goldman lucien kant felsefesine giriş i

8/2/2019 Goldman Lucien Kant Felsefesine Giri I

1/27

Luden GoldmannKANT FELSEFES NE G R G t R I

Bugn okuyucuya Kant dncesinde insann ve in-san toplumunun yeri konulu bir inceleme sunarken, san-rm birok yanl anlalmay gze almak gerekecek. Oku-yucu, baln anlamna kaplp, ikincil bir sorun zerineazok bilgece bir yapt bekleyebilir. Uzmanlarn ou, bu-gne kadar Kant' tam bir bilgi kuramcs, ayrca sistemlibir deerler filozofu saydlar; bu filozof baz ksa al-malarnda Fransz devrimi zerine, bozulmayan barzerine, evrensel toplum zerine, v.b. grlerini ortayakoymutu; bu filozof iin bu tr sorunlar, felsefi etkinliinyanmasnda, dolayl sorunlardr. Kant'n toplumsal sorun-lar zerine ya da tarih felsefesinin sorunlar zerineyapt incelemelerin belli bir yarar olduu kabul ediliyor-du elbette, nk bir byk adamn bu sorunlar zerine nedndn bilmek her zaman ilgi ekici grnyordu,ama bu zorunlara bir byk fizikinin ya da herhangi biruzman aratrcnn, rnein bir Einstein'n, bir Planck'nbugnk toplumsal ve siyasal sorunlar zerine almalarkadar nem verilmekteydi. Btn bunlar bilgeliin alanna,giderek siyasal tartman n alanna girmekteydi, felsefe-n in alanna hi mi hi girmiyordu.

Bu gr asyla bizim gr amz arasndaki kart-l belirleyebilmek iin, yalnzca Kant dncesinin teme-linde deil, ama btn modern felsefenin temelinde buldu-umuz insan ve insan topluluu konusunu gn nakarmak istiyoruz. Biz burada ne bilgece bir alma ne debir dilbilim almas yapyoruz metinlerin ve olgularntam bilgisi her ciddi almann tam koulu olmakla bir-

5 5


2/27

likt e am a in san n ve felsefenin balca soru n lar zerin ebir alma yapyoruz. Burada, eitli felsefe sistemlerininbilgi kuram, ahlak, tarih sorunlar karsnda tam anla-myla ak ve anlalr olmasn salayan k noktasnbulmak szkonusu bizim iin. Kant'c dilde metafizik diyeadlandrlan eyi bulmak szkonusu.

Bu t u t u m u gerekletirebilmek iin, d ah a en bata , ilerisonulara ynelmeden nce, en kantlayc tankla, Kant'nkendi tanklna bazvurabiliriz.

K a n t , Antropolojinin balarnda, Bencillik zerine ad-l b l m de t rl benc illik ayrr, bu t rl bencilliiyapt n b t n n d e ele alp inceler. Bencillik ayr gere-kirlik ortaya koyar; anlk gerekirlii, beerii gerekirlii, pra-tik yar ar gerekirlii. Yani bencillik man t ksal, est et ik ya dapr at ik olabilir (1). Bu biimi a rd a rd a inceledikten sonra,u son uc a var r: Bencillie ka rt olarak oulculuk ko-na bilir; oulculuk, kend in i ken din de evren i ieren bi r var-lk gibi grmemeye ve buna gre davranmamaya, ama ken-dini dnyann basit bir yesi gibi grmeye ve buna gredavranmaya dayanan bir dnce biimidir. Bu da a n t r o -polojinin bi r b l m n m eydan a getirir. nk ayn ay-rm metafizik ka vram lar asndan yapld zam an , bizim-burada ele alacamz bilimin alan dnda kalr tmyle.Demek ki, d n en bir varlk olara k kend i varolu um undnda bir varlklar b t n n n , benim le topluluk halin-de yaayan (ve evren diye adlandrlan) bir varlklar bt-n n n varoluunu kabul etmem iin nedenler bulunup bu-lun m adn bilm em szkonusu olduu zam an ort aya a n t r o -polojik bir sorun deil, ama yalnzca metafizik bir sorun-kar. (2).

Burada yazarn gerekten ortaya koyduu eyler d-na ta m am aya alrken, sanrm gene d e bu alnt daniki fikir ka rabi liriz:

1. Kan t'd a, insann ve insan tolum un un sorun u ola -(1) Kant. Btn yaptlar, cilt VII, s. 128.(2) Kant, Btn yaptlar, cilt VII, s. 130.

56


3/27

rak bencilliin yn, mantksal, estetik ve pratik yn, Eletiri'ye karlktr tam tamna (3).2. Bencilliin bu biiminin incelenmesi, zellikle in-san ve onunla topluluk halinde yaayan (ve evren diye ad-landrlan) bir br varlklar btn arasndaki ilikile-r in incelenmesi iki blmldr; birincisi, antropoloji ala-nn n incelenmesidir (biz bugn buna toplumbilim alannnincelenhesi deriz), br de metafizik alannn incelenme-sidir.unu kantlamaya alacaz; insanla topluluk arasn-daki ilikiler sorunu, Kant'n metafizik diye adlandrd vebizim daha gvenilir olsun diye felsefe dediimiz eyin te-mel sorunudur.Bu iki noktann dnda, bundan byle ele almak iste-diimiz bir nc nokta var: evren ve btnsellik kav-ramlar Kant'c dncede insan topluluu kavramna skskya baldr.Kan t dncesinde insan topluluu fikrinin nasl birtutarllkla ortaya konduunu kantlamak iin. Antropolojiancak yallk dneminde yaymlanm olduuna gre, ele-tirici felsefenin oluum dnemiyle ilgili bir alnty buradavermek istiyoruz. Bu alnt bir ngrrn dleri'nden aln-mtr; biz gerekte yaptn birinci blmnn ikinci par-asn buraya tmyle almak isterdik, burada ruhlar top-luluu fikri, sonraki dnlr dnya fikrinin bir ntasa-

rmidr ve hemen hemen her satrda yer alr; bununla bir-likte biz imdi, yapt Moses Mendelssohn'a gnderildiin-de yapta eklenen mektuptan iki blm almakla yetinece-iz.Sanrm, iin z, sorunun elerini aratrmaktr; ruh,evrende, maddi zlerde olduu kadar kendi trnden breylerle nasl bulunmaktadr?(4). Az ileride yle der: im-di uyarlhktan ya da tanrsal amalardan karlm kant-lar bir yana brakrsak ve ruhun evrensel uzamda hem mad-deyle ilikileri iinde, hem de kendisiyle ayn yapda olan

(3) Mantksal burada kuramsal anlamndadr.(4) Moses Mendelssohn'a mektup (8 nisan 1766).

57


4/27

zlerle ilikileri iinre nasl varolduunu bilebilmek iinr u h u n yaps zerine yeterli bir bilgiye kendi deneylerimiz-den giderek sahip olup olamayacamz dnrsek, o za-m an doumun (metafizik anlamda), yaamn ve lmn hiJjjr zaman aklla kavranlamayacak eyler olduunu gr-rz.

Elbette derinlikli bir alma Kant dncesinde insantopluluu sorunununun iki yzn de, toplumbilimsel- antro-polojik yzn de felsefi-metafizik yzn de ele almak zo-r u nd ad r . Ama sorunun birinci yz birok yaptta ince-lendi, oysa ikinci yz, bildiimiz kadaryla, bugn hemenhemen unutulmu olan iki deerli kitapta paral ve do-layl bir biimde ele alnd yalnz (5).

