glosari i nocioneve fetare - weeblyfsi92.weebly.com/uploads/3/0/0/6/3006018/glosari_i... · web...

Mr. Qemajl Morina

GLOSAR I NOCIONEVE

FETARE(islame, ortodokse, katolike dhe

çifute)

Farz: Felsefe:

Prishtinë 2010

2

Boton: Fakulteti i Studimeve Islame - Prishtinë Për botuesin: Dr. Rexhep BojaBiblioteka: Leksikografi

Glosar i Nocioneve Fetare(islame, ortodokse, katolike dhe çifute) Mr. Qemajl Morina

Recensentë:Akademik Jashar RexhepagiqDr. Dom Lush Gjergji

Redaktor gjuhësor:Dr. Hysen Matoshi

Korrektor:Fuad Morina

Përgatitja kompjuterike:Bashkim Avdiu

Katalogimi në botim - (CIP)Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

2(038) Morina. Qemajl Glosar i Nocioneve Fetare : (islame, ortodokse, katolike dhe çifute) / Qemajl Morina. - Prishtinë : Fakulteti i Studimeve Islame, 2010. - 240 f. ; 21 cm. (Biblioteka: Leksikografi)Literatura e konsultuar : f. 139. - Literatura e konsultuar : f. 189. - Literatura : f. 233

Farz: Felsefe:

ISBN 978-9951-583-00-8

“Nuk ka tolerancë pa fe, nuk ka tolerancë pa dialog ndërfetar dhe nuk ka dialog ndërfetar pa edukatë fetare”.

Hans Küng (teolog zviceran)

Glosar i Nocioneve Fetare

4

Fenaun: Furkan:

Shkurtimet e fjalëve në glosar

Arab. arabishtArab.turq. arabisht-turqishtPers. persishtTurq. turqishtGreq. greqishtHebr. hebraishtSpan. spanjishtTurq. arab. turqisht-arabishtJid. jidaishtLat. latinisht

5

ParathënieNjohja e fesë është nevojë e kulturës

bashkëkohore, sepse nuk ka njohje të njeriut pa njohjen e fesë së tij. Fetë nuk kanë të bëjnë vetëm me kulturën dhe me moralin, ato janë thellësisht të lidhura me artin, me letërsinë, por edhe me organizimin e jetës shoqërore; andaj edhe shkencat e para kanë zanafillën e tyre pikërisht në mjediset religjioze.

Shqiptarët, edhe pse në aspektin fetar u përkasin dy besimeve, besimit islam dhe atij të krishterë, megjithatë, gjatë historisë, nuk mbahet në mend që të ketë pasur ndonjëherë konflikte brendakombëtare apo luftëra të karakterit fetar. Përkundrazi, feja në vazhdimësi luajti rol edukativ të afrimit dhe të respektimit të ndërsjellë ndërmjet kombeve e besimeve të ndryshme. Andaj kultivimi i vlerave fetare vetëm sa na pasuron dhe na begaton.

Është e vërtetë se populli shqiptar, për gati gjysmë shekulli, iu nënshtrua një presioni të egër komunist, gjë që kishte bërë që brenda

Fenaun: Furkan:

qenies së tij kombëtare shumë gjëra të çrregullohen. Mirëpo, me rënien e atij regjimi, gjërat filluan të ndryshojnë për së mbari dhe këto vlera gradualisht po rikthehen në shoqërinë shqiptare.

Nisur nga nevoja, që në kontaktet e përditshme, madje jo vetëm njerëzit e fesë, por edhe strukturat e tjera të shoqërisë, kanë nevojë për njohjen e terminologjisë fetare, jemi përpjekur, që për nevojat tona, të për-gatisim një glosar të nocioneve të feve të shpallura, apo monoteiste, duke filluar me glosarin e nocioneve islame, ortodokse, katolike dhe hebraike. Me këtë rast, jemi bazuar edhe në përvojat e gjuhëve të popujve të tjerë, të cilët na kanë paraprirë në këtë aspekt. Ky glosar mund të jetë një nismë e mirë që, në një të ardhme të afërt, me përpjekje të përbashkëta të ekspertëve të gjuhës dhe të feve, të jemi në gjendje, që në gjuhën shqipe të hartojmë fjalorin e terminologjisë dhe nocioneve fetare, me çka do t’i bëhej një shërbim gjuhës shqipe, feve si dhe të gjithë atyre që merren me terminologjinë fetare në përgjithësi, qofshin ata gjuhëtarë, njerëz të fesë, studiues, apo hulumtues të shkencave të lëmenjve të ndryshëm.

7

Farz: Felsefe:

Glosari përmban 1475 fjalë dhe nocione të ndryshme të fesë islame, ortodokse, katolike dhe hebraike, të cilat janë të shpjeguara në mënyrë profesionale dhe të mbështetura në burime të verifikuara mirë nga gjuhë të ndryshme dhe nga burime autentike. Ky fond i fjalëve dhe nocioneve është gjithsesi një numër solid, ndaj themi se me të lexuesit shqiptar i hapet një dritare e re për njohjen e fjalëve dhe të nocioneve të ndryshme jo vetëm të fesë që ata i përkasin, por edhe të feve të tjera me të cilat ai mund të ko-ntaktojë në jetën e tij të përditshme.

Rëndësia e këtij glosari lidhet edhe me paraqitjen e vetë feve e të thesareve të tyre, ashtu siç i shohin ato vetë. Secila bashkësi fetare, e përfaqësuar në institucionet e veta, reflekton identitetin e vet.

Botimin e këtij glosari duhet kuptuar si një gatishmëri dhe dëshirë për t’u njohur me njëri-tjetrin, me ngjashmëritë dhe dallimet, të cilat duhet t’i konsiderojmë si begati e jo antagonizma që duhet të na përçajnë. Me këtë glosar besojmë se do të kontribuojmë për një bashkëjetesë më të mirë të besimtarëve tanë.

Detyrë tjetër e glosarit është edukimi. Ai do të jetë në shërbim të qëllimit që njerëzit të edukohen për një jetë normale dhe me re-Glosar i Nocioneve Fetare

8

Fenaun: Furkan:

spekt të ndërsjellë. Në aspektin edukativ, mendojmë se ky glosar mund t’iu hyjë në shërbim gazetarëve, politikanëve, diplomat-ëve, humanitarëve, nëpunësve fetarë, imamëve, priftërinjve, rabinëve, njerëzve të kulturës etj.

Bartësit e titujve të përmendur janë shfrytëzues potencialë të këtij glosari, i cili është nevojë e kohës sonë në situata të ndryshme të jetës. Shpresojmë që njeriu i rëndomtë, si pjesëtar i njërit prej besimeve tradicionale, por edhe të tjerët, këtë glosar do ta gjejnë të dobishëm në jetën e tyre të përditshme.

Duke i njohur të tjerët, ashtu siç ata e shohin vetveten, e mënjanojmë mundësinë e ksenofobisë së rrezikshme dhe kështu dëshmojmë se, me vetëdije të plotë, luftojmë kundër ekstremistëve të të gjitha llojeve dhe ngjyrave në këtë botë të rraskapitur.

Ky botim është quajtur glosar, sepse nuk pretendon të jetë leksikon. Vlen të thuhet se e tërë pesha është përqendruar në frymën religjioze, në fe, në dimensionin ekzistues tradicional.

Po ashtu, glosari i ofrohet lexuesit, në një moment tejet kritik, kur kundërthëniet dhe antagonizmat në aspektin fetar janë të the-ksuar më shumë se asnjëherë, kundruar në

9

Farz: Felsefe:

aspektin global ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, ndërmjet islamit, krishterimit dhe hebraizmit.

Botimi i Glosarit të nocioneve fetare nga Fakulteti i Studimeve Islame në Prishtinë, në këtë fazë vendimtare nëpër të cilën po kalon Kosova, është edhe një dëshmi se përhapja e njohurive dhe e parimeve të përgjithshme të besimeve fetare, mund të jetë mjet i mirë për evitimin dhe çrrënjosjen e keqkuptimeve dhe të mospajtimeve, të cilat, kohë pas kohe, paraqiten mes popujve të botës sonë, madje edhe sot, në kohën e internetit, kur i tërë rruzulli tokësor është kthyer në një fshat të vogël.

Me këtë rast dua të falënderoj dy recensentët e nderuar, Akademik Jashar Rexhepagiqin, i cili pak ditë pasi e mbaroi punën e vet në redaktimin e këtij glosari, shkoi në botën e amshueshme, si dhe Dr. Dom Lush Gjegjin, për sugjerimet dhe këshillat e tyre të vlefshme, të cilat bënë që ky Glosar ta marrë këtë formë.Prishtinë, 25 mars 2010 Mr. Qemajl Morina


10

Glosari i nocioneve fetare

Hyrje Njohja e fesë është domosdoshmëri e

kulturës bashkëkohore, sepse nuk mund të njihet njeriu pa e njohur fenë e tij. Fetë nuk kanë të bëjnë vetëm me kultin dhe moralin, ato janë thellë të lidhura me artin, letërsinë, si dhe me organizimin e jetës shoqërore.1

Shkenca, ashtu siç e dimë në, zanafillën e saj e ka në qendrat fetare. Ndërkaq, sa i përket shkencës mbi fenë, ajo është relativ-isht e re. Ajo është paraqitur vetëm atëherë kur janë ngritur zërat kundër fesë.

Feja ka luajtur një rol të dorës së parë në mbijetesën e kombit shqiptar, në po atë shkallë si për disa popuj të tjerë të lashtë. Në fillim ishte krishterimi që ia dha një identitet më të fortë popullit shqiptar, kurse në një periudhë të mëvonshme ishte feja islame, ajo që i diferencoi shqiptarët nga politika sllavizuese dhe helenizuese të fqinjëve, të 1 Religije svijeta, Krscanska sadasnjost, Zagreb, 1987, s. 3.

Farz: Felsefe:

cilët synonin asimilimin dhe zaptimin e trojeve shqiptare.

Flaka morale e përbashkët për parinë shqiptare, të të gjitha besimeve, ishte ajo e një zelli të lashtë të gërshetuar me një ndjenjë patriotike të zjarrtë.2

Definimi më i thjeshtë i fjalës terminologji është: tërësia e fjalëve të veçanta që përdoren në fushat e ndryshme të shkencës, të teknikës, të arteve, të fesë, të gjuhës etj.

Njohja e terminologjisë fetare duhet të luajë rolin edukativ. Njerëzit lypset të jetojnë në rrethana normale dhe në respektin e ndërsjellë. Në aspektin edukativ kemi për qëllim që terminologjia fetare të jetë në shërbim të gjuhëtarëve, gazetarëve, politikanëve, diplomatëve, humanitarëve si dhe të nëpunësve fetarë, imamëve, priftërinjve, rabinëve si dhe të gjithë mësuesve të fesë e të tjerëve e të njerëzve të kulturës.

Duke i njohur të tjerët, ashtu siç janë ata vetë, do t’iu shmangemi ksenofobive të rrezikshme nga të tjerët dhe, në këtë mënyrë, me vetëdije të plotë, do ta luftojmë ekstremizmin e të gjitha llojeve.

2 www.shqiperia.com/fr/besimet_fetare.phpGlosar i Nocioneve Fetare

12

Fenaun: Furkan:

Terminologjia fetare në leksikun e gjuhës shqipePyetja që shtrohet para nesh është: cili

është trajtimi i terminologjisë fetare në leksikun e gjuhës shqipe?

Fjalori i vitit 1980, i botuar në Tiranë, i ribotuar në Prishtinë më 1981 dhe ai i vitit 1984 për fenë thonë:FE,~JA f.sh.~,~TË. “Besimi i verbër se gjithçka në botë përcaktohet e drejtohet gjoja nga forca të mbinatyrshme, hyjnore, i cili ka lindur qysh në kohë shumë të hershme dhe është i papajtueshëm me botëkuptimin shkencor, materialist; tërësi që japin një botëkuptim fund e krye materialist e reaksionar, i cili është armik i përbetuar i përparimit të shkencës, dhe përdoret nga klasat sunduese për të mashtruar e për të nënshtruar masat punonjëse; besimit te zoti. Feja e krishterë (ortodokse, katolike, myslimane). Origjina (përhapja) e fesë. Lufta kundër fesë. Ndërroi fenë. Mohoj (luftoj) fenë. Feja është opium për popullin”. (faqe 459 , Tiranë, 1980.

Në fjalorin e sipërpërmendur nuk iu shpëtuan fyerjeve as kisha, xhamia, prifti,

13

Farz: Felsefe:

hoxha, Bibla, Kur’ani, madje edhe vetë Zoti apo Pe-rëndia.

Kisha: “Kërkon mbrojtje atje ku s’duhet, shkoi të zgjedhë çështje atje ku nuk ia zgjidhin”, (f. 832).XHAMI,~A f. sh. ~ , ~ TË, “Ndërtesë ku bëhen shërbesat sipas riteve fetare të myslimanëve, faltore e myslimanëve (në vendet ku vepron feja islame). Xhami e vjetër. Minarja e xhamisë. Hajati i xhamisë. Kur s’ke bukë në shtëpi, pse çon vaj në xhami”?, (f. 2196).

Prifti: “Barku i priftit është hambar për të ngrënë e për të marrë”, (f. 1545).Hoxha: “Kush ha djathë nga hoxha, pëlcet nga uji”, ( f. 693).

Për librat e shpallur nga Zoti i madhërishëm, Biblën e Kur’anin, thuhet:Bibla: Përmban dogma e mite të përbashkëta për fenë e hebrenjve e për fenë e krishterë, ( f. 138).Kur’ani: Libër që përmban dogmat e fesë myslimane dhe legjenda të ndryshme mitike. Suret e kuranit ( f. 922).


14

Fenaun: Furkan:

Për Zotin, Krijuesin e gjithësisë, Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, i ribotuar në Prishtinë në vitin 1981, shkruan: Zot,~I m. sh.~A, ~AT: “Sipas parafytyrimeve fetare e mistike: qenie më e lartë mbinatyrshme, e trilluar nga fetë e ndryshme, e cila gjoja ka krijuar botën qëndron mbi të dhe drejton gjithçka; perëndi. S’ka zot. Nuk i lutemi më zotit,” ( f. 2248).ISLAMIZ/ËM, ~MI m “Feja e myslimanëve, myslimanizmi; botëkuptimi e zhvillimi kulturor, që mbështetet te kjo fe. Përhapja e islamizmit. Dogmat e islamizmit.” (f. 730).

MYSLIMANIZ/ËM,~MI m. “Fe që sipas gojëdhënës është krijuar në shekullin VII nga Muhamedi dhe që përhap e mbron dogmat e kuranit, islamizmi; botëkuptimi që mbështetet te kjo fe. Dogmat e my-slimanizmit. Zakonet (ligjet fetare të myslim-anizmit).

Në parathënien e botimit të dytë të “Fjalorit të Shqipes së Sotme”, botuar nga “Toena”, Tiranë, 2002, thuhet: “Janë përmi-rësuar shpjegime ose përkufizime fjalësh e termash, duke i shkarkuar ato nga ngarkesa të panevojshme ose me karakter politizues etj., ndërsa leksiku fetar është rivlerësuar e

15

Farz: Felsefe:

trajtuar në përputhje me të drejtën dhe lirinë e besimit që ekziston sot në vendin tonë...”

Po, është e vërtetë se janë përmirësuar shpjegime e përkufizime fjalësh, termash, leksiku fetar, gjithashtu deri diku është rivle-rësuar në Fjalorin e ri, por ende kanë mbetur shumë gabime e paragjykime të vjetra. Ja vetëm disa shembuj sa për ilustrim:

“Gjeti kishë (xhami) ku të falet, kërkon mbrojtje a ndihmë atje ku nuk duhet ose ku nuk jepet”, ( f. 580).

“Kur s’ke bukë në shtëpi, pse çon vaj në xhami”?! (f. 1483).

Kurse ne të gjithë jemi të vetëdijshëm se nëpër kisha, sinagoga e xhami përmendet, adhurohet e lavdërohet Zoti që është Një. Nga ana tjetër, kishat dhe xhamitë, përveç rolit fetar, gjatë historisë luajtën edhe një rol të rëndësishëm kombëtar. Nëpër ato u mbajtën kuvende me rëndësi të madhe në momentet vendimtare për të ardhmen e kombit si: Kuvendi i Lezhës më 1444, në xhami u zhvilluan kuvende të njohura shqiptare, si Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878), Lidhja e Pejës “Besa-Besë” 1899 e shumë kuvende të tjera. Nëpër kisha e xhami u edukuan dhe u arsimuan mendjet, zemrat e shpirtrat e shqiptarëve gjatë shekujve dhe u flijuan për fe e atdhe, siç Glosar i Nocioneve Fetare

16

Fenaun: Furkan:

ishin: Myderriz Ymer Prizreni, Myderriz Haxhi Zeka, Myderriz Mulla Idriz Gjilani, Myderriz Haki ef. Sermaxha, pastaj Papa Kristo Negovani, Ndoc Nikaj, At Anton Harapi, Nikollë Kaçorri, At Shtjefen Gjeçovi e shumë atdhetarë të tjerë.

Për librat e shenjtë, për të cilët Madleine Debbare thotë: “Fjalët e librave njerëzorë mund të kuptohen dhe të peshohen. Fjala e Zotit na peshon neve. Në mes të fjalës së Zotit dhe vullnetit tonë duhet të ndërtojmë një ujdi jetësore”. Fjalori i Shqipes së Sotme, Tiranë, 2002 thotë:

Bibla: “Dhiata e Vjetër dhe Dhiata e Re (e para përmban mësime e mite të përbashkëta për fenë e hebrenjve e për fenë e krishterë dhe e dyta është vetëm për fenë e krishterë”, (f. 109).

Kur’ani: “Libër që përmban parimet e fesë myslimane”, (f. 635).

Me gjithë të metat dhe mangësitë, botimi i “Fjalorit të Shqipes së Sotme” i vitit 2002 është shumë më i mirë se ai i vitit 1980. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se ai nuk ka nevojë për një ripunim të ri të leksikut fetar, sepse ai është fjalori që më së shumti e përdorin shqiptarët kudo që jetojnë.

Kohëve të fundit po përdoret shumë fjala zot, në vend të fjalës zotëri, gjë që po krijon një averzion te një numër i madh i be-

17

Farz: Felsefe:

simtarëve të të gjitha besimeve. Këtë po e them duke u mbështetur në reagimet e shumta, qofshin ato me gojë, qofshin me shkrim, në media të shkruara, apo në mediet e tjera. Kjo për arsye se fjala zot po asocion me emrin e Zotit, krijuesit të gjithësisë. Nga ana tjetër, ky emërtim që po përdoret në gjuhën shqipe nuk praktikohet në gjuhët tjera.

Kjo për faktin se komunikimi kulturor shihet si mjet për harmoninë, mirëkuptimin dhe si njëra nga fushat kryesore të shërbimit kulturor ndërmjet popujve. Pa dyshim se gjuha në përgjithësi dhe terminologjia fetare në veçanti, si mjet i rëndësishëm i komunikimit, konsiderohet korridori më efikas për studimin e llojeve të shkëmbimeve kulturore së bashku me historikun e tyre dhe me përfshirjen e gjuhës në kultura të popujve të tjerë përmes brezave dhe kohërave.

Në këtë prizëm terminologjia fetare në përgjithësi dhe ajo islame në veçanti meritojnë një vëmendje të veçantë, pasi ajo hedh dritë mbi shumë të dhëna historike, gjuhësore dhe kulturore. Gjithashtu, ajo kri-jon mundësinë për të diskutuar çështje të shkëmbimeve gjuhësore, fetare e kulturore ndërmjet popujve, të cilët kanë pasur lidhje Glosar i Nocioneve Fetare

18

Fenaun: Furkan:

të forta në rrjedhën historike, të cilat, me kalimin e kohës, janë rrënjosur në kulturën e këtyre popujve.3

Në rrafshin kulturor, terminologjia islame është shprehje e inteferimeve pozitive ndërmjet kulturave e gjuhëve, të cilat kanë dhënë e marrë ose kanë ndikuar te njëra-tjetra pa prekur aspak identitetin dhe origjinalitetin e vlerave kombëtare, ku përfshihet edhe leksiku, si njëri ndër elementet më të lëvizshme të gjuhës gjatë historisë së marrëdhënieve kulturore ndërmjet popujve. (F.O.f.VIII).

