govedarstvo -...

Food and Agriculture Organization of the United Nations

Project

GCPRER019LUX

Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo

GOVEDARSTVO

1

GOVEDARSTVO

Project

GCPRER019LUX

Development Assistance to Farmers in Remote

Areas of Montenegro and Kosovo

Regional Office for Europe and Central Asia Food and Agriculture Organization

of the United Nations

This publication has been produced with the assistance of Mr Ranko Bogavac core consultant FAO is

grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period Results of the project cattle breeding activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment

------------------------

2

The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country territory city or area or of its authorities or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries The mention of specific companies or products of manufacturers whether or not these have been patented does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned

All rights reserved FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication Non-

commercial uses will be authorized free of charge Reproduction for resale or other commercial purposes including educational purposes may incur fees Applications for permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials and all other queries on rights and licences should be addressed by e-mail to copyrightfaoorg or to the Chief Publishing Policy and Support Branch Office of Knowledge Exchange Research and Extension FAOViale delle Terme di Caracalla 00153 Rome Italy

3

SADRŽAJ

GOVEDARSKA PROIZVODNJA 5

ZNAČAJ GOVEDARSTVA 5

NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA 6

NASTANAK I PODJELA RASA 6

KATEGORIJE GOVEDA 7

SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE 8

EKSTENZIVNI SISTEM 8 INTENZIVNI SISTEM 9

ZNAČAJNE RASE 9

BUŠA 9 SIVO TIROLSKO GOVEČE-GRAUVIEH- TIROLIAN GREY 10 SMEĐA RASA ndash BRAUNVIEH - BROWN SWISS 11 SIMENTALSKA RASA- SIMENTALER FLECKVIEH ndash SIMMENTAL 13 HOLŠTAJN FRIZIJSKA RASA-HOLSTEIN FRISIAN 15

ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA 16

METODE ODGAJIVANJA 17 SELEKCIJA GOVEDA 19

KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA 24

KONSTITUCIJA GOVEDA 24 KONDICIJA 27

RAZMNOŽAVANJE GOVEDA 29

REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA 29 VJEŠTAČKO OSJEMENJIVANJE 31 PRIRODNI PRIPUST 32

NJEGA I OBRADA PAPAKA 33

OBEZROŽAVANJE TELADI 34

4

5

GOVEDARSKA PROIZVODNJA

ZNAČAJ GOVEDARSTVA

Govedarstvo predstavlja najvažniji segment stočarske i ukupne poljoprivredne proizvodnje kako po obimu tako i po dobijenim vrijednostima Proizvodi od goveda meso i mlijeko su nezamjenljivi u ishrani ljudi Goveđe meso se na tržištu pojavljuje kao svježe sušeno i u vidu mesnih prerađevina Od mlijeka se dobija široka paleta proizvoda (70) kao sto su konzumno mlijeko kisjelo mliječni napici pavlaka maslac sirevi kajmak mliječni deserti i drugo

Veliki značaj govedarstva je i u proizvodnji priplodnih grla koje služe za remontovanje stada u zemlji ili za izvoz Koža je sporedni proizvod govedarstva i služi kao osnova za razvoj nekih vrsta industrije i trgovine Stajnjak je sporedni proizvod govedarske proizvodnje i ne smije se zanemariti zbog njegove uloge u popravljanju plodnosti i kvaliteta poljoprivrednih površina

Goveda su vrsta domaćih životinja (krupni preživari) koja zahvaljujući anatomsko fiziološkim svojstvima

iskorišćava kabasta hraniva različitog kvaliteta i sporedne proizvode industrije transformišući ih u visoko vrijedne proizvode mlijeko i meso

Goveda su lako prilagodljiva različitim uslovima klime ishrane njege i držanja To omogućava njihovo

širenje svuda po svijetu izuzev polarnih oblasti

Pored mlijeka mesa kože i stajnjaka na tržištu se kao proizvod govedarstva javljaju sjeme bikova i embrioni za embriotransfer

Značajna karateristika govedarstva je i to što ono zapošljava veliki broj ljudi koji obezbjeđuju svoju

egzistenciju baveći se ovom proizvodnjom

Trenutno se u svijetu uzgaja preko milijardu i trista miliona goveda od čega najviše u Aziji oko 34 Južnoj Americi oko 22 Africi oko 16 Sjevernoj i Srednjoj Americi oko 12 Evropi oko 13 i Okeaniji oko 3 Od tog broja 230 miliona čine muzna grla

U svijetu se godišnje proizvede preko 53 miliona tona goveđeg i telećeg mesa i oko 470 miliona tona

mlijekašto čini 96 ukupne količine proizvedenog mlijeka

Najbolju prosječnu proizvodnju mlijeka po kravi ima Izrael blizu 12000 kgUSA oko 10000 kg Kanada i Švedska preko 9500kg Danska preko 9000kg Holandija i Njemačka preko 8500 kg Ova proizvodnja se odnosi na 2008godinu

U Crnoj Gori prosječna proizvodnja mlijeka kod 1946 kontrolisanih grla u 2011 godini iznosila je 5070 kg

sa 375 mliječne masti i 319 proteina

6

NASTANAK I KARAKTERISTIKE GOVEDA

Domaća goveda vode porijeklo od divljih predaka kojih sada nema živih u prirodi U doba neolita ( mlađe kameno doba ) došlo je do preobražaja divljih goveda u pitoma a zatim su odomaćena (domesticirana) što znači da su se mogla normalno reprodukovati biti poslušna i privržena čovjeku i da je on imao privredne koristi od njih

Za proces odomaćivanja osim divljih goveda i čovjeka važnu ulogu su igrali uslovi u kojima se taj proces

odvijao U tom procesu došlo je do promjena i to morfoloških (povećanje veličine i mase izmjena oblika glave i rogova promjene na koži i dlaci itd) fizioloških (povećanje proizvodnih sposobnosti-mlječnost-tovnost-stasavanje-vrijeme parenja ) i psihičkih (promjene u ponašanju)

Goveda pripadaju u red papkara (Ungulata) u grupu preživara (Ruminantia) i u rod pravih goveda (Bos) Goveda su krupni preživari čija je glava u čeonom dijelu široka i sužava se prema gubici koja je vlažna i

hladna Uglavnom su rogata oba pola ali ima i bezrožnih rasa (Aberdin i dr)Goveče ima 32 zuba i nema očnjakaU donjoj vilici imaju 8 sekutića a u gornjoj umjesto njih postoji rožna ploča Imaju po 3 predkutnjaka i 3 kutnjaka

Odraslo goveče ima složen želudac sastavljen od tri predželuca ( burag mrežavac i listavac) i pravog

želuca (sirište) Kod teladi sirište je razvijenije od buraga dok je kod odraslih životinja obrnuto Crijeva su razvijena i oko 20 puta duža od dužine trupa životinje

Kod goveda veoma je razvijeno vime koje se sastoji od četiri dijela (četvrti vimena) koji se završavaju

sisama Na ekstremitetima imaju razvijena dva prsta a dva su zakržljala (pripapci)

Bremenitost kod goveda traje prosječno 285 dana i rađa se jedno ređe dvoje ili troje mladunčadi Polnu zrelost goveda postižu sa 6-9 mjeseci a priplodnu sa 15-18 mjeseci (vrijeme kada se može

izvršiti osjemenjivanje) Neke rase ranije postižu polnu i priplodnu zrelost u odnosu na druge rase čija se polna i priplodna zrelost javlja nešto kasnije

NASTANAK I PODJELA RASA

Vrstu čine sve životinje istog roda sličnih morfoloških i fizioloških karakteristika koje se mogu međusobno pariti dajući neograničeno plodno potomstvo

Goveda su vrsta koja unutar sebe ima veliki broj stvorenih rasa oko 450 od kojih je 277 registrovano

Rasa je grupa životinja sa određenim brojem zajedničkih osobina koje se prenose na potomstvo

Rase su nastale pod različitim uticajem klimatskih faktora uslova života upotrebe i iskorišćavanja

prirodne i vještačke selekcije i sposobnosti razvoja pojedinih grupa životinja

7

Rase su nastale tako što su se unutar iste vrste životinja formirale grupe koje su zbog zajedničkog porijekla istih uslova okoline slične u rasnim oznakama i morfološkim svojstvima Ova svojstva životinje iste rase sigurno prenose na potomstvo Čovjek je igrao ključnu ulogu u formiranju rasa poznavanjem osnovnih načela odabiranja primjenom ukrštanja i drugih zootehničkih mjera

Rase imaju svoje rasne karakteristike kao što su boja dlake prisustvo i odsustvo rogova oblik glave i

druge Rase se dijele prema uticaju čovjeka na njihov razvoj na primitivne plemenite i prelazne Primitivne rase (buša podolsko i kolubarsko goveče) su nastale pod uticajem faktora okoline i prirodne

selekcije Plemenite rase (holštajn frizijska smeđa simentalska sivo tirolska i druge) su nastale planskim i

sistematskim radom čovjeka koji je odabirao najkvalitetnija grla smišljenim parenjem pravilnom ishranom i njegom ali i ukrštanjem Ove rase vode porijeklo od primitivnih rasa

Prelazne rase (crveno poljsko domaće šareno gatačko goveče) su nastale ukrštanjem primitivnih sa

plemenitim rasama Rase se prema tome kakve proizvodne potencijale posjeduju dijele na - rase za proizvodnju mlijeka(holštajn frizijska smeđa džerzej eišir gernzej norv crvena) - rase za proizvodnju mesa (šarole limuzin aberdin angus hereford belg bijelo plava ) - kombinovane rase (simentalska sivo tirolska pincgavska ) Rase se dijele i prema nadmorskoj visini na planinske i nizijske prema boji na jednobojne i šarene

prema prisustvu rogova na šute i rogate Unutar rase može postojati više sojeva Soj je niža jedinica i označava grupu životinja koja se razlikuju od

druge grupe u jednoj ili nekoliko osobina Tako kod buše imamo crni plavi sivi i crveni soj