Belki de okur ounluunca beklenilenin tersine, ken-dimizi sorunun znde snrlandrmak zere, Kant'm top-lumbilimsel ve siyasal yazlarm bile bile bir yana braka-caz ve dikkatimizi onun tam anlamnda felsefi yazlanzer inde , zellikle eletiri zerinde ve filozofun lmn-d en sonra yaymlanan yaptlarnn ilgili blmleri zerindetoplayacaz. Gene de unu belirtmemiz uygun olacak: Buiki grup yaz arasna kesin bir ayrc izgi ekmek olanak-szdr, te yandan toplumbilimsel ve siyasal yazlar iindeok ilgi ekici blmler, hatta bazen ngryle yazlm b-lmler vardr; ama balandmz ereveyi amak istemediimiz iin burada onlardan alntlar yapmayacaz.()

(5) E. Lask, Fichtes Idealismus und die Geschichte, Btn ya-p t lar , cilt I, Tbingen 1923. ve G. Lukacs, Geschichte undKlasseribewusstsein, Berlin, 1923.

(6) rnek olmak zere, cok az bilinen, bununla birlikte zellik-le gncel olan iki blm buraya almakla yetineceiz; bublmlerde Kant domakta olan alman ulusuluunun teh-likelerinden szeder: Ulusal gururu nermek alman ruhu-na uygun dmemitir, hi deilse bugne kadar. Bylebir gurura sahip olmamak ve ayn zamanda kendi deer-lerinden ok baka halklarn deerlerini tanmak tam ta-mna onun meziyetlerine uyan bir zelliktir (Btn yaptla-r , cilt XV, no. 1351). Alman ulusallk ruhu. Halklarn bir-

58


5/27

I IKonuyu ortaya koyma yntemimize gelince, bunda daiki yanl anlalma olabilir. nerdiimiz sorunlar yalnzcabigi kuram, ahlak ve estetik alannda kalarak, deneyhnselve zellikle toplumbilimsel tm bavurmalardan kanarakileyebilirdik. Kant'n eletirisinde bavurduu ve gn-mzde Lask'n az nce adn andmz yaptnda, Almanlkclnn en baarl incelemelerinden biri olan yap-tnda yararland yntemi kullandmz lde yaptmzbilgece bir yapt olacakt ve niversite geleneine uygun d-ecekti.Bununla birlikte, toplumbilime hi saknmadan bavur-maya karar verdiysek, sorunu aydnlatmaya katks olabi-lecek eyin hi bir yanm dta brakmam ak gerektiineinandmzdandr ve hem de ada felsefenin baz rn-lerine tepki olmak iindir; ada dncenin baz rn-lerinde sorunlarn ele alnd metafizik slup bize b-birine karmay tanr inayetinin bir ei l imidir , ama halk-lar nefret ett i r ic i bir gcn etkisi altnda birbirleriyle at-maya girerler, ulusal gurur ve ulusal kin uluslarn birbir le-r inden ayrlmas iin gereklidir. Bu yzden bir halk brhalklardan nce kendi halkn sever: ya dinden tr olurbu, o zaman Yahudiler ve Trkler gibi btn halklarn k-t olduuna inanmaktadr; ya da bazen zeki olmay kenditekelinde grerek, btn br halklar beceriksiz ve cahi lsayar, bazen cesur olmay kendi tekelinde grerek btnbr halklarn kendisinden korkmakta olduuna inanr, ba-zen de zgr olmay kendi tekelinde grerek, br halkla-rn kle olduuna inanr. Hkmetler bu lgnla baylr-lar. Dnyay dzenleme mekanlzma'sdr bu, bizi balar veayrr. Bunun la b irlik te , akl b ize u yasay yazdrr: igd-ler, kr olduklarndan, hayvanlkla i lgil i olan yanmz iyi y-netir ler, ama yerlerini akln kurallarna brakmak zorunda-drlar. Bu yzden, bu ulusal lgnlk atlmal, yerine yurt-severlik ve evrensellik getiri lmelidir (Btn yaptlar, ciltXV, no. 1353).

59


6/27

yk lde karanlklatrc ve ayn zamanda etkileri ve ya-knlklar silici grnmektedir.Bunun iin nemli bir rnek vermek, ilediimiz konuy-la da ilgisi olan bir rnek vermek yetecektir. Son, yllardakan ok nl yaptlardan birinden, Martin Heidegger'inSein und Zeti'ndan (Varlk ve Zaman) szetmek istiyorum.Byk lde Lask'la ve zellikle de Lukacs'm Geschichteund Klassenbewusstsein'iyla. (Tarih ve Snf Bilinci) bir tar-tma ortaya koyduunu gznnde tutmadan bu kitab an-lama olana yoktur. Lucaks'n yaptnda felsefe, toplum-bilim ve siyaset hemen hemen ayrlmaz bir biimde birbi-rine karm olduu halde, Heidegger btn tartmaymetafizik plana indirgemitir.

ada dnceyle ilgili bir tarihi bu ilikileri bilme-dii ve 1914 - 1919 arasndak siyasal yaamn Heidelberg'de-ki yeniler evresi(7) diye andlandrdmz evre zerindekietkisini gzden uzak tuttuu zaman varoluuluu anlama-yacak ve varoluuluun kkeni zerine ne olursa olsunyanl eyler dnecektir. , .Bu olgular Lask'tan, Lukacs'dan ve Heidegger'den sk

(7) Heidelberg'deki yeniler evresini eskiler evresinden ayrma-lyz (Windelband, Rlckert).Grnte bu evrenin ruhu olan Lask, 1915'te, savatald. Rickert'in an makalelerinden kardmza gre,Lask cepheye biraz da istei dnda gitmiti. Belki de,doru bilinse, gerek yaarma doru oluan bir evrimLask' ve Lukacs' eyleroe, toplurma yneltmiti. Biri,yurtu ve ulusu topluma ynelmiti, br snfsal devrimtoplumuna ynelmiti. Lask bunu yaamyla dedi, Lukacsda felsefede uzun bir suskunluk dnemine girdi, bu sus-kunluun dna birka yl nce km bulunuyor. Bunakarlk Heidegger ontolojiye yneldi, bunalt filozofu,lme doru yaam filozofu, ken bir toplumun en nldnr oldu. Lask'la ilgili olarak, Rickert'in an maka-lelerine baknz, bu makaleler Btn yaptlar adl kitaba1nsz olarak konmutur (Tbingen, 1923). Lukacs'la ilgili

, olarak do Kant- Studlen dergisine (1918) baknz.60


7/27

sk szedeceimiz iin konu ettik daha ok; bunlarn kar-lkl ilikilerini tanmak okur iin biraz olsun nemlidir.III

Kullanacamz toplumbilim terimlerinin en nemlisi,klasik burjuva dncesidir, bir de ona karlk olan felsefe.Burjuva szcnn burada toplumsal bir anlam vardrve bu szck hi bir deer yargs gstermemektedir. XI. veXII. yzyllarda kentlerin douu gibi, modern ulusal dev-letlerin douu gibi, Rnesans kltr gibi, ngiltere, Fransave Almanya'da v.b. klasik felsefenin ve edebiyatn geliimigibi, zellikle de modern dncenin iki temel deerinin,zgrlksn ve birey olarak insan'm olumasna kadarki s-rekli ve kesintisiz bilinlenme gibi ilk bakta ok deiikgrnen olgular biraraya getiren yaknl belirterek XVII.ve XVIII. yzyl bat uygarln ve dncesini temel nok-talarnda ortaya koyan bir deyime gereksinmemiz var.

E n genel tarihsel ve toplumbilimsel aratrma, btnbu olgularda ortak olan tek enin Tiers- Etat(8) ve burju-vazi tarafndan ortaya konan yaratlar olduuna gsterme-ye yeter. Kant dncesini, bu dncenin nceki filozoflar-la, Descartes, Leibniz, H ume'la ilikilerini, getirdii temelyenilii, Fich t e , Schelling, Hegel'le olan sonraki geliimini,modern felsefeye, Bergson'a, Lukacs'a, Heidegger'e,, Sart-re'a kadarki geliimini anlamak istiyorsak u noktadanyola kmalyz: Kant da, Kant' kesin olarak etkilemi d-dnrler de, temel deerleri yalnzca birey ve zgrlkolan klasik burjuva dncesine balydlar.

