göç-kitap

7/25/2019 g-kitap

1/192

90LARDA YERNDEN EDLEN GAYRMSLMLERN

G HKYELERGemi hibir zaman unutulmaz

G-Der stanbul

G Hikyeleri Kitab alma Grubu

7/25/2019 g-kitap

2/192


G HKYELER

Gemi hibir zaman unutulmaz

G Hikayeleri Kitab alma Grubu: Glay KILIASLAN, Hicret Berivan

TURHAN TMURTA, Nur TYSZ , Pedriye MUTLU, Seval YILMAZ, Selim

KIRILMAZ, Onur GNAY

Kapak Tasarm ve Dizgi:Aras ALADA

Kapak Fotoraf:G-Der Arivi

Dzelti:iek ZTEK, Glay KILIASLAN, Seval YILMAZ, Pedriye MUTLU,

Selim KIRILMAZ

Yayna Hazrlayan:Glay KILIASLAN, G-Der

Birinci Bask:2015

Bask: Berdan Matbaaclk

Davutpaa Cd. Gven San. Sit. C Blk.N.215/216 Topkap, stanbul.

0212 613 12 11

G Edenler Sosyal Yardmlama ve Kltr Dernei

stanbul G-Der

Halclar Cad. Uur Saray Apt. No: 92/15

Fatih/stanbul

0212 635 61 22 www.gocder.com [email protected]

Bu yayn Avrupa Birliinin finansal destei ile Hakikat Adalet Hafza Merkezitarafndan yrtlen Zorla Kaybetmelerde Cezaszla Kar Ortak Mcadeleadl projeden salanan katk ile yaymlanmtr. Yaynn ieriinin sorumluluutamamen G Edenlerle Sosyal Yardmlama ve Kltr Derneine aittir ve hi-bir ekilde Avrupa Birliinin grlerini yanstmaz.

7/25/2019 g-kitap

3/192


G HKYELERGemi hibir zaman unutulmaz

G-Der stanbul

G Hikyeleri Kitab alma Grubu

7/25/2019 g-kitap

4/192

7/25/2019 g-kitap

5/192

NDEKLER

7 NSZ

15 GEM HBR ZAMAN

UNUTULMAZ

43 PARA NEDR? PARA KRLDR

64 BU LKEYE BR HUZUR GELMES LAZIM!

75 TERK ETMEDK AMA ACISINI EKYORUZ

90 BU TOPRAKLAR HEPMZE YETER

98 YERM, MEMLEKETM HARABE

112 YAITAN HUZURA KAALIM

140 BZ KRDSTANIN MAYASIYIZ

157 NE OLURSA OLSUN BU ZALMLER GDECEK!

166 XWEZYA ME BI HING

KEKELERMZ O ZAMANA178 DUVAR ZERMZE YIKILIYORDU, ALTINDA KALAMAZDIK

7/25/2019 g-kitap

6/192

6

7/25/2019 g-kitap

7/192

7

NSZ

Bu kitap, 90lar ve zorunlu g literatrnde gayrimslim

topluluklara dair bilgi ktlnn tetikledii bir merakla, daha nceG-Der tarafndan 2005 ylnda yaynlanan G Hikyelerikita-bnn ikincisini oluturmak niyetiyle ortaya kt. Kitaba konuolan alma Trkiyenin farkl ehirlerinden, farkl (etnik, dini,vs.) aidiyetlere mensup hepsi doktora rencisi olan sekiz ara-trmacdan oluan alma grubumuz tarafndan yrtlmtr.Bu alma; be Ermeni, on bir zd, drt Keldani, dokuz Sryani

olmak zere toplam yirmi dokuz kiiyle, gayrimslim gruplarn90l yllarda yaadklar zorunlu g deneyimleri zerine yaptk-lar grmelerin zmlemelerine dayanyor. zellikle 1990lyllarda yaanan atmal dnemde bata Mardin, Diyarbakr veBatman olmak zere blgede yaayan farkl etnik gruba ve/veyadini inanca mensup kiilerin zorunlu g politikalar erevesin-de yaadklarn hikyeletirmek; yaananlar, yaayanlarn ken-di deneyimleriyle aktarmak amaland. Byle bir kitap ancak,

gayrimslim aznlklatrlm gruplarn grsel-yazl medyadagrnr olduu 2000ler Trkiyesinde tahayyl edilebilirdi. Biz,kitabn yazarlar olarak, bu kitap vesilesiyle bu gibi gemii hatr-lama pratiklerinin gncel koullar ve anlamlar zerine yenidendnmeyi de hedefliyoruz.

mparatorluktan arta kalan topraklarda ulus-devlet yaratl-mas sreci, ulusun homojenletirilmesini, devlet toplum ilikile-

rinin ve toplumsal ilikilerin yeniden organize edilmesini gerek-li klmaktadr. Bu dnmlerin vatan topranda yaygnlkkazanmas da gerekletirilmesi gereken bir dier nemli hedef-tir. Bu balamda kurgulanan vatandalk, devlet toplum ilikile-rini tanmlayan, bizden (ulustan) olanla teki arasndaki snr-

7/25/2019 g-kitap

8/192

90larda Yerinden Edilen Gayrimslimlerin G Hikyeleri

8

lar izen ve bize dair haklar tanmlayan bir kavramdr. Baka birdeyile vatandalk ancak darda brakarak ierir.1eride kalan-lar zerindeki iddias, darda braktklarnn izini daima tar. Bu

nedenle, evrensellik iddiasn tayan yasalara ikin eitsizlik yada bu yasalarn uygulanmasndaki eitsizlik hibir zaman sadecekurumsal eksiklik veya kt uygulama sorunu deildir. Yasalhaklar zerinden ina edildii iddia edilen vatandalk ounluklabelli bir dil, din ortakl zerinden tanmlanr. Trkiye Cumhu-riyeti vatandalnn snrlar da benzer ekilde Snni Mslman-lk ve anadil Trke gibi barikatlar araclyla izilmitir.2Msl-man olan farkl etnik gruplar her ne kadar sz konusu olan bizedhil olabilmek iin birincil art tasalar da onlardan Trkekonumalar bekleniyordu. Trkle eklemlenebileceklerine dairbir beklenti, ngr vard. Trkenin anadilleri olup olmamasn-dan bamsz olarak, bize hibir artta dhil olamayacak grup-lar ise gayrimslimler olmutur. Her ne kadar Cumhuriyet, Lozangrmeleri esnasnda Ermeni, Yahudi ve Rumlarn bir ksmnnlke iinde kalmalarna rza gstermek zorunda kalsa da gayri-

mslimler iimizdeki yabanclar olarak alglanm ve ayrmcpratikler devam etmitir.3

Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trk ve Mslman burjuvaziyaratma abas devlet eliyle yrtlm, bu aba Trk ve Ms-lman olmayanlarn hem ekonomik hem demografik tasfiyesi-ni amalamtr. 1920li ve 1930lu yllardaki Vatanda TrkeKonu kampanyas, gayrimslimlerin stanbul dna kma-

sn engelleyen 1925ten 1932 ylna kadar sren idari yasaklar,1926da yabanc irket personellerinin yzde yetmi beinin Ms-

1 Vatandalk ve ulus-devlet arasndaki gerilimli ilikiye dair Trke lite-ratrdeki rnekler iin bkz. Haldun Glalp (der.), Vatandalk ve Etnikatma, Ulus Devletin Sorgulanmas, stanbul: Metis Yaynlar, 2007.Aye Kadolu (der.), Vatandaln Dnm, yelikten Haklara,stanbul: Metis Yaynlar, 2008.

2 Dilek Kurban, Mesut Yeen,Adaletin Kysnda. Zorunlu G SonrasDevlet ve Krtler/5233 Sayl Tazminat Yasasnn Bir Deerlendirmesi-Van rnei,stanbul: TESEV Yaynlar, 2012, s. 13.Soner aaptay, Kim Trk, kim vatanda? Erken Cumhuriyet dnemivatandalk rejimi zerine bir alma, Toplum ve Bilim, Gz, Say, 98,2003, s. 166-185.

3 Bkz. M. aatay Okutan, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikala-r, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004; Baskn Oran,Trkiyede Aznlklar,stanbul: letiim Yaynlar, 2004.

7/25/2019 g-kitap

9/192


9

lman Trk olma zorunluluu ve Memurin Kanununda memu-riyetin balca koulunun vatandalktan sz edilmeksizin Trkkavram zerinden genelletirilmesi, 1950lerdeki Trk olma-

yandan alveri etmeyin kampanyalar gayrimslimlerin vatan-dalk temelinde urad ayrmc pratiklerden birkadr.4

Ana hatlaryla hatrlamak gerekirse 1915te Anadolunun(Ermeni, Sryani, Rum-Pontus) Hristiyan halklarna yneliksoykrm politikalar, 1941 htiyat Askerlii, 1942 Varlk Vergisi,51955 6/7 Eyll olaylar,61950lerden balayarak 1970lere deindaimi olarak cereyan eden Kbrs krizleri, 1975 Lbnan Sava,

1980 Darbesi ve 1990lar boyunca yrtlen olaanst hal uygu-lamalar altta yatan gayrimslim dmanln tetiklemi ve ouzaman bu gruplara ynelik katliamlar ve travmalar tazelenmitir.

Krtler ve Aleviler de kurgulanan vatandalk snrlarnndnda kalmaktayd ancak gayrimslimlerden farkl olarak asi-milasyon poliltikalarnn hedefi toplumsal gruplard. Trk ola-rak tanmlanan Alevilerin uluslararas platformda aznlk olarak

grlmesi ve bunun Trk vatandalk algsn zedeleyecei ihti-malinden dolay devlet, Aleviliin kamusal alanda yok saylma-sna ynelik bir tr asimilasyon politikas gelitirmiti.7 Krtlerise mstakbel Trkler8 olarak grlmekteydi ve onlar Trk-letirecek aralarn banda da iskn politikalar yer almaktayd.Ulus inasnda meknn dntrlmesi nemli aralardan biri-

4 Bkz. Rfat Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkle-

tirme Serveni (1923-1945),stanbul: letiim Yaynlar, 1999.5 Bkz. Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar,stanbul:letiim Yaynlar, 2004.

6 Bkz. Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejile-ri Balamnda 6-7 Eyll Olaylar,stanbul: letiim Yaynlar, 2012.

7 Oran, age, s.54. -- Buna parallel olarak Alevilerin byk bir ksmtarafndan iselletirilen, Aleviliin slamn znden geldii tezi zel-likle son yllarda kart tezlerle rtlmeye allm ve bu konu-daki tartmalar, Alevilik syleminin eitlenmesi dnda bir netlieulamasnda ok etkili olmamtr. Bu nedenledir ki; Alevilii slam

dnda sayan Alevilik anlaynn farknda olmamza ramen Aleviliibu almadaki hikye eitliliinin ana etmenlerinden biri olarak elealmadk.

http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/178283/_Alevilik_islam_disinda_bir_inanc_.html

8 Bkz. Mesut Yeen, Mstakbel Trkten Szde Vatandaa: Cumhuriyet veKrtler,stanbul: letiim Yaynlar, 2006.

7/25/2019 g-kitap

10/192


10

ni temsil etmektedir. skn ve yeniden iskn politikalar ereve-sinde meknn retimi ulus-devlet yaratm srecinin vazgeilmezbir ayan oluturmaktadr. skn politikalar vatan topran ve

vatanda yaratmann arac olarak kullanlmakta, ulusun homo-jenletirilmesi ve vatana yaylmas balamnda ilerlik kazanmak-tadr.9Kitabmzn odak noktas olan 90lardaki yerinden edilmepratiklerine kadar bu balamda pek ok iskn kanunu kartlmve uygulamaya konmutur.

1984 ylnda PKK (Partiya Karkern Kurdistan-Krdistani Partisi) ile devletin gvenlik gleri arasnda balayan silahl

atma Trkiye Cumhuriyetinin sonraki on yllarna damgasnvuracak olan gelimelere yol at. Blgede zellikle 90l yllarn ilkyarsnda binlerce yerleim yeri boaltld, yakld ve milyonlarcainsan yerlerinden edildi. ounlukla devletin gvenlik gereke-siyle yerlerinden ettii insanlar herhangi bir hazrlk yapmaksznyerleim yerlerine yakn ehir merkezlerine, batda yer alan bykkentlere ya da lke dna g etmek zorunda kald. phesiz,bu sreten Krtlerle birlikte blgede yaayan btn halklar birbtn olarak etkilendi.

Ulusun ve vatann homojenletirilmesi; soykrm, mbade-le, yerinden etme gibi pratiklerle hayata gemitir. Bu balamdaulus-devlet oluturulmas srecinin 1915 soykrmndan 90lar-daki yerinden edilme pratiklerine dek bir srekliliingerek gay-rimslimlere ynelik iddet pratiklerinde gerek de izini srmekmmkndr. Yaplan grmeler esnasnda da sz konusu srek-

liliin gerek gayrimslimlere ynelik iddet pratiklerinde gerekde grlenlerin zihinlerinde tehdit algs/ tedirginlik olarakvarl gzlemlenmitir. 1915 Soykrmnn bu corafyada yaa-yan gayrimslimler iin ne kadar byk bir krlma an olduu vesonrasndaki btn katliamlarn, linlerin ve saldrlarn 1915ereferansla tartld da birok grmemizde gzlemlediimiz birbaka husustur. Devletin ve zellikle 1915in kurucu iddeti bir-

ok farkl yolla kendini geride braktmz yzyl boyunca yeni-den retmi ve gayrimslimlerin toplumsal hafzasn da bu yollacanl tutmutur.

9 Joost Jongerden, Trkiyede skn Sorunu ve Krtler: Modernite, Savave Mekn Politikalar zerine Bir zmleme,stanbul: Vate Yaynlar,2007, s. 35-65.