Nisur nga nevoja që, në kontaktet e përditshme, jo vetëm njerëzit e fesë, por edhe strukturat e tjera të shoqërisë kanë nevojë për njohjen e terminologjisë fetare, jemi përpjekur që për nevojat tona ta përga-tisim një glosar të nocioneve të feve të shpallura apo monoteiste. Duke filluar me glosarin e nocioneve islame, ortodokse, katolike dhe hebraike. Me këtë rast jemi shërbyer me përvojat e gjuhëve të popujve të tjerë, të cilët na kanë paraprirë në këtë aspekt. Ky glosar mund të jetë një nismë e mirë që në një të ardhme të afërt, me përpjekje të përbashkëta të ekspertëve të gjuhës dhe të fesë, do të jemi në gjendje, që 3 Tahir Dizdari, Orientalizmat në gjuhën shqipe, Tiranë,

2005, fq. 7.

19

Farz: Felsefe:

në gjuhën shqipe të hartojmë fjalorin e terminologjisë dhe nocioneve fetare, me ç’rast do t’iu bëhej një shërbim gjuhës shqipe, feve si dhe të gjithë atyre që merren me terminologjinë fetare në përgjithësi, qofshin ata gjuhëtarë, qofshin njerëz të fesë, studiues dhe hulumtues të shkencave të lëmenjve të ndryshëm.


20

Fenaun: Furkan:21

Glosari i nocioneve

islame

Farz: Felsefe:

AAbanoz-i: dru i zi, i fortë, i rëndë, llojesh të ndryshme, që vjen prej visesh tropikale dhe përdoret për të bërë sende luksi e arti.Abas ibn Abdu’l-Muttalib: xhaxhai i Muhamedit a.s., të cilin ai e ka respektuar shumë. Edhe pse e ka mbrojtur Muhamedin a.s. nga klanet mekase në Mekë, pas hixhretit ka luftuar në anën e mekasve. Ishte babai i Abdullah ibnu Abbasit, komentuesit të njo-hur të Kur’anit. Vdiq në Medinë në vitin 32 pas hixhretit ( ).Abasidët: (arab.): Dinasti arabe,

trashëgoi Emevitët në sundimin e shtetit islam prej (750 - 1258). Të gjithë anë-tarët e saj ishin pasardhës të Muh-amedit a.s. Emrin e mori nga xhaxhai i Pejgamberit a.s., Ab-bas ibn Abdul Muttalib ibnu Hishamit, nipi i të cilit, Muhamed ibnu Ali, ishte i pari që e dha betimin si halif i myslimanëve. Gjatë sundimit të Abas-idëve janë arritur rezultate të mëdha në letërsi, filozofi, shkencë, art, arkitekturë dhe muz-ikë. Mirëpo, përhapja e drejtimeve të ndryshme fetare, ndarja e disa popujve si dhe formimi i dinastive të reja e dobësuan fuqinë e


24

Fenaun: Furkan:

vërtetë të halifit, duke ia lënë vetëm rolin e prijësit shpirtëror. Nga viti 940 deri më 1258, dinastia abaside po-thuajse nuk kishte kurrfarë roli politik, deri në shkatërrimin e saj përfundimtar në viti 1258, kur mongolët e pushtuan Irakun dhe e shkatërruan Bagdadin.Abd: (arab): Rob, (abd), do të thotë rob, skllav, shërbëtor. Përdoret edhe si parashtesë e shumë emrave myslimanë: Abdullah, Abdurrahman, Abdu-rrahim, Abdulaziz etj. Në kuptimin doktrinar abd do të thotë gjendja e varësisë së plotë ndaj Zotit dhe

nënshtrim ndaj vu-llnetit të Tij. Abd është gjendja vetëm para Zotit. Rob, shër-bëtori i Zotit, nuk do të thotë një qenie e përbuzur, e mbërthyer në pra-nga, por qenia më e lirë. Të jesh rob në islam është liria më e madhe e mundshme njerëzore, liri e cila nuk nënkupton sund-imin e njeriut mbi njeriun. Po ashtu abd është një prej atribu-teve të Muhamedit a.s.: ....”ve eshhedu enne Muhammeden abduhu ve resuluhu” (...dëshmoj se Muhamedi është robi dhe i dërguari i Tij”). Abdall-e (arab), në shqip përdoret edhe avdall: njeri i lehtë nga mendja, gjysmë njeriu.

25

Farz: Felsefe:

Abdes-i: (pers.) Ab-”ujë” dhe dast-”dorë” (ujë duarsh); arabisht: (vudu’). Pastrim i vogël fetar (farz) i pjesëve të jashtme të trupit: duarve, fytyrës, kokës dhe këmbëve, me qëllim të kryerjes së namazit, leximit të Kur’anit, sexhdes së tilavetit, tavafit të Qabesë.Abdes-hanë-a: (pers): vend i veç-antë pranë xhamisë, i pajisur me ujë të pastër për marrjen e abdesit.Abdullah (arab.): Rob i Zotit; i biri i Abdulmuttalibit, vëllai i Ebu Talibit dhe babai i Muh-amedit a.s. Vdiq para lindjes së Muhamedit

a.s.. Ky emër u vihej fëmijëve edhe para, edhe pas shpalljes së Kur’anit. Pas shp-alljes, emri Abdullah vihej si nga myslimanët, ashtu edhe nga jomyslimanët.Abdurrahaman ibnu Auvf: (arab.): Shok i Muhamedit a.s. nga fisi kurejsh i familjes Zuhra. Ndër të parët e pranoi islamin dhe bën pjesë ndër dhjetë të përgëzuarit me xhenet. Pas vrasjes së Omer ibn El-Hatabit, ishte në mesin e gjashtë per-sonave të nominuar për halif. Vdiq në vitin 32 të hixhretit.Abdullah ibnu Abbas: (arab.): Shok i Muhamedit a.s. dhe i biri i Abas ibnu


26

Fenaun: Furkan:

Abdulmuttalibit. Për shkak të njohjes së islamit dhe të historisë, Abdullahu u çmua nga bashkëkohësit e tij. U lind në Mekë. Ka tra-nsmetuar shumë hadithe nga Mu-hamedi a.s. Vdiq në Taif në vitin 68 hixhri.Abdullah ibnu Zubejr: (arab.): I biri i Zubejr ibnu Avamit dhe Esmas, të bijës së Ebu Bekrit. Mori pjesë në shumë eks-pedita ushtarake. Në mosmarrëveshjen ndërmjet Aishes dhe Aliut r.a. mbajti anën e Aishes. Pa vdekjes së Jezid ibnu Mua-viut, Abdullah ibnu Zubejri u shpall halif i myslimanëve me seli në Medinë. Sundoi nëntë vjet, derisa u

vra në Mekë nga Haxhaxh Eth-Thekafiu, në vitin 73 të hixhretit. Abid (arab.): Njeri i devotshëm, besimtar i përkushtuar ndaj fesë.Ad: Populli lashtë, në jug të Arabisë, i cili ka jetuar pas Nuhut a.s. Shquhej për përparim, por edhe për të liga dhe mos-bindje. Përpjekjet e pejgamberit Hud për t’i udhëzuar në rrugën e drejtë dështuan. Për këtë Allahu i madhërishëm i dënoi duke ua dërguar një erë të fortë, e cila i shkatërroi.Adem (Adam), a.s.: Emër i përveçëm i njeriut të parë në

27

Farz: Felsefe:

tokë dhe Pejgamberi i parë i Zotit në tokë. Babai i njerëzimit. Adem është edhe emri i përgjithshëm i njeriut. Në filozofi “adem” do të thotë: hiç, mosekzistim, joq-enie; gjendja e gjër-ave para njëm-endësimit të tyre; shkalla ontologjike ndërmjet ekzistencës dhe mosqenies abs-olut; privim; njeri i pjesshëm, relativ.Adet (arab.): Shprehi, traditë, za-kon, dok, adet. Tërësia e rregullave të shkruara (por edhe të pashkruara), të cilat kanë të bëjnë me raportet shoqërore, politike, ekonomike, etj. Herë-herë adeti ka qenë në kolizion me sheriatin.

Adl (arab.): Drejtpeshim, baras-peshë, ekuilibër; drejtësi (koncept themelor kur’anor). Drejtësia përgjithshme e Zotit si burim i çdo drejtësie tjetër. Adil; (arab.): I drejtë; emër mashkulli. Shpeshherë sundue-sit i kanë vënë vetes nofka të tilla.Adn (arab.): Eden, parajsë; qëndrim i amshueshëm.Adhab (arab.): (azab, azap) Vuajtje, mundim, tundim, dë-nim në botën tjetër për mëkatet e bëra në këtë botë.Afgani: Xhemaludin El-Afganiu (1839-1897) është njëri ndër teoricienët,


28

Fenaun: Furkan:

dijetarët, filozofët, publicistët, modernistët dhe reformatorët më me ndikim në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Pje-sën më të madhe të jetës e kaloi në Egjipt, ku e shtriu ndikimin e tij te Muhamed Abduhu dhe të tjerët. Në Paris, së bashku me Muhamed Abduhun, botoi revistën e “El-’urvetu El-vuthka”. Luftoi për bashkimin e myslimanëve, njihet si ideator i lëvizjes panislamiste. Vdiq në Turqi në vitin 1879. Afganistan: Vend mysliman, kryesisht të medhhebit hanefij. Ka edhe një pakicë të shiitëve.

Aga (turq.): Prijës, lider, pronar toke. Titulli i zyrtarit të lar-të, sikurse janë oficerët dhe eunukët ? e pallatit. Kuptimet lokale të fjalës aga kryesisht kanë të bëj-në me familjarët, si me vëllanë e madh apo babanë.Aglabidet: Dinasti arabe që ka sunduar në Tunizi si dhe në vende tjera të Afrikës Veriore (800-909). Kjo dinasti e kishte pushtuar Sicilinë, kryeqendra e saj ishte në Kajrevan.Agjërimi: (arab.sawm) - Shtylla e tretë e islamit. Muaji ramazan agjërohet nga të rriturit, të shën-doshët fizikisht dhe mendërisht, të aftit.

29

Farz: Felsefe:

Agjërimi prishet nga ngrënia e ushqimit, nga marrëdhëniet intime etj. prej syfyrit e deri në iftar.Ahbab (arab.): Shumësi i fjalës habib: mik, shok, dashamir. Habib-e është edhe emër ma-shkulli apo edhe emër femre.Ahd-name (arab. pers.): Dokument me të cilin sulltani oblig-ohej se do t’i përmbahej ndonjë premtimi.Ahiret: (arab.): Bota e përtejme, apo përhershme, bota matanë; bota në të cilën do të qëndrojnë njerëzit pas Ditës së Gjykimit. Pjesë përbërëse e ahiretit janë: ringjallja,

gjykimi, xheneti apo xhehenemi. Mohimi i ndonjë prej këtyre të vërtetave është mosbesim.Ahmak (arab.): I trashë nga mendja, kryetul, i marrë..Ahkam (arab.): Shumësi i fjalës hukm: dispozitë, rregull, urdhëresë, vendim, normë, të cilat përbëjnë të drejtat islame. Sipas ligjit islam, vepra mund të jetë e det-yrueshme (vaxhib), e lavdëruar (mustehab), lejuar (mubah), e qo-rtuar (mekruh) dhe e ndaluar (haram). Të gjitha këto dispozita quhen ahkam.Ahlak (arab.): Sjellje e mirë e bazuar në principet islame; eti-ka islame; shkenca


30

Fenaun: Furkan:

mbi sjelljet islame. Etika bazuar në Kur’an dhe në besim në një Zot. Thelbi i ahlakut në islam është urdhri për të vepruar mirë dhe për të penguar të keqen, në emër të Zotit e për dobinë e njerëzve.Ahmed ibn Hanbel: (arab.) - Dijetar i njohur, jurist i sheria-tit dhe transmetues i traditës së Pejgamberit a.s., sipas mësimeve të të cilit është themeluar dhe emërtuar shkolla juridike në islam - medhhebi hanbelij.Ahmedizmi: - Sekt me ngjyrim islam, por që sipas gjithë Ehli sunnetit, është jashtë islamit. The-melues i këtij sekti është Ahmed Mirza

Gulam Ahmedi në Penxhab, Indi, gjatë kohës së kolonializmit britanik në Indi. Propagandonte një varg idesh heretike, të papranueshme për fenë islame.Ahmedija: (çallma) Fesi i kuq i lidhur me pëlhurë të bardhë; pjesë e uniformës zyrtare të imamëve; kapelë për destinim të veçantë.Ahzab (arab.): Shumësi fjalës hizb që ka kuptimin parti. Ka kuptimin edhe aleancë, Kaptina “El-Ahzab”, e 33-ta me radhë në Kur’anin famëlartë.Aishe bintu Ebi Bekr (Ajshe): (arab.) Aishja r.a., e bija e Ebu

31

Farz: Felsefe:

Bekrit, halifit të parë të myslimanëve,: bashkëshortja e të dërguarit, Muhamedit a.s.; nëna e besimtarëve. Konsiderohet ndër fe-mrat më të ditura të kohës së saj. U lind në Mekë më 614. Vdiq në Medinë dhe u varros në varrezat “El-Beki’” në vitin 58/678.Aja Sofia (greq.): Hagiah Sophia: Do të thotë Urtësia e shenj-të. Bazilikë e njohur në Kostandinopojë, ose në Stambollin e sotëm. Arkitekt Sinanin bëri disa rindërtime dhe përshtatje për ta përdorur si xhami dhe për t’i riparuar dëmtimet e kohës. Gjatë kohës së sundimit të At-

aturkut, Aja Sofia u shndërrua në muze, ndërsa vazhdon të jetë e tillë edhe sot kësaj dite.Ajatullah: (varianti persian i sintagmës arabe me kuptimin tekstual): “Shenja e Allahut”. Titull i prijësve shiitë të rangut të lartë; “Ajatullah el-’udhma” për muxhtehidin kryesor, i futur gjatë shekullit të njëzetë në Iran.Ajet (arab.): Shenjë; simbol, fjali, mendim, paragraf, apo fragm-ent në Kur’anin e madhërishëm. Përdoret edhe si emër i përveçëm.Ajetu-l-Kursij (arab.): Ajeti i 255 i


32

Fenaun: Furkan:

sures El-Bekare. Flet për njësinë e Zotit. Akabe: (arab): Kodër në Mina, jo larg Mekës, ku vitin 620 disa pjesëtarët fisit Hazrexh u takuan me Muhamedin a.s. dhe e pranuan islamin. Vazhdimi kontakteve me fiset e Jethribit do të rezultonte me hi-xhretin e Pejgamberit a.s. në Jethrib (Med-inë) në vitin 622.Akça (turq.): Monedha e parë e Perandorisë Othmane. Monedhë argjendi e farkëtuar nga Orhan Gaziu në vitin 1327, e cila qarkulloi deri në vitin 1687. Evropianët këtë monedhë e qu-anin “aspra”.

Akaid: (arab.) - Shumësi i fjalës akide besimi islam, i cili mbështetet në principet e besimit në Allahun xh.sh., melaqet, shpalljen e librave të shenjta, të dërguarit e Allahut xh.sh., Ditën e Gjykimit, si dhe në urdhrat e Allahut për të gjitha ato që kanë ndodhur, ndodhin dhe për ato që do të ndodhin; shkenca mbi besimin islam.Akika: (arab.) - Prerja e kurbanit me rastin e lindjes së fëmijës, 7, 14, apo 21 ditë pas lindjes; em-ërtimi solemn i fëmi-jës. Traditë paraislame e cila ka vazhduar edhe pas shpalljes.

33

Farz: Felsefe:

Akl: (arab.) - Arsye, mendje, inteligjencë; perceptim, mendim, intelekt etj. Sipas disave, akl është mjet natyror i njohjes së të vërtetës dhe të gabimit, pavarësisht nga autoriteti i Shpa-lljes. Edhe pse shpesh akli (arsyeja) dhe nakli (tradita) interpretohen si përjashtues të njëri-thetrit, në islam (Kur’an dhe hadith), akli dhe nakli paraqesin një tërësi dhe secili vepron në domenin vet. Në filozofinë islame dhe në tesavuf akl është arsyeja metakozmike, kozmike dhe arsyeja mikrokozmike njerë-zore. Aklul-evvel (intelekti i parë). Aklul-feaal (intelekti

veprues). Aklul-kamil (intelekti i plotë, i përsosur. Aklul-mead (arsyeja e lidhur me ahiretin) etj.Akriba: (arab.) - Shumësi i fjalës karib: të afërmit, të afërmit prej gjaku; farefisi.Aksham: (turq.-pers.) - Momenti i perëndimit të diellit, muzgu; namazi i katërt me radhë te myslimanët që përbëhet prej 3 reqateve farz dhe 2 reqateve sunnet. Shih. namazi i aksha-mit.Alejhis-selam (alejhi-s-selam): “Paqja (e Zotit) qofshin mbi të; thuhet apo shkruhet pas përmendjes apo


34

Fenaun: Furkan:

shkrimit të emrit, të cilit do qoftë prej pej-gambereve të Allahut xh.sh.; shkurtimisht a.s.Alejkumus-selam (alejkumu-s-selam): “Edhe mbi ju qoftë paqja e (Zotit)”; përgjigjet në për-shëndetjen islame.Alem (arab.): Maja prej bakri e kupolës kryesore të xhamisë dhe e minares e përbërë prej tri ose pesë kupolave me madhësi të ndryshme, madhësia e asaj që pason është më e vogël sesa e asaj të parës, si dhe të gjysmë hënës me yll në maje; botë, kozmos, si: “alemush-shehade” (bota fenomenale) dhe

“alemu-l-gajbi” (bota eskatologjike).Alevit (arab.): (pasardhës dhe aderues të Aliut r.a.). Sekt shiit, më afër islamizmit. U formua në shekullin e nëntë nga Ibnu Nusajri. Quhen nusejrit dhe ansarit. Alevitë ka në Siri dhe në Turqi. Ali ibn Ebu Talib (arab.): Aliu ishte i biri i Ebu Talibit dhe kushëriri e dhëndri i Muhamedit a.s. Pas vrasjes së Othman bin Affanit u zgjodh halif i katërt i myslimanëve. Bën pjesë në grupin e “hulefai-rashidinëve” (halifëve të drejtë). Si fëmijë e pranoi islamin. Ishte i njohur për trimëri, mori pjesë në të gjitha

35

Farz: Felsefe:

betejat e njohura, si në: Bedr, Uhud, Hendek dhe Hunejn. Me Fatimen kishte dy djemtë Imam Hasanin dhe Imam Husejnin. U vra në vitin 661 në Kufe të Irakut nga harixhiu ibnu Mulxhem.Alhamiadë (arab.): Si gjini letrare lindi në Andaluzi (Spanjë). Përfshin letërsinë e shkruar në alfabetin arab, por në gjuhët e popujve joarabë.Alim (arab.): Dijetar, shkencëtar në kuptimin e plotë të fjalës, i specializuar në ndonjë fushë. Në të kaluarën ka pasur për qëllim dijetarin e fesë. (shumësi: ulema).

Allah (arab.): Emri i përveçëm i Zotit në islam. Këtë emër e përdorin edhe arabët e feve të tjera monoteiste. Ky emër ka qenë i njohur edhe para islamit. Nuk dihet se nga rrjedh etimologjia e tij. Allahu është Një dhe i Vetmi, Krijues dhe Sundues i Ditës së Gjykimit. Ky emër nuk ka gjini femërore e as shumës. Emri “Allah” ka qenë i njohur edhe para Kur’anit, por me kuptime jo të qarta. Kur’ani flet në shumë ajete për perceptimin e drejtë të Allahut. Po përmendim ajetet: “Thuaj: Ai, Allahu është Një! Allahu është Ai të cilit i drejtohet çdo krijesë për çdo nevojë. Ai


36

Fenaun: Furkan:

s’ka lindur kë, as nuk është i lindur. Dhe askush nuk është i barabartë me Të”. (El-Ihlas: 1-4).Allah mubarek (olsun)!: (arab. turq.) - “Allahu të bekoftë!” - shprehje me të cilën myslima-nët ia urojnë njëri-tjetrit ndodhitë e lumtura.Allah raziola! (Allah razi olsun!): (turq.) - “Allahu qoftë i kë-naqur me ty!”; përgjigje në çfarëdo urimi pa marrë para-sysh rastin.Allah amanet: - “Allahut në amanet”; njëra prej përshënd-etjeve islame në ndarje.Alltun: (arab.) - Monedhë Osmane

prej ari. Ka filluar të farkohet në kohën e Mehmet Fatihut të Dytë në Stamboll, pas vitit 1453. Vlera e alltënit ishte 3,5 gr. në vlerë të dukateve evropiane.Amar ibu Jasir: (arab.) - Shok u Muhamedit a.s., i cili ishte ndër të parët që e pranoi islamin. Për këtë pësoi shumë padrejtësi nga kundërshtarët. Mori pjesë në betejën e Bedrit dhe atë të Hendekut. Vdiq në Si-fin, në vitin 37 të hixhretit.Amin: (arab.) - Ashtu është, ashtu qoftë, pranoje, o Zot! Za-konisht lexohet në fund të sures “El-Fatiha”, në namaz, apo si lutje pa zë.