Kant'da bireyci klasik burjuva kltrnn en derin veen ileri dnrn bulacaz; Kant bu kltrn snrlar-n apak grm, bununla birlikte bu snrlar tam ola-rak aamamt. Gene de, Kant, bu akgrrlyle, yenibir felsefi kategoriye doru, evren, Btn kategorisine do-ru ilk adm atabilmi ve modern felsefenin sonraki geliim-lerine ulaabilmesi iin yol amtr.

I ( 8 ) Fransa'da soylu ve rahip snfnn dnda kalanlara veri-len ad. (C.N.)61


8/27

Ayrca Kant, greceimiz gibi, burjuva dncesinde ta-rihd olan eyi biliyordu, zgrlk denen sonsuz insanideerin bilincindeydi (ciddi yanl anlamalardan kanmakiin bunu her zaman gznnde tutm ak gerekir); duygu vesezgi gizemciliine kar, zgrl btn gcyle savun-mu, Bergson'un, Scheler'in v.b. geliinden yz yl ncebu gizemciliin tehlikelerini grm ve ustaca ortaya koy-mu t u ^ ) .Elbette her eyi klasik burjuvazi terimi alt nda bir-araya getirmeye ne hakkmz var ne de eilimimiz. Buradaszn edeceimiz dnrler arasnda, lkeye gre, aagre, bireye gre kkl ayrlklar vardr, bu ayrlklar herbirinin yaptnda zgl o!an eyi ortaya koymaktadr tamtamna; bizim iin belirlenmesi szkonusu olan da bu zglelerdir. Ama biz bu zgl eleri, ancak dncelerinintemeli olarak onlarda ortak olan eyin iinde bulabilece-imize inanyoruz. Bu yzden, bize gre, konuyu her tr-l toplumbilimsel ayrtrmann dnda tam anlamndametafizik bir biimde ele almak pek aydnlk bir i olma-yacaktr, bundan kanmak gerekir.

IVBir nokta daha; yaptmzn amac Kant felsefesine birgiri yapm aktr, yoksa bu felsefenin ayrntl bir akla-masn yapmak deil. H er eyden nce, gzden uzak tutul-duunu ya da yeni Kant'larm yorumuyla bozulduunu

sandmz noktalar gstermek istiyoruz, bu noktalara ger-ek anlamlarn vermeye alacaz. Bu arada unu da ek-leyelim: Kant'c dncenin baz elerine Kant'n verdi-'inden daha deiik bir deer ve daha deiik bir nemverdik. nk bunlar sonraki felsefi geliimin altn-da inceledik.Bununla birlikte Kant ruhuna bal kaldmz san-yoruz. Kant mezlerinden felsefi okumay dar ve snrl

bir dilbilimle kartrmamalarn birok defa istemiti.(9) Dnceye ynelmek ne demektir?, Btn yaptlar, cilt VHSs. 131.

62


9/27

BRNC K TAPBRNC BLM

KLASK FELSEFE VE BATI BURJUVAZSI

Felsefi bir yapta byk lde deneysel ve toplumbi-limsel bir blmle balamak her zaman atlganlk gibi g-rnr. Biz ayrca Almanlarn dnce toplumbilimi diyeadlandrd ey zerine, bir baka deyile dnce rn-lerinin toplumbilimsel yorumu zerine baz ncesel dn-celeri ortaya koymann yararl olacana inanyoruz.Bu terim. Birinci D nya Sava'n izleyen yllarda oktutuldu. O elbette okuyucuya, o dnemde ad ok geenyazarlar, zellikle Max Scheler, Gyrgy Lukacs ve KariMannheim' hatrlatmaktadr. Az ok ak ya da kapal birbiimde tarihsel maddecilikten esinlenen bu yazarlar(lO)dnce tarihini ilgilendiren ayrnt sorunlar zerine bir-ok deerli yapt ortaya koydular. Ama Gyrgy Lukacs d-nda hibiri gerek felsefi sorunlar zerinde durmad. Bizegre Lukacs, felsefi dncenin temel elerini toplumbilimasndan ayrtrmay deneyen ilk filozoftur. Yaptmznamac hi deilse baz bakmlardan bu olduuna gre, by-le bir giriimin ne lde dorulanr olduunu ya da ola-slk tadn dnmemiz gerekir.

H er felsefi dnce, insan varlnda srekli ve dei-mez bir yan bulunduu konutundan yola kar; bu yannaratrlmas tam tamna felsefenin balca abasn mey-dana getirir. Bu k noktas bir nesnel doru'nun varl-n gerektirir.yi ama toplumbilimsel yorum, her trl bilgiyi tarih-sel ve toplumsal koullara balad lde bu nesnel ger-ei yadsm, modern ve bilimsel bir biimde eski gre-cilie dnm olur. Bu iki gr arasnda eliki yok mu?(10) zellikle Karl Mannheim, bamsz grme isteine ramen,Marx'a ve Lukacs'a byk lde baml kalr. zellikleen nl yapt deoloj i ve topya'ya baknz.

63


10/27

H em felsefe yapmak hem de dnce topiumbiliminindoruluunu benimsemek olacak i mi?N e olursa olsun, bu sorular ortaya atlmaldr.-Biz gene de dnce toplumbiliminde bir eliki bu-lunmad inancndayz. nk, zamandan ve uzamdan azok bamsz bir tek nesnel felsefi doru bulunsa bile, budoruyu tanma olana dnrn yaad toplumsal ko-ullarn bilinmesine baldr. Birey kendi hesabna duru-munu deitirse ve gr asn geniletse de, btn birtoplumsal topluluun, bir ulusun, bir snfn v.b. bunu yap-mas ok zor, hatta olanakszdr.Bize, dnsel alanda toplumsal topluluklarn deil debireyin szkonusu olduunu syleyip kar kanlar olabilir.Ama bylesine kesin bir gr benimsenebilir mi? San-myoruz. nk dnceleri bu dnceler ne kadar do-r u olursa olsun iinde yaad btn topluluklarn top-lumsal karlaryla ve varolu koullaryla atan biri, z-

gn bir yalnz olarak kalmaya mahkumdur. O belki deha-dr, ama bu trajik ve anlalmaz deha insanlarla birlik veiliki kuramad iin snp gider ok kere.K im bilir, dnceleri bize kadar ulamam ka dehayaamtr gemite; onlar tanmamamzn tek nedeni, budncelerin hi bir etki yaratamam, hi bir iz brakma-m olmasdr.Gerek byk dnr, herhangi bir toplumsal toplu-luun karlarndan ve durumundan giderek, olas olan (11)en ok doruya ulamay ve onu gerek bir yaygnlk veetkililikle formlletirmeyi baaran kiidir. nk genelolarak dnce dnyasnda olduu gibi, felsefede de, insan-n varoluunu dntrecek katklarda bulunan nemlidir. nsann varoluu bir yalnzn deil, bir topluluk'un ve bu

(11) Terim aklamas: olas olan en byk bilgi u anlama ge-l i r : dnr, topluluun nnde bulunmal, ona gidecei yo-lu gstermelidir, topluluk yelerinin gerek ve deneysel d-ncesine uyarlanp kalmamaldr. Gerek bil inle ola-s bilin arasnda Lukacs'n yapt ayrma baknz.

64


11/27

topluluk iindeki kii'nin varoluudur; bunlar birbirindenayrlmaz.Bu yzden, gemiteki bir felsefe sistemini incelemekisteyen her alma her eyden nce bu sistemin temel e-lerini insanlarn yaad toplumsal koullara, sistemin dedoup gelitii insan ortam nn top lumsal koullarna ba-layan ilikileri gznnde tutmak zorundadr. Hatta bazenbu almamzda olduu gibi, toplumbilimsel inceleme yal-nzca ematik ve genel bir biimde yaplabilse de.