KATEGORIJE GOVEDA

Kategorija je grupa životinja iste vrste ali različitog uzrasta i svrhe za koju se gaji Kod goveda se razlikuju slijedeće kategorije

-Telad - od rođenja do zalučenja ili 3- 6 mjeseci starosti(zavisno od procesa gajenja) -Junad -obuhvata oba pola od 3- 6 mjeseci pa do 12-14 mjeseci starosti -Junica -ženska grla uzrasta od 12-14 mjeseci pa do njihovog teljenja -Krava -obuhvata sva ženska priplodna grla posle prvog teljenja pa do kraja života -Bik -obuhvata sva muška priplodna grla namijenjena za pripust ili vjosjemenjivanje -Vo -obuhvata sva muška kastrirana grla namijenjena za rad ili za proizvodnju mesa

8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi

SISTEMI GOVEDARSKE PROIZVODNJE

Postoje različiti sistemi gajenja i iskorišćavanja goveda i oni su se formirali pod uticajem faktora spoljašnje sredine ekonomskih uslova privređivanja kao i u zavisnosti od genetskog potencijala grla i raspoložive radne snage

Najvažniji faktori spoljašnje sredine su klima i kvalitet zemljišta i oni opredeljuju količinu i kvalitet stočne

hrane Važan faktor je i ambijent u kom se odvija proizvodnja Od ekonomskih činilaca najbitniji su tržište odnosno cijene i mogućnost plasmana proizvoda raspoloživa finansijska sredstva za investicije podsticajna politika nekog pravca proizvodnje itd

Postoje dva sistema i to ekstenzivni i intenzivni

Ekstenzivni sistem govedarske proizvodnje zasniva se na gajenju goveda na pašnjacima i livadama

Zimi je ishrana oskudna i zasniva se uglavnom na kabastoj hrani a koncentrovana se koristi jako rijetko ili nikako Objekti ne ispunjavaju sve potrebne uslove Proizvodnja mlijeka i mesa u ovom sistemu držanja je manja nego kod intenzivnog sistema držanja s tim što su i ukupni troškovi manji Zdravstvena zaštita životinja je slabija nego kod intenzivnog sistema Postoji više varijanti ovog sistema u zavisnosti da li se gaje primitivne oplemenjene ili plemenite rase Ovom sistemu proizvodnje pripadaju sezonsko seljenje goveda na planinske pašnjake (izlazak na katune)

9

Intenzivni sistem govedarske proizvodnje karakteriše specijalizacija proizvodnje u pravcu jednog proizvoda a drugi se proizvodi javljaju kao sporedni Ovaj sistem se bazira na gajenju čistih visoko produktivnih rasa za proizvodnju mlijeka mesa ili kombinovanih sposobnosti Ovaj sistem zahtijeva visoka investiciona ulaganja u objekat opremu mehanizaciju i obradu zemljišta Zbog velikih ulaganja ovaj sistem je rentabilan ako se ostvaruje visoka proizvodnja i dobar plasman proizvoda

Prelazni sistem između intenzivnog i ekstenzivnog načina proizvodnje naziva se poluintezivni i njega karakteriše kombinacija između ova dva sistema proizvodnje Poluintenzivni sistem proizvodnje je dosta prisutan u govedarstvu Crne Gore

ZNAČAJNE RASE

BUŠA

Primitivna rasa goveda koja je bila zastupljena na području Balkanskog poluostrva Buša je autohtona rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti i to za rad ndash mlijeko - meso Buša je malo brahicerno kratkorogo goveče nastalo ukrštanjem ilirskih malih goveda sa grlima koja su doveli Sloveni Gaji se na krajnje ekstenzivan načini u Crnoj gori je bila raširena na cijelom njenom području

Grla su sitna visine grebena od 100-115 cm dužine trupa 114 -128 cm i težine od 150-350 kgmada u

današnje vrijeme pojedina grla imaju i veći tjelesni okvir Ovu rasu karakteriše otpornost dobro zdravlje skromni zahtjevi što se tiče ishrane njege i držanja Proizvodne sposobnosti su slabo izražene i ni jedna se ne bi mogla posebno izdvojiti Porast životinja je spor i proizvodnja mesa slaba kao i njegov kvalitet jer nema

10

masnoće u mišiću već se ona taloži u dupljama Proizvodnja mlijeka je mala i se kreće oko 1000 kg sa oko 4 mliječne mastiLaktacija traje oko 8 mjeseci Neka pojedinačna grla mogu imati i veću proizvodnju u boljim ishranbenim uslovima

Buša je kasnostasna rasa goveda koja polno sazri sa 18-20 mjeseci Plodnost krava je dobra i telad pri

rođenju imaju 15-18 kg Buša se lako teli i to prosječno devet puta i često doživi starost od 10-12 godinaU nepovoljnim uslovima uzgoja često dolazi do gladnog steriliteta

Danas je mali broj grla čiste rase jer su je potisnule druge produktivnije rase U Crnoj Gori ima određeni

broj grla meleza sa bušom i to su uglavnom nisko produktivna grla Značajno je očuvati njen genom radi otpornosti i dobrog zdravlja koji bi se unio u plemenite rase Postoje različiti sojevi buše koji su dobili naziv prema boji (crveni sivi crni plavi itd) ili prema mjestu gajenja (metohijski polimski i dr) Velika su variranja između sojeva i unutar njih što je zavisilo od prirodnih i ekonomskih uslova

Crveni soj Sivi soj Bik buše

SIVO TIROLSKO GOVEČE-Grauvieh- Tirolian grey

Pod sivim tirolskim govečetom podrazumijevaju se sojevi koji se gaje u Austriji Neki sojevi su danas potisnuti produktivnijim rasama Najpoznatiji soj je oberintalsko goveče

To su goveda kombinovanih proizvodnih osobina malog do srednjeg formata poznata još od doba

Rimljana Visina grebena je 130-135 cm a tjelesna masa od 400-550 kg Boja varira od svijetlo-sive do tamno-sive sa karakterističnom leđnom linijom i tamnim kolutovima oko

očijuRasna karakteristika je i srneća gubica Ova rasa se odlikuje lakim teljenjem dobrim iskorišćavanjem hrane skromnijim prohtjevima i dobrom i skladnom građom tijela

Odlično je prilagođeno gajenju na visokim planinskim područjima i područjima sa oskudnijom vegetacijom

gdje produktivnije rase ne daju neke značajne rezultate Najveći broj ovih grla nalazi se u Austriji (oko 17500 grla) i uzgaja se na visokim planinskim pašnjacima Što se tiče mlječnosti ona varira u zavisnosti od uslova uzgoja i kreće se od 4000 -5000 kg ili prosječno

4807 kg sa 396 mliječne masti i 327 proteina Obzirom da je ishrana bazirana uglavnom na kabastoj hrani i da je masa tijela relativno mala ovi rezultati su dobri

11

Bikovi su tamnije boje sa visinom grebena oko 140 cm i masom od 600-800kg Dnevni prirast bikova u tovu prosječno je 1000-1200 grama i imaju odličan kvalitet mesa

Siva tirolska goveda dolazila su u Crnu Goru tokom dužeg vremenskog perioda i ukrštala su se sa bušom

i tako je nastalo gatačko goveče Ova rasa značajno je doprinijela razvoju stočarstva u Crnoj GoriU Bukovici kraj Šavnika do kraja prošlog vijeka postajala je farma koja je uzgajala ovu rasu Ova grla su vrlo pokretljiva dugovjeka dobrog zdravlja i reprodukcije sa skromnim zahtjevima u ishrani

Domaći uzgoj Stado na Tirolu

SMEĐA RASA ndash Braunvieh - Brown Swiss

Dobra kondicija Obezrožen podmladak

Smeđa goveda su rasprostanjena na svim kontinentima a najbrojnija su u Evropi gdje ima oko 12 miliona grla a u svijetu 14milona Ova rasa nastala je u Švajcarskoj na području Alpa i smatra se jednom od najstarijih rasa Kasnije se raširila svuda po svijetu

Grla ove rase su ranostasna dobre plodnosti

dugovječnosti visoke proizvodnje kvalitetnog mlijeka i dobrih tovnih sposobnosti

Smeđe goveče je bila rasa kombinovanih proizvodnih

sposobnosti (mlijeko-meso) a sada pod uticajem

američkog smeđeg (Brown Swiss) pripada mliječnom tipu

12

Licencirani bik Junice na izložbi u Beranama

Američki Brown Swiss je nastao od uvezenih grla smeđe rase iz Evrope (prvi uvoz 1869godine) u dobrim uslovima ishrane uz oštru selekciju u pravcu proizvodnje mlijeka Evropska smeđa rasa je kasnije poboljšavana sa američkim Brown Swissom radi povećanja proizvodnje mlijeka Visoka proizvodnja mlijeka s visokim sadržajem proteina posebno frakcije kapakazeina je karakteristika ove rase

Ova rasa ima jaku konstituciju dobar okvir tijela solidnu muskuloznost dobre noge pokretljivost i dobro

koristi pašnjake U Austriji se gaji oko 164000 grla ove rase što čini 8 od ukupnog broja goveda Poželjno je da se prvo teljenje ne bude prije 24 mjeseca pa čak i do 31 mjesec kako bi se dostigla

težina od 550 - 700 kilograma koliko je teško odraslo grlo Lako se teli to jest 95 je normalno teljenje Visina grebena kod ove rase je od 140-155 cm Karakteristika ove rase je da u štalskom uzgoju ima tiho

gonjenje (tihi estrus) Proizvodni vijek grla u punoj eksploataciji je pet laktacija s tim što se može koristiti i znatno duže