37

Farz: Felsefe:

Lexohet edhe si miratim i lutjeve të tjetrit. Shprehja amen apo amin për-doret edhe te çifutët dhe te krishterët.Amina (Emine): (arab.) - Emër femre; emri i nënës së Muh-amedit a.s. Vdiq duke u kthyer nga Jethribi, kur Muhamedi a.s. ishte 6 vjeç. Shumica hist-orianëve pohojnë se Eminja u varros në vendin e quajtur Eb-va. (shih: Emina).Aminim: - Ngritja e duarve lart, përcjellja e lutjeve me gjysmë zëri duke thënë “amin”.Amr ibn el-As: (arab.) - Shok i Muhamedit a.s., i cili u shqua si

komandant i madh ushtarak. Ai e pushtoi Egjiptin. E ndërtoi një xhami në Kajro, e cila edhe sot e mban emrin e tij. Më vonë, Amri u bë mëkëmbës i Egjiptit gjatë kohës së Oth-manit dhe Muaviut. Vdiq në Kajro, në vi-tin 43 të hixhretit.Andaluzi: (arab.) - Spanja myslimane, pjesë e Gadishullit Ib-erik, në kuadër të shtetit islam. Myslimanët depërtuan atje në vitet 710-711 dhe u dëbuan për-fundimisht nga Granada më 1492, si rezultat i vazhdimit të inkuizicionit. Pasi që me arritjet e tyre në shkencë dhe civilizim kishin kontribuar në Huma-


38

Fenaun: Furkan:

nizmin dhe Renesancën evropia-ne.Arabeskë: (arab.) - Ornament i pikturuar ose plastik, i përbërë prej motiveve të stilizuara bimore, figurave gjeometrike ose mbishkrimeve kaligrafike arabe. Meqenëse në islam ndalohet paraqitja vizuale e figurave, arabeska shërben si një medium i përshtatshëm artistik.Arefat: (arab.) - Kodër në lindje të Mekës në rrugën për në Taif, në të cilin haxhilerët janë të obliguar të qëndrojnë 24 orë të veshur me ihram para Bajramit të Kurbanit, më 9 dhul-hixhe, si njëri

prej kushteve krye-sore të haxhit.Arsh: (arab.) - El-Arsh: - Froni. Kur’ani e përmend disa herë. Koncept që shënon sundimin e Zotit në gjithësi. Fron qiellor që simbolizon paraqitjen parimore të Qenies Hyjnore. “Arshul-muhit” (froni hyjnor).Arshin: (turq.) - Një nga masat më të përhapura të matjes në Turqi deri në marrjen e vendimit për sistemin e metrit në vitin 1931. Ka tri lloje arshinësh: arshin për çarshi (68 cm), arshin për ndërtim (75.77 cm) dhe arshin për rrobaqepës (65 cm). Ka edhe arshinë të

39

Farz: Felsefe:

tjerë më pak të njohur.A.S.: shih: alejhis-selam.As-hab: (arab.) - Shokë, miq; po-sedues, pronarë. As-habë quhen ata persona, të cilët e kanë shoqëruar, e kanë ndjekur, e kanë dëgjuar dhe janë mësuar prej Muhamedit a.s.; shokët dhe bashkëpunëtorët e të Dërguarit, Muhamedit a.s. Njëjësi: “sahib” - (shok).As-habu-l-kehf: (arab.) - (Shokët e shpellës) - Tregimi kur’anor në suren 18: 19-22 për djelmoshat të cilët u dëbuan nga qyteti për shkak të

besimit në Një Zot, në periudhën para kur’anore, në kohën romake, pas Isait dhe para Muhamedit a.s.Asker: (arab.) - Ushtar; luftëtar i ushtrisë. Kjo fjalë nënkupton klasën ushtarake dhe përfshin edhe familjet e ushtarakëve etj.Asket: Personi i cili tërhiqet tërësisht nga pasuria dhe të mirat materiale me qëllim të zhvillimit shpirtëror.Asr: (arab.) - Pjesë e ditës. Iqindia - namaz i pasdites, mes dr-ekës dhe akshamit. Ka 4 reqate sunet dhe 4 reqate farz.Asheretu-l-mubesh-shirine: (arab.) -


40

Fenaun: Furkan:

Dhjetë persona të përgëzuar me xhenet. Muhamedi a.s. i ka përgëzuar me xhenet dhjetë as’habë vijues: Ebu Bekr Es-Sidikin, Omer ibnul Hatabin, Othman ibnu Affanin, Ali ibnu Ebi Talibin, Talha ibnu Ub-ejdullahin, Zubejr ibnu El-Avamin, Abdurrahman ibnu Aufin, Sa’d ibnu Ebi Vekkasin, Seid ibnu Zejdin, Ebu Ubejde ibnu El-Xherrahun, Allahu qoftë i kënaqur me ta. Ashere: (arab.) - Pjesë e Kur’anit që lexohet me zë (zakonisht përmendsh) në vend publik.

Ashik: (arab.) - I dashuruar në Allahun xh.sh.Ashk: (arab.) - Dashuria dhe respekti ndaj Allahut xh.sh.Ashura: (arab. Jevmu-l-’ashura): Dita e dhjetë e muajit muharrem, dita e agjërimit vullnetar; dita e vrasjes së Huseinit, nipit të Pejgamberit a.s., në vendin e quajtur Qerbela në Irak; emër i ushqimit të veçantë, te ne është grurë i zier që shër-behet për ditët e ashureve. Mys-limanët besojnë se në këtë ditë, Allahu i madhërishëm e shp-ëtoi Musain a.s. prej Faraonit. Agjërimi i kësaj dite është

41

Farz: Felsefe:

sunet i Muhamedit a.s.Avli: (turq.) - Rrethojë muri rreth shtëpisë.Avret: (arab.) - Pjesë e trupit te femra apo mashkulli e cila duhet të mbulohet, përveç para atyre para të cilëve u lejohet zbulimi.Averos: (emri i vërtetë i Muhamed ibnu Rushdit (1126-1198), filozofi i njohur arabo-spanjoll, komentues i njohur i filozofisë së Aristotelit. Ishte mjek, por edhe kadi (gjykatës) në Marok dhe në Kordovë (An-daluzi). Anonte kah materializmi dhe panteizmi, ka moh-uar pavdekshmërinë

e shpirtit. Mësimet e tij (averoizmi) kanë pasur ndikim të madh në filozofinë e krishterë të mesjetës (skolastikë), por kisha katolike e kishte gjykuar.Avicena: Në Evropë është i njohur si Avicena, është njëri ndër dijetarët më të mëdhenj myslimanë dhe botërorë. Është shquar në logjikë, politikë, e sidomos në mjekësi e filozofi etj. Ka shkruar mbi 200 vepra. Shumica e tyre janë përkthyer në gjuhën latine.Az-har: (arab.) “el-Ez-her”: Xhami dhe universitet në Kajro, Egjipt. Universiteti më i njohur dhe ndër më të vjetrit në botë. U themelua nga Xhe-


42

Fenaun: Furkan:

vher Es-Sikil-li në vitin 969. Në të studiojnë të rinj mysl-imanë nga të gjitha vendet e botës. Aty kanë diplomuar edhe shumë studentë shqiptarë që nga fill-imi shekullit të njëzetë e deri në ditët tona.Azrail: (arab.) - Melaqja e vdekjes; melaqja e cila është e obliguar që në mo-mentin e caktuar ta ndajë shpirtin prej trupit të njeriut.

BBajrak: (arab.) - Flamur; flamuri i Bashkësisë Islame me ngjyrë të gjelbër me gjysmëhënën dhe yllin e bardhë në mes të pjesës së hapur të gjysmëhënës së kthyer në anën e kundërt të shtizës.Balig: (arab.) - Person i moshës madhore; person që ka arritur moshën e pjekurisë.Bajram: (turq.) - Festë myslimane; shih: Bajrami i Ramazanit dhe Bajrami i Kurbanit.Bajramlluk: (turq.) - Dhuratë e bajramit.Bajram (sherif) mubarek (olsun)!: (turq.)- “Të qoftë me

43

Farz: Felsefe:

fat Bajrami”!; shpre-hje me të cilën myslimanët ia urojnë njëri-tjetrit Bajramin; përgjigjja në këtë urim është: Allah raziola!Bajrami i Ramazanit: (arab.) - (‘idu-l-fitr): Me Bajramin e Kurbanit janë festat më të rëndësishme islame, i cili festohet më 1, 2 dhe 3 të muajit shev-val sipas kalendarit hixhri; shënon përfundimin e muajit të ramazanit.Bajrami i haxhit: shih: Bajrami i Kurbanit.Bashkësia Islame e Kosovës: (BIK): bashkësi e organizuar e mysli-manëve të Kosovës

dhe jashtë saj, të cilët e pranojnë atë si bashkësi të tyre.Barek’Allah: (arab.) - “Allahu të bekoftë” (shprehje).Batini: (arab.) - Grup i cili beson se Kur’ani ka kuptim të bren-dshëm (të fshehtë). Batin: - Dimension i fshehtë i ekzistencës dhe i religjionit, i cili mund të kuptohet vetëm me anë të disiplinës mistike, intuitive.Bazar: (pers.) - Qendër tregtare ekonomike e llojit oriental-islam; çarshi, pazar. Kjo fjalë nga shekulli XV përdoret edhe në trojet shqiptare me këto kuptime.


44

Fenaun: Furkan:

Basluk: (turq.) - Shenjë e përkohshme apo nganjëherë e përhershme e ve-ndosur mbi varr, zakonisht prej druri.Bedel: (arab.) - Zëvendës formal-juridik në kryerjen e obligimit të haxhit; personi që e kryen haxhin me autorizimin dhe në emër të një personi tjetër, i cili për shkaqe shëndetësore apo të tjera nuk ka mundësi vetë ta kryejë atë.Bedr: (arab.) - Emër i një vendi rreth 125 km në jug të Me-dinës. Vendi i betejës së parë të myslimanëve në historinë islame, me në krye Muhamedin a.s., kundër

politeistëve të Me-kës. Myslimanët korrën fitore në këtë betejë. Beteja u zhvillua më shtatëmbëdhjetë të muajit ramazan, të vitit 624, apo të vitit të dytë sipas hixhretit.Beg: (turq.)- (beu) - Fjalë me prejardhje kineze, që do të tho-të prijës. Edhe në turqishte titulli beg e ka ruajtur dometh-ënien e mëhershme: udhëheqës, kom-andant, zotëri, fisnik, bujar. Beglerbeg - kryekomandant.Bej’a: (arab.) - Zotim, premtim, të cilin popullsia ia jep imamit apo sunduesit mysliman se do të jetë e dëgjueshme në

45

Farz: Felsefe:

pajtim me dispozitat islame.Bejtullah: (arab.) - Shtëpia e Allahut, emër i shpeshtë për xhamitë dhe vendin në të cilin kryhen ritualet fetare. Në ku-ptimin themelor fjala “bejt” domethënë ‘shtëpi’. “Faltorja e Allahut”; shih: Qabeja.Bejtul-mal (bejtu-l-mal): (arab.) - “Thesari shtetëror”; arka e shtetit në kohën e Muhamedit a.s. dhe më vonë në kohën e shumë halifëve dhe e sullta-nëve. Term juridik e fiskal i përdorur në shkresa e dokumente zyrtare. Fondi i Bashkësisë Islame, të cilin e përbëjnë mjetet e tubuara nga

zeqati, sadekatu-l-fitri, kurbanet, ndihmat vullnetare etj. Për nevojat e mirëvajtjes së institucioneve islame në vendin tonë. Bejtul Makdis: (arab.) - Xhamia e njohur në Jerusalem, e cila numërohet si vendi i tretë i shenjtë te myslimanët. Në vend të parë është “El-Mesxhid El-Har-am” (Xhamia e shenjtë) në Mekë, kurse në vendin e dytë është “El-Mesxhidu En-nebevijj” (Xhamia e Pejgambe-rit) a.s. në Medine.Beki’ (arab.): - Varreza për banorët e Medinës. Në të janë varrosur shumë as-habë të Muhamedit a.s.


46

Fenaun: Furkan:

Bektashi-u: Rend heterogjen i dervishëve me elemente shiizmi. U themelua nga Haxhi Bektash Veliu në shekullin XIV. Në botën islame pothuajse është i vetmi sekt në bashkëvëllazëri, që ndjek një urdhër mo-nastik. Bektashizmin e ndaloi sulltani reformator Mahmuti II (1826); ka qenë në lidhje me jeniçerët; një numër i konside-rueshëm i tyre gjendet në Shqipëri, ku njihen si komu-nitet i veçantë, ndërsa në Tiranë gjendet kryegjyshata botërore bektashiane.Bekare: (arab.) - Lopa, surja e dytë dhe më e gjata në

Kur’an, përbëhet prej 286 ajetesh.Berat: (turq.) - Fjalë arabe, e cila në kohë të caktuara ishte një lloj i veçantë urdhërese që e jepte sulltani ose bejlerbeu, me të cilën emërohej zyrtari, kur ndahej ndonjë tokë, rrugë, apo ndonjë dekoratë.Bereqet: (arab.) - Dhunti, begati e Allahut nga pikëpamja materiale dhe shpirtërore. Berzah: (arab.) - Barrierë, pengesë ndërmjet dy objekteve apo vendeve. Gjendje e ndërmjetme. Periudha pas vdekjes deri në ringjallje.

47

Farz: Felsefe:

Bid’at: (arab.) - Risi në fe, devijim nga tradita e njohur isla-me; herezi. Risi në kuptim të mirëfilltë quhet çdo risi që e kundërshton frymën e islamit e jo që ka qenë apo jo një vepr-im i caktuar në kohën Muhamedit a.s.Bilal ibnu Rebah: (arab.) - Shok i Muhamedit, a.s., zezak nga Abisinia. Për shkak të pranimit të islamit ishte torturuar rëndë nga politeistët e Mekës. Ebu Bekr Es-Sidiku e liroi nga robëria duke paguar sasi të mëdha parash. Ka marrë pjesë në të gjitha betejat bashkë më Muhamedin a.s. Ishte i njohur si myezini i Muhamedit

a.s. Vdiq në Siri në vitin 20 të hixhretit.Birgevi: (Birgivi, Bigili) - Mehmed ibnu Pir Ali, dijetar turk. U lind në Bailkesir, në vitin 1522. Ishte i pakompromis ndaj risive në fe dhe është krahasuar me Ibnu Tejmijen.Biruni: (El-Havarizmi) - Ebu Rejhan Muhamed ibnu Ahmed El-Biruni, njëri ndër dijetarët më të cituar në historinë islame. U lind në vitin 973, në kryeqytetin e Havarizmit, territori i deltës Amu Darje. Shquhej në matematikë, astronomi, fizikë. Biruni njihej edhe si gjeograf dhe historian.


48

Fenaun: Furkan:

Bismila: (arab.) - Sintagmë kur’anore, “Bismilahi-rr-Rrahm-ani-rr-Rrahimi”, e cila zakonisht përkthehet: “Me emrin e Allahut, Mëshiruesit, Mëshirë-bërësit”, me të cilën çdo mysliman dhe myslimane e fillon secilën punë të mirë.Bostan: (pers.) - Kopsht, bahçe, park.Buhariu: (Muhamed ibn Ismail ibn Ibrahim ibn Al-Mugire ibn Barizbah). U lind më 194/810-256/830) në Buharistan. Konsi-derohet dijetari më i njohur në mbledhjen, vlerësimin dhe sistemimin e hadith-eve të Muhamedit a.s. Sahihu i tij, për të cilin punoi 16 vjet, përmban 7.397 transmetime. Ka

shkruar edhe disa vepra të tjera.Burak: (arab.) - Fjala burak do të thotë shkëlqim, shndritje, vetëtimë. Përshkruhet si shtazë më e vogël se kali dhe më e madhe se gomari, me të cilën Muhamedi a.s. e kreu Mi’raxhin.Burda: (arab.) - Pëlhurë e zezë katrore, e ngushtë prej leshi, e cila gjatë ditës përdorej si pel-erinë, kurse natën si mbulesë. Kemi edhe pelerinën e Muham-edit a.s. me emrin Burda të punuar nga qimet e dhisë. Me këtë emër janë të njohura edhe dy poema (kasidei-burda). Njërën e ka shkruar bashkëkoh-

49

Farz: Felsefe:

ësi i Muhamedit a.s. dhe poeti i njohur Ka’b ibnu Zuhejr, kurse poemën tjetër e ka shkruar poeti egjiptian i shekullit XIII, El-Busejri.

DDaru-l’ahd: (arab.) - Vendi i kontratës, i marrëveshjes, i dak-ordimit, i mirëkuptimit. Njësi administrative, e cila ka shkrua kontakte me hilafetin. ‘Daru-l-ahd’ si këmbim për haraçin nga shteti islam merr garanci për sigurinë e vendit, sikurse edhe për pavarësinë e qeve-risjes së tyre. Vetë ideja është kontestu-ar nga imam Ebu Ha-nifja, i cili mendonte se gjendja në terren ka arsyetuar ekzisti-min e shprehjes “Daru-l-islam” dhe “Daru-l-harb”. Imam Shafiu mendon se gjendja në terren e ka arsyetuar ekzistimin e shpr-


50

Fenaun: Furkan:

ehjes së “Daru-l-’ahd”. Kjo ndryshe quhet edhe “Daru-s-Sulhi” (shtëpia e paqes).Darul-hadith: (arab.) - Dituritë islame mësoheshin nëpër xhami, por në shekullin X e pas vërejmë tendencën e hapjes së shkollave të specializuara, si daru-l-hadith e hapur në Damask nga Ata bej Nurudin, në vitin 1173/560 h. Janë hapur edhe shumë shkolla tjera në qytete të ndryshme.

Daru-l-harb: (arab.) - “Vendi i luftës; territor që iu nënshtr-ohet veprimeve ushtarake; në këtë territor myslimanët nuk gjykohen me sheriat dhe nuk kanë mbrojtje përkatëse.Daru-l-hikme: (arab.) - Shtëpia e urtësisë. Akademi të tilla filluan të hapen qysh në shekullin IX, sikurse El-Me’muni në Bagdad që udhëhiqej nga El-Ki-ndiu.Daru-l-Islam: (arab.) - Vendi i Islamit. Njësi administrative në të cilën sundon shteti dhe sheriati islam. Vendi dhe popujt nën pushtetin mysliman. Bota myslimane.

51

Farz: Felsefe:

Daru-l-kurrai: (arab.) - Shkollë e specializuar në të cilën mësohet Kur’ani në shtatë apo dhjetë lexime (kirate). Da’va: (arab.) da’ëva): Shih: davet.Davet: (arab.) - Thirrje në islam, propagandim i fesë; në kuptimin e gjerë: aspekti social i aktivitetit misionar.Davudi a.s.: (David) (arab. hebr.) - Emër mashkulli; emër i Pejgamberit të Allahut, i cili e pati praktikuar agjërimin çdo të dytën ditë. Propagandues i shp-alljes së Allahut Zeburit (Telmudit); Dauti a.s. Sipas Bi-blës, Davidi ishte mbret i Izraelit dhe i

Judesë dhe i ati i Solomonit.Dede: Titull që u jepet krye-ba-ballarëve të sekteve myslimane bektashiane dhe mevlevite.Defter: (arab.) - Fletore, regjistër; libër i llogarive, apo libër i protokollit në shërbimet qever-isëse.Deftardar: (turq.) - Shefi i financave në selinë e shtetit dhe në çdo zonë. Pjesa civile e Ushtrisë Othmane.Ders: (arab.) - Ligjëratë shkencore, fjalim; leksion, mësim.Ders’hane: (arab.pers) - Dhoma


52

Fenaun: Furkan:

e mësimit, klasa e mësimit; mësonjëtore.Dert: Dhembje, brengë, vuajtje, mundim; sëmundje e brendshme sho-qërore për diçka.Dervish: (pers.) - I varfër, lypës, i vobektë; mysliman i përkushtuar ndaj Zotit, i cili nëpërmjet izolimit ose përkatësisë ndaj ndo-një tarikati sufist dë-shiron t’i afrohet Krijuesit të lartësuar. Sufi, mistik; modest dhe njeri i përkushtuar i etshëm për ta njohur të vërtetën; personi që iu është bashkangji-tur njërit prej rendeve të dervish-ëve për ngritje shpirtërore.