I IKant'n dnya gr daha kendi zamannda Almanburjuvazisini en iyi temsil eden felsefe sistemi olarak ka-bul ediliyordu . H egel d nem indeki kesint iyi saymazsak g-nmze kadar hep byle kabul edildi.Hemen hemen btn byk Alman dnrleri, Kant' olmasalar bile Kant'dan yola karlar ve onun dnce-leri karsnda aydnlk bir duruma kavumak gereini du-yarlar. F icte'yi, H egel'i ve gn m zd e Lask', Lukacs', H ei-degger'i dnmek yeter.Kant sisteminin hangi toplumsal koullar iinde olu-tuunu inceleyerek almamza balamak istiyorsak, ncegenel olarak avrupa burjuvazisinin do uun u ve evrimin i,sonra da zel ola rak alman burjuvazisin in douunu ve ev-rimini ele almalyz.XII. yzyldan XVII I . yzyla ka dar avrupa burjuvazi-sinin dnya gr u temel kavrama dayanyordu; btnkavramlarn anas olan zgrlk kavramna.Kentin havas insan zgr klar. Feodal toplum iin-de glkle gelien kk kentler bu ilkeyi uygulad vezgrlk fransiz burjuvazisinin b t n d nyaya ateli sz-lerle ilan ett ii tn san H aklar Bildirisinin ilk sz-c oldu.Elbette avrupa burjuvazisi ta rihsel ak iin de ak-

tan aa zgrle aykr davranlarda bulundu sk sknk m ut lakyn etim i avrupa burjuvazisi yara tt . Tiers-Etat 'nn destei olm adan m ut lakyn etim in ayakta kalmasdnlemezdi. Ama btn bunlar feodaliteye kar yr-65


12/27

tlen savan geici tarihsel zorunluluklaryd ve Bu yzdenburjuvazinin ideologlarna gre hi de aykr bir ynleriyoktu.Burjuvazinin dnya grn kuran ikinci temel gebireycilik'di. Zaten bireycilik ar bir zgrln br y-zdr; nk birey btn balarndan kurtulmu ve yalnz-ca benzerlerinin zgrln inememek zorunluluuylasnrlanm insandr.E n sonra, zgrln ve bireyciliin sonucu olarak, on-larn yannda bir de yasal eitlik'i saymak gerek, nk ay-rcalhklarn bulunduu yerde birey tam zgr deildir.zgrlk, bireycilik, yasal eitlik: burjuvaziyle birlik-te ve burjuvazi sayesinde gelien dnya grnn temelesi bunlardr. Daha sonra bu eler dnce yaamnneitli alanlarnda eitli anlamlar kazand; bu anlamlariinde bizi ilgilendirenler felsefeyle ilgili olanlardr.

Bu ge aklclkta sekin bir anlatm biimi kazan-d : zellikle ngiltere'de gelien deneycilikte ve duyumcu-lukta da daha az nemli ve daha az kkl bir anlatm bi-imi ald.

Aklclk her eyden nce zgrlk, daha dorusu iftanlaml bir zgrlk demektir:a) bir d yetkeye ve d zorlamaya kar zgrlk,b) bizi d dnyaya balayan kendi tutkularmza kar- zgUrlk.Burjuva dncesinin aklcla dnn felsefe ta-

rihinin bize sunduu saysz rnekle anlatmak bizi okuzaklara gtrr. Herkesin bildii birka olay hatrlatalmyeter: Rnesans'da Platon'culuun yenilenii, Stoa ahlak-n n yenilenii, modern felsefeyle Descartes, Leibniz ve Spi-noza 'nm matematii arasndaki sk balar, Descartes'i*yntemli kukusu, Descartes'n Tutkular zerine incele-tne'si v.b.Kant ' n Salt akln eletirisi adl yaptndan u parayalmadan geemeyeceiz:Yzylmz eletiri yzyl, her ey eletiriden gemekzorunda. Ne var ki, din papa hazretleri'ni, yasama da h-kmdar hazretlerim, ne srerek genellikle bundan ka-

66


13/27

mak istiyor. O zaman din ve yasama kendilerine kar haklkukular uyandryor, akln zgr ve ak snavndan gee-rek salanan iten saygya hak kazanmyorlar.Ama aklclk aynca bireyin bir yandan evrenle bir yan-d an da insan topluluuyla bam koparmas demektir. n-k her bireyin doru, iyi ya da gzel zerine ayr, bam-sz ve hi bir ilikisi bulunmayan kararlar verdii yerde,bireyi aan bir btnden, evren'den szedilemez. O zamaninsan topluluu ve evren blnm ve atomlam d ger-ekler durumuna geliyor: incelenebilen, gzlemlenebilen, s-telik yasalar bilimsel olarak aratrlabilen, ama zneyleyani insanla hi bir canl ilikisi olmayan d gerekler.Zekay atomlatran, eriten bu tutum en ak biimiyleLeibniz'in monadclnda grlr. Ama buna Descartes'da,Malebranche'da ve hatta Kant'n Antropoloji'sinde de rast-lanabilir. Gerekten de, Kant'n bu yapt yle balar: n-san dnyadaki tm br canl varlklarn ok stne -karan ey, insann kendini ben olarak grebilmesidir.Aklclk ayrca tm bireylerin yasal eitlik'ini gerek-tirir, nk akl nnde btn insanlarn haklar doal ola-rak eittir. Geometri teoremlerinin renilmesinde ya daahlak ykmllkleri karsnda bir ayrcahlk szkonusudeildir. Saduyu, dnyada en eit paylalm eydir...Akl btn insanlarda doal olarak eittir diyordu Des-cartes. Kant da doutan ya da toplumsal durumlardan ge-len ayrcallklara kar hep dmanca tavr almt.Bu ksa ve yzeysel belirlemeler bizi Kant felsefesinincanalc noktasna gtryor. imdi biz Kant'n balca n-clerinin (Spinoza'y dta tutalm) hem bu iki temel ka-tegoriden yani zgrlk ve bireyin zerklii'nden, hem dezgr insanlarn eylemi iinde bu zgrln anlam ve r-n olan insan topluluu, evren, btnlk kavramlarndanyalnzca birincisini, zgrlk' tanmlayabilmi olmalar-n n nedenini anlyoruz.Ka n t bize varoluun temel kategorisi olan btnlk'nnemini kavram ilk dnr olarak grnyor; ancak bukategori onda her zaman sallantl bir zellik tamtr.Kan t ' n nemi her eyden nce uradan gelir: Kant dn-

67


14/27

cesi, hem kendinden ncekilerce ele alnm ve en sn nok-tasna kadar gtrlm olan bireyci ve atomcu dnya g-rlerini ok aydnlk bir biimde aklamtr, daha nem-lisi bu dnya grlerinin Kant'da insan varoluunun, d-ncenin, insan eyleminin snrlar durumuna gelen son s-nrlarna ulamtr, hem de yeni - Kant'clardan ou-n un yapt gibi bu snrlarn belirlenmesinde durup kal- .mam, ama ikinci kategorinin yani btnlk ya da evrenkategorisinin felsefeye katlmasna doru ilk saknk amakararl adm atmtr, bylece F ich te , Hegel ve Marx'dangerek Lask, Sartre, Heidegger, Lukacs'a varan ve oradanmodern Fransz kiilikiliine ve henz geliimini tamamla-m olmaktan uzak bulunan ada Manc'cla doru uza-n an yolu amtr.

