîéó îíäàí ÷îõ øåéëÿð, ÷îõ éàçûòëàð þé-ðÿíìèøäè. Ýöíäîüàí-ýöíáàòàí àðàñû åëëÿðè, ÷þëëÿðè, äàü-ëàðû ýÿçÿýÿíëÿðäÿí161 éàõøû òàíûéûðäû. Þëêÿëÿðè, áóäóíëà-ðû, êÿíäëÿð àðàñûíäàêû éîëëàðûí óçóíëóüóíó, óëäóçëàðëà,àéëà, ýöíÿøëÿ éåðèí áàüëûëûãëàðûíû áèëèðäè, òöðëö162 åëëÿðèíèíàíúëàðûíäàí, éàøàìëàðûíäàí áèëýèñè éåòÿðèíúÿéäè. Àí-úàã Ãàì Àòàíûí ñîíàäÿê à÷ûëìàäûüûíû, Àòà Öíöðöí áÿ-çè ýèçëèíëÿðèíè îíäàí óçàã òóòäóüóíó äà äóéóðäû, ùÿðýÿëÿíäÿ äÿ, áó ýèçëèíè àðàéûá áóëìàüà ÷àëûøûðäû.

145

––––––––––––––––––––––––––––160 Áèëýèí – àëèì, îõóìóø161 Ýÿçÿýÿí – ñÿééàù162 Òöðëö – ÷åøèäëè, ìöõòÿëèô

Ýöíáàòàí éöðöøöíäÿ éîëëàðûí ÿí àüûðûíû êå÷ÿ-úÿêäèëÿð. Êþíëó ãàíàäëàíûðäû:

- Ñÿí êå÷ìèøè-ýÿëÿúÿéè áèëÿíñÿí, Ãàì Àòà, - äå-äè. - Áóíúà êàðûíäàø êàíûíäàí ñîíðà ñàâàø ðóùëàðû áèç-äÿí, áóäóíóìóçäàí ÿë ÷ÿêÿúÿêìè? Ãàðøûäàêû àõûíû-ìûçûäàí íÿ áÿêëÿéèðñÿí? Äå ìÿíÿ!

- Áó àêûíäàí äà óüóðëà äþíÿúÿêñÿí! Àíúàã... - Íÿ àíúàã? - Àëûí éàçûí ñÿíÿ àéðû éîë ýþñòÿðèð. ×èí, ùèíä ñîí

îëìàéàúàã. Èëëÿð þíúÿ áàáàíà äà ñþéëÿìÿê èñòÿäèì,ñþçöìö äóéìàéàúàüûíäàí ãîðõäóì. Ñÿí éîëóí áàøûí-äàñàí. ßðäÿìëè, ãîðõìàçñàí. Óëäóçëàð áþéöê ýÿëÿúÿ-éèíäÿí éàíàäûð. Ñÿíÿ ñþéëÿéÿúÿéÿì...

Îüóç õàí ýþçëÿäèéè àíûí éåòèøäèéèíè äóéäó. Ãàì Àòà áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Öíöðöí ãàðàíëûã

áóúàüûíäà ýþðöíìÿç îëäó. Îðäà äàø éåðèíäÿí îéíàäû.Äþíöá Îüöç õàíû äà ñÿñëÿäè:

- Ýÿë, õàãàíûì, ýÿë äÿ, áàõ! - äåäè. À÷ûëàí éàðûüäàí è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Þíúÿ ýþðäöéö

îòàãëàðäàí äàùà áþéöêäö. Êöíúëÿðäÿ èðè äÿìèð ñàíäûã-ëàð ãîéóëìóø, ñÿðèëÿð163 äÿðè, ïàïèðóñ, ýèë, ñàõñû ëþâùÿ-ëÿðëÿ, éàçûòëàðëà äîëóéäó.

- “Éóðäóí éàääàøû” äåäèéèì ýèçëèí îòàã, áàø àüó-ëóã áóäóð, õàãàíûì! Áöòëÿð éûõûëñà, éåíèñè éàïûëàð,èíàíúëàð äà äÿéèøèëÿð. Àíúàã áó ñàõëàíú èòñÿ, éàðàäà-íûí äèëè, éàðàäûëûøûí êþêö áèðéîëëóã óíóäóëàð. Êèøèîüëó-íóí êå÷äèéè éîëëàð éàääàí ÷ûõàð. Áóíà ýþðÿ áóðà ùÿìäÿ “Òàðèõèí éàääàøû” äåéÿ áèëÿðñÿí.

- Áàáàìà äà áóíëàðûìû ýþñòÿðÿúÿêäèí?

146

––––––––––––––––––––––––––––163 Ñÿðè - ðÿô

- Áàáàí èëýèëÿíìÿäè. Éàëíûç ÷ÿëÿáèëÿðèí ðóùóíóíéàøàäûüû éåð îëàðàã áàõäû Àòà Öíöðÿ. Àêûíëàðäàí, ñàâàø-ëàðäàí áàøû à÷ûëìàäû. Áàéàòëàðûí, ÷ÿëÿáëÿðèí, òåíãðèëÿðèí,õåéèðëÿ-øÿðèí - áöòöí èíàíúëàðûí êþêöíöí áóðäà îëäóüó-íó áèëìÿäè. Äàøëà éàüìóð éàüäûðûëìàç... Áàáàí î äàøóüðóíäà âóðóøàíäà ñÿíèí Òàíðû÷ûëûüûí ö÷öí âóðóøäóüó-íó áèëìèðäè. Î, Éàüìóð äàøûíû ðóùëàðûí äàøû ñàíûðäû. Áèðîëàí Ýþê Òàíðûäàí ýÿëäèéèíè áèëìèðäè. Éàüìóð äàøûíûíöñòöíÿ âóðóëàí Òàíðû äàìüàñû áóðäàäûð.

Ãàì Àòà ñàíäûãäàí íÿäÿí éàïûëäûüû áèëèíìÿéÿí,éåíèúÿ úèëàëàíìûøúàñûíà éàíàí, îâóú è÷èíÿ ñûüûøàí áèðäàìüà ÷ûõàðòäû.

- Áàõ, áóðàäà Òàíðû éàçûëûá, áó ñÿêêèç îõëó àðà-áà òÿêÿðèíÿ áÿíçÿð äàìüà îíäàí ýÿëèá, îíóí ñèìýÿñè-äèð. Áóíó Àòà Öíöðäÿ ÷àëûøàí ãàìëàð ÷îõ ÿñêè ÷àüëàð-äàí ãîðóäóëàð. Õàãàíëàð áåëÿ áóíäàí ñîðàã òóòà áèë-ìÿäèëÿð. Ñóéóí âÿ ãóìëàðûí éåðè þðòäöéö, êèøèîüëóíóãîâóá äöíéàéà ñÿïÿëÿäèéè ÷àüëàðäàí ÷îõ-÷îõ þíúÿ äÿàòàëàðûìûç òàíðû÷û îëóáëàð. Àíúàã Òàíðûíûí òöðê áóäó-íóíà éàïäûãëàðûíà äþçìÿéèá îíäàí öç äþíäÿðèáëÿð.

- Áèçèì äàüëàðû, ãîáóëàðû ñó áàñäûüûíû äóéìàäûì. - Éîõ, áèç áóðà ñóäàí éîõ, Òàíðûäàí êöñöá ýÿë-

äèê. Áóðàíûí ÷àéûíà, äàüûíà, àüàúûíà, ìàëûíà òàïûíäûã.“Áèð îëàí Òàíðûäàí èíòèãàì àëûðûã”, - äåäèê.

- Íÿéäè Óëó Òàíðûäàí ýèëåéèíèç? - Àòàëàðûìûçûí ìèí èëëÿðúÿ ãóðäóãëàðûíû éûõûá äà-

üûòìàã!.. Òàíðûíûí ýèçëèíëÿðèíÿ ÿë àòûðäûëàð. Ãóø êèìèýþéäÿ ó÷óð, èãëèìëÿðè äÿéèøèð, éåðëÿðè-ñóëàðû èäàðÿ åäèð-äèëÿð. Òàíðû äà ãûçäû áóíà. Èíäè îíëàðäàí íÿ èñÿ ãàëìûð.Òàíðû áèçëÿðè óíóòãàí éàðàäûá. Óçóí éöçèëëÿð, ìèíèëëÿðêå÷äè àðàäàí.

147

Îüóç õàí ñàíêè éóõóäàí àéûëìûøäû. Áó éîëëàðùàðäàí êå÷èá, ùàðäà äàéàíûá. Óëóñ íÿëÿðè èòèðèá, íÿëÿðèãàçàíûá. Áó ýèçëèíëÿðè êèì áèëèð? Èòèðèëìèø à÷àðëàðû êèìòàïàúàã, áó ñàíäûãëàðäàêû áèòèêëÿð ÿñêè ÷àüëàð óçàíàíèïóúóäóðñà, îíó êèì òóòàúàã, êèì èòèðèëìèø êå÷ìèøÿ,èòèðèëìèø äöíéàéà éîë àðàéàúàã.

Ãàì Àòà äåéèðäè: - ×èíëèëÿð, òàíãóòëóëàð áóðàíû éàëíûç òàïûíàã áèëèð-

ëÿð. Áèòèê ñàõëàíúû îëäóüóíó äóéñàëàð, ÷îõäàí ñàëäûðàð-äûëàð. ßí ÿñêè ãóðóúóëóãëàðûí, èëê éàðàíûøûí áèçèì àäû-ìûçëà áàüëû îëìàñûíà äþçÿ áèëìÿçëÿð. Òàíðûíûí éåðÿýþíäÿðäèéè äàøëàð äà éàëíûç áèçèì ÿëèìèçäÿ, ãàìëàðûíéöêöíúëÿðèéëÿ ýöúëöäöð. Þíÿìëè îëàí ýþéëÿðèí äèëèíèí,éàçûòëàðûí ãîðóíìàñûäûð. Ñÿí õàãàí îëìàãëà éàíàøû,áàáàí êèìè ùÿì äÿ èíàíú áàøûñàí. Áóíó áèëìÿëèñÿí.

- Áèëìÿê àçäûð, ùÿì äÿ þéðÿíìÿëèéÿì. - Áóíà áèð þìöð ÷àòìàç, õàãàíûì! Éàëíûç áèð áþ-

éöéöìöçöí éàçäûãëàðûìûçû îõóñàí éåòÿðëèäèð. Îðäàùÿð øåé âàð. Áèð õàãàíà ýÿðÿêÿí ùÿð øåé. Éàðàíûøäàíáÿðè óëóñóìóçóí êå÷äèéè áöòöí éîëëàðû éàçûá áàø áèòèê-÷èìèç. Óëó õàí Àòà áèòèê÷è äåéèáëÿð îíà. Òöðêöí ÿíãóòñàë áèòèéèíè î éàðàäûá. Êèìëèéèìèçè áèëìÿê èñòÿéèð-ñÿíñÿ îíó îõó! Îíäà êèìëèéèíè òàíûéàúàãñàí, êå÷èáýÿëäèéèìèç éîëëàðëà ýåðè éöðöìÿê, Àòàëàðûìûçûí èëêâàðëûüûíà ãîâóøìàã èñòÿéÿúÿêñÿí.

Áóíó äåéèá äàø òàõ÷àäà öñò-öñòÿ ãàëàãëàíìûø äÿ-ðè ñÿùèôÿëÿðè ýþñòÿðäè.

Áåëÿëèêëÿ Ãàì Àòàéëà Õàãàí ìàüàðàéà áàüëàíûáÓëó õàí Àüà áèòèêúèíèí éàðàíûøäàí áÿðè áàøûíäàí ýÿëèáêå÷ÿíëÿðè àüëàñûüìàç áèð ýþçÿëëèêëÿ, ñåùèðëè áèð äèëëÿàíëàäàí áîéëàðûí îõóìàüà áàøëàäûëàð.

148

Îüóç õàãàíëûüû äà, åëè äÿ, ßðêîíäà îíó ýþçëÿéÿí-ëÿðè äÿ óíóòìàìûøäû. Èíäè àíëàìûøäû êè, Òàíðû åë÷èñè îëà-ðàã î äöíéàéà òÿê ýÿëìÿéèá. Áó äèíëÿäèéè òÿêúÿ êå÷ìèøòàðèõëÿðèí áèëýèñè äåéèë, ùÿì äÿ Òàíðû ñþçöäöð, éàñàäûð,þìðöí âÿ äöíéàíûí ýèçëè ãàòëàðûíà àïàðàí éîëäóð.

Àíúàã îíó ùåéðÿòëÿíäèðÿí áèð øåé äÿ âàðäû. Áóáèòèéèí áÿçè ñÿùèôÿëÿðèíè, ñþçëÿðèíè áó ÿëéàçìàñûíûîõóìàçäàí ãàáàã äà áèëèðäè. Åë àðàñûíäà ýÿçÿí íàüûë-ëàðäàí, àòà ñþçëÿðèíäÿí äóéìóøäó.

Áÿëêÿ Àòà ñþçö äåéÿíäÿ äÿ Àòà áèòèê÷èíè äöøö-íöðìöøëÿð...

Ãàì Àòà áîðúóíó þäÿéèáìèøúÿñèíÿ éöíýöëëÿøäèâÿ äåäè:

- Õàãàíûì! Áó áèòèê áèëäèêëÿðèíè áèð äàùà áèëäèðäèñÿíÿ. “Ñó ýÿëÿí àðõà áèð äÿ ýÿëÿð” ñþéëÿìèø Àòà áèòèê÷è.Ýåò, ÿñêè éóðäëàðû äèðèëò. Éûïðàíìûø òàïûíàãëàðû éåíèëÿøäèð.Óíóäóëàí ãàðäàøëàðûìûçû áàéðàüûíûí àëòûíäà äèð÷ÿëò.

Îüóç õàí ñþéëÿäè: - Äîüðó äåäèí. ßñêè àíûëàðû äèðèëòìÿê ö÷öí î

éóðäëàðà âàðìàëûéàì! Àíúàã íåúÿ? Ýöíáàòàíà éöðöð-êÿí, áó ýöíêö éóðäëàðûìûçû êèìÿ áóðàõûì? ×èíÿìèáàüûøëàéàúàüûã?

- Éîõ! ×èí ÷îõäàí áÿðè Áþéöê Ãîáóíóí ýóíå-éèíäÿí äèâàð ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Áèçèì éåðëÿðèí áîç öçö-íÿ ÷èíëè äþçìÿç. Ñÿíèí ýåäèøèí óëóñóí ýåäèøè äåéèë. Åëéåðèíäÿ ãàëûð.

Îüóç õàí äåäè: - Áó èøèí áèð éîëó âàð! Ýöúöìöçäÿí, éàðëûüûìûç-

äàí, ãûëûíúûìûçäàí þíúÿ Òàíðû÷ûëûüûìûç, áèð îëàí Éàðà-äàíà èíàíúûìûç ýåòìÿëèäèð! Òàíðû÷ûëàðûìûç éåð öçöíÿéàéûëìàëûäûð. Áóíà éàðäûì÷û îëìàëûñàí!.. Ìÿí áó ýöí

149

Óëó Òàíðûíûí òöðêöí öñòöíÿ äèêäèéè áèð õàãàíàì, îíóíèñòÿäèéèíè ùàíñû éîëëà îëóð-îëñóí éàïàúàì. Àòà Öíöðâàðêÿí ìÿí ùÿð àääûìäà áèð îíãîí åâèíèí ãóðóëìàñû-íû èñòÿìèðÿì. Ýþé Òàíðûéëà áèçèì àðàìûç à÷ûãäûð.Êþðïö àðòûãäûð. Òàíðûíûí ìÿíÿ âåðäèéè öñòöíëöéö ïàé-ëàøìûðàì. Î, åë÷èñè îëìàñà äà óëóäóð, ÿðêëèäèð... Áöòîòàãëàðû òèêìÿéÿ, òàïûíàãëàð óúàëòìàüà ýÿðÿê ãàëìûð,éàðàòûü éàðàäàíûéëà ýþðöø ö÷öí òàïûíàãëàð, àéðûúà ýöí-ëÿð àðàìûð, Òàíðû ùÿð àí îíóí éàíûíäà, áàøûíûí öñòöí-äÿ, êþíëöíäÿäèð. Éàøàìû àò öñòÿ, éîëëàðäà, éöðöøëÿðäÿêå÷ÿí áèð óëóñà ýÿðÿêÿíè Òàíðû þçö áèçäÿí éàõøû áèëèð.Îëñóí êèì, áó öçäÿí áèð îëàí Òàíðû ùÿð óëóñà áèð áàø-ãà éàëàâàú ýþíäÿðèð, éàðàäàíûéëà èëèøêèëÿðèíè ùÿð óëó-ñóí þç éàøàìûíà óéüóí ãóðìàñûíû äöçýöí ñàéûð... Òàí-ðû àäû èëÿ óëóñóí ãàíûíû ñîðàí éåíè áèð òàíðû÷û ñöðöñö éå-òèøäèðèëñÿ, éàíëûø îëàð. Éåð öçöíäÿ íÿ ãÿäÿð òöðê âàðñà,ùÿð áèðè þçöíö Òàíðûíûí åë÷èñè ñàéìàëûäûð...