7/25/2019 g-kitap

11/192


11

Bu almay yaptmz gnmz artlarnda gayrimslimtopluluklarn yaam koullarnda gemie kyasla bir iyilemeolduu gr ou grmeci tarafndan paylalmaktaysa da

Mslman iddetine dair tedirginlik hissi ve gemiin iddetinedair srarl gidip gelmeler baki gzkmektedir. Nitekim grme-lerin yapld 2014 yaz aylar ve takip eden srete ID (Irak veam slam Devleti), zdler, Sryaniler gibi eitli gayrimslimgruplara ynelik karma ve katliam eylemlerini srdrm; Tr-kiye Devletinin bu rgte olan destei ise bir sr olmaktan k-mtr. Dier yandan modern Trkiye Devletinin belki de kuru-

luunda sakl kalan srlardan biri olan gayrimslim can ve malgaspnn koullarnn devam gemiin gemesine izin verme-mekte, gemiten gnmze tanan g ve mlkiyet ilikileri-nin dokunulmazl sregelmektedir. Bu balamda aznlk vatan-da hibir koulda eit olamayacan, en iyi ihtimalle yaamasnaizin verilen ve kurban edilebilir bir beden olduunu en derindenbilmektedir. te tam da bylesi bir ortamda gemii hatrlamak/hatrlatmak, tekrarlananlar/tekrarlanabilecekler konusunda bir

uyar nitelii tamaktadr. Biz yazarlar olarak, hakszla itiraz vebara zlem duygularnn bir arada tuttuu bu mtevazi alma-nn yeni soru ve gayretlere vesile olmasn diliyoruz.

Yukarda belirttiimiz saiklerle baladmz almamz ger-ekletirirken nasl bir yol izlediimizi paylamann, kitap iin-de anlatlan hikyelerin nasl birbirine balandnn ve yerindenedilme meselesinin farkl etnik ve dini kimliklerdeki gruplarn

hayatlarn ok ynl olarak nasl etkilediinin anlalmasna kat-k sunacan dnyoruz. almamza balarken 90larda bl-gedeki savatan dolay ge zorlanan gayrimslim gruplara men-sup birok kiinin hikyelerinin birincil azdan temsil edilmesigerektii dncesindeydik. Ancak g ettirilen Ermeni, Sryani,zd, Asur ve Keldani gruplarna mensup bireylerin byk birounluunun yurtdnda yayor olmas, eriebildiimiz kimse-

lerin nemli bir blmnn de 90larda deil 70li yllarda getmi olmas ve ulamak istediimiz hikyelerin dnemsel uyu-mazl nedeniyle, kitaba alnan gruplarn temsiliyetinde sayca birdenge bulunmamaktadr. Her ne kadar grmecilerimizin fark-l ya ve cinsiyet gruplarndan olmasn gzetmeye altksa dabenzer nedenlerle bu abamz da snrl kalmtr. rnein ara-

7/25/2019 g-kitap

12/192


12

trmaclarn byk bir ksm kadn olduu halde sadece bir kadngrmecimiz oldu. Kadn anlatlarn bandan beri ok nemse-memize ramen, kadnlarn sayca yeterince temsil edilmemesinin

eitli nedenleri bulunmaktadr. Geri dnen birok ailede sadeceerkek yelerin gelmi olmas, erkein toplumsal olarak aile rei-si kabul edilmesi ve grme yapmak istediimiz kadnlarn dagenellikle anlatlar iin erkei adres gstermesi bu sebeplerdenbalcalarn oluturmaktadr. Baz grmelerimizi aile bireyle-rinden birka kiinin katlmyla gerekletirdik. Bu durum konu-nun farkl boyutlarn ve farkl deneyimleri aktarmamz mmknkld.

almay yrttmz iki sene boyunca yaptmz otuzayakn grmenin hepsine kitabmzda yer verememenin znt-sn yayoruz. Birbirinden deerli grmelerin seimini yapar-ken hem blgesel hem kimliksel deneyim eitliliine yer vermekaygs tadk. Ancak her grmenin iaret ettii ok sayda farklkonu olduu iin de bu almamzda yer veremediimiz anlatlarbaka bir alma altnda toplamak, bundan sonraki hedeflerimiz-den birini oluturmaktadr.

Grmecilerimize, derneimiz zerinden ve odaklandmzgruplarn yurtiinde ve yurtdnda oluturduu dernekler, vakf-lar, Bar ve Demokrasi Partisinin blgedeki eitli temsilcilikle-ri, Demokratik Toplum Kongresi nan Komisyonu, kiisel ba-lantlarmz ve grmecilerimizin bizi ynlendirmesiyle ulatk.Grmelerimizin birounu 2014 ylnn yaz aylarnda Mardin,

Batman ve Diyarbakrda gerekletirdik. nk anlatlarda dagetii zere anlatclarn birou Avrupadan 2000lerde blgeyetekrar dnen, kylerini yeniden ina ettikten sonra dnemsel ola-rak gelip kalan kiilerdi. Bunun dnda baz grmelerimizi destanbulda gerekletirme imkan bulduk.

almamza baladmzda elbette ki 90larda yaanan gnve zulmn gayrimslimler asndan ilk olmadnn farkndaydk.

Birok tarihsel ve akademik almaya gz atp yllardr yaanangerekliklerin bilincinde 90lar iddetine odaklanarak grme-cilerimizi aramaya koyulmak zaman zaman iimizi gletirdi de.nk ou gayrimslim iin devamlla iaret eden bu yerindenetme ve bask politikalar kapsamnda 90lar kendilerini dorudan

7/25/2019 g-kitap

13/192


13

hedef alan olaanst bir durum olmamt. Tarihsel hafzalarndabenzerlerini pek ok kez yaadklar ve kendilerini srekli tedirgineden bu tr olaylarn 90l yllarda yaanan hali ek olarak geride

kalan birok kiinin de g etmesine sebebiyet vermiti. Bu daaslnda almamza devam etme zorunluluumuzu bize gl birbiimde anlatmaktayd.

Hikyelerin seyrini akc tutabilmek ve kendi sorunsalmzadair anlatlara eriebilmek iin grmelere balamadan belli ba-lklar kardk. Bu hikyelerin g ncesini, srecini ve sonras-n kapsayacak ekilde, farkl etnik ve dini gruplarn kendine has

durumlarn da dikkate alarak, 90lar g deneyiminin daha nceyaanan g ve bask deneyimleriyle olan balantlarna yneliksorular sorduk. Kiilerin, g ncesindeki ky yaamn, devletve Mslmanlarla olan ilikileri, g etmeye zorlayan artlar, gesnasnda yaanan skntlar ve g sonrasnda gidilen yerdekideneyimlerini anlatmalarna olanak tanyan temel sorular hazrla-dk. Ancak bu sorularn bizi kstlamasn da istemedik; grme-cilerin kendi anlatlarn paylamak istedikleri yerlerde birebir aynsorulara sadk kalmadk. Hikyelerin anlatcy ve bizi alp gtr-mesine snrlar koymamaya gayret ettik. Hikyelerin dzenlenme-si esnasnda metinlerin akcln bozmamak adna ufak mda-halelerde bulunduysak da grmelerin esas haline sadk kalmayaaltk. Her ne kadar grmelerimizi anlatcnn anadilinde yap-may arzu ettiysek de grmeyi yapan ekibimizin imknlar bunaher zaman izin vermedi. Bu nedenle grmelerimizin birou-

nu Krte ve Trke gerekletirdik. Kadn grmecilere yeterikadar yer verememe sebeplerimizden bir dieri olarak bu duru-mu da gsterebiliriz. Bunun dnda grmecilerimizin kimlik-lerini kendi arzular dorultusunda aktarmay tercih ettik. Dola-ysyla kitabmzda kimi grmecilerimizin hikyelerine gerekisimleriyle yer verirken, kendi hikyesinin kitabmzda isimsiz yeralmasn isteyen grmecilerimize de kendimiz bir isim vererek

aktardk.almaya balarken aklmzda olan ancak yaptmz gr-melerde deinemediimiz konu ve cevaplayamadmz soru-larn banda kadnlarn toplumsal ve siyasal iddet deneyimleriile buna kar mcadeleleri yer almaktadr. Yukarda deindii-miz nedenlerden tr bu deneyimlerin ve mcadelenin zgl-

7/25/2019 g-kitap

14/192


14

ln ayrt etme ansn yakalayamadk. Grmeler esnasndadeinilen ancak geniletilmeye muhta olan, bu balamda da yenialmalara fikir verebileceini dndmz konularn banda

ise gayrimslimlerin mlkiyet kayplar, mlkiyetin el deitirmesreci ile blgede yaanan siyasal iddetin ve zorla yerinden etme-nin insan gcne etkileri gelmektedir.

ki yl sren maceramzda kitabn tm aamalarnda ekip arka-dalarmzn kolektif emei mevcuttur. Zaman zaman ekonomikve lojistik olanakszlklardan dolay almamz baaryla sonlan-dramayacamz umutsuzluuna kapldysak da grup arkadalar-

mzn dayanmas ve gnlllk esasnn bize sunduu imknlarbu almann sonu vermesini kolaylatrd. G Hikyelerikita-bnn ikincisini, yukarda saydmz hedeflerle yaplmas fikriniortaya koyan ve bizim bu almaya nclk etmemizi salayanlyas Erdeme ve bu almann yrtlmesini maddi desteiylekolaylatran Hakikat Adalet Hafza Merkezine ok teekkr edi-yoruz. Ayrca bu srete desteini bizden esirgemeyen Demokra-tik Toplum Kongresi nan Komisyonu eski bakan Fevzi Kze,Diyar Kuta, Sanharib Kkaslana, Sami Akyola, Tuma elike,Ayla Kadiroluna, Maide Gztoka, Gnce Sabah Erylmaza veAras Aladaa katklarndan dolay ok teekkr ediyoruz. Kitaptaanlats yer alan almayan ancak bize gvenip hikyesini bizim-le paylaan tm grmecilerimize de sonsuz teekkrlerimizisunuyoruz.

G-Der stanbul/G Hikyeleri Kitab alma Grubu

Temmuz 2015, stanbul

7/25/2019 g-kitap

15/192

15

1

GEM HBR ZAMAN UNUTULMAZ

Samatya, Kasm 2013

Samatya, Osmanl dneminde nemli bir Ermeni yerlekesiydi.Antranik Yontan, Samatyadaki bir Ermeni vakfnn ve eitim kuru-munun yneticilerinden. Bize evreyi gezdiriyor, blgenin bir Ermeni

yerlekesi haline getirilmesinin Fatih Sultan Mehmet dneminde ger-ekletiini, 1463te, fetihten on yl sonra Patrikhanenin Samatyayatandn anlatyor. Yaadklar blgenin onlar iin ne ifade ettiini,neden orada oturduklarn, tarihten onlara kalann ne olduunu anlat-

ma abas iinde. Evine gitmeden nce kiliseyi, okullar, civardaki sur-lar ve evleri gsteriyor bize. Kilise ve Samatyadaki Rumlar iin nemliolan dier meknlarn Rumlardan alnp Ermenilere verildiini, tarihinhep byle insanlar yerinden ederek ilerlediini anlatyor.

Antranik Beyin evine geiyoruz, bizi ei Mayda Yontan karlyor.kisi de Mardin Derikli, orann nemli Ermeni ailelerinden. Aileleri-nin 1915 Ermeni Soykrmndan arta kalan nadir ailelerden olduunu

anlatyorlar. Masadaki nar biblolar, duvardaki Ararat ve Akthamaroymal tablolar, mumlar, Meryem Ana figrleri evde kltrlerini yaat-ma abalarn ok ak yanstyor. Antranik Bey bir vakfn yneticisi,ayn zamanda bir siyasi parti yesi, sosyal ve siyasal anlamda epeyaktif bir kii. Gemile, soykrmla ve Ermenilerle ilgili birok notlarve almas var. Bize 1915i, Derikli Ermenileri, Varlk Vergisi, KbrsHarekt, 1980 darbesi ve 90lardaki sava dnemini ok detayl anla-

tyor. Sadece Antranik Beyle grmeyi planlamtk, ama grmemi-ze Mayda Hanm da katlyor. Biz 1915ten beri hep tedirgin yaadk,hep korktuk. O korkuyu hi iimizden atamadk. diyor. Ermenilerin1915 sonras iddet dolu tarihini bir btnlk iinde anlatyorlar iki-si birlikte, din farknn Ermenilerin iddete uramasnn temel sebebiolduunu sylyorlar. Bir taraftan Ermenileri koruyan aalar, airet-

7/25/2019 g-kitap

16/192


16

leri anlatrken te yandan gvur ldrdnde cennete gideceine ina-nan, soykrm sonrasnda mallarna mlklerine el koyup zenginleenMslman Krtlerden bahsediyorlar. Ne devlete ne Krtlere ne Trk-

lere gveniyorlar. Sz konusu korku o kadar gncel bir biimde ilerineilemi ki gnmzde bir devletleraras sorun olsa, stanbulda dhi

gayrimslimler katledilebilir diye dnmekteler.

92 G NCES HAYAT VE BLGEDEK LKLER

Derikte yaadnz son birka yl anlatabilir misiniz bize?Ne i yapyordunuz, oradaki ilikileriniz nasld? 90lardakisava baladktan sonra sizce blgedeki hayat nasl deiti?

Antranik:Ben di teknisyeniyim. Bizim Derikin zeytini kadardiileri de mehurdur. Ben Urfa, Viranehirde yedi sene dii-lik yaptm. Suriyeden gelip dilerini yaptrp gidiyorlard. te ozaman Habur yolu akt; Kzltepedeki muayenehanelerimizde,Bulgar, Yugoslav srcler dilerini yaptrp gidiyorlard. Deriktede diilik yaparken tek di muayenehanesi bizimdi. Onun iingerek kamu kurulular, emniyet tekilat olsun gerek askeriyeolsun hepsinin dilerinin salk sorunlaryla biz ilgileniyorduk. TaMutan, Tatvandan, Bitlisten gelip dilerini yaptrp gidiyorlard.Yani Derikin diileri de zeytini kadar mehurdur.

Mayda:Ermeniler daha gvenilir oluyorlar. Civar ehirlerdende geliyorlar. Mesela Urfadan, ne bileyim Mardinden...