I l lKlasik bat dncesini genel izgileriyle bylece tanm-ladktan sonra, bu dncenin ingiltere, F ransa ve zellik-

le Almanya gibi eitli lkelerde ald zgl biimleri in-celeyelim^).Bu lkede burjuvazinin iktisadi ve toplumsal evrimiok deiik oldu. Bu deiiklik ulusal kltrn btn, zel-likle felsefi dnce zerinde arln duyuracaktr. ktisadi ve siyasal bakmdan en ileri lke Ingilteye'ydi.ingiltere'de burjuvazi ksa zamanda iktisadi stnl, 1648ve 1688'den sonra da siyasal iktidar ele geirmiti.Bu hzl ve erken evrim yznden ingiliz dncesi ktaAvrupasnnkine oran la ok daha gereki ve her eydennce ok daha az kktencidir.. Hzl evrimi yznden gen ve gl ingiliz burjuvazisihenz gl olan ve kendisine kar direnme yeteneindebulunan ve zellikle de byk bir iktisadi aba gsteren bir

(12) Tam bir inceleme elbette br bat lkeler ini de, zellikleHollanda'y da gz nnde tutacaktr ; Hollanda yalnz ikti-sat tar ihi ve resim tarihi iin dei l , ayn zamanda felsefetar ihi iin de ok nemlidir. Descartes ve Spinoza bu lke-de yaadlar.

68


15/27

soylular snfyla karlat. Daha sonra Fransa'da olacagibi, bu snf iktisadi ve sosyal yaamdan skp atmakszkonusu olabilirdi. (Oysa burjuvazi, kraln mutlak yne-timine kar savamak iin soylularla sk sk ibirlii yap-mak zorundayd.) Bu yzden, iki snf arasndaki atma,1648 ve 1688 devrimlerin e ramen , bugn k ngiltere'yi o r-taya karan bir uzlamayla sonuland.Uzlama demek, eylemlerimizin dayand isteklerin veumutlarn d gereklikten gelen bask altnda snrland-rlmas demektir.

Bir lkenin iktisad ve toplumsal yaps temelde ikikart snf arasndaki uzlamadan domusa, bu lkedeairlerin ve filozoflarn dnya gr, ykselen snfn kar-tlk iinde uzun bir kavgay srdrd lkelerdekine g-re daha ok gereki ve daha az kktencidir.

Bylece, ngiliz burjuvazisinin baland felsefenin de-neyci ve duyumcu oluunun, Fransa'daki gibi aklc olma-ynn balca nedenlerinden biri bu dur bizce.Siyasal ve dinsel balarndan kurtulmu bireyin ken-

di d alglar ve kendi duyarll karsndaki, kendi duy-gula n ve igdleri karsndaki bamll, ngiliz d-nrlerine gre kta Avrupa'smdaki aklclarn sandndanok daha az tehlikelidir.Bu tutumu glendiren iki ayr etken daha vardr, birin-ciden doma iki etken.nce, ngiltere'de gl bir aklc gelenein bulun m a-dn syleyelim. Bu yokluk, burjuvaziyle soylular arasn-

daki savan ksa ve yumuak olmasnn doal sonucudur.Sonra, dah a nemli bir ey var: Locke, Berkeley, H um egibi byk ngiliz dnrleri burjuvazinin siyasal iktidarele ald bir dnem de yazdlar. Oysa F ran sa'da D escartes'm, Almanya'da Kant'm yaad zam an larda burjuvazi m u-halefetteydi.Ancak iktidardaki bir snf, evreni kuran elerin ili-kileriyle ilgili temel soruya, bu ilikilerin a priori, zorunlu

olmad, ama imgelerin ortakl, alkanl v.b. ile edimliolarak doduu yolunda bir cevap verebilir. Biz bir olgu-ya, bu olgu daha nceden etkinse ve evrensel olarak bili-69


16/27

niyorsa sahip kabiliriz ancak. Bu ilikilerin gerekleme-sinin beklendii ya da yalnzca arzu edildii lkelerde budurum yoktur.Kta Avrupasmda, zellikle Almanya'da toplumsal bur-juva dzeninin ve demokratik devletin ortaya kmas birsorundu ve ancak uzun bir gelecek iinde gerekletirilmesiszkonusuydu. Birey zgrlnn uyumlu ve zorunlu birb t n yaratlmasn gvence altnda tutmadn, zgr veakll bireyler arasndaki uyumu zorunlu olarak salayacaka priori dnce ve eylem yasalar bulunmadn syle-mek, en kutsal deerleri kukuyla karlayan bir sapkn-lk, her durumda tehlikeli bir kukuculuk demek olurdu.

Ancak,, ok daha sonra, F ransa'da D evrim'den az nce,zellikle Bat Avrupa'da -XIX. yzyln ikinci yarsnda bur-juvazi iktidar ele alp knca, kta Avrupas btn tersgeleneklere ramen deneycilie kar gittike artan bir ya-knlk duydu, bu yaknlkla birlikte deneycilik en ar ba-san dnce durumuna geldi, ama XX. yzylda ortaya -kan byk bunalm bu durumu bir kere daha ortadan kal-drd, mistik ve akld eilimlere kap at; bu eilimlerada avrupa dncesinin baskn eilimleri durumunageldiler.

I Vimdi baklarmz kta Avrupas'na, Fransa ve Alman-ya'ya doru evirirsek, durum apayr bir biimde kendinigsterecek.Geliigzellie dmeden, F ran sa'nn evrimini normal,Almanya'nn evrimini hastalkl olarak belirleyebilirizsanrm (burada her iki terime de, G oethe'de aldklar an-lam veriyoruz; Goe t h e klasik'in salkl, romantik'in has-talkl olduunu sylerdi).Fransz devleti, Tiers E ta t ' n n normal organik gelii-

min in rndr; u zamana kadar bu devlet toplumsal veiktisadi temellerinin konu edilmesini gerektirecek bir b-yk bunalma dmedi. 1789- 1815 yllar bile, bu organikgeliimin gl ve byk bir dnemi oldu, bu yllar bu ge-liimi ne durdurdu ne saptrd.7 0


17/27

Fransz mutlakynetimi, byk feodallere kar girii-len kavga iinde ve Tiers Etat'yla srekli ve dayankl biranlama sayesinde dodu. Burjuvazi, krala, harcam alarn ,zell.kle srekli paral ordunun harcamalarn karlamasiin mali yrdmlarda bulunuyordu. Buna karlk, mutlakynetim, burjuvaziyi soylularn ar isteklerniden koru-yor, onun iktisadi karlarn gzetiyordu. ktisadi gelimeler ve mutlakynetim gcnn artsoyluluun dn abuklatrdka, Tiers Etat da g-rev satyla ve noblesse de robeun(13) yaratlyla dev-letin siyasal ve ynetimsel yapsn ele geiriyordu.Sonunda, byk soylular btn iktisadi ve gerek as-keri glerini yitirince, Tiers E t a t ' n n mutlakynetimle an-lamaya ihtiyac kalmad, ve giderek mutlakynetimi ada-letsiz ve zellikle pahal bir yk saymaya balad. Onunartan muhalefeti o sra kendini gsterdi, bu muhalefet,Fransz devrimiyle ve iki Napolyon dneminden sonra t-myle burjuva nitelikli Fransz demokrasisinin dousuylasonuland, bu demokrasi iinde byle bir soyluluk artkhi bir rol oynayamamtr.

Almanya'da, tersine, Otuz Yl Savalarndan sonra ik-tisadi ve siyasal geliim ok yavalam, hemen hemen dur-mutu. Birliki bir ulusal devlet ancak 1871'de, tam anla-mnda alrsak ancak XX. yzylda kurulabildi. te yan-dan, bu ulusal devlet, burjuvaziye azok kar olarak vesoylulua hi bir biimde kar olmakszn tepeden inmekurulmu oldu.

Wesatfalen bar, 1648'de, lkeyi deiik byklktebirok egemen prenslie blmt, bu prensliklerin k-kl ulusallk inancn zorunlu olarak hasralt edecekti.Amerika'nn kefi ve buna bal olarak Akdeniz'deki byk' ticaret yollarnn Atlantik okyanusuna doru yer deitir-

mesi, XV. ve XVI. yzyllarda Almanya'da, rnein Hanse'de ortaya kan iktisad atlm balad yerde durdurduve bodu. Otuz Yl Savalar lkeyi altst etmi ve yoksul-latrmt. Birka kk rnei saymazsak (Hamburg ve(13) Grevleri bakmndan soyluluk alan burjuvalar. (C-N.)