Àòà ìàüàðàéà äÿôÿëÿðëÿ ýÿëèá ýåòìèø Îüóç õàíéàëíûç áó ýöí àíëàìûøäû êè, î, òàïûíàã ùàããûíäà àç áèëèð-ìèø. Ìàüàðàíûí ýèçëèíëÿðè à÷ûëäûãúà î ùàëäàí-ùàëà äöøöð-äö. “Þç éàðàòäûüûìûçäàí, þç ýþðäöéöìöçäÿí þçöìöçöíõÿáÿðèìèç éîõäóð.” - äåéÿ äöøöíöðäö Õàãàí ùÿì äÿåëèí èíàíú áàø÷ûñûäûðñà áó áÿëýÿëÿðäÿí íèéÿ õÿáÿðñèçãàëñûí? Àíúàã áó äöøöíúÿëÿð Îüóç õàíà áàøãà áèð ùÿãè-ãÿòè äÿ àíëàòäû. “Ýþðöíöð áóíëàð ïàë÷ûã, äÿðè, àüàú“òåíýðèúèêëåðå” òàïûíàíëàð ö÷öí äåéèëìèø. Áóíëàð ùàìûñûÝþé Òàíðûéà áàüëûäûð âÿ ýèçëèíëÿðè äÿ Ãàì Àòà þç èñòÿ-éèéëÿ éîõ, Óëó Òàíðûíûí èðàäÿñèéëÿ à÷ûð.

Ãàì Àòà Îüóç õàíûí äöøöíäöéöíö äóéóðäóìó?Áÿëëè äåéèë. Ýþðöíÿí ìÿìíóíëóüóéäó. Òÿëÿñìÿäÿí,áÿëýÿäÿí-áÿëýÿéÿ àäëàäûãúà, Îüóç õàíû ùÿð äÿôÿ ùåé-

150

ðÿòëÿíäèðäèêúÿ ãàíàäëàíûðäû. Ñàíêè èíòèãàì àëûðäûÎüóç õàíäàí! Ñàíêè “ýþðöðñÿíìè, íÿëÿð âàð áóðäà. Áóãóòñàëëûüà èíñàíûí ÿëè íåúÿ ãàëõàð?” äåéèðäè îíà. Áó-íóíëà áåëÿ è÷èíäÿêè áàøãà áèð ñÿñ îíà “òÿðÿääöä åëÿ-ìÿ, áó ýèçëèíëÿð ìÿùç åëÿ áó ýÿíú õàãàíà à÷ûëìàëûäûð.Î éåíè áèð éîë áàøëàéûð. Ùÿð øåéè àíëàòìàëûñàí îíà.Ñîíðà ýåú îëàð,” - äåéèðäè. Î äà þç èøèíäÿéäè.

Áó ùÿâÿñëÿ ñàíäûãäàí ñÿëèãÿ èëÿ áöêöëìöø àüäÿðè áÿëýÿíè ÷ûõàðûá à÷äû. Éàü èøûüûíäà äÿðèíèí öñòöí-äÿ ãûçìàð øèøëÿ éà áîéàéëà ÷ÿêèëìèø úèçýèëÿð àéäûíýþðöíöðäö. ßñëèíäÿ áó äà ñÿêêèç áóúàãëû äàìüàéàáÿíçÿéèðäè.

- Áóðäà, Óëó Òàíðûíûí éàðàòäûüû éåðëÿð, ñóëàð úèçè-ëèá. ßêèí÷è, äÿìèð÷è, ìàë-ãàðà÷û àòàëàðûìûçûí ìèí èëëÿð-úÿ ãóðäóãëàðû ó÷ìàã éåðëÿðèíè áóðäà áóëàðñàí. Éåðèí-ýþéöí ýèçëèíëÿðèíÿ à÷àð îëàí áèð áÿëýÿäèð. Éåð öçöíöíóíóäóëìóø ÷àüëàðûíûí, ÷îõ-÷îõ ÿñêè þäëÿðèí àíûñû, áÿë-ýÿñèäèð. Ýöíáàòàíäà, àäëàðû áåëÿ óíóäóëìóø ÿí ÿñêèìÿñêÿíëÿðäÿ éàðàòäûãëàðû åëëÿðèí ÷þêäöéöíö, äöçÿíèíïîçóëäóüóíó ýþðöíúÿ áèçèìêèëÿð éåíèäÿí Ýöíÿøÿ öçòóòóá ýÿëìèø, äàüëàðà ÷ÿêèëìèø, ñîíðà “òîðïàãäà ãóðó-ëàíà ýöâÿíèëìÿç”, äåéÿ êå÷ÿ éóðäëàðû äöøöíöá, òîð-ïàãëà, ñóéëà, éàç-ãûøëà áàø-áàøà éàøàìûøëàð. Òöðêö áóáîç ÷þëëÿðÿ, Ãîáóíóí, Òàðûìûí ñîíó ýþðöíìÿéÿíãóì äÿíèçëÿðèíÿ áàüëàéàí íÿäèð, äöøöíäöíìö? Êèì-ñÿ ñîðäóìó áóíó? Éöç èëëÿð áîéó ÿí âåðèìëè òîðïàã-ëàðäà éàøàéàí éàäëàð äþðä éàíäàí ñîõóëñà äà, áó ãóì-ëàðû àòûá ýåòìÿäèê. Ýåòäèêñÿ äÿ, éåíèäÿí îíà äþíäóê.Áèëÿí âàðìû áóíóí íÿäÿíèíè?

Îüóç õàãàíûí öçö éàü ÷ûðàüûíäàí ÷îõ, åøèòäèêëÿ-ðèíäÿí èøûãëàíûðäû.

151

- Ìÿí ñîðóðàì, ìÿíÿ ñþéëÿ! - Èòëÿð ñþíìöø-ñîéìóø îúàãëàðäàí àéðûëûá ýåäÿ áèë-

ìÿäèêëÿðè êèìè, áèç äÿ éåðëÿðÿ êþìöëìöø éóðäëàðäàí,áóðäà éàøàìûø àòàëàðûí òèíèíäÿí-ðóùóíäàí ãîïà áèëìèðèê,áóíäàíäûð. Òàíãóòëà Àëòàé àðàñû-Òàðûì èðìàüû áîéó éåð-ëÿð ýþðêöíö, éöúÿëèéèíè ýþéëÿðäÿí àëìûø òàíðûñàë éåðëÿð-äè.... Éàçûòëàðäà áåëÿ éàçûëûá. Èëêèí ÷àüëàðäà èíñàí áåøìèí-îí ìèí èë éàøàðäû. Ñîíðà þçöíö þëöìñöç ñàíäû. Òàí-ðûñûíû óíóòäó. Ýþéëÿð ãûçäû, ãóì äÿíèçèíè äàøûðòäû îðà.Éåð öçöíäÿ ÿêèçè îëìàéàí êÿíäëÿð, ó÷ìàã éåðèíÿ áÿí-çÿð áàüëàð, îðìàíëàð, àðõëàð àääûì-àääûì óäóëäó ãóìàõûíûéëà. Ýþéëÿðèí, éåðëÿðèí áöòöí ýèçëèíëÿðè Òàíðûíûíñèìýÿ äèëèíäÿ éàçûëìûøäû, éàëíûç áèëýèíëÿðèí öçöíÿ à÷ûã-äû. Òàðûì áîéó öíöðëÿðäÿ, êîâóêëàðäà, ÿëëÿ éàïûëìûø éå-ðàëòû êÿíäëÿðäÿ òîïëàíàí áèëèêëÿð áöòöí ýèçëèíëÿðèí à÷à-ðûéäû. Îíëàðû äöøöíÿíäÿ áóðàíû ñàõëàíú, àüó ñàéìàìûçýöëìÿëèäèð. ×îõ-÷îõ ÿñêè ÷àüëàðûí áèëèêëÿðè, Òàíðûíûí äè-ëè èòèðèëèá áèð éîëëóã! Áèçÿ ãàëàí îíëàðûí òîçóäóð... Àíúàãáóíà äà ñåâèí! Éàðàäàí èíúÿúèê áèð èïóúó ñàõëàéûá ÀòàÖíöðäÿ. Òàíãóòà ýåäÿí éîëäà, Ãàíñó îðìàíûíäà Äàíéàêîüóøëàðûíäà äà íÿëÿðñÿ ãîðóíóð. Àíúàã îõóíìàç îëäó,äèë óíóäóëäó. Óíóäóëìàñà, áöòöí þðòöëÿð ãàëõàð, áöòöíáàøëàíüûúëàð ýþðöíÿðäè. Ãàçëûã äàüûíûí ýöíåéèíäÿ éàðà-íûøûìûç, îðäàí Òàðûìà ýÿëèøèìèç, Òàðûìûí ãóì àëòäà êàë-ìàñû, Ýöíáàòàíà öç òóòàðàã ÷àéëàð àðàñûíäà éåíè áèð äö-çÿí ãóðàðàã ÿñêè éóðäëàðûí áöòöí áèëýèëÿðèíè éåíèäÿí äè-ðèëòìÿìèç, ñîíðà îðàëàðû äà ñóéóí áàñìàñû, áèð äàùà äöí-éàéà ñÿïÿëÿíìÿéèìèç... éàçûòëàðäà ùÿð øåé âàðäû... Àðàëäÿíèçèíÿ àõàí ÷àéëàðûí àõìàç îëìàñû äà, Êàñïèíèí äàøà-ðàê Ãàçûëûê äàüëàðûí éàìàúëàðûíà ãàëõìàñû äà... Ýþéëÿð-äÿí ýÿëÿí åë÷èëÿð äÿ...

152

Îüóç õàí ÷îõ èëëÿð þíúÿ áàáàñûéëà éöðöø åòäèéèÈòèë èðìàüûíû àíäû. ×àéûí î öçöíäÿêè éåðëÿðèí äÿòöðêëÿð ö÷öí äîüìà éóðäëàð îëäóüóíó áèëèðäè.

Ãàì Àòàíûí äÿðè áÿëýÿñè òöðêöí êþêöéëÿ áàüëûäöøöíúÿëÿðèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð, ãàðàíëûãëàðû àé-äûíëàøäûðûðäû. Îüóç õàí ñîðäó:

- Áó úèçýèíè àëìàã èñòÿñÿì? - Éîõ, áþéöê õàãàí, áó ñàíäûãäà ãîðóíàíëàð Àòà

Öíöðäÿí ÷ûõàðûëàìàç. Áèç Òàíðûíûí êþëýÿñèíäÿéèê,òÿêúÿ áèçèì éîõ, éåð éöçöíöí ýÿëÿúÿéè áó áÿëýÿëÿð-äÿí àñûëûäûð.

- À÷àð òÿê îëóðñà èòìÿñè þëöìäöð, ÷îõ îëóðñà ùå÷áèð ãàñûðüàíûí, ÷àë-÷àïûí ãîðõóñó ãàëìàç... Ýèçëèíëÿðáóäóíóí áèëýèíëÿðèíÿ, éåíè ýÿëÿíëÿðÿ à÷ûëìàëû-äûð...Ìÿíèì äöøöíúÿì áåëÿäèð...

- Äîüðó ñþéëÿäèí! Ãóðòóëóø éîëóíó áèëýèäÿ ýþð-ìÿê òàíðûñàë èíñàíëàðûí èøèäèð, òöðê éîëó áóäóð... Áèëýè-ëè êèøèäÿ ÿðêëèê, ÿðêëè êèøèäÿ áèëýè îëìàëûäûð. Éàëíûç ãû-ëûíúëà èø àøìàç.

Ãàì àòà ñàíäûãëàðû àðàéûá áàøãà áèð äÿðè áöêöëö-íö ÷ûõàðûá Îüóç õàíà óçàòäû âÿ äåäè:

- Ìÿí áó áÿëýÿíèí èêèíúè öçöíö âåðèðÿì ñÿíÿ. Ýå-äÿúÿéèí éîëëàð âÿ éåðëÿð áóðäà ÷èçèëìèø. Áèçèì îëàí áö-òöí éóðäëàðû, òîðïàãëàðû áóðäà òàïàúàãñàí. Óëó Òàíðû ñÿíÿáó éóðäëàðû áèðëÿøäèðìÿê âÿ îðàëàðäà éàøàéàíëàðû éåð äè-äèøìÿëÿðèíäÿí ãîðóìàã òàïøûðûüû âåðèá. Ñÿí îíëàðûí áàøû-íû äèêÿëäÿúÿê, öçöíö Ýþé Òàíðûéà ÷åâèðÿúÿêñÿí!

Òàíðû äàìüàñûíûí, Óëó Õàí Àòà Áèòèê÷èíèí ùÿëÿêè, éàëíûç áèð áþëöìöíö îõóéà áèëäèêëÿðè “Óëó áèòèê”èíùÿð áèðè áèð ìþúöçÿéäè, ùÿð áèðè éöç õàãàí õÿçèíÿñèíÿäÿéÿðäè. Àíúàã Îüóç õàí ö÷öí ÿí äÿéÿðëèñè ñîíóíúó

153

áÿëýÿéäè. Ðóùóíó éöðöø ùàâàñûíûí ñàðäûüû áèð ÷àüäàáó äÿðè úèçýè áöòöí ãàïûëàðûí à÷àðû, áöòöí éîëëàðûí áÿ-ëÿä÷èñèéäè. Àòà Ìàüàðàéà îíó ÷ÿêÿí íÿ èäè? Èíäè äóé-ìóøäó! Ñÿí äåìÿ Òàíðûíûí èäàäÿñèéëÿ áóðäàêû îéóí-úàã áöòëÿðè éûõûá äàüûäàíäà äà, åëÿ Ìàüàðàíûí áó óçàãýèçëè éàääàø îòàüûíäà ãîðóíàí áÿëýÿëÿðèí ùþêìö âÿèñòÿéèéëÿ, îíëàðà âÿ äöíéàíûí ñèðëÿðèíÿ ãîâóøìàãö÷öí ùÿðÿêÿò åäèðìèø. Áóíó äà îíäà àíëàìûøäû.

Áóðà ñàáÿúÿ áèð òàïûíàã äåéèë, Òàíðûéà àïàðàíéîëäóð, áó éîëóí èòèðèëìÿñè äöíéàíûí ôÿëàêÿòëÿðè îëàð.Òàíðûíûí åë÷èñè îëàðàã îíóí ÿí áþéöê èøè áó õÿçèíÿíèíãàïûñûíû åëèíÿ-óëóñóíà à÷ìàãäû.

ßñëèíäÿ Îüóç õàí ö÷öí ñþùáÿò òàìàìëàíìûøäû.Àíúàã Òàíðûíûí éàëíûç îíà âåðäèéè ãåéðè-àäè áèð ùÿññàñ-ëûãëà Ãàì Àòàíûí éåíÿ äÿ íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè, “äå-éèì, äåìÿéèì?” ñóàëëàðû àðàñûíäà ãàëäûüûíû äóéóðäó.

Ñàâàøäà óüóðóí áèð éîëó äöøìÿíÿ ñå÷ÿíÿê èìêàíûâåðìÿìÿêäèð. Åëÿ ùÿìèí éîëëà öñòöíö àëäû Ãàì Àòàíûí:

- Äàùà áèð ýèçëèí âàð öðÿéèíäÿ. Íÿäÿí ñþçöíö ñî-íà êèìè äåìÿäèí?