Dexhall: (arab.) - Mashtrues; shfaqje (fenomen) (sipas dis-ave gjallesë), që do të paralajmërojë Ditën e Gjykimit. Para Fundit të botës do të mashtrojë shumë njerëz. Ai ka një sy në ballë dhe besimtarët e sinqertë do të mund t’ia lexojnë fjalën “jobe-simtar”. Sipas traditës atë do ta vrasë Isai a.s.. Njeriu me një sy dhe një shikim në jetë. Dexhall quhet çdo mësim, doktrinë, ko-ncept, dogmë dhe te-ori, e cila është e orientuar vetëm në një jetë, qoftë në këtë jetë, qoftë në jetën tjetër.Dimi: Pjesa e poshtme e veshjes popullore të grave

53

Farz: Felsefe:

myslimane në Koso-vë, Shqipëri, Maqe-doni, Bosnjë-Hercegovinë, Turqi etj.Din: (arab.) - Feja, simbiozë e religjionit dhe e jetës praktike. Tërësia urdhrave, kërkesave, porosive, të cilat Allahu ia ka zbuluar Muhamedit a.s. që t’ia kumtojë qenieve të arsyeshme dhe obligimi i nënshtrimit të myslimanëve ndaj këtyre urdhrave e kërkesave. Si kompozitë me emra të tjerë fjala din merr kuptime të tjera, sikurse “Jevmud-din” (Dita e Gjykimit). Dërhem: (greq.) - Monedhë argjendi.

Dita e kiametit: dita e gjykimit; shih: kiameti.Drejtoria e Vakëfeve: Instituc-ion i Bashkësisë Islame, i cili merret me çështjen e pasurisë vakëfnore në kuadër të Bashk-ësisë Islame.Divan: (arab.pers.) - Kuptimet janë të shumta: 1. Këshilli te sulltani, te veziri i lartë, apo te mëkëmbësi i ndonjë krahine për shqyrtimin e punëve me rëndësi shtetërore. 2. Zyra qeveritarëve të Perandorisë Osmane ku kryheshin vizita zyrtare, vendi ku ndahej drejtësia. 3. Përmbledhje, kodeks letrar, poezish apo


54

Fenaun: Furkan:

proze, i rregulluar sipas një sistemi. Libër me shumë faqe. Dua: (dova) (arab) - Thirrje, lutje; lutja drejtuar Allahut të madhërishëm për mëshirë, ndihmë, pranim të lutjeve dhe shpëtim.Dynja: (arab.) - Jeta, bota, jeta e kësaj bote.Dynjallëku: (arab.-turq) - Kjo botë.Dushman: (turq) - Armik; armik i fesë dhe i besimtarit.

DHDhahir (zahir): (arab.) - I dukshëm, i pashëm. Komentim i fjalëpërfjalshëm i Kur’anit dhe i teksteve të tjera.Dhahiri (Zahirit): (arab.) - Shkollë juridike dhe teologjike me themeluesin Davud El-Esbahanin dhe me përfaqësuesin më të njohur Ibnu Hazmin. Për bazë marrin vetëm tekstin e ku-ptueshëm të Kur’anit dhe Sunetit, Kijasin nuk e praktikojnë.Dhikr (zikr): (arab.) - Përmendje, rikujtim i Allahut i bazuar në Ku’ran. Është ritual karakteristik që përbëhet nga përm-endja e shpeshtë, e

55

Farz: Felsefe:

vazhdueshme dhe ritmike e emrave të Allahut. Në praktikën myslimane hasim edhe forma të papra-nueshme të dhikrit.Dhimmi (zimmi): (arab.) - Jomysliman, i krishterë apo hebre, i cili jeton në shtetin islam me dëshirën e tij apo si rezultat i pushtimit të ndonjë territori. Shteti islam ka detyrim t’ia si-gurojë ‘dhimmiut’ jetën, lirinë dhe pasurinë, kurse dhimmiu si kompensim paguan xhizjen dhe gëzon privilegje të caktuara në krahasim me myslimanët, (nuk e paguan zekatin, nuk ka obligim të shkojë në ushtri etj.). Nëse dhimmiu e kryen obligimi ushtarak,

lirohet nga ky tatim. Në rast se shteti nuk ka mundësi ta mbrojë atë, ai është i obliguar t’ia kthejë tatimin që ia ka marrë për këtë qëllim.Dhuhr: (arab.) - Dreka; namazi i drekës që përbëhet prek 4 reqateve sunet, 4 reqateve farz dhe 2 reqateve sunet.Dhul-fekkar: (arab.) - Emri i shpatës së Pejgamberit a.s., të cilën ia dhuroi Aliu Ibnu Ebi Talibi.


56

Fenaun: Furkan:

E Ebxhed: (arab.) - Sistem tradicional i llogaritjes, i mbështe-tur në raportet e çdo shkronje të alfabetit arab me ndonjë num-ër mësimi fillestar nëpër mejtepe në kohën e sundimit Othman. Abetare.Ebu Bekr Es-Siddik: (arab.) Njëri ndër sa-habët më të njohur dhe më besnikë të pejgamberit a.s. Emri i plotë i tij është Abdullah ibnu Kuhafe Othman ibnu Ka’b. Ishte mashkulli i parë, i cili e pranoi islamin. Gjithnjë ishte objekt keqtrajtimeve nga kundërshtarët. Ebu Bekri ishte shoqërues i Muha-medit a.s. gjatë hixhretit. Ishte

tregtar i mirë, dorëlirë dhe bujar i vërtetë. Gjatë leximit të Kur’anit qante me lot. Pas vdekjes së Muhamedit a.s. ishte figurë autoritare për ruajtjen e unitetit nd-ërmjet myslimanëve. Ishte halifi i parë pas Muhamedit a.s., ndërsa vdiq në vitin 13 pas hixhretit.Ebu Hanife: (arab.) - En-nu’man ibnu Thabit i njohur me emrin Ebu Hanife. U lind në vitin 80/700 dhe jetoi deri në vitin 150/767 në Kufë. Ish-te përfaqësuesi më i madh dhe më i njohur i shkollës hanefite dhe njëri prej dijetarëve më të mëdhenj në historinë islame. Për ta ruajtur pavarësinë intelektu-ale dhe nga frika e

57

Farz: Felsefe:

ndikimit të halifëve në marrjen e vendim-eve, refuzoi ofertat e emevitëve e pastaj edhe të abasidëve që të bëhet gjykatës su-prem (kadi kudat) i shtetit. Për shkak të refuzimit u burgos dhe vdiq në gjendje të rëndë. Shkolla e tij karakterizohet për gjerësi dhe thellësi mendimi. Për burime juridike i pranonte Kur’anin, hadithin, fetfatë e as-habëve, ixhmain, kijasin etj. Është shkolla më e përhapur dhe më racionale në islam. Në botë njihet me emrin ‘medhhebi ha-nefi’. Ka shkruar shumë vepra “El-Fikhul ekber”, “Kita-bul Vasijje”, “El-Ali-mu vel-Muteal-limu”, “El-Musnedu” etj.

Ebu Hurejre: (arab.) - Shok i Muhamedit a.s., emri i plotë i të cilit është Abdurrahman ibnu Sahr. Islamin e pranoi shtatë vjet pas hixhretit. Mori pjesë në betejën e Hajberit. Konsideroh-et ndër as-habët më të ditur. Omer ibnul Hatabi e emëroi një kohë guvernator të Bahrejnit. Është transmetues i madh i haditheve të Pejagmberit a.s.Ebu Sufjan ibnu Harb: (arab.) - Shok i Muhamedit a.s. Ba-shkë me Ebu Xhehlin ishin ndër armiqtë më të mëdhenj të islamit. Ebu Sufjani pranoi islamin para hyrjes së ushtrisë myslimane në Mekë. Është babai i perso-


58

Fenaun: Furkan:

nalitetit të shquar Muavije ibnu Ebi Sufjanit, sekretar i Muhamedit a.s., mëkëmbës në Siri dhe themelues i dinastisë emevite me seli në Damask.Ebu Talib ibnu Abdul-Muttalib: (arab.) - Xhaxha i Muhamedit a.s. dhe babai i Ali ibnu Ebi Talibit. Ishte njëri nga liderët e fisit Benu Hashim. Edhe pse nuk e pranoi islamin, e mori në mbrojtje Muhamedin a.s. në situata më të vështira. Vdiq 3 vjet para hixhretit.Edeb: (arab.) - Edukatë; metoda e sjelljes së myslimanit; sjellje e vërtetë në suaza të parimeve islame.

Rregulla sjelljesh dhe diturie në situata të caktuara. Më vonë shprehja ‘edeb’ u lidh më tepër me kulturën letrare. Fjala ‘edeb’ sot përdoret për letërsinë arabe dhe për atë botërore. Ef.: shkurtuar prej efendiu.Efendi: (greq.turq.), (shkurt. ef.) - Zotëri, ekselencë; Titull tra-dicional në Perandorinë Osmane për personin, i cili kishte autoritet fetar ose shoqëror; popullor, imam ose personi i cili ush-trohet për thirrjen e imamit; autoritet fetar; shqiptohet apo shkruhet para mbie-mrave apo pas emrave.

59

Farz: Felsefe:

Ehlul-Bejt: (arab) - Banorët e shtëpisë, familja më e ngushtë e Muhamedit a.s.Ehlul-hadith: (arab.) - Pjesëtarë të zjarrtë të Kur’anit dhe të hadithit. Përfaqësues kryesor i tyre është imami Ahmed ibnu Hambel.Ehlul-kitab: (arab.) - Ithtarët e Librit, term që përdoret për të krishterët dhe hebrenjtë, sepse këta dy popuj kanë pasur libra të shpallur nga Krijuesi i Gji-thëfuqishëm, si Tevrati që iu shpall Musait a.s. dhe Inxhili Isait a.s.Ehli-sun-net: anëtarët, pjesëtarët e sun-netit; shumica dërrmuese e

myslimanëve të botës.Elham: (arab.) - Emërtimi popullor i kaptinës së parë të Kur’anit, i cili është quajtur sipas fjalës së parë të kësaj kaptine; shih Fatiha.Emanet: (arab.) - Sendi, objekti që i jepet dikujt në besim për ruajtje. Besim, zotim. Emanet i amshueshëm i fshe-htësive që i është dhënë njeriut. Besimi që ia tregoi Zoti njeriut duke e krijuar dhe duke ia dhënë detyrën e mëkëmbësit në tokë.Emevit: (arab.) - Dinastia e parë islame (41-132 h /661-750), e cila u themelua nga Muaviu


60

Fenaun: Furkan:

r.a. me seli në Damask. Kjo dinasti karakterizohet për ashpërsi në rrafshin politik, për përhapjen e islamit në toka të reja. Emevitët e përhapën islamin deri në Kinë në Lindje dhe deri në Spanjë në Perëndim. Pas tyre erdhën abasidët. Në Spanjë emevitët vazhduan të sundojnë deri në vitin 1492 dhe kishin një natyrë tjetër, kra-hasuar me emevitët e Lindjes. Emina: (arab.) - Nëna e të dërguarit të Allahut, Muhamedit a.s.Emr: (arab) - Urdhër i Allahut.Emir: (arab.) - Udhëheqës, prijës,

lider, guvernator. Në fillim titulli ‘emir’ kishte kuptim ush-tarak, kurse sot e ka kuptimin princ; sundues.Emirul-muminin: (arab.) - Sundues i besimtarëve të vërte-të; shih: Ebu-Bekr es-Sidik.Ensar: (arab.) - Ndihmës, përkrahës. Ensarë quhen banorët e Medinës, ata e pranuan dhe e ndihmuam Pejgamberin a.s. pas shpërnguljes së tij nga Meka në Medinë.Epigrafika: Shkenca mbi mbishkrimet. Në Islam epigrafia za-konisht studion mbi-shkrimet në gjuhën arabe, pastaj në atë Othmane, e më rrallë

61

Farz: Felsefe:

në gjuhën persiane. Bashkë me numizm-atikën, heraldikën, diplomatiken përbëjnë paleogra-finë.Esbabu-nuzul: (arab.) - Shkaqet e dhe arsyet e zbritjes së ajeteve të Kur’anit, rrethanat hi-storike dhe shoqërore për shpa-lljen e ajeteve apo të sureve të caktuara në momente të cakt-uara. Esmaul-husna (arab.). “El-esmau-l-husna” - Emrat e bukur të Allahut; emri i përbashkët për 99 emrat (atributet) e Allahut, prej të cilëve shumica janë të përmendur në Kur’an.

Esma bint ebi Bekr: (arab.) - Myslimane bujare, bashkëkohë-se e Muhamedit a.s. ishte bija e Ebu Bekrit, e cila u kishte çuar ushqim Muhamedit a.s. dhe babait të saj, me rastin e shpërnguljes së tyre nga Meka për në Medinë. Vdiq në vitin 73 të hixhretit.Esnaf: (turq. arab.) - Shoqatë zejtarësh e dyqanxhinjsh të të njëjtit profesion.Esh’arit: (arab.) - Shkollë teologjike islame, pas maturidi-njve, shkolla më e përhapur te my-slimanët. Themelues i saj është Ebul Hasen El-Esh’ariu, i cili vdiq në vitin 873.


62

Fenaun: Furkan:

Eshhurul-hurum: (arab.) - Katër muajt e shenjtë në kalend-arin islam, gjatë të cilëve ndalohet çfarëdo konflikti. Këta muaj janë: Muharrem, Rexheb, Dhul-ka’de e Dhul-hixhe. Exhel: (arab.) Afati i përcaktuar i jetës së njeriut, ose data e vdekjes së tij, çasti i vdekjes. Sipas besimit islam, exheli është i caktuar nga Allahu xh.sh., ai as nuk mund të përshpejtohet e as të vonohet. Ai ndodh në momentin e caktuar. Evlad: (arab.) - Fëmijët, pasardhësit.Evlija: I dashur i Allahut; njeri i mirë; person i inspiruar

dhe i zgjedhur në mesin e besimtarëve të rëndomtë me fuqinë e tij shpirtërore. Eunuk: (turq.) - Shtresë shoqërore që ka shërbyer në pallatet e sulltanëve në pjesën ku kanë jetuar femrat, ndaj për këtë arsye ata janë kastruar (tredh-ur).Ezan: (arab.) (edhan) - Thirrje, lajmërim me zë njeriu, besimtarët në namaz të përbashkët. Myezini i parë në islam ishte Bilal ibnu Rebah.Ezel: (arab.) - Parakohë; pafillimësi; e kaluar, kohë që nuk ka fillim.

63

Farz: Felsefe:

F Fakih: (arab.) - Ekspert juridik; ekspert për të drejtën e sheriatit islam.Fakir: (arab) - I varfër; lypës; pasues i misticizmit, i cili ka pranuar të jetojë në varfëri, apo i ka braktisur të mirat e kësaj bote.Fakulteti i Studimeve Islame (FSI) - Institucioni më i lartë edukativo-arsimor islam i Bash-kësisë Islame të Kosovës, i themeluar në vitin 1992 në Pri-shtinë.Falja: - Falja e namazeve.Farabi - filozof, politikan; themelues i

logjikës në botën myslimane. Ishte njohës i shumë gju-hëve të kohës së tij, si: gjuhës persiane, turke arabe etj. Pas vetes la një numër të konsiderueshëm të veprave, sidomos në filozofi, logjikë, politikë, muzikë, etj.Farz: (arab.fard) - Vepër obliguese detyruese nga Zoti në mënyrë shumë të rreptë. Moskryerja e farzit ndëshkohet. “Farzi ajn” është obligim individual, kurse “farzi kifaje” është obligim kolektiv. Farzi, pra është obligim islam kryerja e të cilit është e domosdoshme për secilin mysliman apo myslimane të


64

Fenaun: Furkan:

moshës madhore; ibadet i obliguar.Fasik: (arab.) - Mëkatar, gjynahqar; cenues i rregullave të Zotit.Fatiha (arab.) (el-Fatiha): Hapje; kaptina e parë e Kur’anit, e cila përbëhet prej shtatë ajeteve.Fatime: (arab.) - Emër femre; e bija e Muhamedit a.s. nga bashkëshortja e tij Hatixhja. Ishte vajza më e re Muhamedit a.s. dhe njëra nga femrat më inteli-gjente të fisit Kurejsh. U martua me Ali ibnu Ebi Talibin, me të cilin pati dy djem, Ha-sanin dhe Hysejnin dhe dy vajza Umi

Kulthumin dhe Zej-neben. Vdiq gjashtë muaj pas vdekjes së Muhamedit a.s.Fesad: (arab) - Ngatërrim, turbullim; vepër që e prish abd-esin.Fetva: (arab.) - Dekret; mendim zyrtar juridik, ose vendim i dijetarëve rreth çështjeve të ligjit islam; vendimi lidhur me ndonjë çështje të juridiksi-onit islam.Felsefe: (arab.) - Filozofia; fjalë greke e arabizuar që do të thotë filozofi, urtësi. Fejlesuf quhet dijetari që merret me studimin e filozofisë, filozof. Filozofia ishte ndër shkencat më të njohura në shekujt e

65

Farz: Felsefe:

parë të islamit. Prej filozofëve më të njo-hur myslimanë janë: Kindiu, Farabiu, Ibnu Sina, Gazaliu, Ibnu Rushdi, Ibnu Baxha, Ibnu Tufejil, Ibnu Hal-duni etj.Fenaun: (arab.) - Zhdukje, shkatërrim; në sufizmin islam ‘fe-na’.Fidje: (arab.) - Kompensimi i obligueshëm në aspektin e dhënies materiale të varfërve për persona, të cilët për shkak të sëmundjeve kronike të pashërueshme nuk janë në gjendje të agjërojnë.Fikh: (arab.) - Shkencë fetare mbi të drejtën, e cila i përfshin ceremonitë

dhe obligimet fetare, familjare, trashëgimisë, qy-tetare, penale dhe të drejtën kushtetuese si dhe rregullat lidhur me udhëheqjen e luftës (të drejtën e luftës).Furkan: (arab.) - “Dallues i së vërtetës nga e pavërteta”; njëri prej emrave kur’anorë për Ku-r’anin në Tevrat.


66

Fenaun: Furkan:

GGajb: (arab.) - E fshehur, e pak-apshme, e panjohur për shqisat dhe arsyen. Në këto bes-ohet e nuk mund të njihen. Këtu bëjnë pjesë: melaqet, shpirti, xheneti, xhehenemi, xhinët, shejtani, fati, Dita e Gjykimit etj.Gazali: Ebu Hamid El-Gazali (1058-1111). Dijetar i dalluar dhe reformator i madh. U lind në Tus, Horasan. Në dy raste ishte profesor dhe drejtor në Nidhamije. Ka shkruar shumë vepra. Vepra më e njohur është “Ihjau ulumid-din” (Ringjallja e shkencave të fesë).

Ka pasur njohuri të shumta nga lëmenjtë e fikhut, akaidit, filozofisë dhe tesavufit.Gazel (arab.)- Poezi lirike, dashurie.Gazi: (arab.) - Gazi, trim, luftëtar mysliman. Titull nderi për luftëtarin mysliman. Herë-herë gaziu identifikohet me muxhahidin. Gusul: (arab.) - Pastrim i madh; larja e domosdoshme pas marrëdhënieve se-ksuale (ose daljes së spermës); pas lindjes dhe kalimit të menst-ruacionit te gratë; larja e obliguar e të vdekurve para faljes së namazit të xhena-zes.