Antranik:Tabi, tabi... Mesela Mardindeki Deyr-l Zafarannrahibeleri filan geliyorlard. Kzltepedeki akrabamz Yakup Yon-tan bir faili mehulde ldrlnce bu sefer Derike gelmeye ba-lamlard dileri iin. Bize zaten vakf ailesi diyorlard, yani birzanaat icra ederken paras olmayp da dii yaplmayan, prote-zi dahi yaplmayan tek insan yoktu. Gelirlerdi, yapardk. nk,bizde empati kltr ok geni. Yani sizinle konuurken, kendimisizin yerinize koyuyorum. Yani dnn birisi dii iin geldiin-

de kendi diimi dnyordum. Paras varsa verirdi yoksa ver-mezdi. O adan imdi giderseniz Derikte, blgede ite bahset-tiiniz zaman, diyorlar ki Hristiyanlar gittiler bereket kalmad.te buradayken sorunumuz yoktu. Terzisi, kkeri, ite kalaycs,demircisi, yani herkes birbiriyle ili dlyd. Ha bir de gerekten

7/25/2019 g-kitap

17/192


17

samimi ilikiler vard. Mesela ite bir kurban bayram, ramazanbayram olduu zaman bizim evlerimiz de bayram gibiydi. Nedennk babalarmzn dostlar vard. Nenelerimiz, halalarmz bak-

lavalar, rekleri hazrlarlard, onlara gtrrdk. Hatta Derikinkynde babamn bir dostu vard; Hac eyhmus Bey, onlaragtryorduk. Bizim paskalya bayram olduunda krk gn, ellign perhizde hayvansal bir ey yemiyorduk filan. Koyundu, stther eyi hazrlayp getiriyorlard. Hatta karpuzlar bize kaldryor-lard ki ylbanda biz evde karpuz yiyelim diye. Hac eyhmusunbir olu Derikte bizim evde yllarca kald. Ortaokul, liseyi bizim

evde bitirdi. Sonra gitti retmen oldu. Yani orada halkla ilikile-rimizde de hibir zaman dinsel drtler ne kmad. Hep insa-ni ilikiler vard. Ama ne zaman ki sistemlerde bir sknt olur,Ankarada bir sknt olur, din ilenirdi. Ve din ilendii zamankarndaki insana bakyorsun o kadar ok samimi, o kadar iteninsana bakyorsun ki olay din eksenine dnd zaman deii-yordu. Deiiyorlard Ha bizim baba dostlarmz deimiyordu.Onu zellikle vurgulayaym. Baba dostlarmz hep bize sahip k-

tlar. Ama genel tablo yleydi. nsanlar din olgusu ortaya ktzaman hemen deiebiliyorlard. Bugnk Trkiyeye de bakt-nzda, ben zaman zaman burada dediime getiriyorum.

90larda baba dostlarndan hi deien olmad. Peki, Kb-rs karmas, darbe, ondan sonra i sava, 90lar srasndakendi arkada dost bellediiniz insanlardan hi Hristiyanlarakar tutum deitiren oldu mu?

Antranik:Oldu. Oldu. imdi Kbrs karmasnda bu babadostlar da gelirlerdi yanmza ama birou da askere gitmek iin.Yani daha nce askerliini yapm etmi; askere gitmek iin tekrargidip gnll kaydolmak istiyorlard. Fakat bir gn birisine dedimki: Duydum ki sen de askere gitmek iin gidip kayt olmusun.Yani askere gitmek istiyorsun. Ona eyh diyorduk, bizi de okseviyor. Yani gerekten bizi evlatlar gibi seviyor. Ah Antranik

ah, dedi. Allah o gn senin dedene gstersin ki beni de askerealsnlar Kbrsa gndersinler. Kbrsta da bir kurun alnmn orta-sna desin de orada ehit olaym. [Glmeler].

Ama ii yanarak, Ah Antranik ah, dedi. O gn grecekmiyim? dedi. Senin dedeni askere alacaklar, Kbrsa gndere-

7/25/2019 g-kitap

18/192


18

cekler. Kbrsta da dedenin u alnnn ortasna bir tane kurundeecek de ben ehit olacam orada dedi. O gn bir grsemdedi. O gn bir grsem.

Ak st gibi temiz bir insandr. Yani o imdi vefat etmitir.Mekn cennet olsun. Nur iinde yatsn. Ya o kadar gzel bir insan,btn ocuklarn da o kadar gzel yetitirdi ki ama din duygusu,din hissi, ehit olup cennete gitme hissi, insana farkl dnceleryklyor. Biliyorum ki birisi bana saldrsa beni koruyacak. Emi-nim bundan. Beni koruyacak, yani beni brakmayacak ama ehitolup cennete gitme hevesi farkl bir duygu yaratm. Ona dese-

ler ki Antraniki ldr cennete gideceksin. Beni ldrmez. n-k gerekten beni seviyor. Ama Kbrs, o sava bir Hristiyanyani kendisine gre gvur bir erkekle sava cihat olarak gryor.Ve bir cihatta din uruna ehit olma hayalini yayor. Gidecek kicihada katlacak, ehit olacak ki cennete gidecek. O kesin. Benzaten, ben ona ahidim. Tandm kadaryla zaten mekn cen-nettir. nk o insan dorudan hibir zaman taviz vermiyordu.Drstt. Hatta evreden ok tandn getiriyordu. Bizi onlaravyordu. Dilerini yaptrmak iin getiriyordu, bizde dileriniyaptryordu. yle bir insan yani... Gerekten din duygusu insan-larda farkl bir ey yaratyor. Mesela ben son gnlerde dn-yorum. Ermeniler, Ermeni tehciri, Ermeni soykrm; ErmenilerErmeni olduu iin mi oldu? Yoksa Ermeniler Hristiyan olduuiin mi oldu? Ben una inanyorum. Ermeniler Hristiyan olma-sayd bu tehcir olmazd. Bu Ermeni soykrm olmazd. Ermeniler

Hristiyan olduu iin oldu.Biz blgede btn halklarla iyiydik. nk ben yedi sene

Urfa, Viranehirde kaldm. Yirmi zd Ky vard, onlarla iieydim. zdlerin Aas Abdo Aann ky Olmakda tarmlada uratm, 1980-83 aras. Eitime, bilgiye meyillidirler. zdgenleri o dnemlerde (77de ben Viranehire gittim), 77densonra hep Almanyaya gittiler, altlar, abaladlar. Almanyada

kazandklar her kuruu biriktirip Viranehire geldiler. Traktraldlar, tarm modernletirdiler, Viranehirin ekonomisine kat-kda bulundular, ama buna ramen homojen yap hep onlar te-kiletirdi. Hep tekiletirdii iin doduklar topraklar terk edipAvrupaya g etmeye baladlar. Bu sefer biz bakyoruz Virane-hirdeki zd kylerine, ya birka tane yallar kalm ya da Ms-

7/25/2019 g-kitap

19/192


19

lmanlam zdler o kyleri iletiyor. Tabi ite Mslmanlaankimlerdir? Yeenleridir, daylardr, yengeleridir. zdler de ken-di dinleriyle doduklar topraklarda barnamadlar. Bizim genelde

btn halklarla diyalogumuz eittir. Arabyla, Trkyle, erke-ziyle, eeniyle Kzltepedeki di muayenehanemizin orta dihekimi eendi. Yani biz insan boyutuyla bakyoruz. Birok yerdedile getirdim. Admn Antranik olmas, babamn Hristiyan olma-s, doduum yerin Derik olmas, anadilimin Ermenice olmas;bunun benden alnp Trke olmas, rengim, kltrm, gelene-im, greneim benim tercihim deil ki! Benim anam babam da

benim tercihim deil. Yani ben Afganistanda, Arabistanda, GneyAfrikada, Kuzey Kutbunda da doabilirdim Ama insan olma-nn ortak bir deeri var. Dnyann hangi corafyasnda olursan ol,hangi kltrel deerlere sahip olursan ol, insan gibi olma, insanolma erdemini yaama btn dnya gezegenini kendin gibi gr-mek, kendin gibi dnmek... Ha, gerekten Filistinde alayanocuklar grdmde benim de gzlerim yaaryor. Suriyedekio aclar grdm zaman yle ki Suriyedeki durum en ok

da bizleri vurdu. Suriyede, Halepte otuzun zerinde ailemiz var.leri dzeldiydi, hayatlarn idame ediyorlard, imdi hepsi peri-an oldular. te devrime gidenler Geenlerde halamn torunuAngola vizesi ald Angolaya gitti. Hlbuki ocuunun Haleptegzel ii vard, kuafr salonu vard, tannmt. Yani szn ban-da da dediim gibi son yz ylda ite ve dta meydana gelen herolayda azami lde perian olan, ac eken gayrimslimlerdir.

1915te btn kilise ve okullarmz zel idareye geti. Yanikatledilen, srlen btn Ermenilerin mlkleri devlete geti. 1955ylna kadar ite geride kalan ok az saydaki insanmz evlendi.Birka aile oldu, yle byle. Ama Derikte kilise yok. 1955 ylndaimdiki kilisemizi zel dareden ihale yoluyla parayla satn aldk.5.500 liraya ki 5.500 lira byk parayd. Herkes de zanaatkr,klelikten km. Bala baheyle urayor. 5.500 liraya kilisemi-

zi aldk. Kilisemizin tekrar, ite o gnk imknlarla tamirini yap-tk. nk kilise zel daredeyken bir ara askeriyenin atlarnnahr olarak da kullanld, bir ara depo olarak kullanld. Bir arasinema olarak kullanld. ok da tahrip edilmiti.

Belediye bakan da airet reisi olan Ahmet Necimoluydu,

7/25/2019 g-kitap

20/192


20

kiliseyi satn almamz iin manevi olarak ok katk salad. Yanimaddi olarak Belediyenin yahut ite Mslman halkn bir katk-s yoktu. Hatta baz Mslmanlar kiliseyi almak iin ihaleye gir-

mek istediler. Fakat Ahmet Necimolu, Yok, o kilisedir. Ermenicemaati bunca yldan sonra, 1915ten ka sene sonra bir kilisesinikendi parasyla alacak. dedi. O konuda yardmc oldu.

Derikin merkezinde ounluk Ermeni olmakla birlikte birSryani kilisesi vard. Bir de Keldani kilisesi vard. Ermeni kilisesi,Ermeni Protestan kilisesi vard. Diyelim ki birbirlerine kzdklarzaman, diyorlard ki ite biz kendi kilisemizi kuracaz. Biz Kelda-

ni oluyoruz. Yani yle de bir ey vard. nsanlar ierisinde bir akmvard. O adan Derikte kilise says fazla.

Papaz Derike geldiinde bizde kalrd. Ya da Demirci veyaSabuncularda kalrd. O da senede bir iki sefer gelirdi, her papazkendisine yakn olanlarda kalrd. Mesela benim babam ErmeniKatoliktir. Katolik papaz geldiinde bize geliyorlard. Sabuncular,Ermeni Ortodokstu, arada onlara geliyorlard. O ekilde oluyordu

senede bir-iki sefer. Yani fazla din adamnn gelme durumu yok-tu. Bizim eski insanlarmz okumulard. Mesela ite Ermeni oku-lunun mdr Gregos Okkaryann ailesi yirmi drt kiiydi. Soy-krmda Ermeni Okulu drdnc snf rencisi olan bir ocuklarhayatta kald. Dedemin days idi. Onun olu dedemle birliktehayatta kalyor, kurtuluyorlar. Ermeniceyi Trkeye, TrkeyiErmeniceye evirebiliyordu. Vaydann dedesi Gregos Efendi var-d, Ermeniceyi gzel konuurdu. ok kii vard ncili okuyabilen.

Birisi ld zaman, papaz yoktu, biz okuyorduk. Sonra ite sondnemlerde de bu i bana kald. Herkes gittikten sonra, 14-15aile kaldktan sonra papaz bulamadmz zaman ben okuyordum.Gmyorduk, sonra bir papaz Derike gelince mezarla gtr-yorduk, hepsine toptan bir okuma yapyordu. Yani btn mezar-lk iin okuyordu.

Gelmeden nce devletle olan ilikiniz nasld? Belediyeye

sonuta iiniz dyordu, devletle srekli iletiim halindeydi-niz. Ayn zamanda kendi okullarnz kurmak istediniz. Sizinde ayrca verdiiniz bir mcadele vard, kltrnz devamettirmek iin. Bu balamda devletle olan ilikiniz nasld?

Antranik: imdi, biz Derikte iken blgede okul yapma ve

7/25/2019 g-kitap

21/192


21

yaatma ansmz yoktu. Ne nfus olarak ne renci says ola-rak... Yanlmyorsam mevzuata gre, Lozan Antlamasnn mev-zuatna gre eer Trkiye snrlar dhilinde, Misak- Milli snrlar

dhilinde bir okulu dolduracak kadar renci varsa, resmi mra-caat yaplrsa, o izni veriyorlar. Yani nk Lozan Antlamasnagre aznlk statsne Ermeniler, Rumlar ve Museviler alnd.Geri aznlklar diyor, yani Ermeni, Rum, Musevi denilmiyor,nk dier aznlklar da var. te Sryaniler vs. Byle bir talepolmad zaten. Anadoluda 1915ten sonra, evet dnem dnemDiyarbakrda o younluk oldu ama hem tek partili dnem hemdaha sonra ok partili sisteme geince Dnyadaki gelimeler de,Birinci Dnya Sava, kinci Dnya Sava, Ortadoudaki geli-meler falan ve bir trl dinler arasnda diyalogun olmamas, oskntlar her zaman yaand. Ama gryoruz ki, son yirmi senedirgaliba dnyada dinler arasnda bir dayanma, ite medeniyetlerittifak filan, sanki dnyamz ve lkemiz biraz daha bu konulardabaz sorunlar zmeye alyor. yle bir alma var ama zneindiin zaman yine bir sknt olduunda, bir tereddt olduunda,

yine bir din ekseninde yine o ayrm Bir bakyorsun ki sanki bukadar yldr yaplan emekler, almalar, diyalog, olgunlama, biranda zlebiliyor.

Bizim hi kimseyle olmad gibi devletle de bir sorunumuzyoktu. Hatta benim imdi babam, Derikteki kanaat nderlerin-den birisiydi.Bizim ev hemen askerlik ubesi yanndayd. Askerlikubesinde her zaman be alt asker vard. O btn mahalle, Erme-

ni mahallesinin iinde, o btn mahalleli asker evlatlarmz der-lerdi. Hangi evde gzel yemek yaplsayd onlara giderlerdi, koru-nurlard. Onlar da ayn ekilde Bizim Ermeni aileler zanaatkrolduu iin brokratlar da onlarla ilikiler ierisindeydi. Gelirler-di, giderlerdi. Zaten o dnemlerde siyasi bir ey yoktu. Yani 70liyllara kadar siyasi bir hareketlenme yoktu. Herkes deta kendiiinde gcnde, yerleiminde; sabah ie gidiyor, akam eve geli-

yor. Herkes doymaya ve mutlu olmaya alyor. Ama ite arayadin faktr girdii zaman o mutluluk mutsuzlua, endieye dn-yor. nsanlar sabah kalkp iine giderken zorla gitmeye balyor.Akam eve gelirken de krediyor, te bugn de gittik, evimizegeldik. diye. Devletle bir skntmz yoktu Derikte. Kimsenin debir sknts yoktu o dnemlere kadar. Fakat soyad kanunu kt-

7/25/2019 g-kitap

22/192


22

nda kaymakam aryor bizimkileri. Ve tabi Ermeni kltrnegre babann ismi soy isimdir. te Antranik Garabetyan olma-s gerekirken benim ismim, kaymakam aryor, diyor ki sen ne

i yapyorsun. Diyor ki, demirciyim. Yaz, Demirci. Bac, ta,koyuncu, oduncu... Dedeme de diyorlar ki sen ne i yapyorsun.Marangozum. Yaz, Yontan. diyor. Tabi, insanlarmz o zamanbunu dnecek halde deiller, yani yaam mcadelesi veriyorlar,zaten o yllara kadar feodal yap ierisinde hl. Ha tabi iyi ki odnem feodalizm varm. Eer o dnem airetler olmasayd, feo-dalizm olmasayd elli be, elli alt kii de belki hayatta kalmazd.