Ãàì Àòà ýöëöìñÿäè. Îíëàð áèð-áèðèíè éàõøû áàøàäöøöðäöëÿð.

- Ñàõëàäûììû? Éîõ. Ñþéëÿäèì ùÿð øåéè. Áóíäàíî éàíà ýåäÿ áèëìÿðÿì. Òàíðûíûí èøëÿðèíÿ ÿë àïàðìàí-äàí ãîðõóðàì.

- Ñÿí Òàíðû åë÷èñèéëÿ äàíûøûðñàí, - äåäè Îüóç õàí.- Ñþçöíö áèòèðìÿäèéèíè äóéäóì.

Ãàì Àòàíûí öçö ñàíäûüà ÷åâðèëäè. Åëÿ áèë ýþçëÿ-ðèéëÿ îíó åøÿëÿéèð, íÿ èñÿ àõòàðûðäû. Ýþçëÿðèíè äèâàðëàð-äàêû àíëàøûëìàç, ñåùðëè ðÿñìëÿðäÿ, èøàðÿòëÿðäÿ ýÿçäèð-äè. Ñîíðà àñòà-àñòà ñþçÿ áàøëàäû:

154

- Áèëèðñÿíìè, áþéöê õàãàí! Äöçöíÿ ãàëñà áó ìà-üàðàéëà áàüëû îëàí ùÿð øåéè ñþéëÿäèì ñÿíÿ. Äàùà þíúÿ-ëÿð äÿ èíñàí îüëóíóí âÿ áóäóíóìóçóí êå÷èá ýÿëäèéèéîëëàðäàí ÷îõ äàíûøìûøûã... Áó ýöí Òàíðû äàìüàñûíû,Óëó Õàí Àòà Áèòèê÷èíèí êèòàáûíû ñÿíÿ ýþñòÿðÿíäÿí,àòàëàðûìûçûí èëêèí éóðäëàðûíû, êå÷äèêëÿðè éîëëàðû ýþñòÿ-ðÿí äÿðè áÿëýÿíè ñÿíÿ âåðÿíäÿí ñîíðà åëÿ áèë è÷èì áî-øàëäû. Àíëàøûëìàç áèð ãîðõó áöðöäö ìÿíè.

Îüóç õàí Ãàì Àòàíûí íàðàùàò÷ûëûüûíûí ñÿáÿáèíèàíëàéà áèëìèðäè. ßëèíè Ãàì Àòàíûí ÿëèíèí öñòöíÿ ãî-éóá ñàêèò áèð ñÿñëÿ ñîðóøäó:

- Ñÿíè ãîðõóäàí íÿäèð? Àòà Öðöíöí ãÿäÿðèíèìèäöøöíöðñÿí? Àíëàòäûì àðòûã. Áèç âàðêÿí áóðà ãîðóíà-úàã. ×ûðàãëàðûíûí, éàðäûì÷ûëàðûíûí ñàéû àðòàúàã.

Ãàì Àòàíûí ýþçëÿðè éîë ÷ÿêèðäè: - Ñÿíÿ èíàíûðàì. Áó ñàðûäàí ÿíäèøÿì éîõäóð. Ìÿ-

íè äöøöíäöðÿí êèøè îüëóíóí âÿ éåð öçöíöí ýÿëÿúÿéèäèð.Ýþðöðñÿíìè, ñàâàøûí áèðèíè áèòèðìÿìèø, áàøãàñûíà àòëà-íûðñàí. Èíñàí éàðàíàíäàí áèð-áèðèíÿ ãÿíèì êÿñèëèá. Ýö-çöíö à÷ûá-éóìóíúà þìöð áèòèð. Éàí-éþðÿìèçäÿ, ýþçö-ìöçöí ãàðøûñûíäà îëàí áþéöê íÿñíÿëÿðè ýþðìÿäÿí, ýèç-ëèíëÿðè à÷ìàäàí, Òàíðû áèëýèëÿðèíèí ãàïûñûíû äþéìÿäÿíêþ÷öá ýåäèðèê. Áó áèëýèëÿð äÿ ýåòäèêúÿ óíóäóëóð...

- Áó ìÿíè äÿ äöøöíäöðöð, - äåäè Îüóç õàí. Ãàì Àòà ùÿëÿ äÿ äöøöíúÿëÿðèíè òîïëàéà áèëìèðäè. - Áèç íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð éàíëûøëûã è÷èíäÿ îëäóüó-

ìóçó áèëìèðèê, áþéöê õàãàí! Éàðàòûã, éÿíè áèçëÿð èí-úÿúèê áèð èïäÿí àñûëûéûã. Î äà ãûðûëñà ÿñêè äöíéàäàí âÿÒàíðûäàí áèðéîëëóã öçöëöðöê. Ñàâàøäàí, éöðöøäÿí áà-øûí à÷ûëàíäà áóíó äöøöíäöíìö? Áèð ýöí äöøöí äÿ ñîðþçöíäÿí.

155

- Íÿéè ñîðóì? - Ñîð êè, áóíúà õàãàíëàð è÷èíäÿ Òàíðû íèéÿ ñÿíè

ñå÷äè? Íÿäÿí áöòöí òöðê õàãàíëàðû þçëÿðèíè ýþéäÿ îë-ìóø âÿ éà ýþéäÿí ýÿëìèø ñàéûðëàð? Íÿäÿí ãóðáàíëàðû-ìûçû Àòà Öíöðäÿ êÿñèðèê, áó íàõûøëàðû äèâàðëàðà êèìëÿð÷ÿêèá? Áó éàçûëàðû, ñèìýÿëÿðè áèçÿ êèìëÿð þéðÿäèá?

- Ñîðìàäûì, äöçäöð. Ñÿí ñîðäóíìó? Áÿñ ñÿí íè-éÿ ñþéëÿìÿäèí ìÿíÿ?

Ãàì Àòà ýöëöìñÿäè âÿ äåäè: - Áó äà Òàíðûíûí èñòÿéèíÿ âÿ ùþêìöíÿ áàüëûäûð.

Óçóí éîëà ÷ûõûðñàí. Ýÿëèìëè, ýåäèìëè äöíéàäûð. Éåíè ýþ-ðöøöìöçö íå÷ÿ èë ýþçëÿéÿúÿéÿì? Íÿ ñÿí áèëèðñÿí, íÿìÿí! Áó ñîðóëàðûí úàâàáëàðû áó èíúÿ èïèí î óúóíäàäûð.

ßñêè ÷àüëàðëà àðàìûçäà áèð-èêè òèòðÿê êþðïö ãàëûá,îíëàð äà ó÷ñà Òàíðûäàí ýÿëÿí éîëëàð áöñáöòöí óíóäóëàúàã.

Îüóç õàí éöðöøëÿðè äÿ, ßðêîí âàäèñèíè äÿ, îíó ýþç-ëÿéÿíëÿðè äÿ óíóòìóøäó. Áöòöí äèããÿòè Ãàì Àòàäàéäû.

- Ñÿí äÿ êþðïöëÿðäÿí áèðèñÿí, åëÿäèðìè? - ñîðóø-äó Ãàì Àòàäàí.

Ãàì Àòà áó ñîðóéà úàâàá âåðìÿñÿ äÿ öçöíäÿêèèôàäÿ Îüóç õàíûí ùÿäÿôÿ âóðäóüóíó ýþñòÿðèðäè.

- Òÿê ìÿí äåéèëÿì. Ìèñèð âÿ Áàáèë, Òàíãóò-Òè-áåò êàùèíëÿðè, øàìàíëàðû äà áó ýèçëèíëÿðè ùÿëÿ óíóòìà-éûáëàð. Áèç äîüðóäàí äà Ýþéäÿí, Òàíðûäàí ýÿëìèøèê.Òàíðû éåðèí èëê éàðàòûãëàðûíû ýþéäÿí åíäèðìèøäè. Îíëàðþçëÿðèíÿ “ÿð” äåéèðäèëÿð. Áó ýþçëÿíèëìÿç êþ÷öí ñÿáÿ-áèíè áèëÿí éîõäóð. Éåðè èíñàí ìÿñêÿíèíÿ ÷åâèðìÿê èñ-òÿìèøäè, éîõñà ôÿëàêÿòÿ óüðàìûø áàøãà áèð óëäóçäàíáóðà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóëàð, áèëèíìèð. Îíëàðûíèëê åíäèéè éåðëÿð áó ìàüàðàëàðäû. Îíëàð éåðÿ äèë, áèëýèýÿòèðìèøäèð. Èòèðèëìèø äöíéàëàðûíûí îõøàðûíû áóðäà éàðà-

156

äûá, éàðûì÷ûã ãàëìûø èøëÿðèíè áóðäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð.Ìèí èëëÿðëÿ éàøàéàí, éåðè úÿííÿòÿ ÷åâèðÿí, ãóø êèìèýþéäÿ ó÷àí îíëàðäû. Ìàüàðàëàðûí ãóòñàëëûüû âÿ ãóðáàíáàéðàìëàðû î ÷àüëàðäàí ãàëûá. Òàíðû äàøûíû äà ýþéäÿíîíëàð ýÿòèðìèøëÿð. Îêà áÿíçÿð, èëàíà áÿíçÿð óçóí ýþéàðàáàëàðûíäà ýÿëìèøäèëÿð. Ñÿíèí àäûí äà îíëàðäàí ãàë-ìàäû. Èëàíà òàïûíìàã äà. Þçëÿðèéëÿ òÿêúÿ áèð úàíëû ýÿ-òèðìèøäèëÿð î äà ãóðääó. Ýþéëöëÿð ýÿëäèêëÿðè éåðè òåçóíóòäóëàð. Àíúàã ãóðä óíóòìàéûá. Èíäè äÿ öçöíö îóçàã äöíéàëàðûíà ÷åâèðèá óëàéûð. Ãóðäóí áèçè ãîðóéóáñàõëàìàñû äà áóíóíëà áàüëûäûð. Áó êþêäÿí, ÿñêèéóðäëàðûí áèðëèéèíäÿí ýÿëèð. Òöðêöí ãóðäà ãàðäàø äå-ìÿñè, îíó ãóòñàëëàøäûðìàñû äà áóíóíëà áàüëûäûð.

Îüóç áèðäÿí-áèðÿ Èññûê ýþëöíöí ýöíåéèíäÿ ãàéà-éà ñûõûá îõëàäûüû ãóðäó, îíóí ùÿìèí àíäàêû áàõûøëàðû-íû õàòûðëàäû. Àíúàã Ãàì Àòàíûí ñþçöíö êÿñìÿäè.

Ãàì Àòà äåéèðäè: - Áèçèì éîëóìóç ýþéäÿí ýÿëÿí àäàìëàðûí èëê

ìÿñêÿíëÿðè àðàñûíäàêû éîëäóð. Àëòàé, Õàíòåíãðè, Áóç-ëàã äàüëàðû, Ìèñèð, Òàíãóò. Íÿäÿí òöðêëÿð áó éåðëÿðäÿíäûøàðûéà àõìûð? ×öíêè ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðèí èëê äöøÿðýÿ-ëÿðè áóðäà îëóá âÿ îíëàð áó äöøÿðýÿëÿð àðàñûíäàêû ÿñêèéîëëàðûí ãîðóéóúóëàðûäûð. Ñÿí áèðèíúè äåéèëñÿí, õàãà-íûì, èíúèìÿ. Áó éîëó ÷îõ Îüóç õàíëàð êå÷èá...

Ãàì Àòà ñþçöíÿ àðà âåðèá Îüóç õàíà áàõäû.Îíóí áó ñþçëÿðè íåúÿ ãÿáóë åäÿúÿéèíè áèëìÿê èñòÿéèð-äè. Àíúàã Îüóç õàíûí ýþçëÿðè ùàðäàñà ìàüàðà äèâàðëà-ðûíäàí äà óçàüà, ìÿúùóë áèð íþãòÿéÿ äèêèëìèøäè.

Ãàì Àòà áèëäèêëÿðèíè äèëÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿ-êèðäè. ßí áàøëûúàñûíû äåìèøäè. Îüóç õàí îíóí ñóñäó-üóíó ýþðöá õÿéàëäàí àéðûëäû.

157

- Ñîíðà? Ñîíðàñû íÿ îëäó, - äåéÿ ñîðóøäó. - Ñîíðà éàâàø-éàâàø ýþéäÿí ýÿëÿí êèøèëÿðèí íÿñëè

êÿñèëäè. Òàíðûìû ãûçäû îíëàðà? Éîõñà þç àðàëàðûíäà ñà-âàø áàøëàäû. Áÿëêÿ þç ìÿñêÿíëÿðèíäÿ áàøëàíàí òîããóø-ìàëàð äàâàì åäèðäè? Áèëìèðÿì. Éàçûëàð áóíó à÷ìûð.Àíúàã ôÿëàêÿò áèðäÿí àëäû öñòÿëèðèíè. Áöòþâ áèð ãèòÿ ñó-éà áàòûá, ãóðäóãëàðû úÿííÿò ýóøÿëÿðè ãóìëàðûí âÿ áóç-ëàãëàðûí àëòûíäà ãàëûá. Èçëÿðè òàìàì èòèá ýåòìÿñèí âÿäöíéà áîøàëìàñûí äåéÿ Òàíðûíûí áóéóðóüóéëà òîðïàã-äàí áó ýöíöí êèøèëÿðèíè éàðàòäûëàð. Áó ýöí ñÿíèí éàøà-äûüûí Òàíðû äèíè äÿ îíëàðäàí ãàëûá. Áó ýöíöí êèøèëÿðèòîðïàãäàí éàðàíûáëàð. Ýþé àäàìëàðû òîðïàãäàí þç áÿí-çÿðëÿðèíè éàðàòìàüû áàúàðûðäûëàð. Àíúàã áóíó ÷îõ ýèçëèåäèðäèëÿð. ßðêîí äà îíëàðûí ýèçëè èíñàí éàðàòìà éåðëÿ-ðèíäÿí áèðèéäè. Áó èçëÿðè èòèðìÿê ö÷öí ñîíðàëàð áóðàíûäÿìèð ÿðèäèëÿí áèð éåð êèìè òàíûòäûëàð. Éåð öçöíäÿ ßð-êîíà áÿíçÿð Àíà éóðäëàð íå÷ÿ äÿíÿäèð - áèëìèðÿì.Ýþéäÿí ýÿëÿíëÿð áèð úöðäö. Àíúàã éàðàòäûãëàðû ñå÷èëèð.Áÿëêÿ äÿ òîðïàüûí ÷åøèäëÿðèíäÿíäèð. Áó äà Òàíðû áóéó-ðóüóäóð. Áóíà ýþðÿ êþùíÿ êèòàáëàð, ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðèíäèëè, ÿñêè êèòàáëàð áåëÿ ñöðÿòëÿ ìÿùâ åäèëèð, óíóòäóðóëóð,Éåðäÿ éàðàíàíëàð, ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðëÿ þç àðàëàðûíäàêûàéðûëûüû ñèëèá èòèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó äèâàðëàðäà ýþðäöê-ëÿðèí Ýþé àäàìëàðûíûí éàçûëàðûäûí âÿ îíëàðûí äèëèíäÿ-äèð. Ìÿí þçöìö äöøöíìöðÿì. Áèð ýöí Àòà ìàüàðà âÿÒàíðû îüóëëàðûíûí áàøãà áåëÿ äöøÿðýÿëÿðè îëìàñà - áóùÿãèãÿòëÿð áèð éîëëóã óíóäóëàúàã...

Îüóç õàí áèð íàüûë äèíëÿéÿí êèìè äàëìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ ùÿð øåé àéäûíëàøäû. Èëëÿð óçóíó áó

ìàüàðà ýþðöøëÿðèíäÿ Ãàì Àòàíûí ãàïàëû, ãûðûã-ãûðûãñþçëÿðèíèí, ýþéëÿð âÿ óëäóçëàð, ðóùëàð âÿ ìÿëÿêëÿð

158

ùàããûíäà, èíñàíûí òàíðûñàë ýöúö, êå÷ìèøè âÿ ýÿëÿúÿéèýþðìÿ ãàáèëèééÿòè, éóõóëàðûíûí ìÿíàñû, ó÷ìàüû áàúà-ðàí, éåðàëòû àëÿìÿ ýåäÿí èíñàíëàð ùàããûíäà ñþéëÿíè-ëÿíëÿðèí ùÿð áèðè àéäûí áèð àíëàì ãàçàíìûøäû. Äöíéàâÿ èíñàí òàðèõè íèçàìà äöøìöøäö.