67

Farz: Felsefe:

HHaddun: (arab.) Shumësi: hudud, që do të thotë: kufi, pe-ngesë; përcaktim. Në të drejtën islame fjala ‘hadd’ do të thotë dënim i sheriatit, i konfirmuar me Kur’an për veprën e caktuar si vjedhje, pirje e alkoolit, marrëdhënie seksuale me ndonjë grua të huaj.Hades: (arab.) - Gjendje e papastër; gjërat dhe veprimet, të cilat individin e bëjnë të papastër për kryerjen e obligimeve fetare.Hadith: (arab.) - Atë që i dërguari i Allahut, Muhamedi a.s. e ka thënë, si dhe atë që për të dhe sjelljet e tij e kanë

thënë shokët e tij; hadithi është burimi i dytë i sheriatit islam; disiplinë shkencore në kuadër të shkencave islame.Hadithi-kudsi: (arab) - Fjalët e Pejgamberit a.s., kurse kuptimi dhe domethënia nga Allahu xh.sh.Hafidh: (arab.) - Mbajtës, ruajtës, rojtar; ‘hafiz’, ai që e ka mësuar dhe ruan Kur’anin përmendësh në memorien e tij. Ndërsa ‘hifdh’ quhet vetë procesi të mësuarit përmendësh; një nga emrat e bukur të Allahut.Hajz: (arab.) - E përmuajshme, e përmuajshmja; ciklusi mujor te femrat; pastrimi


68

Fenaun: Furkan:

mujor te femrat e moshës madhore; menstruacioni.Hakk: (arab.) - I përcaktuar, i përhershëm, i dëshmuar, i drejtë, detyrë, i vërtetë, realitet. Emër i Zotit.Hal: (arab.), shumësi ‘ahval’ - Sipas sofizmit, ‘hal’ është gjendje e kthjelltësisë ose dëshpërimit, ngushtësisë se gjerë-sisë. Nëse kjo gjendje bëhet cilësi, atëherë quhet ‘mekam’. ‘Ahvali’ është dhuratë, kurse ‘mekami’ është i fituar.Halif: (arab.) - Mëkëmbës, trash-ëgimtar, prijësi suprem i bashkësisë

myslimane. Trashëgi-mtar i plotë i Muhamedit a.s. në aspektin shoqëror, ushtarak, politik, ekonomik, por jo edhe në aspektin pejgamberik. Katër halifët e drejtë janë: Ebu Bekri r.a., Omeri. r.a., Othmani r .a. dhe Aliu r.a. Sipas islamit, njeriu është zotëri në tokë e jo zotëri i tokës, në emër të Zotit.Hallall: (arab.) - Vepra e lejuar, e pagabueshme. Ajo që është e lejuar në Kur’an, sunnet dhe me fe. E kundërta e hallallit është harami.Hamam: (arab.) - Banjë publike për pastrim. Hamami është ndër objekt më të rëndësishme në

69

Farz: Felsefe:

kulturën dhe qytetër-imin islam, sepse lidhet ngushtë me adhurimin e besimtarëve (nama-zi), me leximin e Kur’anit etj. Kemi hamame të veçanta për meshkujt dhe për femrat.Hameletul-’arshi: (arab.) - Bartësit e Arshit. Katër prej meleqëve më të madhërishëm e bart-in (fronin), kurse në Ditën e Gjykimit Kur’ani i përmend te-të si bartës të fronit të Zotit, (El-Hakka: 17).Hamsin: (arab.) - Erë e fuqishme e ngrohtë e ngjashme me erën sircco.Hamza ibnu Abdul Muttalib: (arab.) -

Axha i Muhamedit a.s., i cili e pranoi islamin pas dy viteve të para të shpalljes. Ishte përkrahës i fortë i Muhamedit a.s. dhe pikërisht për këtë arsye shumë myslimanë e bartin këtë emër.Han: (turq. tat. pers.) - Han, kan, sundues, titull sunduesi; turqit e kanë përdorur si titull për halifin. Fjala ‘han’ do të thotë edhe: objekt për bujtinë dhe depo në rrugë për furnizimin e udhëtarëve dhe tregtarëve. Shih. Karavansaraj.Hanbeli: (arab.) - Pasuesit e shkollës juridike hanbelite me themeluesin Ahmed ibn Hanbelin. Shkolla


70

Fenaun: Furkan:

më e vogël juridike islame. Pasuesit e saj pjesërisht janë vehabijntë.Hanefi: (arab.) - Pasuesit e shkollës juridike liberale, themelues i së cilës është Ebu Hanife. Myslimanët e Ballkanit i takojnë kësaj shkolle, apo këtij medhhebi..Hanikah: - Teqe në përbërje të së cilës gjendet edhe konvikti për dervishë.Haram: (arab.) - Vepër e ndaluar, jo e lirë, e gabueshme; ajo që është ndaluar me Kur’an, sunnet, ose sipas principeve islame. Të gjitha veprat në fikh janë të ndara në pesë grupe: 1. haram - e ndaluar;

2. mekruh - e qortuar; 3. mubah - e lejuar, neutrale; 4. mustehab - e preferuar dhe 5. fard - e urdhëruar.Harem: (arab.) - I kufizuar, i ndaluar, i shenjtë; vend i shenj-të; oborri i xhamisë; ‘harem’ dikur pjesë e shtëpisë e rezervuar vetëm për gjininë femërore, kurse ‘selamllëk’ hapësirë e caktuar për meshkuj dhe pritje; shih: haremi-sherif.Haremi-sherif: Oborri i Qabesë, vende të shenjta rreth Mekës, Medinës dhe Xhamisë së Jerusalemit.Haraxh: (arab.) - Haraç; ajo që ka dalë nga toka, prodhim, të

71

Farz: Felsefe:

ardhura, tatim i tokës. Tatim në natyrë i jomyslimanëve në shtetin islam.Harixhit: (arab.) - Harixhitët janë ndër grupet e para që u larguan nga mësimi i drejtë islam. Organizuan shumë kryengritje dhe atentate ndaj kund-ërshtarëve. U larguan nga Aliu r.a. për të formuar ushtri vetjake, për shkak të kompromiseve të Aliut ndaj Muaviut.Harun: Emër mysliman dhe te popujt semitë; emri i vëllait të Musait a.s.Harun El-Reshid: (arab.) - Halifi i pestë i dinastisë abaside. Kulmi i zhvillimit të

kësaj dinastie arriti në kohën e tij. Haruni mbante raporte me Karlin e Madh. Pallati i tij lidhet me treg-imet nga1001 net.Hasan El-Benna: Themelues dhe autoritet i padiskutueshëm i organizatës “Vëllezërit Myslim-anë”. U lind në qytezën Mahmudija, jo larg Aleksandrisë, më 1906. Vdiq më 1949 nga një atentat i përgatitur nga qeveria e asaj kohe. Kjo lëvizje, e theme-luar më 1928, sot ka një shtrirje të madhe jo vetëm në Egjipt, por edhe në vendet e tjera arabe dhe islame.Harf: (arab.) - Shkronjë; shenjë e


72

Fenaun: Furkan:

shkruar e shkrimit arab. Hatib: (arab,) - Orator; personi i autorizuar me dekretin e kryetarit të Bashkësisë Islame për mbajtjen e hytbes në xhami.Hadixha bintu Huvejlid: (arab.) - Gruaja e parë e të dërguarit të Allahut, Muhamedit a.s. Përkrahës dhe mbështetës i parë me rastin e shpalljes. Ajo lindi dy djem: Abdullahin dhe Kasimin dhe katër vajza: Fatimen, Rukijen, Zejneben dhe Umi Kulthumin.Hatme: (arab.) - Leximi i tërë Kur’anit prej fillimit në mba-rim.

Haxh: (arab.) - Vizitë vjetore Mekës, duke i kryer ceremonitë fe-tare, e cila është obligim për çdo mysliman dhe myslimane, nëse janë të aftë dhe kanë mundësi materiale, së paku një herë në jetë; kryhet gjatë muajit të dhul-hixh-xhe; kushti i pestë i islamit.Haxhi: (arab.) - Shtesë para emrit të personit që e ka kryer haxhin.Haxhija: Thirrje nderi për çdo mysliman dhe myslimane, të ci-lët e kanë vizituar Mekën dhe i kanë kryer ceremonitë e haxhit.Haxherul-esved: (arab.) - “Guri i zi”;

73

Farz: Felsefe:

një gur i madh në fo-rmë të vesë, ngjyrë të zezë (supozohet se është meteor), të cilin, me rastin e renovimit të Qabesë, vetë Muhamedi a.s. (në atë kohë ende nuk ishte Pejgamber) e ka vendosur në këndin e Qabesë në anën e majtë të de-rës, 28 cm i gjerë dhe 38 cm i gjatëHava: (arab.) - Emër femre; gruaja e parë në botë, gruaja e Ademit a.s., nëna e njerëzimit (Eva).

Havarizmi: - Themelues algjebrës konsiderohet El-Havarizmi, i lindur më 786 në Havarizëm, në Kaukaz. Vepra e tij titullohet “Hisabul xhebri vel-mukabele”.

Hazret: (arab. turq.) - Ekselencë i (e) nderuar, i (e) respek-tuar; shpeshherë vihet para emrave të të dërguarve të Allahut xh.sh., anëtarëve të familjeve të tyre të respektuara dhe katër halifëve të parë.Hedije: (arab.) - Dhuratë, peshqesh.Hidajet: (arab.) - Udhëzim në rrugë të drejtë.


74

Fenaun: Furkan:

Hikmet: (arab.) - Urtësi, filozofi; emër te myslimanët.Hikaje: (arab.) - Tregim i shkurtër domethënës, anekdotë; hiqaje.Hilafet: (arab.) - Formë e njësuar e pushtetit fetar dhe politik te myslimanët, e cila vazhdoi deri në vitin 1923.Hira: (arab.) - Kodër në verilindje të Mekës. Në shpellën Hira, Muhamedi a.s. ka qëndruar disa kohë. Aty pranoi edhe fillimin e shpalljes së Kur’anit. Kjo kodër sot quhet Xhebel En-Nur. Hiqaje: shih: Hikaje.Hixhab: (arab.) - Veshje e përsht-

atshme e paraparë sipas principeve islame, e cila parasheh mbulimin e tërë trupit, përveç fytyrës, shuplakave dhe shputave.Hixhret: (arab.) - Shpërngulja e Pejgamberit a.s. prej Mekës në Medinë në vitin 622; prej kësaj date fillon njehsimi i kalendarit islam; shënohet si njëra prej datave më të rëndësishme në his-torinë islame. Hizbullah: (arab.) - Partia e Zotit.Hoxha: (turq.) - Shkrues, dijetar, mësues; shih imam.Hud: (arab.) - Emër mashkulli; emër i pejgamberit i dërguar te populli Ad,

75

Farz: Felsefe:

të cilët, për shkak të mosbindjes, qenë shkatërruar. Huda: (arab.) - Udhëzim.Hurija: (arab.) - Banore e xhenetit; vajzat e xhenetit.Husejn ibn Ali r.a. (arab.) - Djali i dytë nga martesa e Ali ibnu Ebi Talibit me Fatimen, të bijën e Pejgamberit a.s.. Husejni refuzoi ta pranonte legjitimitet-in e Jezidit për halif të shtetit islam. Për këtë edhe u shkaktua konflikti i armatosur në betejën e njohur të Qerbelasë. U vra në vitin 61 të hixhretit.Hytbe: (arab.) - Fjalim i hapur i personit të autorizuar

në xhami gjatë namazit të xhumasë, apo namazit të bajrameve.


76

Fenaun: Furkan:

I Ibadet: (arab.) - Konsiderohet çfarëdo forme adhurimi, i jashtëm apo i brend-shëm, publik ose sekret, i obliguar dhe jo i obliguar, formal dhe joformal, me qëllim të fitimit të kënaqësisë së Allahut të madhërishëm.Ibrahimi a.s.: (arab.) - Emër mashkull; emri i Pejgamberit Ibrahim, i cili bashkë me të birin e tij, Ismailin, e ndërtoi Qabenë. Kur’ani për të thotë se Ibrahimi a.s. nuk ishte as he-bre as i krishterë, por ‘hanif’ i bindur, monoteist; Abraham.Iblis: (arab.) - Emri vetjak për shejtanin;

djalli, satana, i mall-kuari përgjithnjë nga Zoti për shkak të mosnënshtrimit.Ibnu Arabi: (arab.) - Mistik, dijetar i përmasave të mëdha në historinë e misticizmit islam.Ibnu Batuta: (arab.) - Udhëpërshkrues i madh mysliman. Ka lindur më 703/1304 në Marok. Vdiq më 799/1377. I ka bërë tri udhëtime të gjata, të cilat kanë zgjatur 29 vjet, duke arritur deri në Samarkand dhe në Kinë. Përshkrimin e udhëtimeve të tij e bëri në librin e tij “Rihlet Ibni Batuta” (Udhëtimet e Ibni Batutas).

77

Farz: Felsefe:

Ibnu Rushdi: (arab.) - Shih Averosi.Ibnu Sina: (arab.) - Shih: Avicena.Ibret: (arab.) - Habitje, shastisje; mësim.Id: (arab.) - Festë, kremtim, bajram. Shih: bajrami.Idriz: (arab.)- Emër mashkulli; emri i njërit prej të dërguarve të Allahut xh.sh.Iftar: (arab.) - Shujtë me cilën ndërpritet agjërimi ditor, pikëri-sht në kohën e namazit të akshamit.

Ihlas: (arab.) - Sinqeriteti, pastërtia; predikimi i fesë me sinqeritet, pa përzierje politeizmi dhe besëtytnie.Ihram: (arab.) - Veshje e veçantë, e përbërë prej dy pjesëve të paqepura, të cilën janë të oblig-uar ta veshin meshkujt gjatë kohës së kryerjes së haxhit dhe të umres; nijeti dhe vendosmëria për t’i filluar ceremoninë e haxhit ose të umres. Ihsan: (arab.) - Dashamirësi, mirësi, njerëzi, sjellje e mirë, sjellje e hijshme; mirësjellje; gati-shmëri, (koncept i rëndësishëm kur’anor).


78

Fenaun: Furkan:

Ikamet: (arab.) - Thirrja apo lajmërimi (në kuptimin formal shumë i ngjashëm me ezanin) në fillimin e çdo namazi farz; sikurse ezani, ndërsa, zakonisht, myezini është ai që e bën ikametin.Ilham: (arab.) - Inspirim, frymëzim.Ilm: (arab.) - Dije, dituri, shkencë. Ajeti i parë i zbritur në Kur’an urdhëron për kërkimin e diturisë: “Lexo me emrin e Zotit tënd, i cili krijoi (çdo gjë)”. (Kur’ani: 96-1).Ilmihal: (arab.) - Libër themelor mbi besimin dhe obligimet islame. Ekzistojnë disa lloje të ilmihalit, varësisht prej nivelit për të cilin janë përpiluar.

Imam: (arab.) - Prijës, udhëheqës, personi i aftësuar profesionalisht për t’u kujdesur për jetën fetare në një xhemat; udhëheq regjistrin e të lindurve të xhematit dhe e përfaqëson xhematin në çështje të fesë; prijës shpirtëror dhe politik te shiitët.Iman: (arab.) - Besim, besim në një Zot të vetëm absolut, i Cili ka krijuar dhe krijon, ka drejtuar dhe drejton tërë gjithësinë. Besimi në islam përbëhet nga gjashtë shtylla: Besimi i Allahut, i melaqeve, librave, i të dërguarve, i Ditës së Gjykimit dhe i caktimit të Zotit.

79

Farz: Felsefe:

Imaret: (arab.) - Kuzhinë humanitare publike, në të cilën përgatitet dhe shpërndahet ushqimi pa kompensim për personat që janë përcaktuar nga the-meluesi i atij vakëfi (udhëtarët, skamnorët, nxënësit e medreseve, jetimorja e vendit, etj.).Imsak: (arab.) - Abstenim, heqje dorë, ndërprerje në çast. Fillim i agjërimit.Iftitahi-tekbir: (arab.) - “Tekbiri fillestar”: tekbiri me të cilin fillon apo hyhet në namaz.Insaf: (arab.) - Drejtësi.

Insan: (arab.) - Njeri, individ, person.Insan-i-kamil: (arab.) - Njeri i përkryer, përdoret për të dërguarit e Allahut xh.sh.Insha-Allah: (arab.) - “Nëse do Allahu”. Shprehje që përdoret për ta treguar varësinë e vullnetit të njeriut nga i vullneti i Zotit.Inxhil: (arab.) - Libër i Zotit i shpallur të dërguarit të Allahut xh.sh., Isait a.s. (Ungjilli).Isa a.s. (arab.) - Emër mashkulli, i biri i Merjemes; i dërguar i Allahut; pranues i librit të Inxhilit; Isa a.s. Kur’ani pohon se ai nuk është kryqëzuar e as nuk


80

Fenaun: Furkan:

është gozhduar në kryq, por Allahu e ka shpëtuar duke e ngritur në qiell.Is-hak: (arab.) - Emër mashkulli; emër i pejgamberit të Zotit, i cili ishte i biri i Ibrahimit a.s. dhe Sares. Pasardhësit e tij janë hebrenjtë.Islam: (arab,) - Nënshtrim, dorëzim i vetëdijshëm, i ndër-gjegjshëm, i qëllimshëm ndaj vull-netit të Zotit, Një dhe i Vetëm. Koncept i përgjithshëm, që për-fshin të gjitha aspektet e jetës së njeriut të shpallura në librat e Zotit në Zebur, Tevrat, Inxhil dhe në veçanti në Kur’an; feja e Allahut. Islami, në aspektin e

besimit, është po ai që nga Ademi a.s. e deri te Muhamedi a.s., por në aspektin e ritualeve, format e islamit kanë ndryshuar gjatë historisë. Aspektin praktik të islamit e përbëjnë pesë sht-yllat e tij: shehadeti, namazi, agjërimi, zekati dhe haxhi.Isra: (arab.) - Udhëtimi i natës i Muhamedit a.s., prej Mekës në Jerusalem; shih: Lejletul-miraxh.Ismail: (arab.) - Emër mashkulli; emër i pejgamberit të Zotit, ishte i biri i Ibrahimit a.s. me Haxheren, nga i cili vijnë arabët, ndaj edhe Muhamedi a.s.

81

Farz: Felsefe:

Istibra: (arab.) - Rregulli i pastrimit pas kryerjes së nevojës së vogël.Istinxha: (arab.) - Rregulli i pastrimit pas kryerjes së nevojës së madhe.Istigfar: (arab.) - Kërkim falje nga Zoti i madhërishëm.Istihada: (arab.) - Rrjedhje jo e rregullt te femrat e moshës madhore; pastrim i bardhë, apo lulet e bardha.I’tikaf (arab.). - Mënjanimi, veçimi, izolimi i një personi në emër të gjithë xhematit, sipas she-mbullit të pejgamberit, Mu-hamedit a.s., në dhjetë ditët e fundit të Ramazanit me

qëllim të ibadetit më intensiv. Ky izolim bëhet në xhami, apo në ndonjë vend të veçantë të ndërtuar në kuadër të xhamisë.Ixhma: (arab.) - Konsensus i juristëve myslimanë lidhur me ndonjë çështje ju-ridike, që nuk është zgjidhur në mënyrë eksplicite në Kur’an e as në sunet; burim i tretë i të drejtës isl-ame.Ixhtihad: (arab.) - Tekstualisht do të thotë përpjekje apo angazhim, kurse si term do të thotë angazhimi i individit të kualifikuar, mysli-manit dhe mysliman-es, për të arritur te zgjidhja e ndonjë çështjeje të hapur


82

Fenaun: Furkan:

juridike. Shekujve të fundit institucioni i ixhtihadit është ana-shkaluar duke ia mb-yllur dyert. Ekzistojnë disa lloje ixhtiha-desh: ‘mutllak’ (i përgjithshëm), ‘must-ekil’ ( i pavarur) etj..Izen: (arab.) - Leje, të kërkuarit e lejes apo izes prej të zotit të shtëpisë.

JJacia (namazi): Shih: namazi i jacisë.Jahja: (arab.) - Emër mashkulli; emri i Pejgamberit të Allahut Jahja a.s., i cili është i biri i Ze-kerjas a.s., i cili kërkoi Zotit në pleqëri t’ia falte një djalë. Të krishterët e quajnë Gjon Pagë-zuesi.Jakub: (arab.) - Emër mashkulli; emri i pejgamberit të Alla-hut, të birit të Is-hakut dhe nipit të Ibrahimit a.s.. Dymbëdhjetë bijtë e tij janë themelues të 12 familjeve izraelite.Jasin: (arab.) - Emri i sures së 36 të Kur’anit, e cila

83

Farz: Felsefe:

përmban 86 ajete. Po ashtu, edhe emër njeriu.Jekin: (arab.) - Dije e sigurt, e vërteta e sigurt. Pa dyshim.Jemin: (arab.) - Betim.Jeniçer: (turq.) - Njësitë e reja, të para dhe elite të organizuara këmbësorie, të formuara nga të rinj të krishterësh në territorin e hilafetit Othman. Kjo praktikë nuk ishte në pajtim me normat islame.Jerusalem: (arab. Bejtu-l-Makdis) - Qyteti në të cilin është xhamia ‘El-Mesxhidul- Aksa’. Ki-blja e parë e myslimanëve. Vendi i tretë i shenjtë i

myslimanëve pas Mekës dhe Medinës. Jerusalemi ra në duar të myslimanëve në kohën e sundimit të Omer ibnul Hatabit, në vitin 638.Jetim: (arab.) - Bonjak, fëmija i mitur pa prind.Jethrib: (arab.) - Emri i Medinës para hixhretit.Jevmul-Arefe: (arab.) - (Jevmu-l-’Arefe): “Dita e Arefatit”; dita e nëntë e muajit dhul-hixhe, kur haxhilerët qëndrojnë në Rraf-shnaltën e Arefatit; shih: Arefat.Jevmul-ashura: (arab.) - (Jevmu-l-’ashura): “Dita e Ashureve”; shih: ashura.