Mayda:Aalarn korumasnda kurtulmular, yani o dnemde.Antranik: O dnemde feodallerin etkin olmas blgede-

ki bu hayatta kalan Hristiyanlar bir yerde korumu. Feodalizmbir rgtlenme eklidir. Airet lideri zekidir. Ne yaptn, han-gi kararlar verdiini bilir, gelecei bilir. Yani btn bunlar orta-dan kalkarsa yapacamz evin duvarn kim recek, stn kimkapatacak? Kap penceresini kim yapacak, demir parmaklklarn

kim yapacak? Bizim eein, merkebin, atn ulunu kim yapacak?te hayvanlarn naln kim vuracak, nallayacak? te deirmenbozulursa kim tamirini yapacak? Yani o dnceyi de tamlar-dr. Belki ilk defa byle bir ey duyuyorsunuz, iyi ki o dnemdefeodalizm var deyimi ok garip bir deyim. Yani bir insann iyiki o dnemde feodalizm var demesi bugnk insanlara belki okgarip gelir, ama gerekten o zaman feodalizm olmasayd o Deriktekorunanlar bugn hayatta olmazd. Ya da mesela Bursadan gelen

kafiledeki o kzlar aldlar, yetitirdiler, sonra evlendirdiler, Ms-lmanlatrdlar, evlendirdiler. Belki bunlar da olmazd. Bir yerdede biz bugn hayatta kalm isek, ite dedelerimizin, babalarm-zn devamn bugne getirmi isek, o her zaman minnet duydu-umuz feodal airetlerin sayesinde olmu. Yoksa belki bugn bende olmazdm. Orada byle oturup da konuma ansmz da belkiolmaz. nk dedemi de keserlerdi, doal olarak ben de burada

olmazdm.

1915 ERMEN SOYKIRIMI

Antranik: Btn bunca yllk aratrmalar, bu birikim songnlerde bana unu syletiyor: Ermeniler, Ermeni olduu iin

7/25/2019 g-kitap

23/192


23

soykrma uramad. Ermeniler, Hristiyan olduu iin soykrmaurad. Buna nereden varyoruz: Kaybolup bulunmular, u andaMslman Ermenilerin bu lkede bir sknts yok. Hibir sknts

yok. Mslman Ermeninin niye bir sknts olsun? Sknt Hris-tiyan Ermenilerin skntsdr. nsan aratrdka bir eyleri dahaiyi kefediyor. Gerekten imdi Ermeni soykrm olmamtr.denildii zaman dnmek lazm. zerinde dnmek lazm...Ermeniler Hristiyan olduklar iin soykrma urad. ErmenilerMslman olmu olsayd soykrma gerek yoktu. Zaten tehcirinbir amac da Ermenileri Mslmanlatrp birka nesil sonra artkasimilasyondu. Son zamanlarda ben u kanya vardm: TrkiyedeErmeniler, Ermeni olduklar iin tehcir edilip soykrma ura-madlar. Ermeniler Hristiyan olduu iin tehcir edilip soykrmaurad. nk bir ama da Ermenileri Mslmanlatrma. HesaptaErmeniler bir iki nesilden sonra artk entegre olacakt. Yani Erme-nilerin sorunu Hristiyan olmalarndan kaynaklanyor. ErmenilerMslman olsayd ne tehcir olurdu ne soykrm. Bu benim sonzamanlarda artk beynimde bir ablon, sanki netleiyor gibi. Yoksa

u anda yz binlerce Mslman Ermeni var Trkiyede. Onlar-la ilgili hibir ey yok. Evet, Trkiye ile Ermenistan arasnda birsknt olacak, Trkiyedeki Ermeniler tedirgin. Ama Mslmanolmu Ermenilerde o tedirginlik yok. Demek ki sorun, Ermeni-likte deil Hristiyanlkta. Yani bu da son gnlerde kafam okkurcalayan bir mesele

Mayda:Ben Ermeniyim. demiyorlard ki bizde. Ermeniler

demiyorlar Hristiyanlar diyorlard Derikte...Antranik: Tabi, tabi. Blgede Ermeni soykrm denmi-

yor. Kutina Fillah, Hristiyanlarn katliam. Yani resmi tezdeErmenidir. Resmi tezlerin dnda Ermeni deyimi kullanlmyor.nk blgede yerinde imhalar yaplrken Ermenisine, Srya-nisine, Protestanna, Ortodoksuna bakmadlar ki, yerinde imha.Hepsini birden imha ettiler.

Grmeye balamadan nce soykrm srasnda ErmenilerinBat Anadoludan tehcire zorlandn ama Krdistanda yerindeyok edildiklerini sylediniz. Krdistanla Batdaki Ermenilereneden farkl davrandklarna ilikin bir aklama var m bildii-niz? ok zor bir soru sorduumuzun farkndayz ama...

7/25/2019 g-kitap

24/192


24

Antranik:Sorulmas gereken bir soru. Batdan Douya teh-cirin yaplmas, Doudaki Ermenilere soykrmn uygulanmas ileorada Ermenilerden boalacak topraklarn Krdistann olumas

iin hazrlanmas projesiyle var oluyordu.Eer Birinci Dnya Savanda Kuzey Krdistanda bir Krdis-

tan kurulmu olsayd Ermeni Soykrm Krtlere mal edilecekti.Franszlar Suriye ile birlikte Kuzey Krdistana geldiklerinde orayigal etmeye gelmemilerdi. Franszlar orada bir Krt devleti kur-maya geldi. Oradaki btn Krtlerin kanaat nderlerini topladlar.Biz sizin dininizle ilgili bir deiim iin gelmedik, dediler. Ama

Krtlerle Trkler ayn dinin mensubu olduklar, ayn safta dur-duklar, ayn secdeye ba koyduklar iin mmet olay ne k-t. Franszlarn oradaki varln kabul etmediler, nk Krtle-re gre Franszlar gvurdur. Yani gayrimslimdir, gvurdur. AmaSuriyeliler Franszlarla bir anlamaya gittiler. Franszlarn Suriyedeelli sene kalma teklifine kar Suriyeliler on be senelik bir anla-ma nerdiler. Bylece Suriyeliler Franszlarla anlatlar. Franszlarkendi ilerinde barndrdlar. Birinci Dnya Savanda, LozandaMisak- Milli snrlar izilirken Suriye bamszln ald.

Krtler ve Trkler Amasya Mtarekesinde kader birlii yap-tlar. Yani kurulacak olan Cumhuriyet, Trklerle Krtlerin ortakCumhuriyeti olacakt. Dolaysyla burada Ermenilerin bir ekil-de ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Tehcir balarken, Diyarbakrvalisi Reit Paa blgenin Hamidiye alaylarnn byklerini, ai-ret liderlerini Diyarbakrda topluyor. Herkes kendi blgesinde-

ki Ermenilerin ancak yzde onu civarnda, ie yarayan zanaatkrolanlar barndracak, dierlerini izole edecek. Hatta orada birdeyim kyor, din deitirsinler diye. Din deitirmeye birok kiikar kyor.

Diyorlar ki, Ermenilerin Mslmanlamas samimi deil. Yanibirou imhadan yana. Batda bu tehcir yaplrken, gelirken yoldatkenenler, bitenler, gsz denler imdi biraz nce anlattm

gibi Bursa kafilesinin ta Derike kadar gelip Derikte Kanibirkte sonbulmas, geri kalanlarn orada imha edilmesi Bayburttan gelenkafilenin Derik ovasndan Derzora yol alrken artk tkenmiliingetirdii aresizlikle ocuklarn getii Krt ve Arap kyllerineAln Allah iin sizde kalsn. Yetitirin. Hani size kle olsunlar

7/25/2019 g-kitap

25/192


25

demesi... Onlar da bilinmeze gidiyorlar. Byle bir sre yaanyor.Ha o srete Derikte 1.900 nfusumuz varken elli be, elli altkii hayatta kalabiliyor ki bunlar da zanaatkr. nk Ermeniler-

den baka zanaatkr kimse yok. Demircisi, marangozu, kalaycs,nalcs, hancs, balcs, deirmencisi, hepsi Ermeni Bunlardanbirka kiinin hayatta kalmas gerekiyor. Hayatta kalanlar da ken-dilerini himaye eden ailelere on yllarca hizmet yaptlar. Senelercehizmet yaptlar. Bir yerde onlarn hizmetkr konumuna geldiler.

Derikte Krt aileler, airetler vard. Airetler kendi blgele-rindeki Ermeni zanaatkrlardan birka kiiyi korumular. Eski

kaytlardan Derike baktmz zaman Rutan, Ermeni mahallesidiyor. Rutan Ermeni Katolik mahallesi diyor ki benim nfusumdada yazl Rutan Ermeni Katolik Mahallesi diye. Sarkan, Ermenimahallesi diyor, Ermeni Kale Mahallesi diyor. Yani eski mahalleisimleri de Ermenice, nk ounluk Ermeni.

Ama Derikin kk M.. 70 ylndan bu yana Ermeni oun-luu ve Ermeni yerleim birimi olarak tarihte yer alyor. Yani bir

Ermeni yerleim birimidir Derik. Asl ismi Derikindir. Papaz vesa, kilise ve sa anlamna gelir. Hatta bizim aratrmalarmzagre bugn kullanlan Ermeni alfabesinin iki yazarndan birisininmezar Derikte. Ad Sahap Mesroptur. Sahap Mesropun meza-rnn Derikte olduunu, onun Ermeni seyahatnamesinde yazlolduunuAgosGazetesini ziyaret ettiimde Serok Sarkisyanla dakonumutuk. Biz bunlar aratryoruz. yle ki Derik BelediyesiAna Britannica Ansiklopedisinde de var, 1884te kurulmu. Ray-

mond H. Kevorkiann 1890 tarihli Fransa, Lionda baslan kita-bna gre Derikte 1.782 kii yayor. Derikte 1900 ylnda 1.900civarnda Ermeni yayor; 1915 ylnda var olan 695 hanenin 595iErmeni.

Size sunduumuz Derikte yakn zamanda yaayan Ermeni-lerin soyad listesi. 1942 ylnda soyad kanunu ktktan sonrabizim tespit ettiimiz yirmi dokuz soyad var. Tabi yirmi dokuz

soyadnn her birinin gemii eski, Derikin nemli aileleri. Hepside misyon ve vizyon sahibi derin kklerden geliyordu.

Peki, imdi ka kii var Derikte?

Antranik:ki kii var Derikte. ki kii, kar koca. Onlarn daocuklar yok. kisi de yaldr.

7/25/2019 g-kitap

26/192


26

SOYKIRIMDAN 90LARA BR DDET TARH

Antranik: G olay. Yani imdi g deyince, 1915teAnadoluda Gneydouda g olmad. Yerinde imha oldu. Bu oknemli! Batdan, Orta Anadoludan, Anadoludan gle geldiler.Onlarn da ounluu imha edildi. Bazlar Der Zora filan ulat.Geri kalanlar, derlenip toparlananlarn birou da 1942deki Var-lk Vergisinden sonra gitti. Yine 1955te seksen, seksen be aileyekmtk. 92 ylyd galiba. Biz 92de geldiimizde o kadar da kal-mamtk. Galiba yedi, sekiz aile kalmtk. Evet, yedi, sekiz aile.

ounlukla Suriyeye gidebiliyorlard. Yani bize en yakn

Suriyeydi. Suriyeye gidiyorlard, sonra Suriyeden Beyrutagidenler oldu. Ermenistana gidenler oldu, dnyann eitli yerle-rine gittiler. Benim iki amcam gitti.

Mayda: Be, alt kardetiler, bir babam kalmt Derikte.Dierlerinin hepsi Suriyeye g etti.

Niye peki dierleri giderken siz kaldnz?

Mayda: Kalan mallar vard herhalde, ilgilenilmesi gerekendurumlar vard. O yzden.

Antranik: Bir de kalanlarn maddi ve manevi balar vard.Mesela bir bahesi var, o baheye gittii zaman babasn gr-yordu orada, annesini gryordu, teyzesini gryordu, kardei-ni gryordu. Baa gittii zaman yle, deirmene gittii zamanyle... radesi ok gl olanlar tutunmaya altlar. 1915te kur-tulanlardan biri dedemdi. Dedem de evlendi yedi ocuu oldu.Yedi ocuktan, doduu topraklarda len tek babam var.

Bir amcamn mezar Beyrutta... Bir amcamn mezar Fransada,bir amcamn mezar Almanyada, bir halamn mezar Halepte,birisinin stanbulda, dier halam da Almanyada ama amcamlaarasnda 650 kilometre mesafe var. te babam Derikte, bir halamstanbulda O yedi kardeten iki tanesi yan yana yatmyor.

Size Derikten iki an anlataym. 1964 ylnda Cengiz Topelinua Kbrsta dt. Cengiz Topel ehit oldu. Bir gn son-ra Derikin drt bir tarafnda davul zurnalar almaya balan-d. 1964te ben sekiz yandaym. Sokakta oynuyoruz. Halam veanam korku ierisinde gelip bizi sokaktan toplayp evin iine ald-lar. Bir panik dodu. Nedir dedik. te her taraftan davul zurnalar

7/25/2019 g-kitap

27/192


27

alnyor. Yine Hristiyanlarn katliam kt. Cengiz Topelin ua- dnce Derikte davul zurnalar alnd ve yine Hristiyanlarnkatliam kacak diye onu davullarla ilan ediyorlar.