71


18/27

Leipzig), Almanya'da iktisadi yaam tam bU" duraklam a,h a t t a gerileme iinde bulunuyordu. Siyasal, toplumsal veiktisadi adan Almanya hastalkl ve anormaldi.Elbette btn bu koullar ulusal bir kltrn douuiin byk bir engel meydana getiriyordu. Byk Friedrichzamannda bile sarayda ve Berlin akademisinde zellikleFranszca konuulduunu, anadilini eksiksiz konuup yazanilk byk alm an filozofu Leibniz'in yaptlarn kltrl birtopluluu kabul ettirebilmek iin Franszca yazmak zoun-da kaldn unutmamalyz.Descartes'n Yntem zerine konumalar', Locke'unDeneme'yi (14) Almanca yazmasn dnebilir misiniz?Bu nedenlerle, normal ve hastalkl szcklerininFransa'yla Almanya'nn siyasal, iktisadi, toplumsal evrim-leri arasndaki ayrl, hi deilse 1648- 1871 arasn kap-sayan dnem iin, en iyi belirlediini sanyoruz.Bu ayrln elbette iki lkenin manevi yaamnda, zel-likle felsefi dncesinde yanklar olacakt.Gerek ve ciddi biimde hasta olan insanlar belirleyeney, onlarn hastalklarn ve iyileme yolunu her eyden

nce dnmekte olmalardr. Salkl insanlar, tersine, ken-di salklarn ya hi dnmezler ya da pek az dnr-ler, salkllarn dikkat i her, eyden nce d dnyaya ev-rilmitir.Bu, ayn zamanda, Avrupa'nn iki byk kltrn, Al-m an kltryle Fransz kltrn iki yzyl birbirindenayran temel ayrlktr ve bize, ayrca hastalk son zaman-larda Bat Avrupa'da yaylrken niin fransz dncesinin

de iki koldan Alman dncesine ynelme yolunu setiiniaklar. Bir yandan, Bergson gibi duygu filozoflar Almangizemcilerine, Schellingj'e, bir lde Schopenhauer'a y-nelir (ya da I. P. Sartre'a, Heidegger'e); te yandan, kii-likilik ve Fransa'ya yeni yeni giren Marx'cihk, her zamanbilinli olarak yapmasalar da, Alman insanclnn sorun-larna oka yaklarlar, hatta bu insancln vard yer-lerden ok daha uzaa gitmeye kalkarar- yle ya, XX. yz-yldayz.( 1 4 ) An Essay C o n c e r n i n g H u m a n U n d e r s t a n d i n g . (.N. )

7 2


19/27

Salkl bir ortamda gelien fransz dncesi, her ey-den nce, tanmak ve anlamak istedii d dnyaya ynel-di, Kuramsal doru, epistemoloji, matematik, psikoloji vetoplumbilim fransz felsefesinin balca sorunlar ve u-ralardr. Buna karlk, hastalkl bir toplumun dncesiolan alman dncesi, her eyden nce, kendine, kendi has-talna, hastaln iyiletirme arelerine yneldi. Almanfelsefesinin btn byk sistemleri ahlak problemi'ndenBergson'a gelinceye kadar fransz filozoflarnn hemen he-men hi bilmedii pratik probleminden yola kar.

nl ve belirleyici birka rnek vermek yetecektir.Montaigne, kendinden szederken yle der: Bakalan in-sanlara biim verir, ben insanlar anlatrm. lk ve ennemli modern fransz filozofu D escartes, her eyden ncefizikle, matematikle, epistemolojiyle ilgilenir. Doru'yu. ara-maktadr: iyi, onun iin, ikincil bir nem tar. lk ilkesievrenin en lml grlerini benimsemek olan, bu ilkeninyerine hi bir zaman kesin bir ahlak koymay dnmeyengeici bir ahlak anlayyla yetinmeyi dnmyor muyduD escartes? Malebranche'n rastlantsal nedenleri, Mainede Biran'n abas, Meyerson'un zdeliki gibi eyler,fransz filozoflarnca getirilen eyler fizik, psikoloji, zel-likle epistemoloji kategorileridirler, ahlak kategorileri deil.

Almanya'da, buna karlk, Leibniz'de, bilinli olan, dn-yay yanstan, en ok aydnla, fizik bir atoma kadar va-ran monad' kavramak gtr. Monadda insann bir yans-sn grmek, Leibniz'de ahlak sorununun nemli bir yer tut-tuunu benimsemek doru olacak. Burada kukuyayer yoktur. Kant'da pratik akln ncelii Goe the ' n in Faust'-u n d a Faust'un Lagos'u eylemle aklad nl sahne, Fich te ' -n in Tathcndlung'u, Scoper.hauer'n istemi, Nietzsche'ninZerdt' btn bu pratik, istem, eylem, alman felse-fesinde byk sistemlerin ana sorununu ve k noktas-n meydana getirir.

Bu ayrlk edebiyat alannda da daha az belirgin deil-dir. Genellikle fransz roman ve fransz edebiyat (bazzel durumlarn dnda; bu zel durumlarn en nemlisiPascal'dir) her eyden nce gereki'dr, psikolojiktir, ba-7 3


20/27

zen tarihsel ve toplumbilimseldir, insandan szederken, hereyden nce, insan aratrmak, insan anlamak ister. Ya-zar, insann ne dndn, ne duyduunu, ne yaptnbilmeye alr, ne yapmas gerektiini deil.Ayrl birden grebilmek iin, Goethe 'n in , Schiller'in,Hlderlin'in, Kleist'n balca yaptlarna gz atmak yete-cektir. Bu yaptlarda hemen her zaman lk vardr, olmasgereken vardr, ahlak sorunlarnn felsefi diliyle.Fransz aklcl her eyden nce epistemolojiktir, y-nelimi bilimsel ve varlkbilimseldir. O, dnya karsndagzlemci bir baktr; oysa alman aklcl, en yksek bi-imlerinde, genel felsefi bir aklclk olarak, her eyden ncepratik ve ahlaki bir aklclktr.

Toplumsal ve iktisadi evrimdeki bu ayrln bir bakasonucu, iki lkede insanc yazar ve filozoflarn bambaka du-rumu'dur.Btn Avrupa'da, talya, ngiltere, Hollanda'da oldu-u gibi Fransa ve Almanya'da insanc dncenin (aklc ol-sun deneyci olsun) geliimi lkenin iktisadi geliimine yaniticaret ve sanayi burjuvazisinin geliimine sk skya baloldu. Tiers E ta t ' n n varl ya da yokluu toplumda insancya da gizemci yazarlann durumunu da belirledi. Fransa'dainsanc ve aklc yazarlar, halklarna ve tm ulusa organikbalarla balydlar. Halklarna katlyorlar, halklarm d-nce ve duygularn anlatyorlard; yazarlk br meslek-ler yannda bir meslekti. Bir. Montaigne, bir Racine, birDescartes, bir Moliere, bir Voltaire lkelerinin ve alar-n n en yetkin anlatmlardrlar. Yazlarnn arkasnda, ulu-

sun tm kltrl blm vardr, bu yzden saldrlan teh-likeli, yergileri dokunduu her ey iin ldrcdr.Eski bir atasz Fransa'da glnlk ldrr derkenbunu pek gzel anlatr.Almanya'da durum taban tabana karttr. Toplumsalve iktisadi gelimenin gsterdii, byk gecikme, iki yzylakm bir sre boyunca gl bir ticaret ve sanayi burjuva-zisinin hemen hi olmay insanc ve aklc gl dnce

akmlarnn filizlenmesini engelleyince, Almanya her ey-den nce gizemcilie, duygusal ve sezgisel tamalara ak7 4


21/27

oldu. Bu yzden lkede kendilerini evreleyen halkla, top-lumla gerek ilikileri olan insanc ve aklc yazar ve d-nrler ortaya kmad.Yalnzlk, byk Alman insanclarnn yaptlarnda herzaman grlen balca temadr. Leibniz, Lessing, Hlderlin,Kleist, Kant, Scopenhauer, Marx, Heine , Nietzsche ve nicesikendilerini anlamayan, iliki kuramadklar alman toplu-mu n u n ortasnda tek balarna dikilirler.