Prosječan dnevni prirast bikova u tovu je 1250grama i meso je dobrog kvaliteta Randman (odnos između težine trupa zaklane i žive životinje) je 57

Prosječna proizvodnja mlijeka za ovu rasu u Austriji za 2008 godinu iznosila je 6834 kg sa 414

mliječne masti i 341 proteina Prosječna mliječnost ove rase kod kontrolisane populacije u Crnoj Gori u 2011godini iznosila je 4509 kg sa 379 mliječne masti i 325 proteina

Smeđa rasa čini oko 28 u kontrolisanoj populaciji i oko 20 u ukupanom broju goveda u Crnoj Gori

Više puta je uvožena u Crnu Goru a poslednji put 1999 godine (1000grla) Ova rasa je u najvećoj mjeri pretopila domaću bušu a i smanjila učešće sivo tirolske rase jer je

produktivnija i većeg formata Najčešće se uzgaja na sjeveru Crne Gore

13

Veliki format krave Junica na paši

SIMENTALSKA RASA- Simentaler Fleckvieh ndash Simmental

Simentalac je nastao u Švajcarskoj u kantonu Bern u dolini rijeka Sane i Sime Pojavljuje se još u srednjem vijeku kao bernsko goveče a ime simentalac dobija sredinom 19 vijeka kada počinje i izvoz Sada se uzgaja svuda po svijetu i ima oko 42 miliona grla ove rase

Junica iz Austrije Krava- domaći uzgoj

Simentalac danas čini okosnicu govedarstva mnogih zemalja tako da ga recimo u Austriji i Srbiji ima 80 od ukupnog broja goveda U Austriji se uzgaja oko 165 miliona grla ove rase

Simentalac je rasa kombinovanih proizvodnih sposobnosti o jest dvojnog pravca proizvodnje(mlijeko-

meso) mada se u nekim zemljama gaji kao tovna rasa (SAD Australija Engleska Irska ŠvedskaDanska Argentina ) U Francuskoj se uzgaja mliječni tip simentalca tzv Monbelijar rasa U mnogim zemljama Evrope simentalac se popravlja što se tiče mliječnosti i građe vimena sa crvenim holštajnom Unošenjem gena crvenog holštajna nisu izgubljene osobine za proizvodnju mesa Simentalac je odlična rasa u sistemu držanja krava-tele jer ima veću mliječnost od tovnih rasa a samim tim i dobar dnevni prirast teladi Simentalac se dobro prilagođava različitim proizvodnim i klimatskim uslovima tako da je pogodan za držanje na pašnjacima i u stajama sa sistemom slobodnog držanja Ova rasa ima dobru plodnost i dugovječnost

14

Uzgoj simentalskih junica na planinama djeluje pozitivno na zdravlje i dug život Simentalac je krupna rasa čija se težina kreće kod krava od 650 - 850 kg a kod bikova od 1200 ndash 1400 kg Visina grebena kod krava od 140 - 150 cm a kod bikova od 150 - 160 cm

Što se tiče proizvodnje mlijeka znatno je poboljšana i to prvenstveno unošenjem gena crvenog holštajna

u simentalsku populaciju Mliječnost krava simentalske rase u Evropi varira ali se prosječno kreće između 5 i 7 hiljada kg Najveća proizvodnja mlijeka je kod francuskog monbelijara U Austriji je mliječnost simentalske rase 1956 godine bila 3478 kg mlijeka sa 391 mliječne masti 1988godine 4653 kg sa 413 masti 328 proteina 1995 godine 5123kg sa 417 masti i 334 proteina U Austriji je u 2008godini prosječna proizvodnja iznosila 6722kg mlijeka sa 417mm i 343 proteina a plan je da svaka prvotelka ima 6000 kg mlijeka a starije krave preko 7000 kg mlijeka sa 4 mliječne masti i 34 proteina Prvo teljenje u Austriji je sa 29 mjeseci a prosječna starost pri isključenju je sa 54 godine

Odlikuje se dobrim tovnim i klaničnim osobinama i ubraja se u rase sa najkvalitetnijim svetlo ružičastim

junećim mesom Dnevni prirast bikova u tovu kreće se od 1300-1500 grama a randman je oko 57 s tim što je odgajivački plan da bude veći od 60

U Crnoj Gori simentalska rasa nije brojčano puno zastupljena ima je ođ 5-10 u odnosu na ukupan broj

goveda Postoji trend povećanja broja grla ove rase iz godine u godinu i najprisutnija je na sjeveru Crne Gore Proizvodnja mlijeka simentalske rase u Crnoj Gori u 2011 godini u kontrolisanoj populaciji prosječno je iznosila 4688 kg sa 379 mliječne masti i 324 proteina

Stado na paši preživa Nagrađeni bik u Austriji

Izložba priplodne stoke Velika Plana

15

HOLŠTAJN FRIZIJSKA RASA-Holstein frisian

Holštajn je rasa goveda za proizvodnju mlijeka Krave ove rase proizvode najveću količinu mlijeka u toku laktacije u jednom danu ili tokom života Holštajn se sve više širi po svijetu i rasprostranjen je u svim zemljama koje su poznate po visokoj proizvodnji mlijeka Porijeklo vodi od crno bijele frizijske rase goveda iz Holandije koja su uvezena u 19 vijeku u SAD Holštajn je stvoren u Americi strogom selekcijom u intezivnim uslovima ishrane i gajenja Gaji se u čistoj rasi ili se ukršta sa drugim crno-bijelim govedima

Holštajn - frizijska krava Crveni holštajn

Holštajn je najprikladnija rasa za visoku proizvodnju mlijeka i lako se prilagođava svim oblicima držanja

Ova rasa ima veliku mogućnost uzimanja hrane stabilno zdravlje dobru plodnost i dobre noge Vime kod holštajna ima visoku dnevnu proizvodnju lako se muze i ispunjava uslove moderne tehnike muže

Goveda holštajn frizijske rase su snažne konstitucije velikog formata odnosno ona su visoka duga i

krupna grla Holštajn grla su prefinjene građe plemenite glave i tankih noguDužina trupa je za 16-25 veća od visine grebena koja se kreće od 145-156 cm Težina odraslih krava kreće se od 650-750 kg a bikova 1100-1300kg

Postoje dva varijeteta holštajna i to crni i crveni holštajn i oba se prepoznaju po karakterističnim šarama

na tijelu i glavi Životinje većeg formata i mase obično proizvedu veću količinu mlijeka od grla manjeg formata i mase pri

istim uslovima gajenja Deficit u ishrani vrlo brzo dovodi do smanjenja proizvodnje poremećaja reprodukcije ( izostanak polnog žara ) i mršavljenja životinje Ukoliko se gaji u područjima sa otežanim agroekološkim uslovima manje je otporana od lokalnih rasa na bolesti i toplotu Dobrog su temperamenta i lako se prilagođavaju grupnom držanju

Za gajenje ove rase potrebni su odgovarajući uslovi dobra ishrana kvalitetnom kabastom stočnom hranom kao i odgovarajućom količinom koncentrovane hrane

Težnja je da proizvodni vijek ovog grla bude četiri laktacije sa punim iskorišćenjem genetskih predispozicija Prvo teljenje uglavnom je sa 26 - 29 mjeseci starosti

16

Prozvodnja mlijeka po kravi varira između zapata i zemalja u kojima se gaji holštajn Ispoljavanje genetskog potencijala za visoku proizvodnju mlijeka zavisi od uslova gajenja ove rase u pojedinim stadima i zemljama i kvaliteta bikova koji se koriste za osjemenjivanje

Najbolje prosječne rezultate mljiječnosti ima holštajn u Izraelu 11903 kg (2008god) mlijeka po muznom grlu u jednoj laktaciji i SAD sa 10335kg (2008god)

U Austriji prosječna proizvodnja holštajna je za 305 dana u 2007godini bila 8158 kg sa 412 mliječne masti i 323 proteina Krava Lusy-607 je rekorderka u proizvodnji mlijeka za 365 dana u 1998godini dala je 34175kg U nekim zemljama kao što su SAD Izrael Kanada Holandija Španija i Velika Britanija na holštajn rasu otpada preko 90 populacije mliječnih krava

U Crnoj Gori holštajna ima 29 u kontrolisanoj populaciji odnosu na ukupan broja goveda a u ukupnoj

populaciji oko 15Najviše je zastupljena u središnjem dijelu Crne Gore (Nikšić Zetsko-bjelopavlićka ravnica) Prosječna proizvodnja mlijeka u 2011godini kod kontrolisane populacije iznosila je 5797 kg sa 372 mliječne masti i 316 proteina

Ulje na platnu - Farma krava

ODGAJIVANJE I SELEKCIJA GOVEDA

Pod odgajivanjem se podrazumijeva smišljeno plansko parenje odabranih roditelja radi proizvodnje potomaka koji će odgovarati postavljenom cilju odgajivača

Prije odabiranja roditeljskih parova mora se definisati odgajivački cilj odnosno čime će se gazdinstvo

baviti Neophodno je znati pravac proizvodnje u govedarstvu odnosno koji je to proizvod koji se želi dobiti Od toga će zavisiti izbor rase tip životinja i metod odgajivanja