Èíäè ãàðøûäàí éöðöøëÿðÿ îíó ÷ÿêÿí äóéüóëàðûíùàðäàí ãàéíàãëàíäûüûíû äàùà éàõøû àíëàìûøäû âÿ áóéöðöøëÿðÿ áàñãûí êèìè éîõ, áèð çèéàðÿò êèìè áàõûðäû.

Éÿãèí ñå÷èëìèøëèéèíèí, Òàíðû åë÷èñè îëìàüûíûí áèðñÿáÿáè äÿ áóéäó.

Àéðûëàðêÿí Ãàì Àòà áàéàãäàí ýþçöíö àéûðìà-äûüû ñàíäûüûí äèáèíäÿí èíäèúÿ ýöðç àëòûíäàí ÷ûõûáìûøêèìè ïàðûëòûñû ýþç ãàìàøäûðàí áèð ãûëûíú ÷ûõàðòäû. ßëëÿ-ðè öñòÿ îíó Îüóç õàíà óçàäûá äåäè:

- Áàõ, áó ýþéäÿí ýÿëÿí Òàíðû äÿìèð÷èëÿðèíèí èøè-äèð. Áó ãûëûíúëà Òàíðûíûí öðÿéèíÿ äîëäóðäóüó ñþç áèð-ëÿøÿíäÿ ãàðøûñûíû êèìñÿ àëà áèëìÿç. Òàíðû ùÿð çàìàíñÿíèíëÿäèð. Éîëóí à÷ûã îëñóí.

Îüóç õàí éàðûìãàðàíëûã ìàüàðàäàí òàì èøûãëàí-ìûø ÷ûõäû. Àðàäûüûíû áóëìóøäó. Éåð áþéöìöø, ýþéëÿðéàõûíëàøìûøäû.

Äöøÿðýÿéÿ äþíÿíäÿ Îüóç õàãàí ñþéëÿìèø, ýþ-ðÿëèì íÿ ñþéëÿìèø:

Áþýöëÿðè, áèëýèíëÿðè ãîðó! Åë ýåäÿð, òþðÿ ýåòìÿç. Éîë áèòÿð, áèëýè áèòìÿç! Òöí-ýöí òàïûí Òàíðûéà, áîéíàìàýèë; Ãîðõóá îí-

äàí, åéìÿíèá îéíàìàýèë! Áèëýèíëÿð áèëýèñè ýåéèìëÿ àøäûð, áèëýèñèçèí ãûëûíúû

éàðàðñûç àðêàäàøäûð. Éåíÿ Îüóç õàãàí äåìèø: Äèëèí ýþðêö ñþç, êèøèíèí ýþðêö öç, öçöí ýþðêö éöç.

159

* * *

Ùèíäèí ãóçåéèíÿ ýþíäÿðèëÿí åë÷èëÿð Îüóç õàíûÛññûã ýþëöíöí ýöíåéèíäÿêè äöøÿðýÿñèíäÿ òàïäûëàð.

Îíëàðà áàø ÿéìèø, åë îëìàã, áàüëàíìàã èñòÿìèøëÿð. Õàí àéûí áÿäèðëÿíìÿñèíè ýþçëÿäè. Äàí éåðè

àüàðàíäà, áàéðàüûíû à÷äû. Áîðóëàð ñÿñëÿíäè, äàâóëëàðâóðóëäó, àò àéàüûíûí ñÿñè ýþëö ëÿïÿëÿíäèðäè. Àç ñîí-ðà ñÿññèç-ñÿìèðñèç áèð äöçÿíëÿ ùÿð êÿñ êþ÷äÿ éåðèíèòóòìóøäó.

* * *

Ùèíä åëèíèí ãóçåéèíäÿ, áþéöê áèð éóðääà Îüóçóäÿñòÿêëÿéÿí Óéüóð åëèíÿ éàâóã îëàí áèð óëóñ äà âàðäû.Áàø÷ûëàðû Éàüìà õàí Îüóçóí ýÿëèøèíè à÷ûã êþíöëëÿãàðøûëàäû. Éîëóíà ÷ûõäû, àüûðëàäû. ßñêè äöøìÿíëÿðèí-äÿí þú àëûíàúàüûíà ñåâèíäè. ßë âåðèá Îüóç õàíëà åë îë-äó. Îíà áàüëàíäûüûíû, ùÿð èë âåðýè âåðÿúÿéèíè áÿéàí åò-äè. Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí äàü àøûðûìëàðûíäàí, ó÷ó-ðóìëàðûí öñòöíäÿêè àñìà êþðïöëÿðäÿí êå÷ÿðÿê, ÷ÿòèíáèð éîë àäëàéûá ýöíäîüàí òÿðÿôäÿí Óëóäàü áþëýÿñèíÿýèðäè. Þëêÿäÿêè áàøûïîçóãëóãäàí ÷àíà éûüûëìûø ÿùàëèîíëàðûí ýÿëèøèíÿ ñåâèíäè. Áèð àé äèíúÿëèá éîëëàðû þéðÿ-íÿíäÿí ñîíðà èðìàãëàðûí ãóøàòäûüû Èêàðéàéà éöðöäö.Êÿëÿêëÿðè, òóëóìëàðû öôöðòäöðöá, öçÿðÿê ÷àéû êå÷äèëÿð.Èêàðéàëûëàð ýþç à÷ûá éóìàíà øÿùÿðè îüóçëàðûí ÿëèíäÿýþðäöëÿð. Øþëÿíëÿð ãóðóëäó. Îüóç âåðýè äàðüàñûíû ãî-éóá ýåðè äþíäö.

* * *

160

Ýåòäèêëÿðè éîëëà äþíÿðêÿí àðõàäàí ÷àïàðëàð ýÿëèáéåòäè. Éàüìóð Îüóç õàãàíûí ýåðè äþíìÿéÿúÿéèíè ñà-íûá áàø ãàëäûðìûø, îíóí ÿðÿíëÿðèíè ãîâìóøäó.

Õàãàí äóðäó. Åëè éàéëàëàðäà áóðàõûá áó äÿôÿéûüúàì àòëû áþëöéöéëÿ ýåðè äþíäö. Éàüìóð õàíûí ýö-úöíö ýþðìöøäö. ßñýÿðëÿðèíè çîðà ñàëìàäàí îíóí ãî-øóíëàðûíû äàðìàäàüûí åòäè, þçöíö þëäöðòäöðäö.

* * *

Ùèíä åëèíäÿí äþíÿí Îüóç õàí éóðäóí è÷èíÿ äàë-äû. Àéëàðëà Òàëàñäà, Ñûüíàãäà, Îðòàãäà, Àëàòàóäà äî-ëàíäû. Èíúè áîéó éóðäëàðà, äþéöø ÿðëÿðèíèí òîðïàãëàðûíàáàø ÷ÿêäè. Éåíýèêÿíäèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàòäû. Þçöë ãî-éàíëàðû äîíàòûá áÿçÿòäè. È÷ éöðöøëÿðäÿ Óñëó Õîúà îíóíéàíûíäà ñþçäàøû, ýÿíÿê÷èñèéäè. Îíóí îüëó Ãóòëóã ùÿ-ëÿ äÿ ×èíäÿí äþíìÿìèøäè. Áöòöí ýþçëÿìÿ ÷àüëàðûêå÷ìèø, àíúàã ýåäÿíëÿðäÿí ñîðàã ýÿëìÿìèøäè.

Òàíðûíûí éàðäûìû èëÿ áó èòêèíèí éåðè áîø ãàëìàìûø-äû. Ìèíàòëûáàøû ßðýÿíèí ãûçû Åëáèëýÿ òÿêúÿ ýþðêöéëÿ éîõ,öñòöí äöøöíúÿñèéëÿ äÿ àä ÷ûõàðìûøäû. “Ìÿí Ãóòëóãóíäåéèêëèñèéÿì!”, - ñþéëÿéèáÿí íå÷ÿ åë÷è ãàéòàðìûøäû. Ùÿðäÿôÿ ýöí èøûüûéëà áèð Óñëó Õîúàíûí àëà÷ûüûíà ýèðÿíäÿ éå-ðèí-ýþéöí ñåâèíúèíè äîëäóðàðäû îíëàðûí öðÿéèíÿ.

×è÷ÿêäÿí èíúÿéäè, àíúàã àò ñöðìÿêäÿ, ãûëûíú ÷à-ëûá-îõ àòìàãäà ÿðÿíëÿðäÿí ýåðè ãàëìàçäû. Áàéðàìëàðäààü öðýÿñèíèí éàðàøûüûíà äóðóðäóëàð. Óñëó Õîúàíûí ýö-âÿí, îíóð éåðèéäè Åëáèëêÿ. Òàíðû îíó áèð åâèí äèðÿéè, éà-ðàøûüû éàðàäûáìûø! “Îüëóìà îüóë äîüàúàã, ñèðäàø, ÷èéèí-äàø îëàúàã... Áèðúÿ ãàéûòñàéäû Ãóòëóã!.. Äöéöí ãóðóá,äèëÿêëÿðèíÿ ÷àòäûðàðäûã, öðÿéèìèç éåðèíÿ ýÿëÿðäè.”

161

Ãóòëóüóí Åëáèëýÿíè òàíûéûá êþíöë âåðìÿéè äÿ ãÿðè-áÿ îëìóøäó. Áèð ýöí éàéëàäà Ãóòëóã îâäàí îáàéà äþíÿð-êÿí ãàéàëàðûí àðàñûíäàí êå÷ÿí ñÿðò éîõóøóí ÿòÿéèíäÿáþéðö öñòÿ óçàíûá áàøûíû îòëàðûí àðàñûíà ñîõìûø áèð àò âÿàòûí éàíûíäà ùÿëÿ áûü éåðè òÿðëÿìÿìèø éàðàøûãëû áèð ýÿíúýþðìöøäö. Òàíûìûðäû, ýþðöíöð ãîíøó îáàëàðäàíäûð.

- Àòûíà íÿ îëóá? - äåéÿ ñîðäó. Éåíèéåòìÿ áàøûíû ãàëäûðûá Ãóòëóüà áàõäû:- Èëàí âóðóáìóø, áèëìÿìèøÿì. Áèðäÿí-áèðÿ øèø-

ìÿéÿ áàøëàäû, ñîíðà éåðÿ ýÿëäè. Ùåéèô! Èíñàíûí ãàíàäû ìóðàäû îëàí àò çÿùÿðÿ äþçöìñöç-

äöð. Ýþðöíöð Òàíðû îíó éàëíûç øèðèí âÿ õîø ìöíàñèáÿò-ëÿð ö÷öí éàðàäûáìûø.

Àøàüûäàí éóõàðûéà áàõàí ýÿíúèí ýþçëÿðèíäÿ ãÿðè-áÿ áèð èôàäÿ, ïåøìàí÷ûëûã àüðû äóéóëóðäó. Áó áàõûøëàðäààüëàñûüìàç áèð ÷ÿêèúèëèê âàðäû. Àíúàã Ãóòëóã áóíó ùèññåòìÿäè. Îíó áóðäà ãîéóá ýåäÿ áèëìÿçäè. Ñîðóøäó:

- Ñÿí äÿ ìè îâà ÷ûõìûøäûí? - Ùÿ.Ñîðóøìàñà äà áèëèðäè. Éûõûëìûø àòûí éÿùÿðèíäÿí

áèð íå÷ÿ ÷þë ãóøó àñûëìûøäû. - Ùàíñû îáàäàíñàí? - Ñîéóãáóëàüûí öñòöíäÿ äöøìöøöê.- Áèçÿ ãîíøóñóíóç êè. Àøûðûë àòûí òÿðêèíÿ, àïàðûì. Ýÿíú áèð àíëûüà äóðóõäó, àíúàã òÿêëèôè ãÿáóë åò-

ìÿêäÿí áàøãà éîëóíóí îëìàäûüûíû áèëèðäè. - Áÿñ àòûí éÿùÿð-éöéÿíè? Ãóòëóã àòäàí åíèá èëàí âóðìóø àòûí éÿùÿðèíè, éö-

éÿíèíè à÷ûá ãóøëàðû ýÿíú ùÿìñþùáÿòèíÿ óçàäàðàã ãà-ëàí øåéëÿðè öñóëëóúà òîïàðëàéûá êÿíàðäàêû äàøëàðûí àðà-ñûíäà ýèçëÿòìèø âÿ:

162

- Ñàáàù ýÿëèá ýþòöðÿðñÿí äåìèøäè. Àòûí áåëèíÿ ñû÷ðàéàíäàí ñîíðà éåíèéåòìÿéÿ äÿ

òÿðêèíÿ ìèíìÿéÿ éàðäûì åòìèøäè. Êþíäÿëÿí éîëäà éåíèéåòìÿ îíà òîõóíìàäàí àòûí

÷ûëïàã ñàüðûñûíäà îòóðìóøäó, àììà éîõóø áàøëàéàíäàñöðöøöá äöøìÿéèí ãîðõóñóíäàí éÿùÿðèí è÷èíÿ àøûðûëûáÃóòëóüà ñûõûëäû. Ãóòëóã þòêÿì ñÿñëÿ:

- Éàõûí îòóð. Òóò áåëèìäÿí! Éîõñà áó éîõóøäààòûí öñòöíäÿ ãàëà áèëìÿçñÿí äåäè. Ýÿíú îíóí áåëèíäÿíéàïûøäû.

- Áàõ áåëÿ. - Ãóòëóã èñòÿð-èñòÿìÿç îüëàíûí îíóí áåëèíÿ äî-

ëàíìûø ÿëëÿðèíÿ ýþç éåòèðäè âÿ áó ÿëëÿðèí îüëàí ÿëèíÿáÿíçìÿäèéè äèããÿòèíäÿí éàéûíìàäû, çÿðèô óçóí áàð-ìàãëàð èíúÿ áèëÿêëÿð ãûç ÿëèíÿ îõøàéûðäû. Àíúàã öðÿéè-íÿ áàøãà øåé ýÿëìÿäè: “Èíúÿ-ìèíúÿ îüëàíëàðäàíäûðéÿãèí, äåéÿ äöøöíäö. Éîõñà àòûíû èëàíà ÷àëäûðìàçäû.”

Éîõóøäà áèð àç äà øàøûðäû. Éåíèéåòìÿíèí îíóáÿðê ãóúàãëàìàãäàí áàøãà éîëó ãàëìàìûøäû. Ãóòëó-üóí êöðÿéèíÿ èêè ìþùêÿì éóìðóã ñûõûëìûøäû åëÿ áèë.Áó íÿäèð? Íÿ ýåéèíèá áó îüëàí ÿéíèíÿ...

- Êèìëÿðäÿíñÿí îáàäà? Ìÿí ùàìûíû òàíûéûðàì. - Ìèí àòëû áàøû ßðýÿíèí... äåéèá ñóñäó âÿ àçúà àðà

âåðÿíäÿí ñîíðà éàâàø ñÿñëÿ ÿëàâÿ åòäè: - îüëóéàì. Ãóòëóã äèíìÿäè. Àíúàã ñîíðà þçöíö ñàõëàéà

áèëìÿäè: - Ìÿí áèëÿíè ßðýÿíèí îüëó éîõäóð! Òÿðêèíäÿêè éåíèéåòìÿäÿí úàâàá ýÿëìÿäè âÿ áó

éåðäÿ áèðäÿí-áèðÿ åëÿ áèë Ãóòëóüó èëäûðûì âóðäó. Ùÿðøåéè àíëàäû. Àéàãëàðûíû àòûí ãàðíûíà ñûõäû êè, ñöðÿòèíèàðòûðñûí âÿ òÿðêèíäÿêè îíà äàùà áÿðê ñàðûëñûí.