Mayda:Hep o korku yaand. Hep o korku yaand.

Antranik:Kbrs karmas oldu. Tabi Hristiyanlar yine kor-ku ierisinde 1974te Diyarbakrda Hristiyan evleri iaretle-niyor. Derikte direkt kaymakamla dileke veren insanlar oldu.te Kbrsta gvurlar bizim Mslman kardelerimizi ldryor,kesiyor. zin verin biz de buradaki Hristiyanlar ldrelim. diyedileke verdiler.

Peki, kimler veriyor bu dilekeyi?

Antranik: Mslmanlar. Yani Krtler. nk Krtlerdenbaka kimse yok. Krtlerin sorunu Krtlerdir... Hi unutmuyo-rum Maydann daysnn olu demirci, Azad Kraathanesininkarsnda oturmuuz. Azad Kraathanesi de devrimcilerin kra-athanesi. Yani btn devrimciler orada. Srtmz dayayabilece-imiz, gvenebileceimiz insanlar. Akamstdr, ikinci Kbrskarmas yaplm. Kevork Daynn demirci dkknnn nndedokuz, on kii oturuyoruz. Eh, bir taraftan k Mahsuni alnyor,bir taraftan devrimcilik, bir taraftan da Kbrs karmas var. kincikarma. Bir taraftan da bizi yutmaya alan insanlar var. Bununierisinde kime gveneceksin? Devrimci kesime gveneceksin.Konu konuyu at; dedim ki Trkiye garantr lke olarak, birin-ci karmada haklyd. Yani orada bir sknt vard, birinci kar-

mada haklyd. Ama bana gre ikinci karmann gerei yoktu,dedim. Orada devrimci dediin, devrimci liderlerinden biri ylebir tepki koydu ki; Sen ne diyorsun? dedi. Bugne kadar ora-daki gvurlar bizim Mslman kardelerimizi ldryordu, kesi-yordu filan... Baktm ki i farkl yne gidecek, yani o seslerihalk duyarsa ylma olacak filan, Bir dakika, dedim ben sz-m bitireyim ki siz de sz aln. Byle kzgnlkla, Syle, dedi.

Ne syleyeceksin? Ya, dedim, Trkiye birinci karmay yap-t zaman, Kuzey Kbrstan girdii zaman Gneye kadar girecek-ti, btn Rumlar denize dkecekti, temizleyecekti, tek bir Rumbrakmayacakt, yle ii bitirecekti. Bakt, Hah byle olmalyd,dedi. imdi ben de Gltan Kanakn bulunduu bir toplantdabunu dile getirdim. Diyarbakrda da Surp Giragos Kilisesinde

7/25/2019 g-kitap

28/192


28

Diyarbakr Merkez le Belediye Bakanlar, l Bakannn olduubir toplantda da dile getirdim. Osman Baydemirle de ayakstkonutuk.

Bir kere Krtlerin, Ermenilere zr borcu var. BunuDiyarbakrda Surp Giragos Kilisesinin bahesinde Diyarbakr lBakanna da syledim, Merkez le Belediye Bakanna da sy-ledim. Krtlerin Ermenilere zr borcu var. Bunu bireysel olaraksayn Osman zelik, Derik Milletvekili, Trkiye Byk MilletMeclisinde ilk olarak, kendisi dile getirdi. Derikteki Ermenilerleilgilendiini dile getirdi. Derikte birinin Ermeni olduunu, ld-

rldn filan syledi. Sayn Ahmet Trk, bizim ileye geldi.Orada Ermenilerden zr diliyorum dedi, ama medya yoktu! Yok,yani onlar bireyseldir.

Btn bu srete bir Antranik Yontan, 64teki o Cengiz Topelolaynda o korkuyu yaarken, bir Kbrs karmasnda gvendi-i insanlardan o tepkiyi grrken ve buna ramen Deriki hi birekilde terk etmeyi dnmezken 92de blgedeki bizi de saran o

yangndan sonra stanbula g etmek mecburiyetinde kaldk. Bil-miyorumAgosGazetesini takip ediyor musunuz? 90larn Hris-tiyan kurbanlar Bunlarn iinde Yakup Yontan da var. Fotorafyok, eyde var Yeldann yazd stanbulda, Diyarbakrda Aza-lrken diye bir kitap var. O kitapta da btn bunlar var. Blgedekiyangn Hristiyanlar hibir zaman rahat brakmad. Gerek resmiideoloji tarafndan, gerekse yerli halk tarafndan.

Mayda:Hep hissettik, hep hissettik...

80leri de, darbe zamann da, 90lar da grdnz, Kbrskarmasndan da bahsettiniz, en youn korkuyu yaadnzzaman ne zamand?

Antranik:Kbrs karmas. Kbrs karmas zamannda bl-gede Hristiyanlarda ciddi bir endie vard. Yani o zamanda Ece-vit iktidardayd. Hkmet engelliyordu. lgintir, 74te blgede-

ki Hristiyanlar hkmet korumaya alyordu. Halkn elindenhkmet korumaya alyordu. Yani, hkmet orada bir 6-7Eyll boluunu yaratm olsayd, blgede bir 6-7 Eyll yaa-nrd. Derikte, Diyarbakrda, Hristiyanlarn bulunduu yerlerde6-7 Eyll yaanrd. Mesela Derikte kaymakama bavurduklarn-da kaymakam tedbir almasayd, kendilerini ikaz etmeseydi, bir

7/25/2019 g-kitap

29/192


29

6-7 Eyll yaanrd Derikte. Diyarbakrda da yle... Yani Kbrskarmas geri kalan Ermenilerin blgeyi terk edip g hzlan-drmasnda bir etkendir.

O dnemde ok giden oldu o zaman.Antranik:Tabi, tabi...

Siz 1960lardan 80lere kadar olan srecin iindesiniz,bunu yayorsunuz. Hem de o dnem Ermeni cemaatinin yaa-dklaryla ilgili ciddi bilgi sahibisiniz. 60dan itibaren nelerdeiti?

Antranik:60larda artk biz dnyay alglamaya, bykleri-mizin konumasn alglamaya baladk. nk ben 53n son-baharnda dnyaya gelmiim. 60larda artk yedi yandaym. Alt,yedi yandaym ve ite artk yallarn konumasn kavryoruz.Beynimiz artk onu kayda alyor. O zaman byklerimiz sayyor-lard, seksen yedi aileye kadar sayyorlard.

60lara kadar Derikten g edenler Suriyeye gittiler. 60lar-dan sonra stanbul yolu belirlendi. Bu sefer tek tk stanbula gel-meye baladlar, ama bununla birlikte yine younluk Suriyeyegidiyordu. Ailece g edenler yine Suriyeye g ediyorlard.Bireysel olarak g edenler stanbula geliyorlard. alp ile-rini kurduktan sonra ailelerini stanbula getiriyorlard. O ekil-de, 60l yllardan sonra, zellikle de Kbrs karmasndan sonrag Batya, yani stanbula doru hzland. Kbrs karmasndansonra Suriyeye g hemen hemen yok denilebilir kadar. Dedele-

rin Kbrs karmasndan nce gittiler deil mi Suriyeye?Mayda:te ben bir yandayken gittiler... 64te.

Antranik:Kbrs karmasndan sonra g stanbula doruhz kazanmaya balad.

Neden peki sizce? Yani neden Suriye deil de stanbuladoru? Ekonomik mi? Daha gvenli mi grlyordu oras?

Antranik:Neden mi stanbul? stanbulda ayn dili paylaa-bilecei yaam ekli vard. Ve stanbulda Lozan Antlamasndankaynaklanan haklar vard. te Ermeni okullar gibi ocuklarnburada Ermeni okullarna gnderme ansn vard. Eer stanbuldaLozandan kaynaklanan Ermeni okullar olmasayd o stanbulaakan g belki Suriyeye devam ederdi. Etkenlerden birincisi,

7/25/2019 g-kitap

30/192


30

eitim dili olan ortak dili kullanma; ikincisi de kendi kltrnyaatabilecek, renebilecek okullarnn olmas.

Peki 80lere 90lara geldiimizde ka aile kalmt?

Antranik:80lerde otuz iki aile civarnda vardk.

Mayda:90larda on civaryd.

Antranik:Yok 90da on drt, on be aile vard. 92de biz gel-diimizde bizden geride yedi, sekiz aile kald. Evet. Kevork Daykald, Doan kald, Naif kald. Bizden sonra gelenler, bizim Xal-tika Boz orda kald. Sonra Temolar vard. Yani yedi, sekiz aile...Memduhler vard, Memduh Bekiriler, Nvarlar

ERMEN BR FAL MEHUL: YAKUP YONTAN

Antranik:Darbe blgedeki genel sknty ayn ekilde yaat-t, yani kimseden eksik ya da fazla bir skntmz olmad. Zaten90larda meydana gelen faili mehuller 80 darbesinin devam-nn bir rndr. 80 darbesi btn blgeyi etkiledii gibi bizi de

etkiledi. Neticede blgedeki on alt yllk faili mehul olaylar sra-snda oradaki nfusumuzdan, yanlmyorsam Hristiyan cemaa-tinden de krk iki kii infaz edildi.

Ailemizin yaad kayplar da var. 92 ylnn 25 Temmuzun-da Kzltepede di teknisyeni olan halamn olu Yakup Yontan,ayn zamanda kz kardeimin damad. Tabi ok etkin, ok sevi-len bir kii Yakup Yontan, binlerce kii zerinde sevgisi olan, ok

sayda yetim ocuk okutan, ok sayda fakir aileye yardmc olanKzltepedeki tek Ermeni... Kzltepede bir Ermeninin bu kadarseviliyor olmas, evrede bu kadar saygnl olmas bu failleri, failimehulleri yaratan sistemin houna gitmemi olacak ki o ekildeonu da gn ortasnda infaz ettiler.

Peki, onun bana bir eyler gelecek diye hissetmemimiydiniz? Hani sonuta hikyeler byle oluyor ya genelde. Bir

eyler hissediyorlar takip ettiklerine dair, ya da rahatsz edi-liyorlar falan...

Antranik:nanmyordu. Yani o kadar saygnl olan, o kadarsevilen, btn halklara sevgi ve saygs olan, btn halklara eitmesafede olan; din, dil, rk, Krt, Trk fark gzetmeksizin herke-

7/25/2019 g-kitap

31/192


31

se yardm eden bir kii... nanmyordu. Hafta sonlar Derike geli-yordu. Beraber kalyorduk. Sylyorduk. Yani gzde olan herkesartk infaz ediliyor. Kendisinin de artk gitmesi gerektiini syl-

yorduk, nk ailesi stanbuldayd. ocuklar burada okuyorlar-d. Ama o inanmyordu. Yani btn blge insanlar infaz edilse dekendisinin infaz edileceine inanmyordu.

Mayda: Emindi, yani hibir eyi yoktu. Kimseye zararolmamt.

Siyasi bir balants var myd?

Mayda:Yoktu, yani zannetmiyorum.

Antranik:Yani insansever bir ahst. Belki de tek suu insan-sever olmas. O srada Habur snr kaps akt. Kyl vatanda-larmz, ofrl olanlar filan ite geliyorlard. te araba filanolsa, biz de gidip grsek, ocuumuzun ekmeini filan karsakdiyorlard. Bir arkadalar vard, ona araba alyorlard. Arabanndrt tekerinden birisi kendisinin, yani yzde yirmi be ortaklklayardm ediyordu ki araba alsnlar, gidip grsnler. Yani ailelerini

geindirsinler. Yani amac kazanmak deil. Amac o insana imknyaratmak. nsanlara imkn yaratmak ok sayda insan, ren-ci okutuyordu. Birka sefer rahatsz edilmiti. rgt deil. Yaniimdi rahatsz ediliyor ama kimin tarafndan rahatsz edildiinibilmiyoruz. Duyum alyor.

Mayda:kyor onun ismi de listede. Antranikin dedii gibi,inanmyordu ite.

Antranik:nanmyordu. Yani infaz edileceine inanmyordu.Mayda:O dnemde benim enitem de Nusaybinde di tek-

nisyenlii yapyordu. Orda kalyordu. O da ayn ekilde, yani sevi-len, saylan bir kiiydi. Ayn zamanda siyasi rol de vard. Krtler-le ok scakt ilikileri, herkesle yani, halk insanyd. O dnemde,o da ite bir rahatszlk hissediyordu, bu olduu zaman. O hemenilerini falan orda brakt. Buraya, stanbula tand.

Ama Yakup kabul etmedi dnmeyi, yle mi?Mayda:te Yakup Aabey kabul ederdi, ancak inanmyordu

byle bir eyin olabileceine. nanmyordu. ocuklar buradayd.Okula gidiyorlard. Hani bir ekilde duyum alnyor. Bir ekildehissediliyor, ama ite kendisi inanmaynca... Kendini saklamad.

7/25/2019 g-kitap

32/192


32

O olaydan sonra ne oldu? Ne yaptnz? Siz ondan sonra mkarar verdiniz kmaya?

Antranik:imdi, Yakup vurulmadan alt ay on sekiz gn nce,

onun aabeyi stanbulda bizim alt dairedeydi o zaman. Rahat-szland, burada vefat etti. Burada vefat edince, stanbul Ermenimezarlnda Giragos Aabeyi topraa verirken aile mezarlnaldk. ki erkek kardelerdi. Giragos elli yedi yandayd, Yakupelli be yandayd vurulduu zaman. Biz burada aile mezarlnaldk. Yakup Kzltepedeydi. Ben de Derikteydim. Telefon gel-di. Kzltepeye gittik. Tabi cenaze morgdayd, morga gittik. Ora-

dan savcla gittik. Savcyla grtk. Ve cenazeyi alp stanbulagetirdim. ok srar ettiler cenazeyi Derikte topraa verelim diye.Ama Derikte topraa verseydik, Diyarbakr l Bakanmz VedatAydn olaynn benzeri Derikte yaanabilirdi. Yani byle bir pro-vokasyon yaanabilirdi. lemleri bitirip cenazeyi alncaya kadarbelki on sefer beynimde dedim ki Derike gtreyim. Sonra yokstanbula gtreyim dedim. Derikte topraa vermemiz lazm

nk doduu topraklardr dedim. stanbulda topraa vermemizlazm, nk hayattaki tek erkek kardei stanbuldadr dedim.

Mayda:oluk ocuu da burada.