84

Fenaun: Furkan:

Junus: (arab.) - Emër mashkulli, emri i pejgamberit të Alla-hut, dërguar popullit Niniva.Jusuf: (arab.) - Emër mashkulli, emri i pejgamberit të Allahut. Jusufi ishte i biri i Jakubit a.s. Kur’ani ia dedikon një sure të plotë jetës së këtij Pejgamberi.

KKaba: shih: Qabeja.Kabur: Shih: varri, varrezat.Kabil dhe Habil: (arab.) Dy të bijtë e Ademit a.s. Rasti i tyre përmendet në Kur’an, Habili në rolin pozitiv, kurse Kabili në rolin negativ. Këta dy paraqesin edhe fillimin e prishjes së rendit në tokë.Kada dhe Kader: (arab.) - Caktimi dhe paracaktimi, vendimi i fundit; fati. Besimi në dijen dhe paracaktimin e Allahut për të gjitha ndodhitë dhe ngjarjet.Kadir: (arab.): I gjithëfuqishëm; njëri nga emrat e bukur të

85

Farz: Felsefe:

Allahut të madhërishëm.Kadiu: (arab.)- Kadiu, gjykatës i gjyqit të sheriatit.Kafir: (arab.) - Jobesimtar, ai që e fsheh të vërtetën, pasi që ajo i është bërë e qartë atij; ai i cili nuk e do Zotin; qafir.Kala: (arab.) - Kështjellë e madhe e ndërtuar me material të fortë, me gurë dhe tulla. Kalendari hixhri (takvim) - Kalendari i myslimanëve për nje-hsimin e kohës, që fillon prej hixhretit dhe shërben për për-cjelljen dhe shënimin e ndodhive me rëndësi të historisë islame si dhe për

kryerjen e shumë obligimeve fetare; sipas mënyrës së njehsimit të kohës; është kalendar mujor.Kantar: (kandar) - Masë e vjetër tregtare për matjen e peshës.Kanun: (greq.) - Ligji civil për dallim prej atij të sheriatit, të ci-lin e kishte nxjerrë sulltani për veprimtarinë e tij legjislative.Karvansaraj: (pers.) - Objekte të ndërtuara për gjatë rrugës për pushim për kalimtarët dhe kafshët e tyre. Këto objekte shf-rytëzoheshin në veçanti nga tre-gtarët, udhëtarët


86

Fenaun: Furkan:

rastit, haxhilerët dhe të tjerë.Karta e Medinës: (arab.) (Vethikatul-Madineti) - Karta e Medinës konsiderohet kushte-tuta e parë e mirëfilltë në botë. Përmbante 52 nene, të cilat i trajtonin myslimanët dhe jomyslimanët, të drejtat dhe detyrimet e përgjithshme, të veçanta dhe ind-ividuale në kuadër të qytetit shtet.Kasaba: (turq.) - Ksaba, qytet.Kaside: (arab.) - Poemë, këngë e vjetër arabe.Katib: (arab.) - Sekretar, shkrues; shkrimtar.

Kefaret: (arab.) - Kompensimi i obligueshëm në aspektin e dhënies të varfërve për gabime apo lëshime të bëra, si për shembull gjatë agjërimit të muajit të ramazanit.Kelimetu-tevhid: (arab.) - Pjesa e parë e fjalës së dëshmisë: (La i lahe il-lallah, Muhamedun resul-ullah - Nuk ka zot tjetër pë-rveç Allahut, Muhamedi është i dërguar i Allahut); shih: kelimei-shehadet.Kelimetush-shehadet: (arab) - Pjesa e dytë e fjalës së dëshmisë (Eshhedu en la i lahe il-lallah ve eshhedu en-ne Muhammeden abduhu ve resuluhu -

87

Farz: Felsefe:

Dëshmoj se nuk ka zot tjetër përveç Allahut dhe dëshmoj se Muhamedi a.s., është rob i Allahut dhe i dërguar i Tij); kredo (sintagmë) e besimit islam; deklaratë me të cilën në kuptimin formal, nëse thuhet me vetëdije dhe vullne-tarisht, bëhet mysliman; hapi i parë i islamit.Kevther: (arab.) - Shumë të mira që Zoti ia ka dhuruar njeriut; emri i kaptinës së 108 të Kur’anit; burimi i Pejgamberit a.s. në xhenet.Këshilli i reis-ulemas - Trup i përbërë prej reisu-l-ulemas, dekanit të FSI-së dhe myftinjve

që e ndihmojnë reisu-l-uleman në punën e tij.Kibla: (arab.) - Orientimi drejt Mekës, përkatësisht drejt Qabesë, gjatë kryerjes së namazit për të gjithë myslimanët e botës. Në fillim, kible ishte Jerusalemi, por në vitin 624 Muhamedi a.s. dhe myslimanët urdhërohen të drejtohen në drejtim të Qabesë. (shih. El-Bekare: 143-144).Kibël-name: (arab-pers.) - Vegla, mekanizmi apo kompasi që tregon orientimin drejt Qabesë.Kijam: (arab.) - Qëndrim në këmbë; pjesa e obligueshme


88

Fenaun: Furkan:

e namazit që kryhet duke qëndruar në këmbë.Kiamet: (arab.) - Fundi i botës; përfundimi dramatik i ekzistimit të kësaj bote kalimtare dhe fillimi i botës tjetër, botës së amshueshme; Dita e Kiametit, Dita e Gjykimit.Kijas: (arab.) - Analogjia; burimi i katërt i së drejtës islame.Kiraet: (arab.) - Mësimi (leximi melodik) i Kur’anit; pjesa e obligueshme për çdo namaz; di-siplinë shkencore, që merret me rregullat dhe me mënyrën (melodike të leximit) të Kur’anit.

Kisasun: (arab.) - Ndëshkim, hakmarrje. Lloj ndëshkimi në sheriatin islam, siç është vrasja dhe sulmi i të pafajshmit. Kësmet: (arab-turq.)- Kësmeti, fati, paracaktimi.Kitab: (arab.) - Libri; shpallja e Zotit për njerëzimin në formë të librit; shih: Kur’ani, Inxhili, Tevrati, Zeburi, ehlul-kitab; qitap.Kuba: (arab.) - Fshat pranë Medinës, në të cilin u ndal Mu-hamedi a.s. gjatë rrugëtimit të hixhretit nga Meka për Me-dinë. Aty e ndërtoi edhe xhaminë e parë.

89

Farz: Felsefe:

Kube: (arab.) - Kupola; forma më e njohur e pjesës qendrore të konstruksionit të xhamisë.Kubbetus-sahreti: (arab.) - Kupola prej shkëmbi në Jerusa-lem. Vakëf i halifit Abdul Melik bin Mervan nga viti 669. Kudret: (arab.) - I gjithëfuqishëm, njëra prej cilësive të Allahut të madhëri-shëm.Kufr: (arab.) - Pabesim; fshehje e së vërtetës për Zotin; mohimi i ekzistencës së Allahut xh.sh.Kur’an: (arab.) - Shpallja e fundit nga ana e Allahut të madh-ërishëm në formë libri, e cila i është

dhuruar njerëzimit nëpërmes pejgamberit të fundit Muhamedit a.s., në gjuhën arabe, në një periudhë kohore prej 23 vjetësh, aq sa zgjati edhe misioni i Pejgamberit a.s. Kur’ani i përmban 114 sure dhe mbi 6.000 ajete, filloi të shpallet rreth vitit 610 dhe është libri i fundit hyjnor.Kurban: (arab.) - Sakrificë, prerja e një kafshe në emër të Zotit, qoftë ai dash, viç apo deve. Prerja duhet të bëhet në tri ditët e para të Bajramit të Kurbanit. Sakrifica rituale që lidhet me Ibrahimin a.s. dhe të birin e tij Ismailin. Kurbani, sipas islamit, ndërron traditën e deriatëher-


90

Fenaun: Furkan:

shme semite pagane të therjes së njeriu (djalit të madh) në emër të hyjnive kafshë e në dëm të njerëzve. (Përveç as-pektit fetar, kurbani ka edhe karakter humanitar-social).Bajrami i Kurbanit (ar. ‘Idu-l-’ad-ha); dita e sakrificës; së bashku me Fiter-Bajramin, festën e Ramazanit, me ç’rast myslimanët festojnë më 11, 12, 13 dhul-hixhe sipas kalendarit hixhri; paraqet përfundimin e haxhit; Bajrami i haxhillëkut.Kurejsh: (arab.) - Fis arab në Mekë, të cilit i përkiste edhe Mu-hamedi a.s.Kursi: (arab.) -Vend në xhami i ngritur mbi dysheme, i mbë-

shtetur në mur, zakonisht në anën e majtë të mihrabit, nga i cili, duke qëndruar ulur, ligj-ërohet apo këshillohet; foltore.Kushtetuta e Bashkësisë Islame: - Akti më i lartë normativ i Bash-kësisë Islame të Kosovës i aprovuar nga Kuvendi i Bash-kësisë Islame të Kosovës në Prishtinë.Kuvendi i Bashkësisë Islame të Kosovës: - Organi më i lartë për-faqësues dhe ligjdhënës i Bashkësisë Islame të Kosovës.

91

Farz: Felsefe:

LLejletul-Berat: (arab. lejletu-l-berat) - “Nata e përcaktimit të fateve dhe faljes së mëkateve”; nata e pesëmbëdhjetë e muajit shaban; nata e mirë (e madhe). Lejletul-Kadr (arab. lejletu-l-kadri) - “Nata e vendimeve”; nata e njëzeteshtatë e muajit Ramazan, në të cilën besohet se në vitin e nëntë, para hixhretit, ka filluar shpallja e Kur’anit të madhërishëm; natë e mirë (e madhe).Lejletul-Miraxh (arab. lejletu-l-miraxhi) - “Nata e ngritjes”; nata e njëz-eteshtatë e muajit rexhep, në të cilën Muhamedi a.s., me

vullnetin dhe me ndi-hmën e Allahut, ka kaluar prej Mekës në Jerusalem (Isra) e pr-ej Jerusalemit në afërsi të Zotit (mi-raxh) dhe është kthyer prapa; natë e mirë (e madhe).Lejleletu-Regaib (ar. Lejletu-r-regaib) - “Natë e dëshirës”; nata në prag të ditës së xhuma në muajin rexhep, në të cilën besimtarët i dre-jtohen me lutje All-ahut të madhërishëm dhe luten për për-mbushjen e dësh-irave të tyre; natë e mirë (e madhe).Levha: (arab.) - Tekst i shkurtër i Kur’anit i shkruar me shkrim kaliografik në ndonjë material apo në ndonjë mbajtëse


92

Fenaun: Furkan:

për shkrim; shfrytëzohet për zbu-kurimin e mureve të brendshme të xhamisë, apo të shtë-pive private, zyrave etj.; shprehje kulm-ore në artin islamik.

MMagrib: (arab.) - Magrib, perëndim; territor gjeografik i Afrikës Veriperëndimore (Libia, Tunizia, Algjeria dhe Maroku). Salatu-l-magrib- namazi i akshamit.Mahrem: (arab.) - I afërm i gruas me të cilin ajo nuk lejohet të martohet për shkak të afërsisë familjare; përcjellës i gruas në haxhillëk.Mahfil: (arab.) - Galeri apo pjesa e sipërme e hapur në xhami, e caktuar për faljen e namazit dhe për aktivitete të tjera fetare. Në pjesën qendrore të përpar-me të mafilit, zakonisht ulet my-

93

Farz: Felsefe:

ezini gjatë kohës së faljeve të namazeve të përbashkëta. Në mafil zakonisht në disa xhami falen gratë.Mal: (arab.) - Pronë, pasuri. Bejtu-l-mal - thesari shtetëror, ar-ka shtetërore.Malik ibn Enes: (arab.) - Jurist dhe dijetar i njohur i shekullit të tetë, sipas mësimeve të të cilit është themeluar shkolla e njohur juridike islame: medhhebi maliki. Vepra e tij më e njohur është “El-Muvatta”.

Masha-Allah: (arab.) - Shprehje habie apo kënaqësie. (Ma sha-’All-llah! - Çka dëshiron Allahu, ajo ndodh!).Medina: (arab.) - Qytet në Arabinë e sotme Saudite, në të cilin Muhamedi a.s. ka gjetur strehim pas dëbimit të tij nga Me-ka; qyteti në të cilin ka vdekur dhe është varrosur Muhamedi a.s.; qyteti në të cilin gjendet xhamia e Pejgamberit a.s.; qyt-eti i Pejgamberit të Allahut”.Medrese: (arab.) - Institucion edukativo-arsimor ku mësohen shkencat islame. Shkollë e mesme dhe e lartë islame, në të cilën përgatiten imamët e ardhshëm,


94

Fenaun: Furkan:

hatibët dhe mualimët (mësuesit). Edhe sot, në trojet shqiptare, shkollat fetare islame njihen me këtë emër.Medhheb: (arab.) - Shkolla juridike islame. Ekzistojnë katër shkolla sunite të gjitha pranuara: hanefite, malikite, shafiite dhe hanbelite. Shqiptarët dhe myslimanët e Ballkanit i përkasin medhhebitt hanefi.Mehër: (arab.) - Paja, të cilën dhëndri ia jep nuses së tij, në emër të pavarësisë materiale të saj në jetën bashkëshortore, pas vdekjes së burrit, apo me rastin e shkurorëzimit nga ai.

Mejjit: (arab.) - Njeri i vdekur; xhenaze.Mejtash: Gur në formë kënddrejtë në oborr të xhamisë apo në hapësirën e varrezave, në të cilin, me rastin e faljes së namazit të xhenazes, vendoset tabuti me të vdekurin; gur i xhenazeve.Mekka: (arab.) - Qytet në pjesën perëndimore të Arabinë Saudite të sotme, në të cilin është lindur Muha-medi a.s. Aty ka filluar shpallja e Kur’anit, aty gjendet Qabeja dhe në të cilin për çdo vit shkojnë myslimanët nga të gjitha anët e botës për ta kryer haxhin.

95

Farz: Felsefe:

Mekruh: (arab.) - Ajo që është e keqe dhe e qortueshme për ta bërë.Mekteb-kuttab: (arab.) - Mejtep, klasë, mësonjëtore; hapësirë apo objekt, në të shumtën e rasteve pranë xhamisë, në të cilin zhvillohet baza e mësimit fetar; institucioni i mësimit fillestar islam.Melaqe: (arab.) - Qenie shpirtërore që nuk shihet e krijuar prej drite, e cila iu nënshtrohet vazhdimisht urdhrave dhe adh-urimit të Zotit të madhërishëm; nuk e ka lirinë e vullnetit; engjëll.

Melik: (arab.) - Mbret, sundues. Një nga emrat e Zotit.Memluk (memalik): (arab.) - Memlukët apo Memalikët; dina-sti e formuar prej robërve dhe jomyslimanëve, të cilët e kishin pranuar islamin në rininë e tyre. Në fillimi ishin në gardën e halifit, por më vonë, në shekullin XII, e formuan dinastinë e vet në Egjipt dhe Siri. Shumica e tyre ishin çerkezë, mongolë, turq. Këta u mundën nga Othmanlinjtë në shekullin XIX, por e vazhduan sundimin e Egjiptit, deri me ardhjen e Mehmet Ali Pashës, i cili ishte shqiptar dhe vali i Egjiptit në vitin 1805.


96

Fenaun: Furkan:

Mendub: (arab.) - Ajo që është e bukur dhe e lëvdueshme për ta kryer; i dele-guar, apo përfa-qësues.Menshura: (arab.) - Akti me anë të cilit reisu-l-ulemaja i Ba-shkësisë Islame i jep legalitet dhe e legjitimon dikë për kryerjen e obligimeve islame, zakonisht kjo u lëshohet imamëve me rastin emërimit të tyre; menshuren reisu-l-ulemas ia jep Komisioni, të cilin e emëron Kuvendi i Bashkësisë Islame.Merhamet: (arab.) - Mëshirë, dhembshuri, shpirtmirësi, brenga për të tjerët.

Merjem: - Nëna e të dërguarit të Allahut, Isait a.s.; Mejremja.Merva: (arab.) - Dy kodra në verilindje të Qabesë. Haxhiu e ka obligim të vrapojë lehtë shtatë herë nga njëra anë në tjetrën, pas tavafit. Shih: Safa.Mesxhid: (arab.) - Vendi në të cilin bihet në sexhde; vendi për kryerjen e namazit, i cili nuk është i domosdoshëm të jetë në kuadër të xhamisë; xhamia pa minare.Mesxhidul-Aksa: (arab.) - Xhamia në Bejtul-Makdis (Jerusa-lem); kiblja e parë e myslimanëve.

97

Farz: Felsefe:

Mesxhidul-Haram: (arab.) - Xhamia në Mekë, në kuadër të së cilës është edhe Qabeja. Objektet e tjera në përbërje të tij janë: Zemzemi, Qabeja dhe Mekami Ibrahim.Mesele: (arab.) - Pyetje, temë, çështje, problem: teori shken-core, qëndrim.Meshihat: (arab.) - Organi më i lartë fetar dhe administrativ i Bashkësisë Islame.Mexhlis: (arab.) - Njësi organizative e Bashkësisë Islame, e cila në realitet për-fshin së paku shtatë xhematë, të cilët përbëjnë një tërësi të përbashkët; kuvend.

Mevlana: (arab.) - Zotëria ynë, emërtim solemn për njerëzit e ditur, për kadilerët dhe profesorët, e më vonë edhe për im-amët.Mevlevi: (arab.) - Rendi i dervishëve, i cili rrjedh nga qyteti i Konjës. Shquhen me vallëzimin e tyre, të cilin e konsiderojnë të veçantë. Këtë emërtim e kanë marrë sipas Xhelaludin Rumit. Mevlud (mevlid): (arab.) - Vendlindje, ditëlindje; festimi i datës së dymbëdhjetë të muajit rebiul-evel, dita e lindjes së pej-gamberit të fundit, Muhamedi a.s.; manifestimi fetaro-kulturor me të cilin


98

Fenaun: Furkan:

shënohet ditëlindja e Muhamedit a.s. Lidhur me këtë manifestim, në gjuhën shqipe janë hartuar shumë tekste të veçanta në poezi për jetën e Muhamedit a.s., të cilat recitohen me këtë rast. Mevludi te ne ka luajtur rol tejet pozitiv në ruajtjen dhe kultivimin e ndje-njave fetare islame.Mezar: Varreza; vendi në rrethinën e varrezave i shënuar me simbole apo pa to, në të cilin janë të varrosur të vdekurit.Mezaristan: - Shih: varreza.Medhheb: (arab.) - Drejtim; shkollë juridike islame.