163

Áóíäàí ñîíðà äàùà ùå÷ íÿ äàíûøìàäûëàð. Ñèððà÷ûëìûøäû.

Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ìèø Ãóòëóü àòûíû Ñîéóãáóëàüäà-êû îáàéà ñöðìöø âÿ áóëàã öñòöíäÿêè ãûçëàð àðàñûíäàýÿíú îâ÷óíó - áó äÿôÿ ãûç ïàëòàðûíäà ýþðìöø âÿ áèðêþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ îíà âóðóëìóøäó. Áóëàãäàêûëàðûíàðàñûíäà íÿ äåéÿúÿêäè îíà? Àíúàã ãàðøûëàøàí áàõûøëà-ðû âÿ ãûçûí öçöíäÿ çîðëà ñå÷èëÿí óòàíúàã òÿáÿññöì ùÿðøåéè ñþéëÿìèøäè: “ßëáÿòäÿ, ìÿíÿì! Ñÿíèí àõòàðäûüûíîâ÷ó îüëàí ìÿíÿì.”

Îüóç õàíûí óçàã åëëÿðÿ ýåäÿí åë÷èëÿðèíèí ÷îõóäþíìöøäö. Ýåòäèêëÿðè éåðëÿðäÿ Îüóç åëèíÿ ãîøóëìàãèñòÿéÿí, áîéóí ÿéÿíëÿð äÿ âàðäû, þòêÿìëèêëÿ “ýÿëÿðñè-íèç, äàíûøàðûã” äåéÿíëÿð äÿ. Åë è÷èíäÿ äöçÿí ãóðàí-äàí, ýöí÷ûõàíäàí, ýöíåé éþíöíäÿí ãîðõóñó ãàëìà-éàíäàí, éàïìà îíãîíëàðûí êþëÿëèéèíäÿí ÷ûõà áèëìÿ-éÿí ÿìèóøàãëàðûíû ãîâóá, êàäûðüàí ìåøÿëÿðèíÿ äîëäó-ðàíäàí ñîíðà Îüóç õàíûí èëê àðçóñó ýöíáàòàíà éöðöø-äö. “Ãàì Àòà äåìèø, ÿñêè éóðäëàðûí ãàïûëàðûíû à÷àëûì!Åëè éåð öçöíöí ñîíóíàäÿê éàéàëûì. Ýöíáàòàí-ýöíäî-üàí àðàñûíäà áàéðàüûìûí êþëýÿñèíÿ ñûüûíìàéàí éåðãîéìàéàëûì!”, - äåéèðäè. Àíúàã áó àðàäà ýöíåéäÿíåë÷èíèí ýÿëèøè äöøöíúÿñèíè äÿéèøäè. Áåøñó îéìàüûíäàåë÷èëÿðèíè êîáóä ãàðøûëàìûøäûëàð.

Ùàâàëàð ñÿðèíëÿøèá àõûí ÷àüû éàõûíëàøàíäà Èíúèâàäèñèíäÿ õàãàí ÷àäûðûíûí éàí-éþðÿñèíÿ ÿðÿíëÿð òîï-ëàøìàãäàéäû. Õàãàí áó áþëýÿäÿ çàìàí èòèðìÿê èñòÿ-ìèðäè. Áóíóí ö÷öí Ýóð, Ýàð÷è, ßôãàí òÿðÿôëÿðÿ äàùààüûð áàñãû, ãîðõó áèòèêëÿðèéëÿ, éåíè åë÷èëÿð ýþíäÿðäè:“Áó, Áþéöê õàãàí òÿðÿôèíäÿí Óëó Òàíðû àäûíà âåðèëÿíáóéðóãäóð. Áèçÿ ãàòûëûá, áàéðàüûìûçûí êþëýÿñèíÿ ñûüû-

164

íûá, âåðýè þäÿéÿúÿêñèíèç. Éîõ äåéèëñÿ ÿéèëìÿéÿí áàø-ëàð, óçàíûëàí ÿëëÿð êÿñèëÿúÿê. Òàíðûíûí èñòÿéè éåðèíÿéåòèðèëÿúÿê”.

Éîëà ÷ûõìàçäàí þíúÿ Îüóç õàí éåíÿ Óñëó Õî-úàéëà áèðýÿéäè. Åëèí êå÷ìèøè, ýÿëÿúÿéèíäÿí, òöðê óëóñ-ëàðûíûí äóðóìóíäàí äàíûøûðäûëàð. Éàøàìûí àüûðëûüû,ñÿðò ãûø, áîç ÷þëëÿð, éàüìóðñóç éåð óëóñó ñûíàüà ÷ÿêèð-äè. Óñëó Õîúà:

- Óëó õàãàí, áóíëàð éàðàäàíà áàüëûäûð. Èëëÿðèí äÿéàõøûñû, ïèñè îëóð. Àéû, ýöíö, óëäóçëàðû õàãàí èäàðÿ åäÿáèëìÿç. Õàãàíûí áîðúó åë-óëóñ ãàðøûñûíäàäûð. Ñÿíèí åëãàðøûñûíäà èêè áîðúöí âàð. Õàãàíëûüûí ÿñëè-êþêö áó èêèèøèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíà áàüëûäûð. Áóíëàðäàí áèðè òþðÿ-íèí ãîðóíìàñûäûð. Äöçÿíèí ïîçóëìàìàñû, êèìñÿíèíóíóäóëìàìàñû, áèðèíèí ìàëûíà áàøãàñûíûí éèéÿëÿíìÿ-ìÿñè, õàëãà ÷àòàúàã ïàé-öëöøöí êÿñèëìÿìÿñè... Èêèíúè-ñè, ñÿíÿ ãóëëóã ýþñòÿðÿíëÿðèí ãîðóíìàñû, óúà òóòóëìà-ñû, îíëàðà äöøÿí àëòóíóí, ýöìöøöí éóáàäûëìàäàí äà-üûäûëìàñûäûð. Òþðÿ èëÿ óëóñ ñåâèíèá-éàøàìàëû, ãóëëóãýþñòÿðÿíëÿð äÿ ýÿðÿêÿí öúðÿòëÿðèíè àëûá, åë ìàëûíà,ãîíøó ìàëûíà ýþç äèêìÿäÿí, àü öçëÿ ÷àëûøìàëûäûëàð.×ÿðèíèí àéàã òÿðè, ÷îáàíûí äîíëóüó, òèòèê÷èíèí ýöúëöéö,ãàðàâàøûí, ãóëëóã÷óíóí þçëöéö, åë÷èëÿðèí, îðäó áàø÷ûëà-ðûíûí éåëèìè, êÿñèìëèêëÿðè164 ÷àüûíäà, ãûñûíòûñûç âåðèë-ìÿëèäèð. Åë äöçÿíÿ ýèðñÿ, öðÿéèí âÿ éàøàìûí äà äöçÿ-íÿ ýèðÿð. Åëèí ìàëûíû éåéÿíëÿðè éåð éåéÿúÿê. Åëèí ìà-ëûíû éåìÿê îíóí öðÿéèíè îõëàìàãäûð, òþðÿíè ïîçìàã-äûð. Ñÿíèí ãûëûíúûí òþðÿíè, ùàããû, äöçýöíëöéö ãîðóìà-ëûäûð. ßñýÿðè ñåâèíäèðìÿñÿí ãûëûíúû ãûíûíäàí ÷ûõìàç.

165

––––––––––––––––––––––––––––164 Àéàã òÿðè, äîíëóã, ýöúëöê, þçëöê, éåëèì, êÿñèìëèê... – ÿìÿê ùàããû

íþâëÿðè

Àëòóíó þçöí ö÷öí éûüìà! ßðÿíëÿðèí ö÷öí éûü! Àëòóíÿñèðëèéè è÷êè þéðÿíúÿëèéèíäÿí äàùà ãîðõóëóäóð.Éàðòìàü165 ñà÷166, ãîé èýèäëÿðèí îðäóíäàí ñà÷ûëìàñûí,äàüûëûá ýåòìÿñèíëÿð. Ãûëûíúûí åë áÿê÷èñè îëñóí!.. Áóéó-ðóüóíó ýþéëÿðèí ùþêìó êèìè, èòè áèð äèëëÿ âåð!

Áó ñþùáÿò óçóí ñöðäö. Îüóç õàíû þíäÿêè éöðöøäöøöíäöðöðäö. Óëóäàüëà Èêàðèéàäàí åëè áèð íå÷ÿ èë éå-äèðèá ýåéèíäèðìÿéÿ áÿñ åäÿúÿê áàúëà ãàéûòìûøäûëàð.Ãàðøûäàêû éöðöøöí äàùà óüóðëó îðëàúàüûíû ýþçëÿéèðäè .Ãîøà÷àéàðàñûíäàí Áåøñóéà êå÷èá îðäàí âàðëû, ñàâàøýþðìÿìèø áèð åëÿ âàðàúàãäûëàð. Áó, ñîí èëëÿð ãóðàãëûã-äàí ãîâðóëàí éóðäëàðûí éàøàìûíû àñàíëàøäûðàúàãäû.

Óñëó Õîúà áó éöðöøö óüóðëàìûøäû, àíúàã áó ýöíòÿêúÿ éöðöøäÿí éîõ, Îüóç õàíûí ýÿëÿúÿê éîëëàðûíäàí,åëèí ãÿäÿðèíäÿí, éàçûñûíäàí äàíûøûðäûëàð. Õîúà äåéèðäè:

- Áþéöê õàãàí, ñÿíè öñòÿ ýþé, àëòäà éåð åëèí áþ-éöéö ñå÷äè. Ýþé ñÿíäÿí öç ÷åâèðìÿéèíúÿ, éåð àéàüû-íûí àëòûíäàí ãà÷ìàéûíúà óüóð ñÿíèíëÿäèð. Òöðê õàãàí-ëàðû ö÷ àéàã öñòöíäÿ äóðàð. Ùþêì, ãóò, àëûí éàçûñû...Ö÷ö äÿ ñÿíäÿ âàð. Òàíðû éàðëûã âåðèá îòóðòäó ñÿíè óúàÎíóð Éåðèíäÿ. Ñÿíè áàøãà êèøèëÿðäÿí ñå÷èá ãóò èëÿ äî-íàòäû, óüóðóíó äà ÿñèðýÿìÿäè. Öðÿêëè ýåò, óüóðëà äþí!

166

––––––––––––––––––––––––––––165 Éàðòìàü – ïóë-ïàðà166 Ñà÷ìàã – ïàéëàìàã, äàüûòìàã

ÃÓÒËÓÜÓÍ ÄÞÍÖØÖ

Éóðääà éöðöø ùàâàñû âàðäû. Àòëàð áÿñëÿíèð,ÿðÿíëÿð îáàëàðäàí äàðàíûá ýÿëèð, äÿìèð-÷èëÿð ýåúÿ-ýöíäöç áèëìÿäÿí, éîðóëäóã

äåìÿäÿí îäëàðûíû ïöñêöðöá äÿìèð äþéöð, àðàáà òÿêÿ-ðè, îõ, ìèçðàã, òÿìðÿê äöçÿëäèð, ãûëûíú ÷ÿêèðäèëÿð. Àëà-÷ûãëàðäà éûð-éûüûø ýåäèð, îðäóäà àòûø-þòöø éàðûøëàðû àðàâåðìèðäè.

Àõûí òöðêöí äÿëè ñåâäàñûéäû. Îçàíà èëùàì ýÿëÿíêèìè ýÿëèðäè éöðöø ùàâàñû. Áó ðóùó èëõûëàð, ñöðöëÿð äÿäóéóðäó. Àò äûðíàãëàðû éåðè íàüàðà êèìè ÷àëûð, ñàçëàð,ãîïóçëàð, ÷óõóðëàð éîëà ÷àüûðìàãëà éàíàøû, ÿñêè éóðäààüëàéûðäû. Òàíðû òöðêö òàïìàãëà èòèðìÿê ö÷öí éàðàò-ìûøäû. Áöòöí éàøàìû ÿñêèíèí àüðûñû, éåíèíèí ñåâèíúèàðàñûíäàéäû.

Îçàíëàðûí ãîøãóëàðûíäà åëëÿ ñàðìàøûá àéðûëìàã,îúàüû Òàíðûéà òàïøûðìàã, ýåäèëÿúÿê éîëëàðà ýöíàéäûíäåìÿê, þëöìëö-ãàëûìëû àõûíûí ñîíóúóíà óüóð äèëÿìÿê,Òàíðûéà éöêöíú ãûëìàã êèìè êþíöë ãûøãûðûãëàðû, éåðëÿýþé àðàñûíäà êèøè îüëóíóí éàøàíòûëàðûíûí èëýèíú äóéüó-ñàëëûüû, ÷àëûí-÷àðïàç àíûëàð, ñûçûëòûëàð ãîâøàüû âàðäû.

Ñîíñóç ãîáóëàðäàí þòÿí, éåëëÿðèí ñîéóã èíèëòèñèé-ëÿ óëóñó àðäûíúà ñÿñëÿéÿí Áîç ãóðäóí óëàðòûñû ãàðûø-ìûøäû ñþéëÿìÿëÿðÿ:

167

Òöíëÿ äóðóá êþ÷ÿëèì,Êàðà ñóëàð êå÷ÿëèì,Éàüû áàøûí áè÷ÿëèìÈíäè áèçè êèì òóòàð...

Äþëÿê àòëàð éîðòàðûç,Éîëëàð áàüðûí éûðòàðûç,Éåð öçöíö þðòÿðèçÈíäè áèçè êèì òóòàð!..

Áöòöí éöðöøëÿðäÿ îëäóüóòÿê éåíÿ êèøèëÿðèí öçöýþéëÿðÿéäè. Òàíðûíû þéöð, óüóðó îíäàí äèëÿéèðäèëÿð:

Ñÿí þýäÿí äîüìàäûí, ñÿí àòàäàí îëìàäûí,Êèìñÿ ïàéûí éåìÿäèí.Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèí,Âóðäóüóíó óíóòìàéàí, Óëó Òàíðûì, ùó! Áàñäûüûíû áÿëèðòìÿéÿí, áÿëëè Òàíðûì, ùó!

Éöúÿëÿðäÿí éöúÿñÿí, Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí, Áèðëèéèíÿ ñûüûíäûã, Áÿíýöëöê áþéëÿúÿñÿí... Ñÿí ýþéäÿñÿí, ñÿí éåðäÿñÿí, Óëó Òàíðûì, ùó! Óëóñóìóí êþíëöíäÿñÿí, Ýþðêëö Òàíðûì, ùó!

Óçàãäàí-éàõûíäàí ýÿëÿí áó ÷àëüûëàðû, àëãûøëàðû,éàëâàðûøëàðû äèíëÿéÿí Îüóç õàíûí è÷èíäÿ äóéüóëàð ãà-ñûðüà ãîïàðìûøäû. Éàüìóð äàøû ýåäÿíäÿí ñîíðà, äîü-ðóäàí-äîüðóéà, ãóðàãëûã ×èíäÿí Ãóçåéÿ àäëàìûø, Ãî-áóéà, Ãîøà÷àéàðàñûíà, áþéöê éàçûéà, ýþðöíìÿìèø áèð

168

ñóñóçëóã öç âåðìèøäè. Àò èëõûëàðû, äÿâÿ ãàéòàáàíëàðû,ãîéóí, ìàë-ãàðà ñöðöëÿðè öçöëöðäö. Áó öçöíòö ñîí äþ-íÿìäÿ åë-óëóñó Êàðàúöüäàí, Àëìàëû éþíöíäÿí Èíúèáîéóíà ñûõûð, ãîë-ãàíàä à÷ìàüû ÿíýÿëëÿéèðäè. Áó ñû-õûíòû è÷èíäÿ Ãàì Àòàíûí ñþçëÿðè áèð òÿñêèíëèê êèìè äî-ëàíûðäû áàøûíäà: “Éóðä áöòþâëÿøìÿëèäèð. Òàíðûíûí áÿë-ýöñöíö167 äàøûéàí äàø äà áÿíýö äåéèëìèø. Þëöìñöçîëàí, ñîíñóçëóüà éîë à÷àí óëóñóí áèðëèéèäèð. Äèëèíè, þç-ëöéöíö, òîðïàüûíû, éîë-òþðÿñèíè ãîðóéàí åë-óëóñ Òàíðûñåâýèñè àëòûíäà þëöìñöçäöð.”