Bu yzden pekounun gnl krlmtr. Hlder-lin, Nietzsce ve Lenau delirdiler, Kleist intihar etti, Klops-tock, Winckelmann, Heine , Marx, Nietzsche yabanc lke-lerde gnll gnlsz srgn kaldlar, Kant ve Scopen-hauer kendilerini evrelerinden yaltan bir zgn insan ya-am srdrdler. Lessing, Wolfenbttel'de bir kede ldgitti; orada, yoksulluk yznden, cimri ve mark bir yerlizorbaya balanmt.Bu noktada Goe t h e tek gerek ayrcalk gibidir, ama

bu dahi airin talya'ya ka ve Tasse'da sarayda yaay-n an lat biimi dnlnce, bu ayrcahhk da iyiceproblemli duruma gelir.Heine , Almanya'da felsefenin ve dinbilimin tarihi adlyaptnn bir yerinde alman insancln gerek doal or-tamlarnn uzanda, bir odann bir kesine braklan is-tiridyelere benzetti. Denizlerin uzak devinimlerini duyarlar,gelgit zamanlarn duyarlar, durmadan alr kapanrlar,ama tmyle yabanc bir ortam da devinimleri yersizdir,anlamszdr.

Buna karlk, Almanya'da gizemci ve duygusal yazar-larn toplumlaryla ve alaryla sk ilikileri oldu. JakobBhme'den Ham a n n , Schelling ve romantiklere, on lardanda Rilke, George ve Heidegger'e kadar hemen kimseningnl krk deildi. Romantikler genellikle nem bur-juva mesleklerinin adamydlar, daha ok memurdular vene kadar eliik grnrse grnsn. Almanya'da en ama-s ve en skc d gereklie en iyi gs gerenler gizemci-ler, cokulular ve mutlak dleyenlerdiBtn Alman felsefe ve edebiyat tarihi bu iki akmn,

7 5


22/27

insanclarla gizemcilerin atmas asndan yazlabilir(15).Henz bitmemi olan (rnein gizemciler iin Rilke,George, Thomas Mann, Heidegger, insanclar iin KarlKraus, Bertolt Brecht, Erich Mhsam, Gyrgy Lukacs d-nlsn), ama bunalmn ve toplumsal hastaln genelyaylmamdan sonra gnmzde Avrupa kltrnn temelsorunlarndan biri durumuna gelen atmadr bu.

Bu aklamayla ilgili bir baka belirlemede blunam:Anlattmz eyler Almanya'da yergici ve gldrc yazar-larn neden ok az olduunu ortaya koyar. Glmek, diyorduBergson, tmyle aydnca bir tutumdur. Gc) olarak ye-nilmi, yklm olana glnebilir ancak; gelecek ak olduu(15 ) Edmond Vermei l , L ' A l l e m a g n e , E s s a i d ' e x p l i c a t l o n a d l n l yaptnda bu ynde bir gir i imde bulundu.

Elbette tm alman f i lozof ve airlerini bu iki akmdan biri-ne balayamayz, Kant', Goethe'yi, Schiller'i ya da Schel-l ing'i ve Novalisi balayabiliriz ama. ou bu akmlarnikinsinden de deiik biimlerde etki lenmit ir. Bunlarn ennllerinden birkan sayalm: Kleist, iki ayr dnya gr-nn kendisinde yaratt ekimeden sarslmtr. Karam-sarlyla Napolyonun dnden -bu d Fransz dev-r iminin kesin sonu g ib idir - sonraki a lman insanc ve demok-ratik burjuvazisinin umutsuzluunu ortaya koyan Scopen-hauer, bu karamsarlndan tr, sisteminde ok nemlib ir yer tutan mist ik ve gerici eil imler arasna yerlet ir i le-bil ir , bu yzden Bergson ve Thomas Mann Scopenhauer'agtrlebi l i r . Fichte ya da daha ok Wilhelm Humboldt gi-biler genliklerinde tam anlamnda insanc olarak ie ba-ladlar, ama az sonra, zellikle de alman bozgununun etki-siyle, Prusya devletinin ve alman ulusuluunun mist ik l i in ikazandlar. Hegel gibilerde iki ayr dnya gr birbir inekarmtr, ama pek az lde bi leime uramtr. Bu ikidnya g rn bir sayfann iinde b i le se ip ayrm ak mm -kndr. Yaral kii ler* dizisi bugn de srmektedir . Bukonuda Kari Kraus'un mutlak yalnzln, Stefan Zweig,Kurt Tucholski, Ernst Toller gibi baz daha az nemli ya-zarlarn intiharn dnmek yeter.

76


23/27

zaman, btn halk insann arkasnda olduu zaman gl-n r . Bu yzden, glmek, aa yukar ulusal bir erdem olduFransa'da.Ayn nedenle, alman aklclar ve insanclar hi gl-mediler. Kavgalar ok aclyd, durumlar ok yalnz ve okskkt. Topluma ve halka kar bir kavgay tek balarnaykmlenmilerdi; gittike kendi zayflklarn, rakipleri-n in glln grdler; glmeleri pek yersiz kaacakt;bir alman insancs glerse, yergisi acl bir ses kazanr,Heine'de ya da ada edebiyat Kari Kraus'da olduu gibi.

Btn bu belirlemeler bizi grnte Kant felesefesin-den uzaklatrm gibidir. Oysa ona hi bu kadar yakla-mamtk, nk Kant felsefesinin neden Almanya'da do-duunu ve yalnz bu lkede doabileceini ancak imdi an-layabiliriz.Descartes, Locke, Hume ve br fransz ve ingiliz drnrleriyle Kant'm ortak yan bireysel zgrl ve btnakll insanlarn eitliini savunmasiyd. Onu onlardan ay-r a n , ikinci soruya verdii karlktr: bu zgrlk ve bueitlik gerekleince evrenin eleri arasnda uyum naslsalanacak, bireyler arasnda uyum ve anlama nasl sa-lanacak?

Buna iki cevap verilebilir: Fransa'da Descartes'n, Al-manya'da Leibniz- Wolf'n cevab, dogmac cevap; ngilte-re'de her eyden nce Hume'un cevab, kukucu cevap.Gelecekten kukulanmayan ve gelecekten kukulanma-s iin hi bir neden bulunmayan kktenci Fransz burju-vazisi iin evrenin uyumu bir sorun deildi. Bireylerin z-grl bunu kendiliinden ve ayrca gerekletirecekti.Evrensel matematik kuramsal uyumu, Stoa'c dev ah-lak pratik uyumu kurabilirdi ve az nce sylediimiz gibipratik uyuma ok az nem veriliyordu; nk o kendiliin-

den olur gibiydi. ngiliz burjuvazisi ok daha az kktencidir. ngiliz bur-juvazisi evrensel matematie Stoa'c dev ahlakna inad-ndan daha az inanyordu. Kant'm kukuculuk dedii bu-dur. nk ngiltere'de bu kukucu tutum kta Avrupasn-da olduundan daha az tehlikeliydi. nk orada burjuvazi7 7