Odgajivači gaje goveda u cilju proizvodnje priplodnog podmlatka ili zbog dobijanja mlijeka i mesa pa je

samim tim i odgajivački cilj različit Kod farmera koji uzgajaju mali broj goveda teško je definisati odgajivački cilj i poboljšati stado Pri

definisanju odgajivačkog cilja treba voditi računa da li su obezbijeđeni neophodni uslovi za određenu

17

proizvodnju i kakvi su zahtjevi tržišta odnosno mogućnosti plasmana proizvoda Realizacija cilja odgajivanja osim izbora rase zavisi još i od zemljišta mehanizacije stručnog znanja saobraćajnih veza i drugih faktora

METODE ODGAJIVANJA

Dvije su osnovne metode odgajivanja odgajivanje u čistoj rasi i ukrštanje rasa

Odgajivanje u čistoj rasi

Suština odgajivanja u rasi je parenje muških i ženskih priplodnih grla iste rase Treba voditi računa da se kvalitetno žensko grlo pari sa kvalitetnim priplodnjakom kako bi se dobilo dobro potomstvo

Odgajivanje u čistoj rasi može da bude van srodstva u srodstvu po krvnim linijama i kao osvježavanje

krvi Odgajivanje u čistoj rasi van srodstva - je najsigurniji metod dobijanja potomaka bez štetnih

posljedica Pri ovom načinu ograničene su mogućnosti napretka pa se vrši oštra selekcija roditelja (odabir najboljih grla) kako bi se dobilo dobro potomstvo Odgajivanje van srodstva podrazumijeva da su plotkinja i priplodnjak iste rase ili soja i da nemaju zajedničkog pretka u šest generacija To se može utvrditi na osnovu pedigrea

Odgajivanje u čistoj rasi u srodstvu - podrazumijeva parenje plotkinja i priplodnjaka iste rase ili soja

koji su u većem stepenu srodstva od svih životinja u populaciji Prema stepenu srodstva parenje može da bude najuže usko i umjereno Najuže je kada se pare roditelji i potomci Cilj odgajivanja u srodstvu je konsolidovanje osobina rase soja ili linije Ovaj odgoj se vrši uz strogi nadzor stručnjaka

Odgajivanje po krvnim linijama - ovaj metod se sprovodi u čistoj rasi soju ili zapatu u kojima su

formirane linije Parenje se vrši tako što se priplodnjak jedne linije pari sa plotkinjom druge linije Linijsko odgajivanje je uspješnije što je stvoren veći broj linija Linija je potomstvo nekog kvalitetnog priplodnjaka koji se koristio nekoliko generacija za redom

18

Osvježavanje krvi - podrazumijeva parenje plotkinja sa priplodnjacima iste rase ali uvezenim iz druge populacije Umjesto muških grla može se uvoziti sjeme kvalitetnih priplodnjaka Primjenjuje se kada se u populaciji ustanovi slabljenje otpornosti vitalnosti konstitucije i proizvodnje Priplodnjak ili sjeme koje se uvozi mora biti po kvalitetu i zdravlju iznad prosjeka stada u kome će se koristiti

Ukrštanje rasa

Crveni holštajn Simentalska rasa

Ukrštanje znači parenje muških i ženskih grla različitih rasa ili sojeva To je recimo parenje krave simentalske rase sa bikom holštajn frizijske rase ili parenje krave buše metohijskog soja sa bikom buše polimski soj Obavlja se radi proizvodnje potomstva kod koga su udružene osobine dvije ili više rasa pojave heterozisa poboljšanja nekih osobina pretapanja jedne rase u drugu ili stvaranja nove rase U govedarstvu se primjenjuju različiti načini ukrštanja

Industrijsko ukrštanje- podrazumijeva proizvodnju potomstva - meleza koji se neće koristiti za priplod

Kod ovog ukrštanja cilj je da se stvori pozitivni heterozis efekat kod potomstva Heterozis je veći ukoliko su razlike između rasa veće Industrijsko ukrštanje se upotrebljava češće u svinjarstvu ovčarstvu i živinarstvu nego u govedarstvu Industrijsko ukrštanje može biti

- jednokratno - pare se grla dvije rase i dobije se potomstvo za upotrebu (simentalac krava x šarole bik = tele melez ide u tov) - unakrsno - pare se grla dvije rase a zatim se plotkinje melezi dobijene iz tog parenja pare sa nekom od

početnih rasa pa njihovo dobijeno žensko potomstvo se pari sa onom drugom početnom rasom - rotacijsko - zahtijeva korišćenje 3 rase koje se koriste kroz tri generacije tako da se posle svake

generacije mijenja priplodnjak Žensko potomstvo se bira za priplod a muško i škartirano žensko potomstvo idu u tov

Melioracijsko ukrštanje - pod ovim ukrštanjem se podrazumijeva oplemenjivanje jedne rase tako što će

joj se popraviti jedna dvije ili tri osobine uz zadržavanje dobrih svojstava Najčešće se oplemenjuju primitivne ili prelazne rase sa plemenitom (npr buša sa sivom tirolskom rasom ili gatačka sa smeđom rasom) Plotkinja primitivne ili prelazne rase se ukršta sa priplodnjakom plemenite rase i dobijeno žensko potomstvo koje se odabere ponovo pari sa priplodnjakom čiste rase To se može ponavljati do 3 generacije a kasnije se grla pare međusobno Meliorativno ukrštanje ima za cilj poboljšanje proizvodnih osobina primitivnih ili prelaznih

19

rasa uz zadržavanje njihovih pozitivnih osobina Kako bi se ostvarili bolji efekti tim grlima treba obezbijediti bolje uslove ishrane njege i držanja

Pretapajuće ukrštanje - ovaj način ukrštanja primjenjuje se radi pretapanja ili potiskivanja primitivne ili

prelazne rase u plemenitu Najčešće se primitivna rasa pretapa u prelaznu ili plemenitu Pretapajuće ukrštanje omogućava uvođenje neke plemenite rase na područje gdje ona nije gajena Tako se lakše prilagođava uslovima klime ishrane njege i držanja Ovim ukrštanjem stvorena je rasa domaće šareno u Srbiji gatačko goveče i druge Dovoljno je 5 - 6 generacija da se pretopi jedna rasa

Kombinacijsko ukrštanje- pomoću dvije tri ili više rasa želi se stvoriti nova rasa Prosto ukrštanje je

kada se koriste dvije a složeno kada se koriste više od dvije rase Ovaj način ukrštanja zahtijeva veće stručno znanje i iskustvo i potrebno je prije ukrštanja definisati standarde nove rase napraviti plan ukrštanja izvršiti izbor životinja i potomstva za ukrštanje i obezbijediti adekvatne uslove okoline Ukrštanjem većeg broja rasa proizvodi se potomstvo veće varijabilnosti To zahtjeva veće znanje stručni rad kontrolu proizvodnih osobina strogu selekciju dobijenog potomstva i pravilan izbor grla sa poželjnim osobinama Ova vrsta ukrštanja provodi se u dobro organizovanim odgajivačko selekcijskim centrima pod strogom kontrolom iskusnih stručnjaka Ovim načinom ukrštanja stvoren je veliki broj plemenitih rasa u govedarstvu ali i u drugim granama stočarstva

Ukrštanje vrsta

Pored ukrštanja rasa i sojeva iste vrste postoji i ukrštanje životinja koje pripadaju različitim vrstama Proizvodi ovog ukrštanja zovu se bastardiZnačajni su u područjima gdje vladaju nepovoljni uslovi za gajenje plemenitih rasa Može se ukrštati zebu i goveče i dobiti plodno potomstvo dok se ukrštanjem jaka ili bizona sa govečetom dobija ograničeno plodno potomstvo

Bastard zebua i govečeta

SELEKCIJA GOVEDA

Selekcija je odabiranje ili izbor životinja U reprodukciji se koriste najbolji roditeljski parovi za stvaranje sljedeće generacije Svesnim i planskim odabiranjem goveda došlo je do kvalitetnog poboljšanja u govedarstvu odnosno poboljšanja rasa zapata i individua Došlo je do unapređenja osobina primitivnih i stvaranja plemenitih rasa

Postoji prirodna i vještačka selekcija U prirodi su se živa bića od nastanka borila za opstanak tako da su opstajali najsposobniji Prirodna

selekcija je normalna pojava kod divljih životinja koje slobodno žive u prirodi ali i kod primitivnih rasa i sojeva Na primitivne rase i sojeve i njihovo stvaranje uticaj čovjeka je bio veoma mali a prirodnih činilaca veliki

20

Vještačka selekcija je odabiranje koje vrši čovjek po unaprijed postavljenom cilju i planu Odgajivač

odabira kvalitetna ženska i muška grla za parenje da bi dobio potomstvo sa novom kombinacijom gena i osobinama roditelja Selekcijom se ne dobijaju novi geni već se mijenja njihova učestalost naročito poželjnih Zahvaljujući selekciji i drugim zootehničkim mjerama čovjek je stvorio poznate plemenite rase u govedarstvu Čovjek je svesno iz generacije u generaciju poboljšavao osobine neke rase soja i populacije

Danas se značaj selekcije ogleda u težnji da se poveća proizvodnja mlijeka i mesa a posebno kvalitet ovih proizvoda Odabiranjem kvalitetnih roditelja za razmnožavanje poboljšavaju se osobine u generaciji potomaka Selekcijom se može smanjiti učestalost nepoželjnih i povećati nivo poželjnih gena

Selekcijski uspjeh zavisi od niza faktora kao što su jasno postavljen selekcijski cilj broj životinja od kojih

se odabiraju roditeljski parovi plodnost i ranostasnost grla strogost odabiranja uzrast grla pri odabiranju broj osobina koje se žele poboljšati uslovi ishrane njege smještaja i drugo