Îçàíëàðûí ñÿñèíäÿ äÿ Ãàì Àòàíûí äåäèéè áèðþëöìñöçëöê, ñîíñóçëóã ùàâàñû âàðäû. Àììà îõóëàðáèðäÿí õûðï êÿñèëäè. Éóðäà ñÿñ äöøäö. Óñëó Õîúàíûíîüëó Ãóòëóã ×èíäÿí äþíìöøäö. Áàáàñûíûí-àíàñûíûíÿëëÿðèíè þïìÿçäÿí þíúÿ ñàðàéà âàðäû. Õàãàíûí þíöí-äÿ áàüûð áàñûá, ýþçëÿðè éàø äîëó, ÿëèáîø äþíäöéöíö äå-äè. Éàüìóð äàøû òàïûëìàìûøäû. ×èíèí ýöíåé ñàðàéëàðû-íà éîë òàïûá î éþðÿäÿêè áöòöí òàïûíàãëàðû àðàìûøäûëàð.Áóëóíìàìûøäû. Óëóñóí Òàíðû äàøû äåäèéè, àíúàã ãàì-ëàðûí þëìÿç ñàíûá Áÿíýö, ßáÿäè àäëàíäûðäûãëàðû äàøÿáÿäè äåéèëìèø, þëìöøäö. Áèð äàìëà êèìè ×èí äÿíèçè-íÿ ãàòûëûá éîõ îëìóøäó. Îüóç õàí èêè èëäÿí àðòûã ñöðÿíáó àõòàðûøûí áöòöí àéðûíòûëàðûíû, ùàíñû îéìàãëàðäàíêå÷äèêëÿðèíè ñîðóøäó. Áó ñîðàãëàøìàäà õàãàíû ñåâèí-äèðÿí ×èíäÿ ñàâàø ñîíðàñû áàüëàíìûø áàðûøû ïîçìàã èñ-òÿéèíèí äóéóëìàìàñûéäû. Êàðâàí-àðüûøëàðëà òöðê åëëÿ-ðèíäÿí òîõóíóëìàç êå÷èá ýåäèðëÿð. Ãóçåéäÿí ýÿëÿíàõûíëàð äàéàíûá, þëêÿ ñûíûðëàðûíäà, éóðä éàõàëàðûíäàáàñãûíëàð äàéàíûá, ñàâàø ãîðõóñó éîõäóð, äåìÿê,

169

––––––––––––––––––––––––––––167 Áÿëýö – íèøàí, ÿëàìÿò

Îüóçóí âåðýèñè - ïàéû äÿìèíäÿ ýþíäÿðèëÿúÿê. Öñòÿëèê×èíèí ãóçåé áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéàí òöðêëÿðèí ýöúö àðòûð.Áèðëÿøÿ áèëñÿëÿð ×èí õàãàíëûüû éåíèäÿí òöðê áÿéëÿðèíèíÿëèíÿ êå÷ÿúÿê.

Áó ñþçëÿðè ñþéëÿéÿíäÿí, ñîðóëàðû àéäûíëàäàíäàíñîíðà Ãóòëóã áàüûð áàñûá ãàëõäû.

Îüóç õàí:- Áóíàëìà! Ñèçäÿí ñîíðà äàø áóëóíäó. - äåäè.

Äèíúÿëèí, ãàðøûäà óçóí éîë âàð. Ñàðàéäàí ÷ûõûíúà Ãóòëóã àòûíû êÿíäèí ãûðàüûíäà,

îðìàíëûãäà îíó ýþçëÿéÿí éîëäàøëàðûíûí éàíûíà ñöðöáñþéëÿäè:

- Áþéöê õàãàíà âàðäûì. Ýþçöìöç àéäûí, äàø òà-ïûëûáìûø! Èíäè äèíúÿëÿ áèëÿðèê. Àíúàã þíúÿ ìÿíè åâè-ìèçÿ þòöðöí. Áèðýÿ ÷ûõàã àíàìûí-áàáàìûí öçöíÿ...

Íÿäÿíè Ãóòëóüóí éàíûíäà àò öñòöíäÿêè ×èí ãûçûËè Øàí èäè. Þçöíö òöðêñîéëó òàáãà÷ ãûçûòÿê òàíûäûáñåâäèðñÿ äÿ, òöðêëöêäÿí ÿñÿð ãàëìàìûøäû. Äèëè áèëìèð,×èí òþðÿñèíúÿ éàøàéûð, àíúàã Ãóòëóüó ñåâèð. “Èêè èëäÿíþòäö, Åëáèëýÿ ýþçëÿìÿç. Àíàñû-áàáàñû äà “ýÿëìÿäè,åâäÿ ÷öðöìÿéÿúÿêñÿí, åëäÿí áèðèíè áóë, ýåò” ñþéëÿéèáâåðìèø îëàðëàð îíó”- äöøöíúÿñèéëÿ ×èí ãûçûíà êþíöëâåðìèøäè. Àëûá-ýÿòèðìÿê çîðäó, àíúàã õàãàíûí, áàáà-ñûíûí öìèäëÿðèíè ãûðûá, ñåâäèéèíÿ ýþðÿ ×èíäÿ ãàëìàñûäàùà ÷ÿòèíäè. Åë ãûíàüûíû ýþç àëòûíà àëäû, ãûçû áóðàõìà-äû. Èíäè óçóí éîëëàðû êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýöúöíö òîïàðëà-éûá àíàñûíûí-áàáàñûíûí öçöíÿ ÷ûõìàëûéäû. ×èíäÿ áóíàÒàíðûíûí éàçûñû, áàøà ýÿëÿí áèð èø êèìè áàõûðäû. Îðäàéàýèðèá, åë è÷èíÿ ãàéûäàíäàí, ×èíèí ãóðóëó êÿíäëÿðèéëÿòóòóøäóðóëà áèëìÿéÿí äîüìà éåðëÿðè, àüûð äóðóìäà éà-øàéàí óëóñóíó ýþðÿíäÿí ñîíðà áó åâëèëèê îíà àíëàøûë-

170

ìàç ýþðöíöðäö. “Òàíðû áóéðóüóäóðñà äà äà, ýþðöíöð,×èí Òàíðûñûíûí áóéðóüóäóð”. Éîëäàøëàðû öðÿê-äèðÿêâåðÿ-âåðÿ îíó åâëÿðèíÿ þòöðäöëÿð.

Àò àéàãëàðûíûí ñÿñèíÿ Óñëó Õîúàíûí öðÿéè äöøäö.Ãàïûéà ÷ûõàðàã òÿê-òÿê ùÿð áèðèíè áàüðûíà áàñäû. Îüëó-íóí éàíûíäà ÷èíëè ãûçû ýþðÿíäÿ äóðóõäó, Ãóòëóüóí ãû-çàðûá-áîçàðìàñûíäàí èøè äóéäó. Ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ÷à-äûðà äþíäó:

- Öçö àü îëñóí îüëóíóí, àë ýÿòèð ýÿëèíèíè, - äåéèáõàíûìûíà áîçàðäû.

Àíúàã õàíûì, ýÿëèí ùàéûíäà äåéèëäè. Îüëóíó äóçêèìè éàëàäû:

- Þôêÿ ãàëìàäû áèçäÿ. Þëäöíöçäÿí-ãàëäûíûçäàíñîðàã âåðÿí äÿ éîõäó...

Ñîíðà ÷èíëè ãûçû äà ãóúàãëàéûá þïäö: - Áàëàëàðûìûç ãàéûòäû, Òàíðûì, - äåäè. Äûøàðûäàí åâëÿíìÿê òóðêëÿðäÿ éàñàã ñàéûëìàçäû.

Àíúàã áþéöê õàãàíûí òàïøûðûüûéëà ýþíäÿðèëÿí îüëóíóíêþíöë øûëòàãëûãëàðûíà óéìàñû Óñëó Õîúàíû öçöðäö. Óëóñíåúÿ áàõàúàãäû? Áÿñ áó èêè èëäÿ îíëàðà îüóë îëìóø Åë-áèëýÿ? “Àòà àäûíû éöðöòìÿéÿí õîéðàò îüóë àòà áåëèí-äÿí åíèíúÿ, åíìÿñÿ éåé!”, - äåéèá ÷àäûðûíà ÷ÿêèëäè.

* * *

Åëáèëýÿ Ãóòëóüóí äþíöøöíö åøèäèíúÿ, ýþéÿ òóë-ëàíäû. Àíúàã éàíûíà ñàëûáàí éóðäóíà áèð ÷èíëè ãûç ýÿ-òèðäèéèíè äóéóíúà, ýþéäÿí éåðÿ ÷ûðïûëäû. Þíúÿ íÿ åäÿ-úÿéÿíè áèëìÿäè. Ñîíðà òîðïàüà äþøÿíèá ùþíêöð-ùþíêöðàüëàäû. Ãóòëóüà ñåâýèñè, ýöíëÿðè ñàéà-ñàéà äþíöøöíöýþçëÿìÿñè, åâëÿðèíè þç åâè áèëìÿñè áèð éàíà, áÿñ åë è÷è-

171

íÿ íåúÿ ÷ûõàúàã? Ãûç-ýÿëèíèí éàíûíäà íÿ äåéÿúÿê?“Óëó Òàíðûì, þëäöð, àïàð ìÿíè!” äåäè. “Þëöá ýÿëìÿñÿáóíäàí éàõøû îëàðäû!”

Äàí ãûçàðàíäà àü öðýÿñèíèí áåëèíÿ ñû÷ðàéûá, ÷þëëÿ-ðÿ öç òóòäó. Äèäÿðýèí äöøäö. Ýöíäöçëÿð ýþðäöì äåéÿíîëìàäû. Éàëíûç ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿ àòà-àíàñûíû ãûð-ìàìàã ö÷öí àëà÷ûüûí ãàïûñûíû ãàëäûðûá, ñÿññèç-öíñöçéåðèíÿ óçàíàðäû. Åë ãûíàüû Óñëó Õîúàéà îëàí ñàéãûéàäÿéèá äàéàíäû. Ñþç áþéöìÿäè. Éöðöø ùàâàñûíäà àéðûúà÷àäûð òèêèá Ëè Øàíëà éàøàéàí Ãóòëóã äà óíóäóëäó.

* * *

Ýåúÿ áóëóäëàð øÿôÿã ñàüûëìûø êèìè àë ãûðìûçûéäû.Áó óüóð ýþñòÿðèúèñèéäè. Åëäÿ “Ýåúÿ áóëóä ãûçàðñà, åâ-äÿ áèð ÷îúóã äîüìóø êèáè îëóð.” äåéÿðäèëÿð.

Èëûã äàí ÿñèíòèñè ÷àäûðëàðûí àðàñûíäà âûéûëòûéëà äî-ëàøûá, Áîç ãóðä ñÿñèíÿ áÿíçÿð ñÿñëÿð ÷ûõàðûðäû.

Éöðöø áîðóëàðû ùÿð êÿñè êþ÷äÿêè éåðèíÿ ÷àüûðûðäû.Ñÿññèç-êöéñöç, þéðÿíèëìèø áèð äöçÿíëÿ éîëà éûüûøûðäûëàð.

Äàí åðòÿ Îüóç õàãàíûí îðäóñó öçö ýöíåéÿ àõäû.Èíúèíèí ñîë éàõàñûíà àäëàéûá ÿñêè åë éîëóéëà äèêÿëèá, éàëûàøàíäà, þíúÿ Ýöíäîüàíäàêû óçàã Ãàðàúà äàüëàðûí áàøûãûçàðäû. Ñîíðà äàí ûøûüû òîâóç ãóøóíóí ãóéðóüó êèìè öôö-ãö áöðöäö. Êþ÷ äàéàíäû. Áàøäà Îüóç õàí, ÿðÿíëÿð ÷åâðè-ëèá, àðàáàäàêûëàð àðàáà öñòöíäÿí, àòëûëàð àò öñòöíäÿí, éà-éàëàð-ïèéàäàëàð äèç éåðÿ ãîéàðàã ýöíÿøÿ ö÷ äÿôÿ áàüûðáàñäûëàð. Ýöí èøûüû êþ÷öí äàìàðëàðûíäàí äîëàíûá êå÷äè.Ãûëûíúëàðû îâõàðëàäû, éîëëàðû ïàìáûãëà äþøÿäè.

Êþ÷öí è÷èíäÿí êèìèíñÿ ñÿñè ñÿùÿð ãóøëàðûíûí ñÿ-ñèíè áàòûðûðäû.

172

* * *

Ýöíåé éîëëàðûéëà Îüóç åëè òîéà ýåäÿíòÿê éöðö-äö. Áó àðàäà þíúÿ ýþíäÿðèëìèø åë÷èëÿð äÿ îíëàðà ãàðøûýÿëäèëÿð. Ýóðäà åë÷èíè ñàéãûéëà ãàðøûëàéûá, “ñþçëÿøèááàüëàíàëûì”, äåìèøäèëÿð.

Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ýóð éàõàñûíäà àç ñàéäà áèðîðäóéëà, àü áàéðàãëà îíëàðû ãàðøûëàäûëàð. Ýóð ùàêèìèÎüóç õàíà ãàðøû éåðèäè, àò öñòöíäÿúÿ ñàëàìëàøäûëàð.Äàíûøûá ñþç êÿñäèëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ýóð áàø÷ûñûéóðäóíóí äþðä äþâðÿñèíè éàüûëàðûí ñàðäûüûíû, áó öçäÿíéàðäûì äèëÿäèéèíè, ñþçëÿøìÿëÿðè áàø òóòàðñà, ùÿð èë ýÿ-ðÿêÿí âåðýèíè þäÿéÿúÿéèíè áèëäèðäè.

Îüóç õàí Ýóð åëèíèí äöçÿíèíÿ òîõóíóëìàéàúà-üûíû, òþðÿëÿðèíÿ, éàñàëàðûíà ñàéãûéëà éàíà÷àüûíû áèë-äèðäè. Ýóð áàø÷ûñû þçöíÿ êè÷èêëèê ñàéìàäàí: “Ãîíøó-ëàðûí äèëèíè, îíëàðû éîëà ýÿòèðìÿéèí éîëóíó áÿí áèëè-ðÿì!..” äåéÿðÿê áèð áþëöê ñå÷ìÿ Îüóç àòëûñûéëà ÷àïà-ðàã ýåòäè.

Îüóç õàíûí àòëàðûí ðÿíýèíÿ ýþðÿ äöçöëìöø îðäó-ñó éàç ÷ÿìÿíëÿðèíÿ áÿíçÿéèð, êþíöë îõøàéûð, áó ýþð-êöéëÿ äàùà ÷îõ ãîðõó éàðàäûðäû. Áó îðäóíó ýþðÿíãîíøóëàð, òà Ãÿçíÿéÿ, Êàáóëà ãÿäÿð, ñàâàø èñòÿìÿäèê-ëÿðèíè, àíëàøûá âåðýè þäÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Îðäóäèíúÿëìÿê ö÷öí äàü ÿòÿéèíäÿ, èðìàãëàðûí öñòöíäÿ äö-øÿðýÿ ñàëäû. Ýóð ùàêèìè åë îëìàëàðû øÿðÿôèíÿ øþëÿíéàïäû. Åë ýöíåé éöðöøöíäÿí ñàâàøñûç, èòêèñèç áàøû ýþé-ëÿðäÿ äþíäö. Äþíÿðêÿí Îüóç õàãàí áÿéëÿðèíèí èýèäëè-éèíäÿí ãöðóðëàíûá, áàõàëûì, íÿ ñþéëÿäè:

Àñëàíëàðà êþïÿê áàø îëàðñà, àñëàíëàðûí ùÿïñè êþ-ïÿê êèìè îëóð.

173

Áóäóí ïîçóëàðñà, áÿéëÿð äöçÿð. Áÿéëÿð ïîçóëàð-ñà, êèì äöçÿð?