24/27

oktan iktidara gemiti. Burjuvazi, uyum zorunlu deilsede gerek'tir grnden yana kabiliyordu. Uyumun a pri-ori nitelii kesin olmasa da gereklii kesindi. Bu yzden,doutan fikirlerden vazgeilebiliyor, armclkla, imge-lerin etkin uyumuyla yetinilebiliyordu.Ahlak alannda Stoa'c dev ahlaknn insan gcn a-t gznnde tutularak bu ahlakn gereklerinden vazge-ilebiliyor, buna karlk Epikuros'cu ve duyumcu bir yarar-cln bir uyum salad ne srtebiliyordu, bu uyum zo-runlu olmasa da gerek ve etkindi.Ge r i kalm Almanya'da bu iki gr as da tutulmu-

yordu. zgr toplum ve demokratik devlet ok uzaklarday-d , onlarn gereklemesine kar koyan gler ok kuvvet-liydi; bu gler karsnda soukkanl kalmak ve olarnyanllarn, snrllklarn grmemek gerekiyordu.te yandan, bir olgu durumunun yle bir belirlenmesialman insanclarna yetecek gibi deildi, nk bu olguonlarca hi bilinmiyordu. Byle bir tutum onlara tehlikelibir kukuculuk olarak grnebilirdi, nk onlar dogmacaklcln yanllarn paylamyorlard. Deneyci kukucu-luu ama olana onlar iin acil ve yaamsal bir aba ola-bilirdi. nsan toplumsal- toplumd bir varlk diye be-lirleyerek burjuva toplum unda insann zn ak bir bi-imde ortaya koyan ve ierik dzeyinde gelecein sakladtm belirsiz atklarn ortaya ktn grerek uyum'lauyarhhk' tam anlamnda biimsel elere indirgeyen Kantsistemi de ite bu geri kalm Almanya'da dodu.nk bu ok aydnlk ve ok derin aratrma hasta-

lkl bir durumun sonucuydu; pratik akim nceliini ner-meyi, zgr ve bamsz insann ulat snrlarn bilinci-n e varmay ve bylece bu snrlar ama zorunluluunu kav-ramay baard. Btn bu nedenlerle, burjuva toplumununsnrlarnn her zamankinden daha duyulur olduu, hastal-n ve bunalmn her yerde artt u gnlerde Kant siste-m i bize klasik felsefenin en derin ve en etkin an latmlarn -d an biri olarak grnyor. Bugn de bu anlatm, elbettebize at yol zerinde kendisini amak artyla, k nok-tas olarak alabiliriz. Bu blm bitirmeden nce, ortaya78


25/27

konabilecek bir kar sav gznnde tutmak istiyoruz. Kantklasik felsefede bireyin snrlarnn bilincine apak bir bi-imde varan tek temsilci deildir. nsann ve varoluununbu grnm, Goethe 'n in dnda iki byk fransz klasi-inin yaptlarnda, Racine'in trajedilerinde ve Pascal'in ya-zlarnda srer.Yalnzca dnya grlerini gznnde tutarsak, Des-cartes'la Corneille'i bir yana, Kant', Goethe'yi, Racine'i,Pascal'i br yana koyabiliriz. Ama bizim yapmaya kalk-tmz aratrmayla bunu nasl badatracaz? Kant fel-sefesi yalnzca Almanya'da olasyd dersek, fransz air vednr onunla ayn dnya grne nasl sahip olabilir?Ortaya koyduumuz genel izgileri, kat ve kesin birsistem diye almamak gerekir. Aratrmay daha ileriye g-trseydik, hemen bir dizi ayrlkla karlaacaktk. Demek,ki fransz burjuvazisi sk bir btnlk meydana getirmez;burjuvazinin iinde, ayr iktisadi ve toplumsal durumlardoal olarak ayr ideolojik zelliklere karlk olan birok,topluluk vardr. Balca aynm Tiers Etat'yla noblesse dee-robe ayrldr. Burjuva kkenli noblesse de robe st-lendii devlet grevlerinden tr soylu olmutu; bylece,,iktisadi varlyla ve geleneiyle, mutlakynetime sk skyabalyd. Burjuva kkenli olu, saray soyluluuyla at-

kl olu, alan, gerek bir toplumsal ilevi yerine geti-r en , bunun da tam tamna bilincinde olan bu tabakann:saray soyluluu kesiminde sren zevk ve serbestlik kar-snda duyduu istek ve aalama, btn bunlar ona daha.iyi bir dnyay, yeniden dzenlenmi bir toplumu zleti-yordu. Ama te yandan, noblesse de robe az nce de sy-lediimiz gibi, tam anlamnda devrimci bir tutum alama-yacak kadar, toplumsal dnme katkda bulunamayacakkadar salam balyd mutlakynetime. insann bykl-n insann dileklerinde, kkln de bu dileklerin ger-eklemezliinde bulan ve Almanya'daki burjuvazinin enileri tabakalarnn ideolojisini meydana getiren trajik dn-ya gr, Fransa'da burjuvazinin ok dar bir kesiminde,,noblesse de robe iinde geliebiliyordu ancak. Bu ideo-


26/27

lojiyi ortaya koyan organizma Port-Royal(16) oldu. ki b-yk Fransz trajiinin, Pascal ile Racine'in buradan kmolmalar rastlant deildir.Racine'le Kant ve Goe t h e arasnda nemli ayrlklar var-dr gene de. Racine, bireyin snrlarn sezdi ve bu snrla-r btn trajik yanlaryla grd. Btn dnya edebiyatn-da bireyin snrlarn bylesine korkutucu ve bylesine yaz-gsal bir biimde anlatan bir baka air yoktur. Bununlabirlikte, Racine bu snrlar amann ne umudunu ne zo-runluluunu sezer. Kahramanlar kendi snrlarnda para-lanrlar ve bu yzden lrler, ama snrlar amazlar. Hibir tanr, hibir lmszlk onlara bu snrlarn tesinegemekte yardmc olmaz. Bu tam anlamnda bilinli veylmaz kahramanlar, yazglarnn karsna dikilirler. Lukacs'in bir yerde dedii gibi, Tanr bir seyircidir ve eyleme hikarmaz. Bireyin snrlar en ilkel yani en basit biimle-rinde grnrler. Bunlar insanla insan topluluu arasnda-ki snrlar ya da insanla evren arasndaki snrlar deil, bir

insanla bir baka insan, bazen ayn ailenin yeleri arasn-daki snrlardr.Kant'da ya da G oe the 'n in Faust'unda sorun bambakabir biimde konur. Sanat bakmndan daha yetkin olmayan,ama felsefi bakmdan daha derin ve daha geni olan birbiimde konur. Bunlarda sorun en geni biiminde, birey,insan topluluu ve evren arasndaki ilikiler biiminde

konur.Ayrca, snr bilinci yaptn tmnde baskn olan ennemli geyse, snrlar ama yolunda herhangi bir olaslkbulmak iin olaanst bir aba szkonusu olacaktr. A-Tcn diyalektikte, kendinde eyde, ilkqrneksel anlkda, tan -rda, tarihte, Kant'daki gzelde, G oe the 'n in ihtiyar Faust'u n u n hayalinde, her eyde, bireyi aan daha yksek bir eye(16) Port-Royal, Fransa'da Chevreuse'de (Saint-et-Oise) kurul-mu (1204) bir kadnlar manastryd. 1625'te Paris'e tan-d i. Daha sonra Janseniusculuun merkezi durumuna geldi.Racine burada renim grd. Pascal 1654'te buraya e-kildi. 1709'da kapatlan manastr 1712'de ykld. (CN.)

0


27/27

yaklamak, onu sezmek, hi deilse onu umma nedenleri-n i bulmak iin giriilen abay duyarz - somut ve gerekyaamda ona ulama olasl yok gibi grnse de.Faust'da, Logos szcnn nl evirisinde, hi deilsebir kere, bireyi ama yolunda ikin ve somut bir olaslkkendini gsterir.nce eylem vard.G erek ten , modern filozoflarn en nemlileri, klasik d-ncedeki en yksek noktalarn , ne lde mirass ve sr-drcs olduklarn pek dnmyorlar artk.

(Srecek)eviren:AFAR T MU N

goldman lucien kant felsefesine giriş i

Documents