Selekcijski cilj mora biti jasno postavljen Veće stado omogućava da odgajivač odabere manji broj kvalitetnih roditeljskih parova i postigne uspjeh u generaciji potomaka Rase goveda koje su ranostasnije omogućavaju strožu selekciju i brži uspjeh Na primjer krava godišnje oteli jedno tele i pod uslovom da je žensko neophodno je da prođe 24 mjeseca da bi kćerka stasala otelila se i počela da proizvodi Kod ovaca koza i svinja taj je interval znatno kraći pa se brže može doći do uspjeha U stadima u kojima se sistematski provodi selekcija povećava se ujednačenost grla Kada odgajivač usmjeri selekciju na poboljšanje samo jedne osobine uspjeh će biti veći nego ako želi poboljšati više osobina Da bi uspjeh selekcije bio veći potrebni su optimalni uslovi ishrane njege i držanja za svaku generaciju

Metode odabiranja

Postoji više metoda po kojima se vrši selekcija grla za dalje parenje a najvažnije su individualna selekcija selekcija na osnovu porijekla selekcija na osnovu srodnika selekcija na osnovu potomaka familijska selekcija selekcija na osnovu više osobina i indirektna selekcija

Individualna selekcija (performans test) - se obavlja na osnovu fenotipa (spoljni izgled) životinja

Odabiranje se može obaviti na osnovu osobina koje se direktno mjere kod oba pola (dnevni prirast iskorišćavanje hrane i dr) ili samo kod jednog pola (mliječnost) Ovaj test omogućava odgajivaču da odabere grla za priplod na osnovu kontrolisanih osobina i pruža tačne podatke o vrijednosti Nedostatak je što se ne zna kako će odabrana grla svoje osobine prenijeti na potomstvo Negova prednost u odnosu na odabiranje na osnovu potomaka je u tome što se skraćuje generacijski interval i tako povećava uspjeh selekcije Performans test se može vršiti u posebnim stanicama ali i u farmskim uslovima s tim što se mora obezbijediti poseban objekat Dobro je ako se ispituje veliki broj životinja kako bi se mogle odabrati one koje daju najbolje rezultate Na priplodnu vrijednost grla dobijenu testom dodaje se i ocjena eksterijera Test se sprovodi prema utvrđenoj metodologiji za svaku vrstu

Odabiranje na osnovu porijekla - znači da se grla ocjenjuju na osnovu roditelja i predaka Što se prije

ocijene to je sa ekonomskog gledišta bolje jer se smanjuju troškovi ishrane držanja i dr Individua (grlo) nasljeđuje 50 gena od oca i majke 25 od baba i djedova i to je stepen srodstva između individue i njenih predaka Podaci o porijeklu se uzimaju iz matične evidencije Pored ovih podataka koriste se i podaci o proizvodnim osobinama ili ocjene priplodne vrijednosti predaka To znači da se mlado grlo odmah posle rođenja može odabrati na osnovu kvaliteta predaka Odabiranje mladih grla samo na osnovu fenotipa predaka je manje pouzdana jer je većina vidljivih osobina nisko i srednje nasledna Ova selekcija gubi značaj kad se urade direktni testovi na mladoj biranoj životinji

21

Odabiranje na osnovu srodnika ( sib selekcija ) - se primjenjuje u slučajevima kada se neke osobine ne mogu mjeriti kod životinja koji će biti roditelji sljedeće generacije Onda se na osnovu srodnika ( braća sestre polubraća i polusestre ) procjenjuju osobine Recimo kvalitet i količina mesa se mogu utvrditi disekcijom srodnika Mliječnost kod srodnika govori o priplodnoj vrijednosti bika koji se ocjenjuje Tačnost selekcije je veća što su srodnici bliži životinji koja se odabira

Odabiranje na osnovu potomaka ( progeni test ) - obezbjeđuje ocjenu priplodne vrijednosti životinja na

osnovu prosjeka osobine potomaka Znači kontrola proizvodnih osobina potomaka služi za ocjenu kvaliteta roditelja i tada se donosi odluka da li će se grlo koristiti u reprodukciji Kod ovog testa je mana to što se moraju čekati potomci koji trebaju da stašu da bi se mogli koristiti za proizvodnju mesa mlijeka vlastitog potomstva Ukratko prođe puno vremena

Progeni test se primjenjuje radi priplodne vrijednosti roditelja za nisko nasledne osobine kao što su

recimo selekcija bikova na mliječnost i kvalitet mesa Priplodna vrijednost bika će se utvrditi na osnovu prosjeka ispitivanih osobina potomaka Bikovi se mogu testirati na mliječnost muznost tovnost prinos i kvalitet mesa Mliječnost kćeri u prvoj standardnoj laktaciji se koristi za ocjenu bikova na mliječnost Mliječnost kćeri se upoređuje sa mliječnošću kćeri drugih bikova Muznost se ocjenjuje na osnovu prosječnog protoka mlijeka u minuti Zbirna ocjena bika jednaka je sumi priplodnih vrijednosti za mliječnost muznost tovnost i mesnost Danas se u svijetu upotrebljavaju linearne metode za tačniju ocjenu priplodne vrijednosti grla Tu se omogućava korišćenje informacija predaka srodnika potomaka i vlastitih osobina u testu

22

Familijska unutar familijska i kombinovana selekcija - familijska podrazumijeva selekciju to jest odabiranje na osnovu prosjeka familije a vrijednosti individua se zanemaruju Familija su potomci istaknutih individua ili još uže roditelji i pravi polusrodnici Familijska selekcija je efikasna pri poboljšanju nisko naslednih osobina i uspješnija je što ima više braće i sestara kao i polusrodnika Može se provoditi selekcija unutar familija a to znači da se osobine individue koja je član familije upoređuju sa prosjekom osobina familije Životinje koje najviše odstupaju od prosjeka familije odabiraju se za priplod Kombinovana selekcija objedinjuje prethodna dva metoda

Indirektna (posredna) selekcija - se provodi kada su proizvodne osobine međusobno povezane

Povezanost između osobina može biti pozitivna ili negativna Ako je pozitivna to znači da se popravljanjem jedne osobine popravlja i druga osobina Kod negativne povezanosti popravljanjem prve indirektno pogoršavamo drugu Na primjer dnevni prirast i konverzija hrane za kilogram prirasta imaju negativnu povezanost Povećanjem dnevnog prirasta smanjuje se konverzija hrane za kilogram prirasta Negativna je povezanost između proizvodnje mlijeka i sadržaja mliječne masti Značaj indirektne selekcije je u tome da je ona ponekad efikasnija od direktne

Odabiranje na više osobina - se vrši jer ekonomska vrijednost nekog grla ne zavisi od jedne već od više

osobina Važne proizvodne osobine različito mogu biti ispoljene kod nekog grla Zbog toga ukupnu vrijednost grla određuje dvije tri ili više osobina Osobine životinja su različitog stepena naslednosti međusobne povezanosti i ekonomske važnosti Ovom načinu odabiranja daje se prednost iako je efekat selekcije manji nego kad se selekcija provodi na jednu osobinu Postoji više vidova selekcije na više osobina i to tandem selekcija nezavisni nivo selekcije i selekcijski indeks

Selekcijski indeksi su našli široku primjenu i u njega mogu biti uključene dvije ili više osobina kod

životinja Selekcijski indeks je brojčana vrijednost na osnovu koje se neko grlo odabere a neko ne Na primjer priplodni bikovi po završetku performans testa mogu se odabrati na osnovu dvije osobine (dnevni prirast i konverzija hrane)

Odabiranje na osnovu ostalih postupaka kontrole - u toku iskorišćavanja životinja u priplodu obavlja

se kontrola njihovih proizvodnih osobina na osnovu kojih se ocjenjuju Neke osobine se ponavljaju i mogu se mjeriti kod istog grla više puta u toku života To je kod krava proizvodnja mlijeka Kontrola mliječnosti krava obavlja se u određenim vremenskim intervalima i prema usvojenoj metodologiji U toku kontrole uzima se uzorak koji služi za određivanje sadržaja mliječne masti i proteina kao i broja somatskih ćelija u mililitru mlijeka Količina i sastav mlijeka služe za ocjenu vrijednosti plotkinja i one se razvrstavaju u klase

Kvalitet trupa se može ocijeniti na živim i zaklanim životinjama Na živim životinjama se može odrediti metodom tomografije ili nuklearnom magnetnom rezonancom tako da se kvalitetna grla ostavljaju a

23

nepoželjna isključuju Kod zaklanih životinja kvalitet trupova se utvrđuje disekcijom Ovom metodom se najtačnije utvrdi količina i odnos pojedinih tkiva ( mišićno masno koštano ) u trupu Danas je moguće to isto utvrditi i drugim modernijim metodama primjenom različite opreme ( FOM HGP SKG ) koja se vezuje za kompjuter Kvalitet mesa se ocjenjuje mjerenjem svetlosne refleksije mišića i elektroprovodljivošću

Podaci dobijeni kontrolom proizvodnih osobina moraju se analizirati i iskoristiti za dodatnu ocjenu

priplodne vrijednosti roditeljskih parova stvorenih genotipova a sve u cilju unapređenja govedarstva na farmama i šire u ukupnoj populaciji goveda

Individualna selekcija na osnovu spoljnjeg izgleda- fenotipa

Šta gledamo kod spoljnjeg izgleda pri odabiranju - linija leđa - poželjna ravna linija - visina grebena - poželjna visina karakteristična za rasu i kategoriju - stavovi nogu - poželjan pravilan stav nogu a ne uvučen lavlji i drugi - vime - poželjno pravilno vime koje je žljezdano a ne mišićno da je dobro povezano i da se pravilno prostire naprijed i nazad i da su sise normalne dužine i debljine i pravilno raspoređene i bez prisustva pasisa - širina trupa i dubina grudi - poželjno dovoljno širok trup i duboke grudi - visina krsta i položaj karlice - poželjan normalan položaj ne strm i oboren - papci zglobovi - treba da su čvrsti