Ãûëûíú áÿê÷è îëóðñà, áÿé ùöçóð áóëóð. Ãûëûíú ãûìûëäàíñà, éàüû ãûìûëäàíìàç. Ýöíÿøäÿ éàðûã, áÿéäÿ úàéìàã168 éîõ. Éåðèí áàøû äàü, åëèí áàøû áÿé. Àäû, öíö áÿëëè, öçö àü, ýþðêëö áÿéëÿðèì, ÿðÿíëÿ-

ðèì, ñå÷êèíëÿðèì, éöúÿëÿðèì, èýèäëÿðèì! Äÿéÿðèíèçäöøìÿñèí. Åëìèçèí, Òàíðûìûçûí ãàðøûñûíäà áàøûíûç ùÿ-ìèøÿ óúà îëñóí.

* * *

Éóðäóí äÿðäè éóðääà ãàëìûøäû. Òÿêúÿ Åëáèëýÿãîâðóëìàãäà, éîë àðàìàãäàéäû. Ýöíåé éöðöøöíäÿ îäà àòäàí åíìÿäè, áàáàñûíäàí àéðûëìàäû. Óçàãäàí-óçà-üà Ãóòëóüó ýþðäöêäÿ öðÿéè ïàðàëàíäû. Éàéûíûá öç-öçÿýÿëìÿäè. Ýþðñÿ, ñþç à÷ûëñà éóìøàëàúàüûíäàí ãîðõäó.Þú àëìàñà ñîéóìàçäû. Éöðöøäÿ ÿë ãàëäûðñà, óëóñà ñÿñäöøÿð, ñàâàøàí ÿðëÿðäÿí áèðè àçàëàð, ùÿð êÿñ îíó ñó÷-ëàðäû... Àõûí ÷àüëàðû åë éàé òÿêè ýÿðèëèð, îâóíóí öñòöíÿàòûëìàüà äóðàí àñëàíà äþíöð; áåëÿ ÷àüëàðäà åë è÷èíÿãàí ñàëìàã ãîëëàðû áîøàëäàð, éöðöøÿ ïîçóãëóã ýÿòèðÿð-äè. Åëáèëýÿ áóíó åëÿìèðäè, äþçöðäö.

Êþ÷ éóðäà äþíÿíäÿí ñîíðà øþëÿíëÿð ýöíëÿðúÿñöðäö.

Àéûí äîëóá éåðè-ýþéö èøûãëà ýþðêëÿíäèéè áèð ýåúÿ,ãàíûíûí íåúÿ àõäûüûíû, öðÿéèíèí íåúÿ àòäûüûíû åøèòäèéèáèð äÿìäÿ ÷àäûðëàðûí êþëýÿñèíäÿí êå÷ÿðÿê Ãóòëóüóí àü

174

––––––––––––––––––––––––––––168 Úàéìàã – ÷àøìàü,éàíëûø

àëà÷ûüûíà éàíàøäû. Ãàëûí, êå÷ÿ ãàïû éàíëàðäàí ùþðöëìÿ-ìèøäè. È÷ÿðèäÿí ñÿñ-ñÿìèð ýÿëìÿäèéèíäÿí ãàïûíû ãàëäû-ðûá ýèðäè. Èëëÿðëÿ öðÿéèíäÿ ýÿçäèðäèéè óëóñ ÿðÿíè, êþíöëâåðèá ñåâäèéè Ãóòëóã ÷àäûðûí à÷ûã äöíëöéöíäÿí äóøÿíàé èøûüûíäà õàíûìûéëà áàüûð-áàüûðà éàòûðäû. Äîíóá ãàëäû.Áó, îíóí éåðèéäè. Èíäè åëèíÿ àñè îëàí áèð þëêÿíèí äÿâÿòöïöðúÿéè êèìè àüàðàí ðóùñóç ëÿ÷ÿðèíèí îëìóøäó. Äîé-ìàçñûçúàñûíà áàõäû. Ãûééà ÷ÿêèá àüëàéàðäû, “ñûíäû”, äå-ìÿñÿéäèëÿð. ×èíëè ãûç è÷èíäÿ ñåâèíÿðäè. Ãàðøûñûíäàêûíûíêèìëèéèíè óíóäàðàã, àé èøûüûíäà áó óéüóéà áÿíçÿð ýþ-ðöíòöéÿ áàõäûãúà áàõäû, öðÿéè îéóëäó. Ýþçÿë, ãûéûëìàçáèð ýþðöêëöêäö169. Öçëÿðèíäÿ äîíàí ìóòëó ýöëöø àé èøû-üûíäà úèëâÿëÿíèðäè. Ñàíêè áèð-áèðèíÿ áàõûá ñåâèíèðäèëÿð.Áÿëêÿ äÿ Åëáèëýÿéÿ ýöëöðëÿð. Îëñóí êèì, îíó ýþðöáëÿð,àíúàã äóéóðìàìàã ö÷öí þçëÿðèíè éàòìûøëûüà âóðóáëàð.Åëáèëýÿ öðÿéèíäÿ: “Òàíðûì, áó ñåâèíúè íåúÿ ïîçóì, áóóéüóéà íåúÿ ãûéûì?” - ñîðäó.

Ñàäàãäàí áèð îõ ÷ûõàðäû, äþøÿìÿéÿ ñàíúûá ãàïû-íû à÷äû, ÷àäûðëàðûí àðàñûíäà éîõ îëäó.

Ö÷ ýöí êå÷äè. Ãóòëóã îõó òàíûìûø, àììà õàíû-ìûíà ùå÷ íÿ äåìÿìèøäè. Äåéèá äÿ íÿéè äÿéèøÿúÿêäè?Ýåäèá Åëáèëýÿíè àðàñûíìû? Àðàäû-áóëäó, íÿëÿð îëäó,íÿäÿí éàïäûì áó èøè äåéÿúÿê? Îíñóç äà Åëáèëýÿíèíîíäàí ñîíðà àòà-áàáàñûíà åòäèéè îüóëëóã, ñþçöíö òóòóá,îíó ýþçëÿìÿñè Ãóòëóüó ñàðñûòìûø, è÷èíäÿ Ëè Øàíà îëàíäóéüóñóíó äàðìàäàüûí åòìèøäè. Äè ýÿë, íÿ àääûì àòà-úàüûíû êÿñäèðÿ áèëìèðäè. Àòûíûí áàøûíû ÷þëëÿðÿ äþíäÿð-äè. Èëõûëàðûí, ñöðöëÿðèí éàíûíäàí ñûéðûëäû. Úèëîâó áîøýþðÿí àò àëûá àïàðûðäû. Ýþéëÿð éóéóëìóø êèìè ìàñ ìà-

175

––––––––––––––––––––––––––––169 Ýþðöêëöê – ìÿíçÿðÿ

âèéäè. Áó ìàâèëèéèí áèð ïàð÷àñû äà éàéëàíûí ÿòÿéèíÿãîíìóøäó. Àò áó ñóâàò ýþëöíö òàíûéûð, îðà ó÷óðäû. Åëÿáó àíäà éàëûí àðõàñûíäàí áàøãà áèð àòëû ÷ûõäû. Àü öðýÿýöíÿøäÿ ïàð-ïàð éàíûð, êöëÿê Åëáèëýÿíèí ñà÷ëàðûíû áàé-ðàã êèìè äàëüàëàíäûðûðäû. Àíúàã òöðêëÿð ãàðà áàéðàãñåâìÿç... Áó õîø ýþðöíòö äåéèë.

Åëáèëýÿ ãÿíøÿð ýÿëäè: - Åé, Ãóòëóã áÿé, ÿðëèê åëÿìÿäèí! Ìÿíè áèð åë ãû-

çûíà äÿéèøñÿí, éàíäûðìàçäû. Âàðûá äàéûëàðûìûí, áþéöêãàðäàøûìûí ãàíûíà ÿëè áóëàøìûø ìèí äèëëè, ìèí öçëö÷èíëèëÿðäÿí áèðèíè ýÿòèðäèí. Áÿíè þëäöðìÿê è÷èí! Àíúàãî äà éàøàéà áèëìÿç. ßðÿíëèéèí ÷àòñà, ñàíúäûüûì îõóàëûá áèòèðÿðäèí îíó, áàúàðìàäûí. Øèìäè áÿíè âóð! Îí-ñóç äà áèð êÿðÿ âóðóëìóøàì... Âóð!..

Äàíûøäûãúà ýþç éàøëàðû ñà÷ûëûðäû. Ãóòëóã ãîíóøìàã, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ îíà ùÿð

êÿñäÿí éàâóã îëàí, èëê ñåâýèñèíè îâóòìàã, ÿë àòûá àòû-íûí éöéÿíèíäÿí òóòàðàã, îíó éàíàøû ñàõëàìàã èñòÿäè.Áóíó äóéàí Åëáèëýÿ þçö úèëîâó ÷ÿêäè. Àü öðýÿ éàíàñû÷ðàéûá øàùÿ ãàëõäû. Åëáèëýÿ àòûíû äîëàíäûðûá àðàëàíäû,äàüûí ìèëèíäÿí ýåðè äþíäö. Äþíÿðêÿí ñàäàãäàí îõàëûá éàéûíà ãîéäó.

- Áþéöêëÿðèìèçèí ãàíûíû áàòûðà áèëìÿçñÿí, Ãóò-ëóã áÿé! Õàíûìûíäàí òþðÿéÿí äÿ ÷èíëè îëàúàã. Òþðÿ-ìÿñèíÿ äþçìÿì, - äåäè. Áó ñþçëÿðëÿ éàéû êþêñöíÿãàëäûðäû.

Îõ âûéûëòûéëà ó÷äó, ó÷äó! Ñàêèòúÿ, áîøëóãäà öçöð-ìöøúÿñèíÿ... Ñàíêè ãûç èñòÿñÿ îíó éåíèäÿí éàéûíà ãàéòà-ðà áèëÿðäè. Ãóòëóã ÿë óçàòñà îõó îíà éåòèøìÿìèø, ýþéäÿòóòàð, ÷þï òÿêè ãûðûá àòàðäû. Äè ýÿë, èêèñè äÿ äîíóá ó÷àíîõà òàìàøà åäèðäèëÿð. Éàøàäûãëàðû þìöð ãÿäÿð éîë êå÷äè

176

áó îõ, ó÷äó, ó÷äó, ÷è÷ÿê ñàíúûëûðìûø êèìè Ãóòëóüóí ñèíÿ-ñèíÿ ñàíúûëäû. Äåøèá êöðÿéèíäÿí ÷ûõäû. Åëáèëýÿ áóíäàíñîíðàñûíû, Ãóòëóüóí áöêöëöá àòûí áîéíóíà äöøìÿñèíè,àòûí ñàíêè äöøöíÿðÿê íÿéèñÿ ýþòöð-ãîé åäèðìèøúÿñèíÿ,éàâàøúà ýåðè äþíìÿñèíè ýþçëÿìÿäÿí àü öðýÿíèí éàëûíàéàòäû, öðýÿ îíó ó÷óðàðàã ÷þëëÿðèí ñîíñóçëóüóíäà èòèðäè.

* * *

Àò éöêöíö àøûðìàìàã ö÷öí àñòà-àñòà îðäàéàäþíäö. Ùàðàéà ÷àüûðûðìûøúàñûíà êèøíÿäè. Ãóòëóã ñöðö-øöá éåðÿ äöøñÿ äÿ, àéàüû öçÿíýèäÿí àñûëû ãàëäû. Àò éè-éÿñèíè èíúèòìÿêäÿí ãîðõóðìóø êèìè äîíóá ãàëäû. Ýþ-ðÿíëÿð ãà÷ûá éåòèøäèëÿð. Îðäàéà öí äöøäö.

Ãóòëóüó êèìèí âóðäóüóíó àíûøäûðà áèëìèðäèëÿð.Ýþðÿí àòäû, î äà òàíûãëûã åäÿ áèëìÿçäè. Óñëó Õîúàéëàßðäÿì áèð-áèðëÿðèíÿ à÷ìàäàí èêèñè äÿ áó ýþçëÿíèëìÿçþëöìöí Åëáèëýÿäÿí óçàã îëìàäûüû äöøöíúÿñèíäÿéäè-ëÿð. Àíúàã à÷ûá-àüàðòìàäûëàð. Îíñóç äà Åëáèëýÿ áèð òè-êÿ ÿïïÿê îëóá, ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Áó èøäÿ ×èí ãûçûíûíñó÷ëó îëäóüóíó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Ùÿð ýþçäÿí îõóíóðäóáó. Áóíó Ëè Øàí äà àíëàéûðäû. Òþðÿéÿ ýþðÿ þëÿí êèøè-íèí óøàãëàðû éåòèì, êèìñÿçèç áóðàõûëìàç, õàíûìûíàñàãàðäàøû éèéÿëÿíÿðäè. Ãóòëóüóí óøàüû éîõäó, áèð éàí-äàí äà ýÿëèíèí àéàüû àüûð îëìóøäó. Éàïûøìàäûëàð. Éàñãóðòàðàí êèìè ×èíÿ ýåäÿí áèð àëûø-âåðèø àðüûøûíà ãîøóë-äó ýåòäè. Àíúàã öðÿéèíèí àëòûíäà Ãóòëóüóí êèìñÿéÿáèëäèðìÿäèéè ö÷ àéëûã úîúóüóíó äà àïàðûðäû. Éàðûì èë-äÿí ñîíðà áèð îüëó îëàúàãäû. Èéèðìè èëäÿí ñîíðà Ãóòëó-üóí îüëó ×èí îðäóñóíäà áþëöê áàø÷ûñû êèìè òöðêëÿðèíöñòöíÿ ýÿëÿúÿêäè.

177

ÀÇ ßÐËßÉÐÈÉËß ÃÎÂÓØÌÀÃ

Îüóç õàí Ýöíáàòàí éöðöøöíÿ ýåäÿúÿêäè-ìè? Íå÷ÿ èë ñîíðà? Áÿëëè äåéèëäè. È÷ ñà-âàø àðà âåðìèðäè. Áèð îúàã ñþíäöðöëìÿ-

ìèø áàøãàñû éàíûðäû. Àíúàã áó ýöçöí áèòèá, ãûøûí áàø-ëàäûüû ýöíëÿðäÿ åëèí ýöíáàòàí éàõàñûíäàí äàùà áèð ãà-ðà ñîðàã ýÿëäè. ßñêè ãîíøóëàðû ãàìÿðëÿð áàøãà ãîíøó-ëàðûéëà áèðýÿ ñþçëÿøìÿíè ïîçóá, Ûòûëû, Éàéûêû àøàðàãéåíè ãóðóëàí Éåíýèêÿíäÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø, éóðäëàðûéàüìàëàéûá ýåðè äþíìöøëÿð. Þçëÿðèíäÿí ñîíðà áèð åë÷èäÿ ãîéìóøëàð.

Öçöþðòöëö åë÷èíèí ýÿëèøè áàðûø ö÷öí ýÿëÿíëÿðèíýÿëèøèíÿ áÿíçÿìèðäè. Ãàìÿð åëèýèíäÿí ïèòè ýÿòèðìèø-äè. Áóéóðóã÷ó àëûá îõóäó. Ãàìÿð õàãàíû éàçûðäû:“Óëó õàãàí, ñÿíèí äîüóäà éàüûëàðû áèðÿð-áèðÿð ÿçèá,äèç ÷þêäöðìÿíäÿí áàøûìûç ýþéÿ äèðÿíäè. Éàðàäàíûíÿëè ÷èéíèíèçäÿ, äàøû ÿëèíèçäÿ. Êèì áàòà áèëÿð ñèçÿ?Áèç ãàðäàøûã!.. Åéíè àòàëàðûí òþðÿìÿëÿðèéèê. Åëëÿðè-ìèç àðàñûíäà óçóí áàüëûëûã âàð. Ýöíáàòàíäà éàüûëàðûíñèçÿ ýÿëÿí éîëëàðûíû áèç êÿñìèøèê. Ãóòñàë äàøû äàøû-ìàã èíäè äÿ áèçÿ äöøöð. Éàðàäàí îíó Îüóç õàí àäû-íà éîõ, òöðê àäûíà ýþíäÿðìèøäèð. Ñàíûðàì äþðä éàíû-ìûçäà áóíúà éàüû âàðêÿí, ýöúöìöçö áèð-áèðèìèçÿ

178

ýþñòÿðìÿëè äåéèëèê. Äàøû âåðìÿêëÿ ãàðäàø ãûðüûíûíûíãàðøûñûíû àëàðñàí...”