Antranik: Ve o ikilem ierisinde Diyarbakrdaki provo-kasyon aklmdan kmad. Olacakt. Derikte olacakt, nkKzltepeden, Mardinden, Mazdandan, blgeden ok insangelecekti Derike. Blgenin saygn insanlarndan birisiydi Yakup.Yani yle sradan bir insan deildi. ok sosyal, ok sevilen birkiiydi. Son anda arabaya bindik. Kzltepeden ktk. Yolda arka-daa dedim ki stanbula gideceiz. Derike gtrmenin iki ris-ki var. Bir, Derik halk sknt ekecek. ki, byk bir provokas-yon olacak ve biz bu provokasyonun altndan kalkamayz. Bizimhakl bir nedenimiz var. nsanlarmz bunu mazur grecekler.Alt ay on yedi gn nce, on sekiz gn nce kardeini stanbuldatopraa verdik. Kardeinin yannda topraa vereceiz. Drt gnboyunca gerek yurtii gerek yurtd GndemGazetesi filan yazd.Ankaradan milletvekillerimiz geldiler. Cenazeyi biz buradan kal-drdk. Bir hafta sonra Derike gittik.

7/25/2019 g-kitap

33/192


33

90LAR, KORKU VE G

Antranik:Biz cinayet srasnda daha Derikteyiz. yerimiz,evimiz Derikte. O gne kadar Derikte Antranik, btn Derik,Derikten gitse de biz seni brakmayz. Sen Derikin malsn.diyen baba dostlarmz Daha sonraki gelimeler, pozisyonlaronlar yle bir endielendirdi ki Antranik, dediler, senin biran nce Derikten oluk ocuunu alp gitmeni istiyoruz. nkpozisyon artk blgeyi saran bir ate Gerekten, blgeye hizmetiolan; sosyal olsun, kltrel olsun, siyasi olsun, ekonomik olsun,hizmeti olan insanlar infaz ediliyor, yani akam karanl ker-

ken herkes evine ekiliyor. Bir kap alnyor, insanlar alnyor.O insanlardan bir daha haber kmyor. Bizi seven baba dostlar-mz, sevgiden dolay dedi ki: Antranik gitmeniz gerekir. Zatenbiz geldikten sonra Derikte kalan aileler hzl bir ekilde gelmeyebaladlar.

Mayda:ki sene iinde hepsi geldi.

Antranik: Yani Derikte kalan o az saydaki ailelerden olan

bizlerin birbirimize destei, ballmz bizim gelmemizle birliktekoptu. Bir boluk oldu. Bu sefer insanlar artk; Biz de toparlanpgidelim yani burada neyimiz kald ki! demeye baladlar.

Faili mehuller Derikte de yaanyor muydu?

Antranik: Derikin evresinde oluyordu, Derikin kylerin-de oluyordu. Derikin merkezine daha gelmemiti. Bizden son-ra Derike faili mehuller geldi. Mahmud Hamidin damad gitti.

Zeytinpnar mahallesi Haramiyeden insanlar alnd, gitti. Yoldaaralardan indirilip infaz edilenler oldu. Yani artk ate blgeyisarnca, yala kuruyu birlikte yaknca o ekilde yaylyor. Her-kesi saryor. Yani artk bakmyor; bu Krttr, bu Araptr, buErmenidir, bu Sryanidir. Ona bakmyor. Orman hep birliktealevlerin ierisinde kalyor.

zellikle Ermenilere ynelik bask var myd? Yakupun

vurulmasndan sonra bu durum nasl deiti?Antranik:Yani, biz zel hissedilen bir bask grmedik. Ben

kendi amdan syleyeyim. Hissedilen bir basky ben kendimgrmedim, ama evrem hissetti. Yani halk hissetti. Biz hisset-medik. Ama tabi ki o endie vard. Neticede aileden birisi gitti.

7/25/2019 g-kitap

34/192


34

Aileden birisi gidince muhakkak ki onun endiesi var. Yani bizkendimiz hissetmedik ama evredeki dostlarmz, baba dostla-r hissetmi olacaklar ki imdiye kadar sen gidiyorum deseydin

dahi biz brakmazdk, ama u andan itibaren biz sana bir an ncegit diyoruz. dediler. Fakat imdi yle; kendi dostlarmdan dahaok baba dostlarma kulak veririm. nk benim dostlarm babadostlarm kadar beni koruyamaz. Baba dostlar; daha deneyimli,daha salkl dnebilen, daha objektif bakabilen, daha ok gr-m geirmi o deerli baba dostlar, telkinde bulundular. Git-men gerekiyor. dediler. Biz de tas tara toplayp, her eyi brak-tk, buraya geldik.

Hibir ey getirmediniz mi buraya gelirken?

Antranik: Oradaki ilikiler farkldr. Ticari ilikiler, unlar,bunlar Yani onun beklentisi ierisine girersen ona zaman yet-mez. Geldikten sonra senede bir gittik geldik. Halledebildikleri-mizi hallettik. Halledemediklerimiz de yle kald.

Peki, 90larda sava baladnda sonu olarak blgeden

haber alyordunuz, hani neler oluyor neler bitiyor diye. Tele-vizyonlarda zaten her gn atma haberleri 90lar zellikleErmeni cemaati arasnda 1915 soykrm hafzasn tazeledimi?

Antranik:Gemi hibir zaman unutulmaz.

Mayda:Her zaman hissedildi. En ufak bir sarsntda, bir olay-da daha youn hissedildi.

Antranik:zellikle 1915i yaayanlar, zellikle 1915i yaa-yanlar, onlar hibir zaman korkuyu kalplerinden skp atamad-lar. Ve 1915ten sonra ite Derikte hayatta kalanlara airet liderleridiyorlar ki (biliyorsunuz bizim Hristiyanlarn bir giyim kltrvardr), liderler diyorlar ki, Bundan sonra yerel halk gibi, yaniKrtler gibi giyinsinler, dardan gelenler fark etmesinler. Yanibunlarn Hristiyan olduunu fark etmesinler diyorlar. Ve o gn

bugndr, 1915ten sonra Derikteyken analarmz, kadnlar-mz, nenelerimiz Krt kadnlar gibi giyindiler fark edilmemekiin. Bizim byklerimiz hibir zaman darda, bir Mslmannyannda, hibir zaman o soykrm kelimesini dile getirmezlerdi.Darda Ermenice bilenler kendi aralarnda Ermenice konumaz-

7/25/2019 g-kitap

35/192


35

lard. Ancak evin iinde konuabilirlerdi. Ve iki yal insanmzbir araya gelince, o aclar hep yaarlard, konuurlard. Mm-kn deil, mmkn deil... Yani benim babamn days, Ermeni

Okulunun mdr. Yirmi drt kiilik nfusundan bir kii hayat-ta kalyor, on bir yanda. Ermeni okulu drdnc snf ren-cisi Afkar Giragosyandedemle kurtuluyor. Ayriyeten yirmi drtkii kesiliyor. Yani toplam krk yedi kii benim ailemden kesilmi.imdi hayatta kalan birka kii, onu unutabilir mi? Her akamban yasta koyarken o kaybettii sevdiklerini, kendisine stveren anasn, sabah ie gidip akam eve ekmek getiren babasn,

kardelerini, gelinlerini Yani hangisini unutabilir? O beiktekiocuunu unutmak mmkn m? Mmkn deil. Yani unutmakmmkn deil.

Geen yllarda bir platformdadile getirdim, bizim amacmzhibir zaman gemiin aclarn, kllerini demek deil. Geleceinkltrel birlikteliini nasl hep birlikte oluturabiliriz, bizim ama-cmz o. Yani gelecein kltrel birlikteliini bir kk, salam birkk olarak kabul edip her birimiz nasl onun bir dal olabiliriz? Okkn stndeki bir dal olmak istiyoruz. Eit vatanda, eit tem-siliyet, eit insan Bizim kendimiz iin istediimiz 75 milyon iinistediimizdir. Her birey iin aynsn istiyoruz. ster en kuzeydekiolsun, ister en gneydeki, en doudaki, en batdaki olsun n-k bir insan olarak kendimiz iin istediimiz her eyi btn dn-ya halklarna mensup insanlar iin de istemek mecburiyetinde-yiz. Temel ilke gelecein kltrel birlikteliidir. Aclar yaanm,

yaanmakta, ama daha fazla yaanmasn istemiyoruz.G srecinin kendisi nasl oldu? Baba dostlar sizi uyar-

maya balad, ondan sonra nasl geldiniz? Burada kim vard?Burada geleceiniz yeri nasl buldunuz?

Antranik:imdi, bizden nce gelenlerin gelii bizleri etkile-di tabi ki. Yani hep insanlarmz geliyor, biz azalyoruz. ocuklardouyor, okuma ana geliyor. ocuklarn da kendi kltrn-

de yetimeleri, kltrlerini tanmalar lazm... Tanmalar iin deokumalar lazm. En etkin ynlendirici odur. Biz gelmeden nceburas inaatt. Halamn olu alt taraf almt, bir akrabamz sttaraf almt. Burasn brakmlard. Halamn olu burasn kar-dei iin, Kzltepede vurulan kardei iin ayrmt, sen al dedi. O

7/25/2019 g-kitap

36/192


36

da stanbulu dnmyorum. dedi. Bu sefer de Ya oras gzelbir yer. demeye balad, Antranik gitsin, baksn. Burasn 83tealdk. Bizim ailemizin Derikte kalan en son bireyi benim. Zaten

daha nce hepsi gelmilerdi. Her gelen, geride kalan daha zordurumda brakyor. Orada nk bir ak var, akyor.

Mayda:Azaldka artlar daha zorlayor, daha ktye gidi-yor. Kendini daha kt hissediyorsun.

Antranik:Zorlayor. Azaldka

Sizin ailenizden Derikte kalan var m peki?

Mayda: Benim ailemde en son halamn olu kald bendensonra. Ben de ailemden son kalanm memlekette.

Antranik: Tabi biz doduumuz topraklar ok seviyoruz,zlemini yayoruz. Benim ocuklarm da yle

Mayda:Ben depresyona girdim buraya geleceim diye. Yanievlere bakyordum, baheye bakyordum, zlyordum yani yle.Doduum ev, evre, ok zoruma gitti, yani brakp gelirken.lla ki bir gn gelecektik, nk ocuklarn eitimi iin gelme-miz gerekiyordu, yani baka trl olmayacakt. ster oradan, yanikazancnz ne olursa olsun brakmak zorunda kaldk. Yani birincietken ocuklarn eitimi oldu. Eitim ana geldiler, mecburduk.

Ben ocuklarm orada okula gndermek istemedim, orasyetersiz geliyordu ve kendi kltrm yoktu. Kendi kltrm yokolmutu, yok oluyordu. Ben de o yzden kendi kltrm yaa-yamadm. Okulu okuyamadm. Ama istedim ki ocuklarm alsn-lar o eitimi. Yani illa ki gelinecekti, yani baka bir dnce yoktu.Yllar nce karar veriliyordu bu artk yani kanlmaz olmutu.nk artk gitgide her alt ayda bir, her senede bir, bir aile gediyordu. stanbulu, kolay olduu iin ve kltrmz buradayounlat iin tercih ettik. 92de Eyll aynda, okul aldndageldik, olumuzu okula verdik. Anasnfna aldlar.

Antranik:Aslnda Yakup Aabey olay olmasayd, aileyi gn-

derip ben daha orada kalmay dnyordum. nk oradakurulu bir iimiz, dzenimiz vard. Tannmtk. Btn her eyibrakp buraya geldiiniz zaman ekonomik skntlar da gz n-ne almak lazm. Buradaki durumu da bir dzene koyuncaya kadarorada kalacaktm. Zaten Yakup Aabey olayndan nce dediim

7/25/2019 g-kitap

37/192


37

gibi, baba dostlar diyorlard ki, Herkes gitse de seni brakma-yz. Sen burada bize lazmsn. Ama Yakup Aabey olay olduk-tan sonra bu sre hzland. Yoksa ben onlar getirecektim, gidip

gelecektim. Yakup Aabey de yle, ocuklar buradayd, kendi-si Kzltepedeydi. Oradaki ocuklarn okumas, bymesi iinkaynak lazm. Burada kendi kltrlerini renecekler, okullarnagidecekler ama bunun bir maddi bedeli var. Bu olay olunca hz-land. Her ey planlamann dna kt.

Mayda:Evet biraz apar topar oldu, vard planda, gelecektikama bu durum olunca hazrlksz bir ekilde kp geldik.

Antranik:92de geldik, Eyllde. Zaten Temmuzda cenaze-yi getirdik. Gittim, geldim. Her sene gidip geldim. Dokuz seneboyunca gidip geldim. Sonra araya uzun bir zaman girdi. Sonraite Derikteki o sosyal iler, barlar iin gidip geldik. 92de geldikDerikten buraya, ama hepimizin zleminde Derik var. ki bykocuum da Derikte doduundan, geldiimizde drt yala-rnda olduklar iin hep o zlemi duyuyorlar. Mardine gidelim,Derike gidelim filan Bu sene iki kzmla birlikte tura katldkite Midyat, Batman, Hasankeyf, Mardin filan byle bir ksa turyaptk, ocuklar grsnler dedik. Dndk. Yani dnebiliyormusun, bir yatan itibaren doduun topraklar brakp geliyor-sun ve o topraklar unutamyorsun.

Mayda:Ryalarn hep oras... Yani hep gemii yayoruz.

Antranik: Hep ryamda Doduun topraklar terk edip

geliyorsun, hayattasn. Unutamyorsun. Bir de gznn nn-de sevdiklerini kaybettiini dn ac ierisinde. Bir de toprayok. Yani mezar da yok. nsan onu nasl unutabilir? Biz Derikiunutamyoruz.

Neler braktnz imdi orada geride? Var m eyanz? Evi-niz filan duruyor mu hl?

Mayda:Ev, ba, bahe

Antranik: Yok, ev filan vard, o kzgnlkla birounu...Dedim ki gideceiz ve bu koca yer byle metruk kalacak. nkdaha nce gelip de brakanlarn evlerinin durumunu orada gr-dk. te Keecioullarnn byk evleri vard, geldiler bir srekirac kald, onlar ktlar. Ev ykld. arya yakn, insanlar ite

7/25/2019 g-kitap

38/192


38

akamlar arda soukta bir ihtiyalar olduu zaman gidiyorlar-d, o evde ihtiyalarn karlayp geliyorlard. Bu benim zorumagidiyordu. Orada birileri yaam on yl nce, yz yl nce. O hale

dm. Ben o olaydan sonra birka kiiye dedim ki Ya gelindedim burada bedava oturun. Hi olmazsa byle kalsn. Tabiok bykt dediim gibi.