Medhhebi hanefi: - Shkolla juridike apo drejtim islam i themeluar sipas mendimit juridik të Ebu Hanifes.Medhhebi hanbeli: - Shkollë juridike ose drejtim islam që ësh-të themeluar sipas mendimit juridik të Ahmed ibnu Hanbelit.Medhhebi Shafii: - Shkollë juridike apo drejtim në islam i themeluar sipas mendimit juridik të Ebu Abdullah Muha-med Shafiiut.Medhhebi Maliki: - Shkolla juridike apo drejtim në islam i themeluar sipas mendimit të Malik ibn Enesit.Mexhus: (arab.) - Mexhusitët;

99

Farz: Felsefe:

zjarrputistët, adhuruesit e zjarrit, simpatizuesit e Zoroastrës në Persinë e lashtë. Mihrab: (arab.) - Pjesë e thelluar në pjesën së brendshme, në mes të murit të përparmë të xhamisë, në drejtim të kibles, ku qëndron imami, teksa i prin xhematit me rastin e faljes së namazeve të përbashkëta.Mikat: (arab.) - Koha e caktuar, data e caktuar, vendi dhe koha e takimit. Në rrugë tradicionale për të hyrë në Mekë, ekzistojnë disa pika, vende, ku haxhiu është i obligim ta veshë ihramin dhe ky fakt llogaritet si fillim

i haxhit. Mikati për myslimanët e Ballkanit është në Dhul-Hulejfe.Mil-let: (arab.) - Religjion, fe, besim, ritual, sekt ose bashkësi shpirtërore, për dallim nga fjala ‘din’, e cila do të thotë vetëm fe. Në Turqi dhe Persi fjala ‘mil-let’ përdoret edhe në kuptimin: kombi, populli, ose shteti.Minber: (arab.) - Piedestal prej së paku tri shkallëve në anën e përparme të djathtë të këndit të xhamisë, nga i cili hatibi u drejtohet të pranishmëve ditën e premte gjatë faljes së namazit të xhumasë si dhe gjatë


100

Fenaun: Furkan:

namazeve të bajrameve.Mi’mar: (arab.) - Ndërtues, arkitekt. Arkitekti i njohur i Perandorisë Osmane Mimar Sinani.Mina: (arab.) - Kodër në lindje të Mekës, një nga vendet ku haxhilerët ndalen për ta gjuajtur me gurë shejtanin. Në traditën islame, Mina është vendi ku Ibrahimi a.s. bëri kurban dashin në vend të të birit, Ismailit.Minare: (arab.) - Ndërtesë e lartë dhe e hollë në anën e dja-thtë të xhamisë, e cila para majës ka një ballkon (sherefe) nga e cila myezini e thërret ezanin si ftesë për në namaz,

deri tek e cila arrihet nëpërmes shkallëve të brendshme në formë spiraleje. Minarja nuk është pjesë e domosdoshme e xhamisë dhe ka lindur si nevojë praktike e besimtarëve. Mi’raxhi: (arab.) - Ngritja; term, i cili përdoret për ta për-shkruar udhëtimi e natës së Muhamedit a.s. nga Mesxhidi Ak-sa - Jerusalemi në sferat qiellore. Mi’raxhi çmohet si mrekullia e dytë më e madhe pas Kur’anit. Mi’raxhi ndodhi një vit para hixhretit. (shih:Isra).Misvak: (arab.) - Lloj druri për pastrimin e

101

Farz: Felsefe:

dhëmbëve në kohët e vjetra.Murasele: (arab.) - Autorizim, urdhëresë zyrtare nga ana e halifit, për hatibët që të kenë të drejtë të mbajnë hytbe ditëve të xhuma dhe gjatë festave të bajrameve.Mizan: (arab.) - Terezi: peshorja absolute e saktë e Allahut të madhërishëm; mënyrë, metodë, instrumenti me të cilin do të vlerësohen dhe do të maten veprat e njerëzve në Ditën e Gjykimit.Mualim: (arab.) - Mësuesi i cili ua mëson të tjerëve parimet e fesë islame.

Muavije ibnu Ebi Sufjan: (arab.) - Shok i Pejgamberit a.s. I përket fisit Kurejsh. Islamin e pranoi pas çlirimit të Mekës. Gjatë sundimit të Omer ibnul Hatabit dhe Othman ibnu Affanit u caktua mëkëmbës në Siri. Pas vdekjes së Othmanit, ra në konflikt të armatosur me Aliun r.a. dhe pas tij u bë halif i myslimanëve. Selia e shtetit islam u transferua nga Medina në Damask. Gjatë sundimit të tij kufijtë e shtetit islam u zgjeruan në të gjitha anët. Vdiq në vitin 60 të hixhretit.Mubarek: ( arab.) - I bekuar; i zgjedhur.


102

Fenaun: Furkan:

Mubarek: (arab.) - Ditë e mirë, e zgjedhur, e bekuar; festë, ditë feste, kremte.Mubarek: (arab.) - Natë e bekuar; natë e mirë, e madhe.Muderris: (arab.) - Mësues; profesor në medrese.Mulla: - Funksionar mysliman i caktuar për kujdesin e xham-isë.Mufsid: (arab.) - Ngatërrestar, intrigant, i prishur.Myftiu: (arab.) - Autoritet fetar, dijetari që nxjerr fetva për çështje juridike islame. Auto-ritet kryesor fetar që e përfaqëson Ba-shkësinë Islame në

çështjet që kanë të bëjnë me fenë në rajonin e Muftillëkut, komenton normat islame dhe jep fetva, mbikëqyr punën e imamëve, hatibëve, mualimëve dhe myd-errizëve.Myftinia: - Zyra apo selia e myftillëkut.Myftillëku: - Njësi e organizuar e Bashkësisë Islame me myftiun në krye, e cila, sipas rregullit, duhet t’i përfshijë një apo dy këshilla, të cilët përbëjnë një tërësi të përbashkët.Muhamed: (arab.) - Emër mashkulli. Emri i të dërguari i fundit të Allahut, nëpërmjet të të cilit njerëzimit i është shpallur Kur’ani i

103

Farz: Felsefe:

madhërishëm. Babai i tij, Abdullahu, vdiq ende pa lindur Muhamedi a.s. Nëna Eminja vdiq kur ky ishte në moshën gjashtëvjeçare. Eduk-imin e tij e vazhdoi gjyshi Abdul Mut-talibi, kurse pas vdekjes së tij, edukimin dhe kujdesin ndaj tij e vazhdoi axha i tij, Ebu Talibi. Një kohë punoi si bari dhe tre-gtar, kurse në mosh-ën 25-vjeçare u martua me Hatixhen që ishte e ve. Shpall-ja e parë i erdhi kur ai ishte në moshën 40-vjeçare. U lind në vitin 571, kurse vdiq në vitin në vitin 632, në moshën 63-vje-çare.

Muharrem: (arab.) - Muaji i parë sipas kalendarit hixhri. Muhaxhir: (arab.) - Refugjat, i shpërngulur, i persekutuar, i dëbuar nga vend dhe shtëpia e vet.Mulk: (arab.) - Pronë private e tokës; pasuri.Mulla: (arab.) - Titull solemn që u jepet dijetarëve të lartë të xhamisë së caktuar. Te ne me këtë emër quhen shumica e im-amëve.Murshid: (arab.) - Prijës, udhërrëfyes i ndonjë tarikati; njeri që pretendon se ka njohuri në tesavuf.Murxhi: (arab.) - Sekt i hershëm në


104

Fenaun: Furkan:

historinë islame, i cili mund të quhet pasiv apo neutral, që i shtyn vendimet për kohë më të mira. Disa i konsiderojnë murxhitët si myslim-anë, kurse disa të tjerë i quajnë jomy-slimanë.Myezin: (arab.) - Personi, i cili, duke e kënduar ezanin me melodi, i thërret besi-mtarët në faljen e përbashkët të namazit.Mumin: (arab.) - Besimtar; e kundërta e qafirit, jobesimtarit.Mynafik: (arab.) - Hipokrit; dyfytyrësh në fe; personi që pa-raqitet se beson, ndërsa në realitet është jobesimtar.

Munkiri dhe Nekiri: (arab.) - Emrat e dy melaqeve, të cilët e marrin njeriun në pyetje në varr, pas vdekjes.Murid: (arab.) - Personi, i cili pa fjalë i shërben tarikatit dhe shehut të vet; pasu-esi i tarikatit me betim që është ende në fazën e nxënies së mësimit.Murtat: (arab.) - Shih: murted; tradhti.Murted: (arab.) - Renegat i fesë; personi që ka zgjedhur një besim të ri; tradhtar; tekstua-lisht: murtat.Musa: Emër mashkulli; i dërguari Allahut nëpërmjet të të cilit Allahu i madhërishëm e ka

105

Farz: Felsefe:

shpallur Tevratin, Musa a.s. Në Bibël njihet me emrin Moi-siu.Musal-la: (arab.) - Vend faljeje; vend publik në hapësirë të hapur, në lagje apo pranë saj, ku falen namazet e përbashkëta (në veçanti ato ku marrin pjesë një numër më i madh i besimtarëve, siç janë namazi i xhumasë dhe namazet e bajrame-ve).Mus-haf: (arab.) - Libër, kodeks, përmbledhje në të cilën është tubuar, shkruar dhe ruajtur Kur’ani. Të gjitha tekstet e Kur’anit të përmbledhur në një koleksion, të cilat në kohët e hershme të

islamit ishin të shk-ruara në materiale të ndryshme, të ndara nga njëri-tjetri. Sot, fjala mus-haf është sinonim për Kur’anin.Muslim: (arab.) - Personi që i nënshtrohet Allahut të madhërishëm, i cili i kryen urdhrat e Tij dhe u largohet gjërave që i ka ndaluar Ai; te-kstualisht: pasues i islamit.Mustehab: (arab.) - Atë që Muhamedi a.s. e ka porositur që të bëhet; gjëra të caktuara, të cilat e zbukurojnë namazin, por edhe pa të cilat namazi plotësisht do të jetë i saktë.


106

Fenaun: Furkan:

Mushrik: (arab.) - Politeist; ai që beson në shumë zota.Muteveli: (arab.) - Udhëheqës i vakëfit; kujdestar; kjo thirrje është familjarizuar për kryetarin e këshillit të xhamisë, do të thotë mutevilinjtë dhe emërtimet e tyre, sepse ata, mes the-rash, kanë udhëhequr me pasurinë vakëfnore të xhamive.Mu’tezile: (arab.) - Grup i myslimanëve i themeluar nga ana e Vasil ibn Ataut, pas përçarjes me Hasan El-Basriun. Shkollë racionale islame, e cila përkrah lirinë dhe vullnetin e mendjes, përgjegjësinë e plotë

të njeriut për veprat veta etj.Muvekkit: (arab.) - Personi që kujdeset për konstatimin e ko-hës së saktë të pesë namazeve ditore dhe të festave të tjera fe-tare.Muxhahid: (arab.) - Personi që bën përpjekje shpirtërore, intelektuale apo fizi-ke për të nga-dhënjyer e mira mbi të keqen dhe të drejtën e çdokujt që ta praktikojë pa pengesë islamin; tekstualisht do të thotë: luftëtari në rrugën e Zotit.Mu’xhize: (arab.) - Mrekulli; mundësia e krijimit të veprave të mbinatyrshme me të cilat ishin të pajisur

107

Farz: Felsefe:

disa pejgamberë të Allahut të madhërishëm.Muxhtehid: (arab.) - Personi i përgatitur profesionalisht, mysl-iman apo myslimane, i cili bën përpjekje individuale për ta arritur një zgjidhje të çështjeve të hapura juridike; dijetari islam i rangut dhe autoritetit më të lartë.Muzdelife: (arab.) - Vend në rrugën ndërmjet Arafatit dhe Mines, në afërsi të Mekës, ku haxhilerët, në kuadër të obligi-meve të haxhit, qëndrojnë.

NNafile: (arab.) - Ibadet joobligues, ibadet vullnetar; çdo namaz apo agjërim që nuk bie në rangun e obligimeve të domosdoshme (farz) e që nuk është në nivel të sunetit.Nahi: (arab.) - Anë, vis, mjedis, rajon, zonë, njësi gjeogra-fike, territor.Namaz: (pers.) - Forma islame e kthimit të drejtpërdrejtë të njeriut kah Krijuesi i vet; kushti i dytë i islamit. Namazi në gjuhën arabe quhet ‘salat’. Namazi është rituali i parë dhe kryesor në islam. Lutje që sintetizon aspektin fizik dhe


108

Fenaun: Furkan:

shpirtëror. Njëra prej pesë shtyllave në islam, që kryhet pesë herë në ditë. Kohët e namazit janë: sabahu (fexhr), dreka (dhuhr), iqindia (asr), akshami (magrib), jacia (‘isha). Përveç këtyre namazeve, kemi edhe namazin e xhenazes, namazin e teravisë, namazin e xhumasë, namazin e bajrameve, namazin nafile etj. Periudha kohore e kryerjes së namazeve është 24 orë gjatë ditës dhe natës e ndarë në pesë kohë të namazit; vakti i kohëve të namazit.Namazi sabahut: (arab. salatul-fexhr) - Namazi i sabahut falet para lindjes së diellit.

Namaz (i drekës): (arab. salatu-dh-dhuhri) - Namazi i drekës falet në mesditë.Namazi i iqindisë: (arab. Salatu-l-’asr) - Namazi i pasdrekes.Namazi akshamit: (arab. Salatu-l-magrib) - Namazi i akshamit (mbrëmjes) falet menjëherë pas perëndimit të diellit.Namazi i jacisë: (arab. salatu-l-’isha) - Namazi i mbrëmjes falet kur mbretëron errësirë e plotë.Namazi i xhumasë: (arab. Salatu-l-xhumu’ah) - Namazi i obligueshëm i përbashkët javor, i cili falet në xhami ditën e premte në drekë.

109

Farz: Felsefe:

Namazi i teravisë: (arab. salatu-t-teravih) - Namaz i natës, i cili falet vetëm netëve të muajit ramazan pas namazit të jacisë; teravija.Nebij: (arab.) - Pejgamberi i Zotit. Të gjithë ata që nuk ka-në pasur shpallje vetjake, por që kanë vazhduar shpalljen e ndonjë pejgamberi paraprak ose të kohës së tij. Sa për ilustrim po përmendim Harunin a.s. është ‘nebij’, sepse e ka ndihmuar Musain a.s.Nefs: (arab) - Shpirti, fryma; në aspektin e gjerë është shpirti, ndërsa në aspektin e ngushtë është egoja.

Nes’h: (arab.) - Derrogim, shfuqizim; anulimi i një ajeti paraprakisht të shpallur me një ajet tjetër të shpallur më vonë.Nexhaset: (arab.) - I papastër, papastërti; gjërat që trupi i nje-riu, rrobat dhe vendi rreth tij e bëjnë të papastër për kryerjen e obligimeve fetare.Nevruz: (pers.) - Festa e vitit të ri dhe e stinës së pranverës, të cilën e festojnë kryesisht shiitët, duke e lidhur edhe me ditën e lindjes së Aliut r.a.Nidham: (arab.) - Organizim, rend, sistem, rregull.Nifas: (arab.) - Çrregullimet pas


110

Fenaun: Furkan:

lindjes (gjakrrjedhja e pakontrolluar) te gratë që mund të zgjasin deri në dyzet ditë; gjatë kohës së nifasit gruaja nuk është e obliguar të falet, nuk mund të lexojë Kur’an dhe nuk mund të ketë marrëdhënie seksuale.Nijet: (arab.) - Qëllim, vendim për kryerjen e një obligimi fetar, apo destinimi; shprehja e cila është kusht për kryerjen e shumë obligimeve fetare islame, siç janë: namazi, agjërimi, zekati etj.Nikahi: (arab.) - Martesa, kurorëzimi ndërmjet dy të rinjve, sipas sheriatit.Nisabi: (arab.) - Sasia e cila paguhet

në emër të zekatit një herë në vit. Nisabi i arit është vlera 91,5 gr. ose 645,5 gr. Argjend. Kjo sasi plotësohet kur personi e posedon një pasuri mbi një vjet. Nga kjo pasuri jepet 2.5 për qind. Nishani: (arab.) - Shënimi mbivarrezor në gur apo në dru në varreza.Nuh: (arab.) - Emër mashkulli, emri i të dërguarit të Zotit, i cili e ndërtoi anijen me të cilën i shpëtoi besimtarët nga vërshimi i madh.Nur: (arab.) - Dritë, kaptina e 24-t e Kur’anit.

111

Farz: Felsefe:

OOmer ibnul Hattab: - As-hab, bashkëpunëtor dhe shok i pejgamberit, Muhamedit a.s.; halifi i dytë i myslimanëve.Othman bin Affan: - As-hab, dhëndër, bashkëpunëtor dhe shok i të dërguarit të Allahut, Muhamedit a.s.; kalif i tretë i myslimanëve.Organizata e Konferencës Isla-mike (OKI): - Organizatë ndër-kombëtare e shteteve islamike, ku bëjnë pjesë 57 vende anëtare dhe 5 vende vëzhguese. OKI u themelua në Rabat të Marokut më 25 shtator 1969, si për-gjigje ndaj djegies së

Xhamisë El-Aksa në Jerusalem nga një çifut i ardhur nga Australia në Izrael.Osmanlinjtë: - Dinasti e fuqishme e formuar në fillim prej turqve në vitin 1342, e cila e vazhdoi sundimin e saj deri në vitin 1924. Kjo dinasti me karakter gjithislam e shtriu sundimin e saj në tri kontinente. Në kulmin e fuqisë së saj arriti deri te muret e Vjenës. Kemal Atatu-rku e abrogoi sulltanatin në vitin 1922, duke vendosur republikën, kurse sheriatin e abrogoi në vitin 1924.


112

Fenaun: Furkan:

PPadishah: (turq.-pers.) - Titull su-nduesi, mbret, mbret mbi mbretër.Palestinë: (arab.) - Vend në brigjet lindore të detit Mesdhe. U okupua nga Izraeli në vitin 1948. Aty gjendet edhe Jerusalemi, e në të xhamia El-Aksa, njëra prej tri xhamive të shenjta në islam.Pashë: (turq.-pers.) - Titulli i lartë ushtarak dhe civil në Peran-dorinë Osmane. Në shekujt XV dhe XVI këtë titull e kanë pasur vetëm vezirët dhe bejlerbejtë aktivë. Edhe pas ndërrimit të pozitës, titulli i pashës nuk ka humbur.

Pejgamber: (pers.)- Nebij, felajmërues, komunikues dhe inte-rpretues i shpalljes së mëhershme të Zotit; ai cili nuk ka pasur shpallje të veçantë, por që ka vazhduar njërin prej misioneve të një pejgamberi thetër ‘resul’. Shih: resulullah (i dërguari Allahut). Profet: (greq.) - Paradëftues, fallxhor, parashikues etj. Në terminologjinë islame të shekullit të njëzetë nënkupton pejgam-berin, të dërguarin e Zotit.Pir: (pers.)- Sheh; epror; kryetar i familjes; prijës shpirtëror dhe themelues i një rendi të dervishëve.

113

Farz: Felsefe:

Pustekija: - Postiqe e veçantë në të cilën është falur namazi, e bërë prej lëkurës së deles.

QQafir: (arab.) - Shih: kafir.Qatib: - Shih: katib.Qabeja: (arab.) - Qendra kryesore e botës islame; është e vendosur në xhaminë e shenjtë në Mekë; objekti i parë fetar, apo shtëpia e parë për t’iu lutur Allahut të madhërishëm, të cilën e ndërtoi Ibrahimi a.s.; vendi në drejtim të cilit kthehen të gjithë myslimanët nga të katër anët e botës, gjatë faljes së pesë kohëve të namazit; shih: kibla.Qerbela: - Vend në afërsi të qytetit të Kufes në Irak, ku në vitin 680 është


114

Fenaun: Furkan:

mbytur, në mënyrë mizore, nga emevitët nipi i Muhamedit a.s., Husejn ibnu Aliu r.a. Qitab ose qitap: - Shih: kitab.Qupri: (arab. turq.) - Urë; qupri, qypri.

RRabb: (arab.) - Krijues, Zotëri.r.a. - Shih: redi Allahu anhu: “Zoti qoftë i kënaqur me të”; thuhet apo shkruhet pasi të për-mendet, apo të shkruhet, njëri prej shokëve ose anëtarëve të familjes së Pejgamberit a.s.; shkurtimisht r.a.Rahmet: (arab.) - Mëshirë (e Allahut).Rahmetli: - Ai që është në mëshirën e Allahut; shtohet para emrit të personit që ka vdekur.Rahmetliu: - I ndjeri; personi që ka vdekur.Ramazan: (arab.): “Ramadan” - Muaji i

115

Farz: Felsefe:

agjërimit islam; muaji i nëntë i kalendarit sipas hixhretit.Ramazani: (arab.) - Agjërimi në muajin e ramazanit; agjërimi i obligueshëm; shtylla e tretë e islamit; shih: agjërimi islam.Rashidun: (arab.) - Katër halifët e parë, të cilët konsiderohen të drejtë: Ebu Bekr Es-Siddku, Omer ibnul Hatabi, Othman ibnu Afani dhe Ali ibnu Ebi Talibi r.a.Rebiul-ahir (rebiu-l-ahir) - Muaji i katërt sipas kalendarit hixhri.Reqat: (arab.tur.) - Tërësi e veprimeve që kryhen gjatë një pjese të namazit. Një namaz mund t’i ketë 2, 3 dhe 4 reqate.