Îüóç õàí Éàüìóð äàøûíûí ñàâàø ö÷öí áèð èëèøèêéåðè îëäóüóíó àíëàäû. Éöðöøëÿðèíÿ àéðû áèð äîí áè÷ÿáèëìÿìèøäèëÿð. Òöðêëÿðèí Ãàðà äÿíèç äåäèêëÿðè Ïîíòäÿíèçèíèí ãóçåé-äîüó ÷åâðÿñè ãàìÿðëÿðèíäè. Ýöúëÿðè,âàðëàðû òöêÿíìÿçäè. Áîø éåðäÿí öç òóòóá áóðà ýÿëìÿç-äèëÿð. Îíó ãîðõóòìàã èñòÿéèð, “äàøû âåðìÿñÿí, ñàâàøà-úàüûã” äåéèðëÿð.

Ãàìÿðëÿðèí áó ýþçëÿíèëìÿç áàñãûíû Îüóç õàíûíýöíáàòàíà éöðöø èñòÿéèíè àëîâëàíäûðäû. Éöðöø þíúÿñèýÿðÿêÿí èøëÿðèí òàïøûðûüû âåðèëìèøäè...

* * *

Òàíðû÷ûëàð åëäÿí-åëÿ, óëóñäàí-óëóñà äîëàøûá ãà-éûòäûãúà Îüóç õàíûí äöíéàíû áèð èíàíúà òàïûíàí, áèðòþðÿéÿ áàüëàíàí, áèð áàéðàã äàøûéàí òÿê áèð þëêÿéÿ ÷å-âèðìÿê èñòÿéè ýöúëÿíèðäè.

Áèð éàíäàí äà Ãàì Àòàíûí, áàáàñûíûí ÷àüûí-äàí ñàðàéûí áàø ýÿíÿø÷èñè, àéûò÷ûñû îëìóø, ãîúàëûáÿëäÿí äöøñÿ äÿ, äöøöíúÿñèíèí êÿñÿðèíè èòèðìÿìèøÓëó òöðêöí, óøàãêÿí îíà àòàáÿéëèê åòìèø Óñëó Õî-úàíûí âåðäèêëÿðè áèëýèëÿðäÿí ñîíðà îíó ÷ÿêÿí Êàñïèþòÿñèíäÿêè áèðäèëëè, éàâóã ñîéëàðà, ñîíðà äà ôèðîóí-ëàðûí Ìèñèðèíÿ ãÿäÿðêè éåðëÿðÿ óëàøìàã àðçóñóíäàíãîïà áèëìèðäè.

Áó óçóí, äþíöøö îëóá-îëìàéàúàüû áèëèíìÿéÿíéöðöøÿ îíóíëà áèðýÿ îí ìèíëÿðëÿ åâ ýåäÿúÿêäè. Áóíàóéüóí êå÷èíÿúÿê, àðàáà, àò-äÿâÿ, éàðàã-éàñàã òîïàð-ëàíìàëûéäû.

179

Áó àðàäà Ûññûüûí î öçöíäÿí ÷îõ àüûð áèð ñîðàãýÿëäè. Îüóç õàíûí ÿí ýöâÿíèêëè ãîëäàøëàðû, éîëäàø-ëàðû îëàí óéüóðëàðûí ýöíäîüàíäà ãàëìûø áèð ãàíàäû-íûí êàðëóêëàðëà ñàâàøû áèòÿð-áèòìÿç, áó äÿôÿ ýöíåé-äÿí òàíãóòëàðûí áàñãûíû áàøëàìûøäû. Ãàðøûäà áèð íå-÷ÿ àé âàõò âàðäû. Îüóç õàí àòëàðû, äÿâÿ èëõûëàðûíû,ñöðöëÿðè éåìëÿéèá éîëà áÿñëÿìÿê ö÷öí Èíúè ÷àéûñûçðàñûíà åíÿúÿêäè. Àðõàäà ãàëìûø óéüéð åëèíÿ éàð-äûì åëÿìÿäÿí éöðöøÿ ÷ûõà áèëìÿçäè. Ãîøóí áàø÷û-ëàðûíäàí óéüóð áÿéè Äîëìóøó áåø ìèí àòëûéëà Áåø-áàëûüà ýþíäÿðäè.

Èíúè ÷àéûíà åíÿí éàðüàíëàðûí áàøûíäà àðõàäàíáþéöê áèð êþ÷ éåòèøäè. Îüóç õàíûí ýöíáàòàí éöðöøöíöåøèäèíúÿ, îíà ãîøóëìàã èñòÿéÿí Àç ÿðëÿðè Ýþéìÿíäàüëàðûíäàí ãîïóá ýÿëìèøäèëÿð. Îüóç õàí Àç ÿðëÿðèíèíáàø÷ûñû Àëïàí áÿéè éàíûíäà îòóðäóá àüûðëàäû. Ãîøóí,ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíà ÿðìàüàíëàð âåðäè. Éöðöøöí èêèñèíÿäÿ óüóðëó îëìàñûíû äèëÿäè.

Àëïàí áÿé äåäè:- Áèçèì óëóëàðûìûç Ãàçëûã äåéèëÿí áóçëó äàü-

ëàðäàí ïåðèêèáëÿð. Îí áåø, èéèðìè äîüóø þíúÿ Ãóçåé-äÿí êå÷èëìÿç äàüëàðû àøûá ýÿëÿí, ãàðûøãà ñöðöñö òÿ-êèí ñàéû áèëèíìÿéÿí, áèçèì äèëäÿ äàíûøìàéàí éûðòûúûàõûí áèçè éåðèìèçäÿí ãîïàðäû. Éöç èëëÿðäè éóðä äåéè-áÿí ãóðä êèìè óëàøûð, éåð öçöíö ÿëÿê-âÿëÿê åäÿðÿêäîëàøûð, àíúàã è÷èìèçäÿêè àúûíû ãîâóá ÷ûõàðà áèëìè-ðèê. Òàíðû ñÿíè áèçèì þúöìöçö àëìàüà ýþíäÿðìèø.Áó áþéöê éîë÷óëóãäà ñÿíÿ ãîøóëóðóã. Ùàðäà ñÿí,îðàäà áèç...

Îüóç õàí ö÷öí áó ýþçëÿíèëìÿç, áàøûíû ýþéÿ äè-êÿí áèð îëàéäû. Àç ÿðëÿðèíè òàíûéûðäû, áèëèðäè. Äàüûíûã

180

éàøàñàëàð äà, ÿðäÿìëÿðè, áîé-áóõóíëàðû, ýþðêëÿðè, èòèäèëëÿðèéëÿ áàøãà áîéëàðäàí ñå÷èëèðäèëÿð. Àíúàã êþê-ëÿðèíèí Ãàçëûã äàüëàðûíûí î öçöíÿ áàüëû îëäóüóíó èëêêÿñ åøèäèðäè. Áó áèëýè îíóí ãàðøûäàêû éöðöøöíöí äîü-ðóëóüóíóí äàùà áèð ýþñòÿðèúèñèéäè. Èíäè òÿêúÿ Ãà-ìÿðëÿðëÿ öçöëöøöá-äöçöëöøìÿéÿ éîõ, åëÿúÿ äÿ ñîé-äàøëàðûíûí ÿëëÿðèíäÿí àëûíìûø éóðäëàðûíû ãàéòàðìàüàýåäèðäè.

181

ßÑÊÈ ÒÀÐÈÕÈÍ ÑÎÍÓ

Ùÿëÿ ùàâàëàð èñèíìÿìèø, èëèí áåø àéû äî-íàí Èíúè èðìàüûíûí áóçó ÿðèìÿìèøäè.Áó, Îüóç õàíûí éîë÷óëóüóíó àñàíëàøäû-

ðûðäû. ×àé àøàüû Àðàë ýþëöíöí áèð íå÷ÿ ýöíëöéöíäÿêèéåíè áàøêÿíäèíÿ - Éåíýèêÿíäÿ äîüðó åíäèëÿð. Èíúèíèíñàüûíäàí-ñîëóíäàí ÿðÿíëÿð àõûá ýÿëèðäè. Îüóç õàí éàø-ëûëàðûí åëäÿí ãîïìàñûíû èñòÿìèðäè. “Áèç éóðäëàðûìûçûàòûá ýåòìèðèê! Éåðè áöòþâëÿøäèðèá, óëóñóìóçó îíóí áÿ-éè ãûëìàüà ýåäèðèê! Ýöí÷ûõàíûí éàõà äàøëàðû óúàëäûë-ìûøäûð. Äþíöøäÿ î äàøëàðû Êàäûðüàí äàüëàðûíûí î öçö-íÿ, Áþéöê äÿíèçÿ äàøûéàúàüûã. Ýöíáàòàíäà ùàìûíû åëåäèá, ãöäðÿòèìèçè àðòûðûá äþíÿúÿéèê!” äåéèðäè.

Èíúè áîéó ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèíÿ, áàäàì, àëìà,ùåéâà áàüëàðûíà, äàøäàí, òîðïàãäàí òèêèëìèø îáàëàðàîíóðëà áàõûðäû. Îíóí áóäóíóíà éàëíûç àêûí÷û, äþéöø-÷ö, ùåéâàíäàð êèìè áàõàíëàð ýþçëÿðèíÿ ñó âåðñèíëÿð.Òöðêöí îðäóñó ñàëäûðàíäà, ãîðõóíúäóð, ñþç éîõ, àñëàí-ëàð êèìè ñàëäûðûð. Àíúàã éèéÿëÿíäèéè åëëÿðè äóéãóñàëëûã-ëà, òàíðûñàë òþðÿëÿðëÿ éþíÿëäèð.

Éàç ýÿëèíúÿ ÷àéûí áóç þðòöéö ëàé-ëàé, ïàð÷à-ïàð-÷à àõûá Àðàë ýþëöíÿ òþêöëÿúÿê. Îðäàí òà Òåðìåç úè-âàðëàðûíàäÿê ýÿìèëÿð öçöð. Îíóí éóðäóíóí ýÿìèëÿðè!..Àëûø-âåðèø ãûçûøûð. Õàðÿçìëèëÿð ×èíäÿí âóðóá Åëëèíäÿí

182

÷ûõûðëàð. Õàðÿçì äåìèø, Ãàðàãóìëà àüûç-àüûçà îëàí áóúÿííÿò áóúàüûíû ÷îõ ñåâèðäè. Àðàë äÿíèçèíèí äþðä éàíûîíóí óëóñëàðûíûí ýóð éàøàäûüû éåðëÿðäè. Áóðäàí éöêëÿ-íèá Êàñïèíèí ãóçåéèíäÿí àøàúàãäûëàð.

Èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð àõûí îíó áóíúà èëýèëÿíäèðìÿ-ìèøäè. Éîë óçàãäû, àüûðäû, ñþçñöç! Ýåäÿúÿéè þëêÿëÿðäÿ ãàðûøûãäû. ×èí, Ùèíä ãÿäÿð ãàëàáàëûãäû. Éåð öçöíöíáöòöí éîëëàðûíûí ãîâóøäóüó, òîããóøìà, áèðëÿøèá-àéðûë-ìà, ãàí-ãàäà éåðëÿðèéäè.

Êàðâàíëàðëà èëëÿð óçóíó ýåäèá-ãàéûäàí òàíðû÷ûëàðêþíöëñöç äàíûøûðäûëàð. È÷-è÷ÿ õûðäàúà åëëÿðèí èíàíúëàðûäà ãàðûøûãäû, áàðûøìàç äóðóìäàéäû. Ýþé Òàíðûíûíèíàíúûíûí éàéûëìàñûíà ãàðøû ÷ûõàíëàð þçëÿðèíè Éåð Òàí-ðûñû ñàéûðäûëàð. Äîüóéà áàõìûø ýöíáàòàíäàêûëàð äàùàýÿëÿíÿêñÿë, äàùà äèðÿíèøëè, ðóù àëÿìèíÿ äàùà ÷îõ áàü-ëûéäûëàð. Òàíðû÷ûëàðûí Êàñïèíèí î öçöíäÿ öçëÿøäèêëÿðèçîðëóãëàð, ÷ÿêäèêëÿðè àúûëàð Îüóç õàíû òÿëÿñäèðèðäè.Îíóí áó îâãàòû åëè áöðöìöøäö.

Éîëëàð áîéó áàøëûúà äöøöíúÿñè, ãàéüûñû àêûí éûð-éûüûøûíûí áèòèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèøäè. Èéèðìè ýöí ñîíðàÕàðÿçìèí áàø êÿíäè Õèâÿéÿ éåòèøäè. Îðäà èêè ýöí äèí-úÿëèá ãóçåéÿ öç òóòäó, Èíúèíè àäëàäû, ÷àäûðëàðûíû Éåíè-ýèêÿíäèí ãàïûñû àüçûíäà ãóðäó.

Êö÷ÿëÿðèíäÿ àäàì ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìàéàí,áàü-áàü÷àëàðû ýþç îõøàéàí, ýóð, ýöëÿðöç, ãîíàãúûë Õè-âÿäÿí ñîíðà Éåíýèêÿíä áîç, éàïûøûãñûç ýþðöíöðäö...

Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöí Ûññûã ýþëÿýþíäÿðèëìèø ãîøóí ÷àïàðàã þçöíö éåòèðäè. Óéüóð áÿéè Äîë-ìóø Îüóç õàíûí þíöíäÿ äèç éåðÿ ãîéóá, áàüûð áàñäû.

Òàíãóò îðäóñó äàðìàäàüûí åäèëìèø, óéüóðëàðûíóçóí ñöðÿúÿê äèíúëèéè ãóðóëìóøäó. Àíúàã åëÿ áèð èø äÿ

183

áàø âåðìèøäè êè, ñàâàøäà éåíèëñÿëÿð, îíäàí éàõøû îëàðäû.Éàüû ßðêîíóí éîëóíó áóëóá, ñûçðàéà ýèðìèø âÿ ìàüàðà-ëàðû éàüìàëàéûá, äàüûäûá, áèòèêëÿðè àëûá ýåòìèøäèëÿð.

Îüóç õàí éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Ãûëûíúûí ãÿáçÿñèíèñûõìàãäàí ÿëè äàìàð-äàìàð îëäó. Àììà áó óçàãëûã-äàí ùå÷ íÿ éàïà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþðöá òàõòà ÷þêäö; ÿë-ëÿðèéëÿ áàøûíû òóòäó:

- Áÿñ Àòà Öíöðäÿêè àüóìóç, áÿñ áèòèêëÿð? - Ùÿð øåéè ÷àëûáëàð. - Áÿñ Ãàì Àòà? - Þëäöñöíö-ãàëäûñûíû áèëÿí éîõäóð. Îíó äà òó-

òóãëàéûá àïàðûáëàð äåäèëÿð. Áèðè äåäè éîëäà ãóðòóëóá,Ôÿðãàíÿ éîëóéëà ýöíáàòàíà äîüðó ãà÷ûá. Áàøãàñû äàöíöðöí è÷èíÿ äàëûá, ýþéÿ ÷ÿêèëèá äåéèðäè.

Îüóç õàí þçöéëÿ äàíûøûðìûø êèìè “Ãóòñàë äàøûíîüóðëàíìàñû ìÿíè áó ãÿäÿð éàíäûðìàìûøäû. Çàòÿí ÀòàÌàüàðàäà Òàíðû äàìüàñû ãîðóíóðäó. Î, áèçÿ éåòÿðëèé-äè. Àíúàã èíäè ùÿð øåé ãåéá îëóá ýåòäè. Éåð îüëóíóÒàíðûéà, Óëó Ýþéëÿðÿ àïàðàí éîëëàð ãàïàíäû, êå÷ìèøè-ìèçèí à÷àðûíû èòèðäèê. Áó åëÿ áàøûìûçûí à÷àðûíû èòèðìÿêäåìÿêäè. Òàíðûéà óëàøäûðàí äèëèìèç áàüëàíäû. Ùÿð øåéáèòäè. Éàçûã òóðêÿ, éàçûãëàð áèçÿ!” äåäè.

184

185