Mayda: Kasrd, baheliydi... Hani bazen filmlerde oluyorya

Antranik:Kasr diyorlar ya. ok bykt. Dedemin zama-nnda dedemi kartmlar, askeri kla yapmlar. O ev, normal

ta binadr. st topraktr. O ev yklrsa tamiri yaplamaz. Ondansonra dier evlerde grdm gibi bakalarnn gelip dedelerimin,babalarmn, sevdiklerimin yaad bu yklm evde ihtiyalarnkarlamalar zoruma gider. Birka arkada vard, onlara dedim,Bu evi satacam. Dediler, Satma! dedim ki yumurtaya sata-cam, o iki yumurtay da bir tavaya koyup piirip ya yiyeceim yada o iki yumurtay duvarn eyine vuracam. Byle sembolik bir

fiyata bir dosta sattm. Gle gle otursun. Orada ba var, kydehisselerimiz filan, hibir eyden yararlanmyoruz. Var olanlardanda hi yararlanamyoruz, devasa bir bamz var. Hi yararlanmayok. Zaten dedeleriyle dedelerimiz, babalaryla babalarmz o ba-lar, o eyleri birlikte iletmilerdi. Gzmz de yok. Ee, neticedeo insanlar faydalanyor. Biraz da kular, srngenler, hayvanlargeliyorlar, o yeillikten faydalanyor. Hatta ben gelmeden nce

bamzn (18-20 dnmlk orman arazisi iindedir) ortanadedim ki: Ya bu ba, dedemden kalm, sizin dedenizle birliktebu ba iletmi, gel bu ba sana vereyim. Nasl? dedi. Banabir inek getir ben bu inei Derikte keseceim. Hepsini fakir fuka-raya datacam. Ban tapusunu sana vereceim. Hi olmazsadedelerimin emeidir. Onlarn hayrna gesin. Dedi ki Antra-nik Aabey, benim ineim yok ki. O zaman, dedim, be tane

kei getir bana. n kesip burada dataym, ikisini de kesipstanbula gndereyim, onlarn da gz kalmasn. Ah Antra-nik Aabey, dedi keim de yok ki. Yahu kardeim biz fayda-lanmyoruz. Senede bir kez pekmez getiriyorlard yani koskocaba Arada helal etsinler diye senede bir kez pekmez getiriyor-lard. [Glmeler]. 92den bu yana pekmez de yok. Kardeim

7/25/2019 g-kitap

39/192


39

hi olmazsa para ver, bir inek alaym. Para ver be kei alaym.Yani dedelerimin, babalarmn hayrna Vallahi Antranik Aa-bey, yok. dedi. O bar grmelerine gittik ya Mehmet Ali dedi,

Antranik Aabey, Allah sizden raz olsun. Dedim, Hayrdr?Dedi ki Sizin ba ortanzn olu diyor ki onlardan Allah razolsun ba bize vermiler. Bize vermiler, biz de iletiyoruz.

Mayda:Byle sahiplenmi.

Antranik:Dedim, Syle, Antranik diyor ki helal etmemi.Ba devasa. Bada yle gzel zmler vard ki babam amcamzamannda o araplar filan Annemler gidiyorlard bir hafta

boyunca ba bozumunda ba kaldramyorlard. eitli aala-r, orman vesaire Babam vefat ettikten sonra tapusuna ana-mn adn getirdiler, tapusu bizde ama kullanamyoruz. Bizim degzmz yok hani gerekten. Neticede o insanlar iletiyorlar. Hiolmazsa bozulmuyor.

En ok neye zldnz?

Mayda: En ok Ne bileyim, gene de hepsi. Bakyordunkomularn evi yle, bizim akrabalarn evleri mesela... Annemler-le evimiz karlkl, camlarmz birbirine bakyordu. Ona bakncazlyorduk. Bamz kald yle, bahemiz zlyordum n-k orada ok gzel vakit geiriyordum.

Ba bahe ilerine siz mi bakyordunuz? Nasld orada?

Mayda:Yok. Bakclar vard. Ama ceviz ya da zeytin toplama-

ya filan gidiyorduk, katlyorduk. Baz zamanlar ite anamlar baagiderlerdi. zm, pestil filan yaparlard. Biz de o zaman ocuktukite, giderdik. Unutamayacam eyler... Yani hayalimde hep yle,bir grme imknm olsun gidip geleyim. Hani gnbirlik de olsa,gidip hani o bada bir kahvalt edip geleyim. yle bir ey var,hayali bir dnce. Badan yol geince aalar hep kurudu. zmaalar hep kurudu.

G SONRASI STANBUL

Mayda:Buraya geldikten sonra ben hl adapte olamamm.ocuklar okula baladlar zaten. ocuklar okula gtr getir. Yanimrm u 100-150 metrekare iinde geti diyebilirim u son yir-

7/25/2019 g-kitap

40/192


40

mi sene. Yani gzm burada, Samatyada atm. Zaman zamankyorum, ite baz yerlere gidiyorum, ama ok yorucu ve ypra-tc geliyor. Orada her ey kk bir alandayd. Her ey yaknd.

ars olsun, ne bileyim doktoru olsun her eyi i ieydi bir yeregitmem gerekmiyordu. yle almm. Ve burada da yle hisse-diyorum, yani her ey yaknmda olsun istiyorum.

Oradaki mallarnz da pek satamadan yani ok ekonomikanlamda deerlendiremeden geldiniz. Buraya geldiinizdeekonomik glk ektiniz mi?

Antranik: yle, biraz birikimimiz vard. O birikimler-

le, stanbula gelirken aslnda stanbulda kalmak iin gelmedik.Yurtdna gitmek iin geldik, nk o olaylar birok insanm-zn yurtdna gitmesine de neden oldu. Sadece stanbula gelmedeil, stanbuldan bir dalma oldu. Biz de geldiimizde ite kzkardeim Kzltepede, enitem Kzltepedeydi. Dier enitemlerde sknt ektiler. Onlar da kalkp yurtdna gittiler, amcalarmda gitti.

Yakup Aabey olayndan sonra bizim aile biraz daha dal-d. Ben de yurtdna gitmek iin stanbula geldim. Ama YakupAabeyin yedi ocuu vard. K buuk yandayd.Amcalarn da alt ay on sekiz gn nce kaybetmilerdi, onlar ida-re edecek bir byk kalmamt. Daylar olarak, kendimi sorumlugrdm. O ocuklar hayata kazandrmak, yetitirmek ve okuta-bilmek iin burada kalmam gerektiini dndm. Tabi babalar-

nn orada almalar, ticari ilikileri vard. En azndan bunun birksmn onlara toplayabilmek, getirmek, yaantlarn devam etti-rebilmek iin kaldm. Her sene gidip geldim dokuz sene boyunca.Bu arada kendimiz de bir i kurma mecburiyetinde kaldk. Yeen-lerim falan vard, ite bir atlye aalm dediler, kuyumculuk ima-latyla ilgili filan. Bir taraftan ocuklarn ileriyle urarken birtaraftan da hayata devam etmek iin ilerle urayoruz. Skntlzamanlar da oldu. Skntl zamanlarda eim evde giysi dikerek

destek oldu.Trkiyede bir on sene alyorsun, bir kriz geliyor, o kriz

elindeki birikimi gtryor. te gelirken elimizdeki birikiminte ikisi 1994te illerin kriziyle gitti. Daha sonra toparlanmafilan vesaire Bir arkadam vard, atlye atk. Atlye aarken

7/25/2019 g-kitap

41/192


41

Ecevitin anayasa krizi geldi. O bizi ok perian etti. Bor altnagirdik. Dier taraftan bu ocuklarn eitimiyle urayoruz, yaniok zorlu yllar geirdik, geride braktk. Geride kalan yllar ok

zordu, hl da o zorluun tmn atlatm deiliz. ok kryeenlerimi okuttuk. ki kz evlenmiti. Be kii varlard. Beinby eczac oldu. Dier kz halkla ilikileri bitirdi. Byk olansar dilsizdi ama ok yetenekli, onu evlendirdik. ki tane ocu-u var. teki olan liseyi bitirdi, niversiteyi okumad, o da ihayatna atld. En kk ocuu buuk yandayd olay oldu-unda, o da bilgisayar matematii bitirdi. Yani hepsini okuttuk,u anda kendileri ayakta durabiliyorlar. Ekonomik bamszlk-larn kazandlar. Babalarnn birikiminin nemli bir blm gittitabi. Hani nemli bir deyim var ya hem can gitti hem mal gitti,ikisi de birlikte gitti. Biz de bu zorlu dnemde bir tarafta orasy-la ilgilenirken, urarken bir taraftan kendi iimizi kurmaya vedevam ettirmeye gayret ettik, altk. Bu sre bu ekilde sre-geldi. Ha, bu skntlarn ierisinde hep vakflarmzda yer aldk.Bugn gittiimiz vakfta iki dnem bakanlk yaptm sekiz sene.

Vakfta fakirler komisyonunda yedi sene altm. Blgedeki fakirvatandalarla ilgili

Bugnk durumu nasl gryorsunuz?

Antranik: Eer devlet, stanbulda dahi, 6-7 Eyll gibi birboluk brakrsa buradaki Hristiyanlarn bana yeni bir 6-7 Eyllolaynn gelmemesi mmkn deil. Neden? Eer bir corafyadasrekli nfus artyorsa ve istihdam yoksa Bugn okuyan gen-

lerin yzde on yedisi mi, on sekizi mi ne i bulamyor. Ve tab-lo byleyken bir din ekseni erevesinde yahut bir rk sylemlebir 6-7 Eyll boluu doarsa, bugn stanbulda da yeni bir 6-7Eyll yaama endiemiz var bizim. Neden var? nk o kadarisiz gsz insan var. Ve dier tarafta hazrdan ganimet var. Dinekseninde olduu zaman ganimet olay oraya geiyor. Aile reisinildr, kars, kzn, kz kardeini, maln, mlkn al. Sana helal-

dir. Yani bu korkun bir olay Biz bugn stanbulda yayorsak,stanbulda ite Trkiyede 75 milyon nfusun ierisinde tahmin-lerimize gre 55-60 bin Ermeni varsa, 2.200 civarnda Rum var,Sryanilerin ou gelmi stanbula, herhalde bir 20-22 bin civardeniyor. Ermeni Katolik olarak da 4.500 civarnda. Yani u andaTrkiyede sokaklarn durumuna, isizlerin durumuna, sosyal,

7/25/2019 g-kitap

42/192


42

ekonomik duruma, dalm dengesinin bozukluuna baktmzzaman; biz kendi amzdan u endieyi de tayoruz. Eer Anka-radaki hkmet bir d muhalefetle karlarsa veyahut bir kom-

u lkeyle ilikiler zedelenirse ve bu lkelerden birisi de Hristiyanbir lkeyse, yani rnein Yunanistan ile ihtilafa derse, bir 6-7Eyll boluu olursa, inann stanbulda bir 6-7 Eyllden dahabyk facialar bugn de yaanr. Yani bu sorunlar zlm deil.Bana gre bu her zaman bir tehlike...

Mayda:Her zaman hissedilen bir ey tedirginlik. Benim kendiamdan bu byle. Ben her zaman o tedirginlii yayorum, his-

sediyorum yani.Antranik:Yani bugn dahi yirmi birinci yzyl dnyamzda

dahi yaanmaz diye bir ey yok. nk din yorumu kadar olaylarkorkun boyuta getiren baka bir ey yok.

7/25/2019 g-kitap

43/192

43

2

PARA NEDR? PARA KRLDR

Midyat, Temmuz 2014

Yeniden ina edilmeye balanan Sryani kylerini gezerken ura-dk Yakup ve Lehdo kardelerin kyne. Yakup ve Lehdo kardeler eskievlerinin olduu yere ihtiaml bir ev ina etmiler kendi abalaryla.Midyat yaznn scanda iimizi serinletiyor evin gzellii. Grme-

ye balamadan Lehdo Amca 1925 eyh Sait isyanndan bahsediyor.Civarda baz kylerin boaltldn anlatyor. 1926da iki kardeindedesi Marauge Tamo ile arkada emun Lehdo kylerini boaltmak

istemediklerini askerlere sylemek iin yola kmlar ve yolda asker-ler tarafndan ldrlmler. Yllardr bask altnda olduklarn anlat-mak istiyorlar bize. Lehdo Amca g hikyesine daha vkf olmasnaramen aabeyi Yakup Amcann konumasn istedii iin onunla ba-lyoruz grmemize. Yakup Amca Mslman olmadklar iin bask

grdklerini anlatrken birka defa Mslmanlarn zulmn Krtlerinmcadelesinin bitirdiinin altn iziyor. Ancak evrelerindeki Krtlerle

olan ilikilerinde de epey bask grdklerini vurguluyor. Lehdo Amcayllar sonra Almanyaya gitmek zere kat kyne tekrar geldiin-de, kyde artk kularn bile kalmadn sylerken sesi titriyor, gzleridoluyor.

Yakup Amca, bize biraz kendinizden sz edebilir misiniz?

Yakup:Adm Yakup Aras. Aras ailesindenim. Yetmi yan-

daym. Yedi olum, kzm var. Hepsi Avrupada. Bir de drterkek kardeim ve kz kardeim var. Bizimkilerin bu memleket-ten gidii mecburidir. Hibir hakkmz yoktu, biz nc snftk.Yani Krtler hayvanlarmz alyorlard, bize bask uyguluyorlar-d. Biz hkmete gidiyorduk, bakyorduk ki bu hayvann hakkn

7/25/2019 g-kitap

44/192


44

yine biz dyoruz, biz yeniden onlardan satn alyoruz. Tabi aa-lar maalar hkmetin arkadaydlar. Hkmet demokrat deil-di. Bizim iin bir ey yapmyordu, adalet gibi. nmze bu yol

kt, biz katk. Biz baktk idare edemiyoruz, ya korucu olacazya da PKKli olacaz, daa kacaz. Mecburiyetten biz yerimizibraktk. Blent Ecevit, kendi dneminde daha 2000 yl ncesiy-di, emir vermiti. Demiti ki, Sryaniler konutlarna dnebilirler.Biz dndk, 2001 ylna kadar da buras yasak blgeydi. Yerimiz2004e kadar yasak blgeydi. Biz dndk, yava yava evlerimizionardk, bazlarn yeniden yaptk. Bu sefer de biz ne yapp etsekde ocuklarmz, torunlarmz bizim gibi dnmyorlar.