24

KONSTITUCIJA I KONDICIJA GOVEDA

KONSTITUCIJA GOVEDA

Goveda se razlikuju po anatomskoj građi i fiziološkoj funkciji odnosno imaju drugačiji sklop ili sastav organizma Različito reaguju na spoljne faktore kao što su klima njega bolesti ishrana iskorišćavanje i drugo

Konstitucija je morfološko i fiziološko stanje organizma u cjelini njegova životna i proizvodna sposobnost

otpornost i prilagođenost uslovima okoline koje organizam nasljeđuje i stiče u toku života Procjena konstitucije se vrši posmatranjem spoljašnjeg izgleda (eksterijer) Prvo se procjenjuje opšti izgled a zatim građa i jačina kostura povezanost pojedinih djelova tijela razvijenost mišića i tetiva građa debljina elastičnost i obraslost kože razvijenost vimena polnih organa i rožnih tvorevina Uvažavaju se i proizvodne osobine

Tipovi konstitucije

Postoji više podjela životinja po konstituciji a najčešće se primjenjuje podjela na grubu snažnu (jaka čvrsta) finu i limfatičnu

Gruba konstitucija - goveda imaju neharmoničnu građu tijela ( prednji dio trupa razvijeniji od zadnjeg )

grub izgled i kostur sa malo snažnih i grubih mišića Glava je velika i teška neplemenitog izgleda sa velikim rogovima grudi su uske i relativno duboke vime je slabo razvijeno noge su duge tanke pigmentirane sa čvrstim papcima a koža je slabo elastična sa grubom dlakomOsnovne karakteristike životinja sa grubom konstitucijom su izrazita otpornost skromnost u ishrani i njegi dobra prilagođenost na nepovoljne uslove okoline i niska proizvodnja Ovaj tip konstitucije imaju primitivne rase goveda ( podolsko stepsko goveče kolubarsko goveče i druge )

Snažna konstitucija - je poželjna kod grla koja se gaje u intenzivnim uslovima Grla snažne konstitucije

odlikuju se harmoničnom građom tijela ( krave imaju razvijeniji zadnji dio trupa ) čvrstim kosturom dobro razvijenim zglobovima jakim mišićima i tetivama srednje velikom glavom najčešće plemenitog izgleda dubokim i širokim grudnim košem širokim leđima i sapima jakim srednje dugim nogama srednje debelom elastičnom kožom i srednje dugom dlakomGrla ove konstitucije su grla kombinovanih proizvodnih

25

sposobnosti dobrog zdravlja otpornosti i prilagođenosti uslovima okoline u kojima se gaje Odgajivači teže da gaje grla plemenitih i oplemenjenih rasa snažne konstitucije Ova grla zahtjevaju bolje uslove ishrane njege i držanja nego grla grube konstitucije Ovaj tip konstitucije imaju simentalska i smeđa rasa

Fina konstitucija - je stvorena kod onih rasa gdje se sistematskom selekcijom išlo u pravcu što veće

proizvodnje i povećanja kvaliteta proizvoda Grla ove konstitucije su potpuno suprotna po opštem izgledu morfološkim i fiziološkim osobinama od grla grube konstitucije Goveda fine konstitucije imaju neharmoničnu građu tijela ( zadnji dio trupa kod krava je razvijeniji) finu građu kostura sa izraženim koštanim izraštajima srednje razvijene mišiće laku i malu glavu plemenitog izgleda dug i tanak vrat dug uzak i srednje dubok grudni koš veoma dobro razvijeno vime tanke čvrste i srednje duge noge tanku i elastičnu kožu i sjajnu i meku dlaku To su životinje visoke proizvodnje smanjene otpornosti povećanje osjetljivosti na nepovoljne uticaje faktora okoline Džerzej rasa goveda je tipični predstavnik ove konstitucije

Limfatična konstitucija - ima osnovne karakteristike kao što su skladna građa svih djelova tijela i

cilindričan trup ( dubok i širok grudni koš široka leđa slabine i sapi ) fin kostur sa mnogo mišićnog tkiva kratka glava široka u čeonom dijelu i plemenitog izgleda kratak debeo vrat kratke debele noge i široki meki papci meka i debela koža (razvijeno potkožno tkivo) ranostasnost dobro iskorišćavanje hrane odlične tovne sposobnosti flegmatičan temperament Ove rase su stvorene sistematskim radom odgajivača Zahtjevaju optimalne uslove ishrane njege i držanja da bi ostvarile visoku proizvodnju Limfatičnu konstituciju imaju tovne rase goveda kao što su šarole limuzin hereford i druge

26

Postoje rase koje ne pripadaju ni jednoj od navedenih konstitucija već su na prelazu i imaju karakteristike

dva tipa konstitucije recimo grube i čvrste konstitucije Postoji i podjela na osnovu izgleda proizvodnih sposobnosti i temperamenta na respiratorni i digestivni

tip konstitucije Respiratorni tip ima trouglast oblik trupa ( prednji dio trupa je uzak i plitak a zadnji dubok i širok)

razmaknuta i koso položena rebra i ubrzan proces disanja Ovaj tip konstitucije imaju visokoproizvodne specijalizovane i planinske rase

Digestivni tip karakteriše cilindričan trup ispupčena rebra ranostasnost i odlična proizvodnja mesa Konstitucija i zdravlje

Zdravlje životinja je preduslov za redovno uzimanje dobro varenje i iskorišćavanje hrane u cilju ostvarivanja očekivane proizvodnje redovnog razmnožavanja dobre plodnosti rođenja zdravih potomaka dužeg korišćenja i drugo

Konstitucija i zdravstveno stanje su međusobno povezani Životinje grube i snažne konstitucije najčešće

su dobrog zdravlja i otpornosti lako se aklimatizuju i pri normalnim okolnostima ređe oboljevaju od onih fine i limfatične konstitucije

Zdravstveno stanje životinja može se dosta pouzdano procjeniti na osnovu kondicije i ponašanja načina

uzimanja hrane i preživanja tjelesne temperature ispoljavanja polnog žara i izmeta Životinje dobrog zdravlja imaju karakterističan izgled ponašanje pri hranjenju odmaranju i radu Redovno

jedu piju vodu i preživaju Pri odmaranju goveda zauzimaju karakterističan položaj to jest obično leže i preživaju Zdrave životinje redovno izlučuju mokraću i izmet određene konzistencije boje i oblika Tjelesna temperatura je karakteristična za pojedine vrste ukoloko su zdrave Temperatura se mjeri pomoću termometra koji se stavlja u rektum (zadnje crijevo) Mlade životinje plotkinje u estrusu grla posle napornog rada imaju nešto višu temperaturu od normalne

Zdrave plotkinje redovno ispoljavaju polni žar praćen ovulacijom ostaju bremenite posle osjemenjivanja

ili parenja rađaju jedno rijeđe dvoje teladi Mužjaci ( bikovi ) imaju dobar libido i proizvode dovoljnu količinu sperme

27

Konstitucija i temperament

Temperament je osjetljivost nervnog sistema životinje i način na koji reaguje na spoljašnje i unutrašnje nadražaje Temperament goveda zavisi od rase genetskih činilaca pola starosti ishrane njege i načina iskorišćavanja Temperament je pod uticajem rada endokrinih žlijezda odnosno hormona Muška grla su obično temperamentnija od ženskih grla iste rase Kastrirana muška grla su mirnija Životinje normalno hranjene i njegovane imaju normalno izražen temperament karakterističan za rasu i pol Postoje dvije vrste temperamenta živahan i miran Postoje dvije varijante živahnog temperamenta vatren i nervozan Životinje živahnog temperamenta su lako pokretne otporne izdržljive i reaguju na jače nadražaje Nervozne životinje reaguju na slabe nadražaje veoma su osjetljive i lako se uzbuđuju Flegmatična grla su mirna ravnodušna slabo reaguju ili ne reaguju na slabe nadražaje Imaju ga životinje limfatične konstitucije

Ćud

Ćud izražava duševni život grla Goveda mogu biti dobroćudna ili zloćudna poslušna ili neposlušna privržena ili nepovjerljiva

Poželjne su dobroćudne i poslušne životinje koje treba odabrati i gajiti za priplod Predispozicija za ćud se

nasljeđuje ali se na nju može uticati pravilnim ili nepravilnim postupkom sa životinjama Loš postupak sa životinjama može izazvati zloćudnost koja se može iskazati kao tvrdoglavost i osvetoljubivost

Konstitucija i ranostasnost

S obzirom na vrijeme polnog sazrijevanja i tjelesnu razvijenost goveda mogu biti ranostasna srednjestasna i kasnostasna Životinje digestivnog tipa konstitucije ranije sazrijevaju od respiratornog tipa Postoje razlike između rasa s obzirom na polno sazrijevanje Tovne rase rano sazrijevaju a primitivne kao što je buša kasno

KONDICIJA

Kondicija je trenutno stanje pripremljenosti životinje za određenu namjenu Misli se na pripremljenost grla za priplod izložbu rad tov i drugo Za razliku od konstitucije kondicija grla se može mijenjati u toku života na nju se može manje ili više uticati Kondicija se ne nasleđuje a na nju utiče ishrana njega način i trajanje pripreme grla za neku svrhu trening vježbe i iskorišćavanjeRazlikuju se

- priplodna kondicija - imaju je živahne i pokretne životinje koje nisu ni debele ni mršave Goveda koja

se koriste za priplod trebala bi stalno biti u ovoj kondiciji Ovaj tip kondicije omogućava redovno razmnožavanje dobru plodnost dobru mliječnost i odgajivanje podmlatka Muška grla moraju imati volju za parenjem da proizvode kvalitetnu spermu da parenje ili osjemenjivanje bude uspješno i da se duže mogu koristiti u reprodukciji

Neadekvatna ishrana ( nedovoljna količina i kvalitet ili preobilna ishrana) nepovoljno djeluje na priplodnu

kondiciju i utiče na tjelesnu masu što se odražava na plodnost i proizvodnost Priplodne životinje kraće vrijeme mogu imati i drugi tip kondicije npr izložbenu ili radnu

28

- izložbena kondicija - imaju je priplodne životinje kraće vrijeme prije u toku i posle izložbe sajma ili smotre Ova grla su malo uhranjenija nego što je poželjno za priplodna grla Grla se pripremaju za izložbu posebnim režimom ishrane i njege

- radna kondicija - je karakteristična za životinje koje se upotrebljavaju za rad transport vuču i ostalo

Grla u radnoj kondiciji su nešto mršavija nego grla u priplodnoj kondiciji Grla moraju biti pripremljena za obavljanje različitih poslova

- tovna kondicija - je karakteristična za rase goveda koje se upotrebljavaju za proizvodnju mesa To su

ranostasne rase goveda koje dobro iskorišćavaju hranjive materije transformišući ih u meso ili mast Tovna kondicija je nepoželjna kod svih grla koja se koriste ili će se koristiti za priplod

- izgladnjela kondicija - se javlja kod grla koja su duže vrijeme gladovala ili bila bolesna Ova kondicija

je nepoželjna Životinje ove kondicije su istrošile rezervne hranjive materije i one su mršave Kod grla ove kondicije smanjuje se plodnost sve dok se ne desi sterilnost Kod bremenitih grla može doći do resorpcije ili rađanja zakržljalih mladunaca

Priplodna Izložbena

Radna Tovna Izgladnjela

29

RAZMNOŽAVANJE GOVEDA Redovno razmnožavanje goveda ne obezbjeđuje samo produžavanje vrste već ima i ekonomski značaj Pod dobrom plodnošću krava podrazumijeva se redovno teljenje (svakih 12-13 mjeseci ) i rađanje zdrave i vitalne teladi Od plodnosti zavise proizvodne osobine goveda odnosno proizvodnja mlijeka i mesa Na plodnost krava utiču rasa mliječnost ishrana smještaj zdravstveno stanje i ostalo

Razmnožavanje goveda može biti prirodnim parenjem vještačkim osjemenjivanjem i embrio transferom

REPRODUKTIVNE OSOBINE KRAVA

Pubertet - ili polna zrelost kod junica se javlja između 6 i 9 mjeseci uzrasta

Na pojavu puberteta kod junica utiču genetski faktori ishrana način držanja klimatski faktori i ostalo Prvi

pripust ili osjemenjivanje se preporučuje kada grla postignu odgovarajuću tjelesnu razvijenost ( 75 od mase odraslog ženskog grla ) i odgovarajuću starost ( preko 15 mjeseci ) Nije poželjno suviše rano osjemenjivati junice jer to može nepovoljno uticati na dalji porast proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji masu teleta itd Veliko odlaganje osjemenjivanja takođe nije poželjno sa ekonomskog stanovišta Ova grla će imati nešto veću proizvodnju mlijeka u prvoj laktaciji

Prije osjemenjivanja obavlja se posljednja selekcija junica i one treba da zamijene izlučene krave iz stada Junice treba da su normalno razvijene i dobrog zdravlja Pri godišnjoj zamjeni krava od 25 i prvom teljenju od 24 mjeseca neophodno je gajiti 55-58 junica od ukupnog broja krava Junice simentalske i holštajn rase se pripuštaju sa preko15 mjeseci i mase preko 350kg

Estrusni ciklus - u krava prosječno traje 18- 21 dan Krave ispoljavaju estrus tokom cijele godine ako

nisu bremenite Otkrivanje estrusa kod krava i junica je veoma važno da bi se pravovremeno obavilo osjemenjivanje ili pripust Znaci estrusa su otok i crvenilo vulve sekret ( iscjedak ) iz vulve smanjenje apetita smanjenje dnevne mliječnosti promjene u ponašanju ( životinja skače na druge i dozvoljava skok nemirne su često muču i dr ) često mokrenje i ostalo Znaci estrusa nijesu uvijek jasno izraženi naročito kod visoko mliječnih krava pri vezanom načinu držanja Za ove životinje se kaže da imaju tihi estrus Otkrivanje estrusa kod krava obavlja se svakodnevno posmatranjem ili pomoću raznih testova kao što su hormonski testovi mlijeka i krvi elektronsko otkrivanje estrusa električne provodljivosti sluzi vagine pomoću detektora zaskakivanja itd Sinhronizacija estrusa se vrši kod većih stada da bi se grla osjemenila u kratkom roku

Osjemenjivanje junica i krava ndash se može obaviti samo kada grla ispolje estrus Treba ga obaviti

pravovremeno kako bi bilo uspješno Smatra se da je optimalno vrijeme za osjemenjivanje 12-18 časova od početka pojave estrusa

Plotkinje se osjemenjavaju prije podne što zavisi od toga kada se pojavio estrus ujutru ili poslije podne

30

Utvrđivanje bremenitosti ndash je veoma važno sa ekonomskog stanovišta Bremenitost se može utvrditi

izostankom estrusa 21 dan poslije osjemenjivanja rektalnim pregledom ultrazvučnim aparatom i laboratorijskim metodama Rektalni pregled materice i jajnika omogućava da se sigurno i pouzdano ustanovi steonost krava od šeste nedelje poslije osjemenjivanja Rana bremenitost ( 3-5 nedelja ) se može utvrditi upotrebom ultrazvučnog aparata Upotrebom progesteronskog testa mlijeka može se 21-24 dana poslije osjemenjivanja ustanoviti bremenitost

U drugoj polovini bremenitosti povećava se obim desne strane trbuha ( abdomen ) a naročito u

posljednjoj trećini Bremenite životinje imaju bolji apetit mirnije su brže se zamaraju i dr Bremenitost ( steonost ) - je posebno fiziološko stanje organizma ženskih grla Kod krava prosječno

traje 285 dana sa određenim variranjima Na trajanje bremenitosti utiču genetski faktori uzrast plotkinje broj teladi pol teleta ishrana i dr Bremenitost krava varira između rasa Starije krave imaju duže trajanje bremenitosti od mlađih ( 2-3 dana u odnosu na prvotelke ) Blizanci se rađaju 3 - 6 dana ranije a ženska telad najmanje 1 - 2 dana prije muških Tokom bremenitosti može da se desi uginuće embriona i fetusa Embrioni uginu najčešće do 25 dana poslije osjemenjivanja Uzroci uginuća mogu biti razni kao što su letalni geni hormonalni poremećaj infekcija polnog organa nepravilna ishrana i drugo Uginućem fetusa dolazi do pobačaja a rjeđe do resorpcije ploda Uginuće fetusa nastaje zbog djelovanja letalnih gena neadekvatne ishrane povreda i drugog

Teljenje ( porođaj partus ) - je fiziološki proces kada se fetus plodove ovojnice i tečnost na kraju

bremenitosti istisnu kroz porođajni kanal iz reproduktivnih organa krave Dvije do tri nedelje prije teljenja dolazi do promjena polnih organa i mliječne žlijezde koje govore o skorom porođaju

31

Vime krave se povećava a nekoliko sati prije teljenja može početi lučenje kolostruma Tjelesna temperatura se naglo smanjuje ispod normale

Krave je potrebno izdvojiti od ostalih grla nekoliko dana prije teljenja u poseban prostor ili porodilište koje

mora biti čisto i dezinfikovano Poželjno je da se zadnji dio trupa i vime operu pred porođaj Porođaj se odvija kroz tri stadijuma i to otvaranje grlića materice ( 2 - 6 i više sati ) istiskivanje ploda (

05 - 4 sata i duže ) i istiskivanje posteljice ( 05 - 8 sati ) Može se desiti da krava ne izbaci posteljicu što zahtjeva stručnu intervenciju Materica ( uterus ) posle porođaja se vraća u stanje prije bremenitosti Vraćanje (involucija) se dešava 12

- 56 dana posle teljenja što zavisi od starosti krave i toka (težine) porođaja Na pojavu teških teljenja i preživljavanje teladi utiču rasa starost tjelesna masa građa karlice krave rasa i tjelesna masa bika vitalnost mladunčeta i dr Broj mrtvorođene ili uginule teladi pri porođaju može biti veći od 5 procenata Krava najčešće oteli jedno a rijetko dva ili tri teleta Procenat rađanja blizanaca je oko 37 i kod mlađih krava je češća pojava nego kod starijih

Pri rađanju blizanaca različitog pola ženska telad su u više od 90 neplodna jer se tada javljaju

anatomske anomalije reproduktivnih organa ( frimartinizam ) i takva grla se tove i ne ostavljaju za priplod Kravama i teletu posle porođaja treba posvetiti posebnu pažnju što se tiče njege smještaja i ishrane