Dedik belki demokrasi olursa durum farkl olur. Ama biz tele-vizyonlarda gryoruz birbirlerinin balarna neler getiriyorlar,bize ne diyorlar... Siz deli misiniz? Ne yaptk ettikse yine olma-d. Yani dedik, memleket iin biraz yol yaptlar, elektrik getirdilerve her ey yaplmaya baland. Demokrasi gelir, adalet olur, belkiocuklarmz buray severler. Bizimkisi babalarmzn, atalarmznyeridir, biz brakmayz mecburiyetten. Ama ne yapsak da dzelenbir ey olmuyor. Ben aryorum, yani Mslmanlar Mslman-lar ldryorlar ve Kuran okuyorlar. Diyorlar ki, Kuran bylediyor, byle diyor. Babam, siz neden birbirinizi ldryorsunuz.Mslmanlarn devletleri birbirlerini ldryorlar. Biz aknz,DA midir [Irak ve am slam Devleti], Bin Ladin midir, bilmemnedir! Hepsi de Mslman! Yani bu yzden biz de yerimizi brak-mak istemiyoruz, yerimiz ok gzeldi.

Aklmzn demokrat olmas lazm... Geen yl ben Sdariyemuhtarn yanna gittim, dokuz on muhtar oraya gelmilerdi.Dedim ki, sizin dzeleceinizi aklm kesmiyor. Neden dediler.Dedim ki, Diyarbakrdan bu tarafa hepsi Krttr, kimse [resmi]dairelere gidebiliyor mu? Onlardan birisi dedi ki, vallahi dediingibidir. Dedim ki, belki Avrupaya gittiniz biraz akllandnz, yahugmre gittiinizde TC kanunlarn brakn. Biz iyilik kanunlar-

n karamadk, biz sizden rendik. Yani hakikaten ne hkmetdzeldi her zaman olduu gibi, ne de Krtler. Belki bu Krtlerdenbazlar vardr, ben hepsi ayndr demiyorum, bazlar aklldrlar,bilgili oldular. Fakat gryorsun ki ou eskisi gibi. Biz ne yapsaketsek de i yrmediinde zordur. Biz bu yeri seviyoruz, babala-rmzn, atalarmzn yeridir. Biz sevdiimiz iin tekrar ina ettik.

7/25/2019 g-kitap

45/192


45

Biz Avrupaya gitmeden nce buray grmeliydin. Burann tama-m zmd, nard, elmayd, incirdi, yani cennet gibi derdin. Amaimdi kupkuru etraf... On kez bu da yaktlar, bu balarmz bir

kere kurudu. Yasak blgeydi, da atee verdiler. Ben neredenbilebilirim ki kim yakt. Hkmet mi yakt, dadakiler mi yakt,gidip gelenler mi yakt? Bilmiyorum. Tabi ki biz iyilik istiyoruz.Biz demokratz, iyilikten baka bir ey istemiyoruz. Allaha inan-cn olsun, bu yirmi yedinci ylm oldu bir apartmanda oturuyo-rum. Daha bir komu bile bana neden geldiimi sormam. Oras[Almanya] byledir. Ben Sryani miyim, Mslman mym, ben

ne millettenim hi sormazlar. Hayr, hayr, hayr Onlarn soru-lar yoktur. nsan insandr. Allah iin Adem ile Havva insanlarnbabalar ile anneleridirler biz neden Allahn iinden konualm?Oralar byle deil...

G YOLLARI

Siz bu kyde mi dnyaya geldiniz?

Yakup:Evet.

Buradan ayrlmadan nce kyde ne i yapyordunuz?

Yakup:Biz balarmzla urayorduk, hayvanclk yapyor-duk, tarm yapyorduk, byle. Biz kendimiz iin alyorduk.Bazen, biliyorsun buralarn Krtleri zanaat manaat bilmiyorlar,biz zanaatkr idik. Yani Hristiyanlar binalar yapyorlard, onla-rn ellerinden her ey gelirdi. Biz Krtlerin ilerini de yapyorduk.Evleri yapyorduk. Bu evi eimin kardei yapt. Biz onun elininaltnda alyorduk, o ustayd.

Siz hangi yl Avrupaya gittiniz?

Yakup: 86 myd, 87 miydi, yle bir eydi Byk olumburada kalmt. Ben dedim, ben bir bakaym, yurtdndaki dnyanasl olacak diye. Ben baktm kyde durum yok, onlar gelip bura-da retmeni ldrdler ve yaktlar, ben de mecburen olumlakonutum, gelmesini syledim.

Lehdo: nce biz gittik, dedik alalm, buras dzelirse bizyeniden yerimize geliriz. Bir kere felaket olduktan sonra, bizocuklarmz oraya gtrdk, ocuklarmz orada bydler,baktk ki, buras yasak blge oldu, sonuncular da mecburiyetten

7/25/2019 g-kitap

46/192


46

katlar, mecburdular.

Yakup: Evet, evet

Lehdo: Yani Krtlerimizin kylerini yakp yerle bir etmele-ri gibi. Bu memleketin hikyeleri oktur. Bizim esas kkenimizErgoldendir. Akoluk, Osmanl zamannda Botan Beyi tarafndanyaklp yerle bir edildi. Bey o zaman Botandayd. Ergole geldi,dokuz yz evdi, Botan Beyi geldi ykt, yakt. Kyllerin tamam-n karttlar, biz dnyaya daldk. Dnya neresiydi? Mardindi,Cizreydi, Qamiloydu, Diyarbakrd. Bizden bazlar o zamanBeyruta kadar gitti. Fakat biz Trkiyede yapabiliriz, babalarm-

zn ve atalarmzn meselesinde.85te gittiniz, yle deil mi? Siz o zaman neden kyden

ktnz?

Yakup: Yahu bask vard zerimizde. Daima vard. Buranngeimi baclktayd, hayvanclktayd, falancann filancann ze-rineydi. Ama bizim malmz bizim malmz deildi.

Nasl?

Yakup: Yahu malmz Mesela bir aa vard, adamlarn gn-derip hayvanlarmz gtrd.

Lehdo: yle deme. Tabi sadece aa deil yeen. Burada Ms-lmanlk egemendi biliyorsun.

Yakup: Biz kyde egemen deildik.

Lehdo: Hangi Mslman gc vardysa

Yakup: Dierine bask yapyordu.Lehdo: Krtlere de bask yapyorlard, fakat bize yaptklar

gibi deildi. Gl olanlar bize bask yapyorlard, malmz gt-ryorlard. Aa oluyorlard. Gl olduu zaman malmz yiye-biliyordu ve biz bir yere bavuramyorduk.

Siz neden yapyorsunuz diyemiyordunuz. Neden peki?

Lehdo: Yahu biz hkmete gitseydik, hkmet burada kara-koldu. Karakoldakine de bir eyimiz yoktu ki verelim. O zamanbiz gl deildik, millet fakirdi. Vicdanmzla oraya gitsey-dik, bize kymet vermezlerdi. Daha ounu gtrdler. MeselaYakupun ineini gtrdler. nek 1.000 lirayd, deil mi? Fakatsenin ve ocuklarnn geimi bu inektendi. Sen karakola gidip

7/25/2019 g-kitap

47/192


47

onlar ikyet etsen, o adam gldr. Sen karakola para vere-ceksin, karakol gidip onlara soracak, onlar da yalandr diyecekler.Sen para vermelisin ki, sana dnsnler. Yok, yoksa dnmezler.

Yani bask bu ekildeydi. Tabi biz ikinci snf saylyorduk. BizimMesihi olmamz asl meseleydi. Meselenin z burada sakl, bizMesihiyiz. Mesela bu memleket sa geldikten sonra Mesihi oldu.Sonra Muhammed geldi, ounluk Mslman oldu, biz olmadk.Biz byle gryoruz durumu. Mslmanlar falan bir yana brak,bizim yaadmz hayatta biz, ikinci snf saylyorduk ve bunlarnhepsi dinimizden dolayyd. Meselenin dorusu budur.

Peki, ibadetinizi engelliyorlar myd?Lehdo: Yok, yok. Dil engeli vard. Bizim dilimizde okumak

yasakt. Hkmetten yana yasakt, fakat baka bir ey yoktu. Bizokuduumuzda da gizli okuyorduk.

Onu da soracaktm. Siz o zaman kilisede mi okuma yazmarendiniz?

Yakup: Gizlice.

Lehdo: Mesela bir kimsenin Sryanice ders verdiini bildii-miz zaman ona kendi cebimizden para verirdik, gizlice ders ver-mesini salardk.

Bu ekilde Sryanice kilisede ocuklara retiliyordu.

Lehdo: Evet, evet. Yani devletten deil, resmi deil.

Siz kyde devletin okuluna gittiniz mi?

Lehdo: Biz gitmedik. Ben askerdeyken bu okulu yaptlar, 72ylnda. Ben 71de askere gittim, 72de okulu yaptlar.

Yakup: Bizim zamanmzda okul yoktu.

Lehdo: Ben Trkeyi askerde rendim.

Yakup Amca, siz buradan nce stanbula m gittiniz ilk?

Yakup: Ben nce stanbula gittim. stanbula gittim, biletimi

kestim, beni bir kere talyada yoldan evirdiler.Lehdo: Ben Almanyadaydm, ben gittikten sonra geldiler.

Hangi ylda sizi talyadan evirdiler?

Yakup: 85te.

Lehdo: Hkmet darbesinden sonra.

7/25/2019 g-kitap

48/192


48

Yakup: Kenan Evrenin darbesinden sonra Almanyaya git-tim ve dndm. Ben yerimi brakmak istemiyordum. Biliyorsunyerimiz burasyd. ocuklarm da buradaydlar. Erkek kardele-

rimin tamam Avrupaya gitmilerdi. Ben yerimi brakmak istemi-yordum, ama ben mecbur kaldm. are yoktu. Fakat sonra sonrabask artt. Ne kadar sre getiyse bask artt, 80de, 85te, hat-ta 90lara kadar, 2000lere kadar kimse gelemedi buralara. Bura-s yasak blgeydi, kimse gelemezdi, geleni ldrrlerdi. Biliyor-sun, dadakiler gece gndz geliyorlard. Hkmet de diyordu kiNeden geliyorlar? Yahu biz onlara bir ey diyemezdik.

Hi kynze gerilla geldi mi?Yakup: Elbette ki geliyorlard, Allah seni inandrsn, bu da-

larn hepsinde doluydular.

Siz kendiniz hi grdnz m?

Yakup: Yok, ben gitmitim buradan. Bizden sonra burada birretmen ldrld, buldozer yakld. Burada kalanlar da katlar.

Lehdo: Ben Almanyadaydm. Biz de byle duyduk. Televiz-

yonlardan falan. Sen PKK olduunu syleyemezsin, ya da dierle-rini, ya da baka bir ey olduunu. Binlerce olay vard. Burada nekadar bask yaplmsa da, sen bu yapt ya da o yapt diyemezsin.nk ok bask yaplmt.

Yakup: Kamak da kolay deil! Geni sabrn olacak, yle bir-denbire yapamazsn.

Lehdo: yledir kamak. Biz e ve ocukluyduk. O zamanlarkamak kolay deildi.

Nasl zordu, bize o gnlerden biraz bahsedebilir misiniz?

Lehdo: Yahu insan hayvan besleyemiyorsa, evinden kam-yorsa, serbest uyuyamyorsa Mesela bugn siz geldiniz, yledeil mi, biz yabanclarn yannda konuamazdk. Dorusunusyleyeyim. Biz o insan efendi biri mi, deil mi, bilmiyorduk ki,konualm. Sonra arptrlarsa, konumalar deitirirler, bamzbelaya girerdi. Biz bamzn belaya girmesini istemiyoruz, hikimsenin de.

Yakup: Biz herkesin iyiliini istiyoruz.

Lehdo: Biz iyilik, gzellik istiyoruz. Biz basky, kavgay, bueyleri sevmiyoruz. Bilhassa biz Mesihiler, bu memleketin Srya-

7/25/2019 g-kitap

49/192


49

nileri! Biz Avrupadakiler gibi deiliz. Yani bugn mesele, dahance de sylediimiz gibi, dedelerimiz burada ldrld ha! Bizburalarda bir askerin de lsn grmek istemiyoruz. Biz dada-

kilerin de lsn grmek istemiyoruz. Biz lm sevmiyoruz,intikam sevmiyoruz. lm fakirlii de getiriyor. Yani lm mem-leketi ykyor, fakirlii getiriyor. Biz bu eyleri sevmiyoruz. Bizimecbur braktlar, biz bu memleketi brakp dnyaya daldk. Bumemlekette dnyaya gelen ve okuyan genlerin ncelikle insan-larn anlamalar gerekir. stn olmann anlam nedir, sizin budevletin terr nedir bilmeniz lazm, neden bu insanlar hi gelmi-

yorlar? Yani insanm diyen kii ncelikle kendisini sorgulamaldr.Bu dnyann hali nedir demeli. Biz ikinci snftk. Kendi mille-timiz iinde de. Milletimiz kimdir? Senin komularndr. Meselaben ncilden de Kurandan da anlyorum. Ben Kuran okudumdersem ne dersin, bende bir tane var, ben yalnz olduumda bak-yorum, Kuran iin vaktim olmad. Fakat ncile, Tevrata baktm,ncelikli istek komun diyor. Komum, annem ve babamdan olankardeim deil. Eer seni kz kardeim gibi sevmezsem ve sana

bask olursa, gcm yetiyorsa ve ben bu basky senin zerindenkaldrmyorsam artk benim dinim ve imanm olmaz. Namaz daolmaz, dinim de olmaz, ben Allaha yalan sylerim. Bizim, kom-ularmz ounluktular, onlar bizi barndrmalydlar. Onlarnakllarndaki bu ayrmclk ve bask fikri hl da kaybolmam.Daha sonra belki biraz azald ama bitmedi.

Ne zaman siz Krtlerle komuydunuz, size ne yaptlar?

Yakup: Az nce sylediim gibi gc yeten zayf olana baskyapyordu. Yani bask gren Sryaniydi.

Lehdo: Bak, ben sana syleyeyim. Mslmanlkta deniliyorduki, yedi kiiyi, yedi kpei ldren direkt cennete gider. Krtleri-mizden

göç-kitap

Documents