Porođaj se može izazvati upotrebom preparata (indukcija porođaja) Postupak sa teletom posle porođaja - je veoma važna faza jer tele dolazi u novu sredinu u kojoj je

izloženo djelovanju različitih mikroorganizama a njegov imunitet je nedovoljno razvijen Pupčana vrpca se najčešće prekine pri porođaju ali ako ne onda se presječe dezinfikovanim makazama na 5 - 10 cm ispod kožnog pupka Pupčana vrpca se odmah posle rođenja teleta mora dezinfikovati da bi se spriječio prolazak mikroorganizama koji mogu izazvati infekcije Nosni otvor i usta se očiste od sluzi čistom krpom i tele se posle premjesti do krave da bi ga ona osušila lizanjem i istovremeno podstakla bržu cirkulaciju krvi kod njega Krava takođe od ovoga ima koristi jer sluz sa teleta ubrzava izbacivanje posteljice i spriječava zatvor koji se kod plotkinja javlja posle porođaja Ukoliko krava neće da oliže tele to podstaći posipanjem teleta solju ili mekinjaman a ako ni tada neće onda suvom krpom ili sijenom posušiti tele Tele treba u prvim satima posle teljenja da posisa ili popije kolostrum (prvo mlijeko) Tele dok je malo treba odvojiti u poseban boks

Ispoljavanje estrusa posle teljenja- može se desiti posle tri nedelje ali je to obično kasnije Neophodan

uslov je da se materica vrati u normalan položaj a to se dešava prosječno oko 30 dana po teljenju Na pojavu estrusa utiče sisanje teleta broj muža količina mlijeka ishrana starost krave uslovi držanja zdravstveno stanje i ostalo Estrus se kasnije javlja ako tele siše kod krava sa visokom mliječnošću i kod slabo hranjenih krava

VJEŠTAČKO OSJEMENJIVANJE

Vještačko osjemenjivanje je biotehnička mjera pomoću koje na najefikasniji i najsigurniji način dolazi do izmjene rasnog sastava u željenom pravcu Na taj način dolazi do genetskog unapređenja potencijala goveda Upotrebom sjemena kvalitetnih priplodnjaka povećavaju se proizvodne osobine rasa linija i stada a samim tim i individua Vještačko osjemenjivanje je veoma važno sa veterinarsko sanitarnog aspekta jer sprječava prenošenje zaraza Sjemenom jednog bika može se za godinu dana osjemeniti oko 10000 plotkinja a

32

prirodnim parenjem jedan bik može da oplodi oko 200 krava Zamrznuto sjeme se može transportovati hiljadama kilometara Duboko zamrznuto sjeme može se koristiti i nakon fizičke smrti nekog kvalitetnog priplodnjaka

Kontejner Doza sjemena

Vještačko osjemenjivanje primjenjuje se na ovim prostorima od 1951 godine a od 1967 godine zamrzavanje konzerviranje i čuvanje sjemena vrši se u tečnom azotu

Uspjeh osjemenjivanja mnogo zavisi od pravog vremena osjemenjivanja i ono je 12 - 18 sati od pojave

prvih simptoma tjeranja Uspjeh zavisi i od tehnike otapanja sjemena jer ono se mora otopiti na temperaturi od 38 - 40degC u trajanju od 20 - 30 sekundi Uspjeh osjemenjivanja zavisi i od pravilnog ubacivanja sjemena u reproduktivne organe plotkinje

Bikovi koji se upotrebljavaju za proizvodnju sjemena su odabrani po porijeklu spoljnjem izgledu i moraju

biti zdravi Ovi bikovi su testirani na značajne proizvodne i druge osobine U Crnoj Gori tokom 2011godine osjemenjeno oko 33 od ukupnog broja plotkinja dok je u zemljama sa

razvijenim stočarstvom taj procenat preko 90(Bavarska 94)

PRIRODNI PRIPUST

Prirodni pripust se primjenjuje tamo gdje populacija nije obuhvaćena vještačkim osjemenjivanjem to jest tamo gdje ono ne dopire - udaljena područja Prirodni pripust treba sprovoditi sa licenciranim kvalitetnim muškim priplodnjacima (bik) Mjera licenciranja bikova naročito je značajna za one zemlje gdje je mali broj plotkinja obuhvaćen vještačkim osjemenjivanjemTakva situacija je u Crnoj Gori gdje na prirodni pripust otpada preko 60 oplodnje Licencirani bikovi moraju biti u čistoj rasi normalno razvijeni zdravi i stariji od 15 mjeseci I prilikom prirodnog pripusta kao i kod vještačkog osjemenjivanja treba voditi račina o vremenu oplodnje a i o tome da parenje bude u čistoj rasi Držaoci licenciranih bikova dužni su voditi evidenciju pripusta

33

NJEGA I OBRADA PAPAKA

Njega papaka od izuzetnog je značaja za zdravlje goveda Papak je rožna tvorevina koja stalno narasta Vlasnik životinja mora imati u vidu da je stalni pregled papaka vrlo važan za radne i proizvodne sposobnosti životinje

Prerastanje rožine papka i povrede na terenu mogu potpuno onesposobiti životinju za kretanje Patnja

životinje u tom slučaju je izuzetno velika Oboljeli papak onemogućava životinju da se normalno kreće hrani luči mlijeko

Razni položaji papaka Oboljeli papci

Bol koji stalno postoji potpuno se može otkloniti ukoliko se uzrok otkloni Obrada papaka je stručni i ne baš jednostavan zahvat koga treba da obavi obučeno stručno lice kako ne

bi zbog nestručnog postupka napravili još veću štetu Rožina papka nosi veliku težinu i važno je održavati higijenu papka redovnim čišćenjem Ukoliko su životinje u ispustu ili slobodne one u kretanju troše papke i najčešće je dovoljna korekcija jednom godišnje ili po potrebiRezanje papaka treba vršiti bar dva puta godišnje prije uvođenja životinje u štalski objekat na jesen i u proljeće pri izgonu životinja na pašu

Korekcija papaka se vrši na životinji koja se mora fiksirati Papak se skraćuje ako je potrebno a zatim

skida donji deo papka - tabanski deoOvaj zahvat obavlja se posebnim noževima ili brusnim kamenom za ovu namenu uz pomoć brusilice sa manjim brojem obrtaja Papke treba u vrijeme velikih suša premazivati kopitnom mašću kako ne bi došlo do pucanja rožine papka

Fiksirana životinja u boksu

34

Obezrožavanje teladi

Telad imaju rožnu tvorevinu prečnika oko 2cm koja predstavlja osnovu roga i zove se korjen roga Kako tele raste potkožni sloj postaje sve deblji i vezuje se za čeone kosti i osifikuje Zbog toga odstranjivanje mora da se izvrši dok je tele mlado i na taj način se potpuno onemogući rast i razvoj roga

Postoje tri metode obezrožavanja teladi primjena hemijskih sredstava kauterizacija i hiruški metod Primjena hemijskih sredstava sastoji se u tome što se teladima u starosti 7-15 maksimalno 21 dan na

rožni sloj nanosi jedno od kalijum hidroksid (KOH) natrijum hidroksid (NaOH) sumporna kiselina (H2SO4) ili azotna kiselina(HNO3) Nanošenje se vrši vrhom štapića tako što se lagano ravnomjerno trlja rožna osnova dok ne otpadne u komadima

Kauterizacija(spaljivanje) vrši se kod teladi starih 3-6 nedelja tako što se koristi termokauter(na plin ili na

struju) Prvo se ošiša oko rožne osnove dezinfikuje i tele fiksira u specijalni boks Pritiskom zagrijanog termokautera na rožnu osnovu dolazi do spaljivanja i poslije 2-3 nedelje krasta sama otpadne

Hiruški metod se sastoji u odstranjivanju roga hiruškim putem dok je on još pokretan u svojoj osnovi Radi se tako što se koža ošiša dezinfikuje i skalperom obreže koža oko roga i testerom rog odsječe I kod odraslih goveda hiruškim putem može se odstraniti rog u slučaju ako je došlo do njegovog zapaljenja preloma ili recimo kod zloćudnih bikova

1

GOVEDARSTVO

Project

GCPRER019LUX

Development Assistance to Farmers in Remote

Areas of Montenegro and Kosovo

Regional Office for Europe and Central Asia Food and Agriculture Organization

of the United Nations

This publication has been produced with the assistance of Mr Ranko Bogavac core consultant FAO is

grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period Results of the project cattle breeding activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment

------------------------

2




3

SADRŽAJ





KATEGORIJE GOVEDA 7



ZNAČAJNE RASE 9










4

5


ZNAČAJ GOVEDARSTVA
















6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








2




3

SADRŽAJ





KATEGORIJE GOVEDA 7



ZNAČAJNE RASE 9










4

5


ZNAČAJ GOVEDARSTVA
















6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








3

SADRŽAJ





KATEGORIJE GOVEDA 7



ZNAČAJNE RASE 9










4

5


ZNAČAJ GOVEDARSTVA
















6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








4

5


ZNAČAJ GOVEDARSTVA
















6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








5


ZNAČAJ GOVEDARSTVA
















6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








6



















7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








7










KATEGORIJE GOVEDA



8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








8

Tele June Junica

Krava Bik Volovi








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








9



ZNAČAJNE RASE

BUŠA




10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








10















11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








11













12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








12













13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








13








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








14










15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








15













16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








16














17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








17


METODE ODGAJIVANJA











18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








18


Ukrštanje rasa










19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








19






Ukrštanje vrsta



SELEKCIJA GOVEDA




20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








20







Metode odabiranja






21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








21






22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








22











23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








23






24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








24


KONSTITUCIJA GOVEDA




Tipovi konstitucije






25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








25






26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








26














27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








27



Ćud






KONDICIJA






28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








28










29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








29













30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








30








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








31














32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








32









PRIRODNI PRIPUST


33











34








33











34








34








govedarstvo -...

Documents