Reisu-l-ulema (arab.) - Reisu-l-ulema; titullar më i lartë fetar dhe myftiu kryesor i Bashkësisë Islame së një vendi; kryetari i Bashkësisë Islame.Resul: ( arab.) - I dërguar; shih: resulullah.Resulullah: (arab.) - Resulullah; pers. pejgamber; i dërguari i Allahut; personi të cilin Allahu i madhërishëm e ka zgjedhur që, nëpërmjet tij, t’ia dërgojë mesazhin ndonjë populli apo njerëzimit në tërësi; në përdorimin e përditshëm të mysli-manëve, fjala i dërguari i Allahut nënkupton të


116

Fenaun: Furkan:

dërguarin Muhamed-in a.s. Rexheb: (arab.) - Emër personi; muaji i shtatë i kalendarit hixhri.Rexhm: (arab.) - Goditje me gurë; dënim me vdekje për të martuarit në rast marrëdhëniesh intime ilegale, sipas sheriatit islam.Riaset: (arab.) - Organi më i lartë fetar dhe administrativ i Bashkësisë Islame të një vendi.Ruh: (arab.) - Shpirt. Sipas Kur’anit ‘ruhi’ i është dhuruar njeriut nga Allahu me urdhrin e Tij. Andaj, ‘ruhi’ është bartës i cilësisë së Allahut dhe Allahu është

lajmërues në natyrën e njeriut. Sipas disa dijetarëve, ‘ruhi’ përbëhet, ashtu sikurse dhe ‘nefsi’, nga substanca shp-irtërore e rafinuar e formës materiale, e lehtë, e lëvizshme. Ai është i përhershëm dhe pas vdekjes shkon në qiell në gjy-kim preliminar, për ta pritur gjykimin final. Në sufizëm bëhet da-llim ndërmjet ‘ruhit’ dhe ‘nefsit’.Ruhul-Kudus: (arab.) - Shpirti i shenjtë. Mendohet në Xhibrilin.Ruku’: (arab.) - Kërrusje, përkulje; pjesë e namazit, e cila kryhet duke qëndruar në këmbë me boshtin e kurrizit të shtrirë përpara për afër nëntëdhjetë shk-

117

Farz: Felsefe:

allë dhe krahët e mbështetur në gjunjë.Rumeli: (turq.) - Term gjeografik, i cili dikur përfshinte ven-det e Ballkanit nën Perandorinë Osmane: Bullgarinë, Maqedo-ninë, Serbinë, Shqipërinë, Greqinë dhe Trakinë.

S Sabah: (arab.): ‘salatu-l-fexhri’ - Namazi i parë, para lindjes së diellit sabahut. Përbëhet prej 2 reqateve sunet dhe 2 reqateve farz.Sabr: (arab.) - Durim; cilësi nje-rëzore, të cilën e potencon Kur’ani në shumë ajete.Sadaka: (arab.) - Lëmoshë; ndihmë joobliguese, por e rekomanduar materiale ndaj të var-fërve.Sadakatul-fitr: (arab.) - Obligim fetar-material, i cili u jepet gjatë ramazanit, para Bajramit, myslimanëve të


118

Fenaun: Furkan:

varfër. Te ne është bërë traditë që kjo ndihmë materiale t’i dedikohet fondit për mirëmbajtjen e institucioneve të Bashkësisë Islame, Fakultetit të Studimeve Islame dhe Medresesë “Alauddin” në Prishtinë.Sadri azem: (arab.) - Emërtim i kryeministrit në Perandorinë Osmane dhe në Iran.Saff: (arab.) - Radhë; radha e besimtarëve, të cilët renditen në radhë të gjata dhe të drejta gjatë faljes së namazeve të për-bashkëta.Safer: (arab.) - Muaji i dytë i kalendarit hixhri.

Safa-Merve: (arab.) - Dy kodrina në verilindje të Qabesë. Të vizituarit e tyre është obligim gjatë kryerjes së ceremonisë së haxhit si dhe vrapim i lehtë prej njërës anë në tjetrën pas kryerjes së tavafit rreth Qabesë.Safavidet: (pers.) - Dinasti sunduese në Persi gjatë viteve (1501 - 1732), me prirje shi’ite.Safije bintu Huja: (arab.) - Gruaja e Muhamedit a.s., e cila i përkiste fisit çifut Benu Ahtab. Ajo u zu rob gjatë konfliktit të fisit të saj me myslimanët. Mu-hamedi a.s. e liroi nga robëria dhe pastaj u martua me

119

Farz: Felsefe:

të. Vdiq në Medinë në vitin 50 të hi-xhretit.Sahibi-uzur: (arab.) - Personi që ka ndonjë problem të për-hershëm, apo të për-kohshëm, i cili e prish abdestin. Personi i tillë derisa të vazhdojë problemi në fjalë është i obliguar që për çdo namaz të marrë abdes të ri. Saim: (arab.) - Agjërues; personi që është agjërueshëm në momentin kur flitet për të.Sakalli-sherif: (turq.arab.) - Mjekra e shenjtë. Mendohet në mjekrën e Muhamedit a.s., e ci-la ekspozohet në raste festave në

botën myslimane. Një parim i tillë nuk pajtohet me parimet islame, pa hyrë në çështjen e autenticitetit të mjekrës.Salahudin Ejubi: (arab.) - Komandant i madh i myslimanëve, i cili luftoi me zell kundër armiqve të fesë islame, sidomos kundër kryqtarëve. Salahudini çliroi Jerusalemin prej kryqtarëve. Vdiq në Damask duke i lënë nën kontroll të myslimanëve Sirinë, Palestinën dhe Egjiptin. Salat: (arab.), (pers.) - Namaz.Salih: (arab.) - Emër mashkulli, emri i pejgamberit të Zotit,


120

Fenaun: Furkan:

të cilin Allahu ia dërgoi popullit Themud. Populli i tij e refuzoi thirrjen dhe u shkatërrua. Shpëtoi vetëm Salihu a.s. dhe një grup i vogël besimtarësh.Sallname: (pers.) - Vjetar, libër. Revistë vjetore në Perandorinë Osmane që e përmbante gjen-djen e institucioneve, emërtimet dhe lëvizjet e nëpunësve etj.Sanxhak: (turq.) - Flamur, territor i caktuar në administr-atën Osmane. Njësia më e madhe administrative territoriale, të cilën drejtonte sanxhak-beu. Disa sanxhaqe përbënin një ejalet apo pashallëk.

Saracen: (span.) - Lindorët, orientalët. Emri me të cilin nji-heshin arabët e Andaluzisë në mesin e evropianëve.Saraj: (turq.) - Pallati apo rezidenca e sulltanit, ose e qeveritarëve të lartë. Savm: (arab.) - Agjërimi islam.Sebeb: (arab.) - Shkak.Sebebi-nuzul: (arab.) - Shkaku i zbritjes së disa ajeteve të Kur’anit, apo të kaptinave të tij.Sejfudin: (arab.)- Shpata e fesë: titull nderi në periudhën abaside për komandantët e suksesshëm

121

Farz: Felsefe:

ushtarakë. Më vonë është përdorur si emër për meshkujt.Sejfullah: (arab.) - Shpata e Zotit. Me këtë nofkë është njo-hur Halid bin Velidi. Më vonë është përdorur si emër për meshkuj.Selam: (arab.) - Paqe; versioni i shkurt i përshëndetjes islame; shih: selamun alejkum!

Selamun alejkum! (arab.) - (Es-selamu ‘alejkum!): “Paqja (e Zotit) qoftë mbi ju!”, (forma më e gjatë e selamit: es-selamu ‘alejkum ve rahme-tullahi ve be-rekatuhu: (Le të jenë me ju paqja, mëshira dhe begatia e Zotit!); përshëndetja islame.Selef: (arab.) - Pararendësit, të parët. Brezi parë i myslimanëve, i cili konsiderohej nga të tjerët si burim i praktikës dhe i udh-ëzimit islam.Sexhade: (arab.) - Shtrojë ose tepih në të cilën bëhet sexhde gjatë namazit.Sexhde: (arab.) - Rënia barkas, vendosja e ballit dhe


122

Fenaun: Furkan:

hundës në tokë para Allahut të madhërish-ëm; pjesa obliguese e namazit. Sevab: - Shih: sevap.Sevab: (arab. thevab) - Shpërblim; bamirësia për të cilën Allahu, në mënyrë direkte apo in-direkte, ka premtuar shpërblim; shpërblimi për mirëbërësi.Sifat: (arab.) - Atribute, cilësi; besimtarët e besojnë Zotin në bazë të sifateve (cilësive) të Tij, ashtu si përshkruhen në Ku-r’an dhe hadith.Sihr: (arab.) - Magji, fall. Sihri ndalohet, sipas mësimit islam, por megjithatë është i pranishëm në të gjitha shtresat e po-pullsisë myslimane.

Sire: (arab.) - Biografia e Mu-hamedit a.s. Sirja më e hershme është ajo e Ibnu Is-hakut, e shkruar në gjysmën e dytë të shekullit të tetë dhe ajo e Ibnu Hishamit e shkruar një shekull më vonë, në bazë të sires së Ibnu Is-hakut.Sirat-qupria: (arab.) - Ura nëpër të cilën njerëzit do të kalojnë në Ditën e Gjykimit. Besimtarët do ta kalojnë pa probleme këtë urë, edhe pse thuhet se është më e hollë se peri dhe më e mprehtë se tehu i shpatës.

123

Farz: Felsefe:

Siria: (arab. Surija) - Shami; shtet në Lindjen e Mesme, me krye-qytet Damaskun. Shumica dërrmuese ja-në arabë myslimanë.Sixhil: (arab.) - Libër protokolli. Spahi: (turq.) - Ushtar i njësisë kalorësiake në një krahinë dhe shfrytëzues i timarit. Ka pasur edhe spahinj të krishterë.Softa: - Vijuesi në medrese; nxënësi që edukohet dhe përga-titet për profesionin e imamit.Subashë: (turq.) - Komandant administrativo-ushtarak i një ven-dbanimi, më vonë i vilajetit.

Sufara: (arab.): (supara) - Abetare arabe; libër fillestar për mësimin e Kur’anit dhe të gju-hës arabe; njëri prej librave fillestarë për ndjekjen e mësimit në mejtepe në të kaluarën.Sufiu: - Ai person zemra e të cilit është e pastër prej intrigave dhe dyshimeve; pasues i shkollës sufiste (mistike); shih: der-vish.Sufizmi: - Shih: tesavuf.Suhuf: (arab.) - Fletushka; krahas risales, kelimes dhe kitabit, suhufet janë njëri ndër katër llojet e shpalljes së Allahut. Këto janë shpallje më të vogla


124

Fenaun: Furkan:

të Zotit, të shpallura për disa pejgamberë, sikurse janë Ademi, Nuhu, Ibrahimi e Davudi a.s.Sulltan: (arab., turq.) - Sundues-komandant në shekujt e mesëm të islamit në vendet islame. Sovrani i Perandorisë Oth-mane.Synetllëk: (arab. turq.) - Riti islam i bërjes synet të fëmijëve meshkuj.Sunitët (sunni): - Ata të cilët në komentimin përveç Kur’anit, mbë-shteten në sunetin e Pejgamberit a.s.; shumica dërrmuese e popullatës islame në botë.Sunet: (arab.) - Tradita, praktika,

zakoni, mënyra e jetës. Përvoja e Pejgamberit a.s., e cila nënkupton atë që Pejgamberi a.s. e ka vepruar, duke folur, apo e ka lejuar në heshtje; ibadeti, të cilin Pejgamberi a.s. vazhdimisht e ka vepruar “sunneti mu-ekkede” (suneti i fortë) si dhe ato, të cilat nganjëherë i ka lënë “sunneti gajri muekkede” (suneti jo i fortë).Sure: - Kaptinë e Kur’anit.Syfyr: (arab. sehur) - Shujtë para sabahut, të cilën e hanë agjë-ruesit gjatë muajit të Ramazanit apo gjatë agjërimit vullnetar, para mëngjesit, para se të ndriçohet; syfyri nuk është

125

Farz: Felsefe:

obligim, kurse agjërimi edhe pa të do të jetë i rregullt.

SH Shaban: (arab.) - (sha’ban): Muaji i tetë sipas kalendarit hixhri. Po ashtu përdoret si emër mashkulli.Shall: - Copë e pëlhurës së bardhë apo shall i lidhur rreth fesit të kuq; simbolizon njohuri islame; çallmë.Shafiiu, Ebu Abdullah Muhamed: (767-820), dijetar dhe jurist i njohur islam i shekullit të tetë dhe të nëntë, në bazë të mësimeve të të cilit është the-meluar dhe është quajtur shkolla juridike islame: medhhebi shafi.


126

Fenaun: Furkan:

Medhhebi shafi: - Shkolla juridike apo drejtimi në islam, që është themeluar në bazë të mendimeve juridike të Ebu Abdullah Muhamed Shafiut.Shahid: (arab.) - Dëshmitar.Shart: (arab.) - Kusht, konditë. Kusht për të qenë mysliman është që të plotësohen shartet e caktuara të besimit të islamit etj.Shefa’at: (arab) - Ndërmjetësim, ndërhyrje, marrje për dikë. E drejta e Pejgamberit a.s. ose e ndonjë njeriut, të cilit Allahu ia lejon që të që të ndërmjetësojë tek Allahu në Ditën e

Gjykimit për mëkatarët. Këtë të drejtë e ka Muhamedi a.s.Shehadet: (arab.) - Dëshmi; shih: kelimei-shehadet.Sheher: (turq.) - Vendbanim i madh qyteti, i banuar me myslimanë dhe me së paku me disa xhami e me institucione të tjera, sikurse biblioteka, medrese, hamame etj.Shehid: (arab.) - Personi, i cili në luftën e tij të drejtpërdrejtë për vlerat islame dhe të drejtat e njeriut, me vetëdije të plotë e në emër të Allahut e sakrifikon jetën e vet; personi, i cili për shk-

127

Farz: Felsefe:

ak të veprave të tij të jashtëzakonshme në këtë botë, u bashkëngjitet pejgamberëve të Allahut në xhenet.Shejh: (arab.) - Dijetar i fesë; plak, i shtyrë në moshë; epror, mësues i fesë që merret me ed-ukimin dhe me mësimin e rregullave të misticizmit në te-qe, apo në ndonjë vend tjetër; personi që udhëheq hallkën e ziqrit, pranon dhe i prezanton në tarikat; epror i një rendi të dervishëve; shih: pir.Shejhul-islam: (arab.) - Titulli më i lartë që mund ta arrijë një teolog, filozof, apo jurist mysliman. Filloi të përdorej nga shekulli

i dymbëdhjetë. Në Perandorinë Osmane shejhul-islami ishte myftiu suprem me zyrë në kryeqytet pranë sulltanit. Atë e emëronte vetë halifi. Sipas shumë burimeve, institucioni i shejhul islamit u vendos nga sulltan Mahmudi i Parë, kurse u hoq në vitin 1924 nga Mustafa Kemal Ataturku.Shejtan: (arab) - Qenie e padukshme shpirtërore, e cila mundohet ta çojë njeriun në mëkate dhe ta bëjë të padëgjueshëm ndaj Zotit.Sherif: (arab.) - Fisnik, bujar, i nderuar, i lartësuar.


128

Fenaun: Furkan:

Sherefa: (arab.) - Ballkoni i rrumbullakët para majes së minares, nga i cili myezini thërret për namaz, tek i cili arrihet me anë të shkallëve spirale në brendi të minares.Sheriati: (arab.) - Ligji islam.Sheval: (arab. shevval) - Muaji i dhjetë sipas kalendarit hixhri.Shiitët: (arab.) - Pasuesit e medhhebit të veçantë të së drejtës islame dhe mbrojtësit e idesë se Aliu r.a. ka qenë dashur të jetë halifi i parë pas vdekjes të dërguarit të Allahut, Muhamedit a.s.

Shirk: (arab.) - Nënshtrimi dhe adhurimi i kujtdo qoftë tjetër përveç Allahut të madhëri-shëm; politeizmi.Shuajb: (arab) - Emër mashkulli, Shaip; emër i pejgamberit të Zotit i dërguar popullit të Medjenit.Shura: (arab.) - Kuvendim, këshillim, konsultë; marrëvesh-je; institucioni islam për marrjen e vendimeve të rëndësishme dhe për zgjidhjen e probleme-ve të rëndësishme.

129

Farz: Felsefe:

TTabut: - Bartëse e rrafsh prej druri, mbi të cilën të vdekurit myslimanë apo myslimane barten deri te varrezat dhe vendoset mbi var.Takvim: (arab.) - Kalendari sipas hixhretit; almanaku vjetor, i cili përveç teksteve shkencore-fetare përmban edhe kalendarin sipas hixhretit me datat kr-yesore, me netët e mëdha në traditën islame, si dhe me kohët e faljes së pesë kohëve të namazit; e boton Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës.Takva: (arab.) - Devotshmëri, përkushtim, kujdes i

përhershëm që të bëhet mirë dhe të mos bëhet keq.Tarikat: (arab.) - Rrugë apo drejtim; metodologjia ideo-praktike e misticizmit.Tanzimat: - Nismë reformatore, e cila në vitin 1839 kishte për qëllim ta reformonte hilafetin Osman. Zgjati deri në vitin 1878. Këtë nismë e mori sulltan Abdul Mexhidi, kurse e hartoi Reshid Pasha, ambasador i Turqisë në Angli. Tanzimati u pezullua në vitin 1878.Tapi: (turq.) - Dokument mbi pronësinë e tokës.Tarih: (arab.) - Kronovarg; mbi-


130

Fenaun: Furkan:

shkrim në poezi për ndonjë objekt apo ndonjë person.Tavaf: (arab.) - Një prej kushteve të haxhit është tavafi, i cili kryhet duke u sjellë 7 herë rreth Qabesë. Tavafi-zijareh është i njohur si tavaful-ifada. Ku-shti tjetër për pranimin e haxhit është edhe veshja ihramit dhe qëndrimi në Arafat.Tefsir: (arab.) - Komentimi; egzegeza e Kur’anit; disiplina shkencore që merret me studimin e llojeve dhe të metodave të komentimit të Kur’anit.Tejemum: (arab.) - Pastrimi simbolik islam me dhe, apo

me lëndë prej dheu, i cili në mungesë të ujit të pastër, e zëv-endëson gusulin apo abdesin.Tekbir: (arab.) - (Allahu ekber! - Allahu është më i madhi!) - Madhërimi dhe lëvdimi i Allahut; fjalia me të cilën fillon secili namaz dhe me anë të së cilës ndahen pjesët përbërëse të tij; në formën e tij të zgjeruar janë edhe adhurimet e tjera jo-obliguese, siç janë: tevhidi (kelime-i- te-vhidi), mevludi etj.Tekija: (arab.) (teqeja) - Institucioni themelor i tarikatit për kultivimin dhe përhapjen e arsimimit, të shkencës dhe të

131

Farz: Felsefe:

kulturës në thellimin e devotshmërisë; vend edukimi shpirtëror, e sipas nevojës edhe bujtinë.Tekfir: (arab.) - Shpallja tjetrit për qafir, mosbesimtar. Të gjitha shkollat juridike janë unanime që askush të mos shpallet jobesimtar, pa qenë e qartë deklarata ose veprimi i personit të caktuar. Viteve të fundit janë përhapur grupe të këtilla në disa vende të botës islame.Teravi: (arab.) - Namazi i teravisë; namazi i përbashkët, i cili kryhet ndërmjet jacisë dhe vitrit gjatë muajit të ramazanit. Ka 20 reqate dhe zakonisht falet me

xhemat. Mund të falet edhe vetëm.Tesav-vuf: (arab.) - Rrugë apo drejtim mistik, filozofia mistike islame. Zhvillimi i njohjes dhe forcimi i besimit se ekziston Krijuesi dhe se këtë e dëshmon dhe e vërteton e tërë natyra; shikojnë fenë dhe jetën nëpërmes dashurisë ndaj Zotit.Tespih: (arab.) - Adhurimi i veçantë, i cili përbëhet në for-mulimin e caktuar në të përmendurit të Zotit që bëhet në fund të namazit e para lutjes (duasë) së namazit; mbyllja prej 33 apo 99 kokrrave të tespiheve, të cilat përdoren, ashtu që me rastin e numërimit


132

Fenaun: Furkan:

të tespiheve të mund të kontrollohet numri i fjalëve të shqiptuara, apo sintagmave me anë të të cilave madhërohet Allahu apo falënderohet, por përdoret edhe për ibadetet e tjera, siç është zikri.Tesheh-hud: (arab.) - Pjesa e obliguar e namazit, e cila bëhet duke qëndruar në pozitë ulur.Texhdid: (arab.) - Rimëkëmbje, ripërtëritje. Lëvizje reformiste, e cila përpiqet të rikthejë formën e pastër të islamit duke iu kthyer Kur’anit dhe Sunetit dhe duke refuzuar ligjet dhe praktikën e mëvonshme.

Texhvid: (arab.) - Rregullat e leximit të Kur’anit; lëndë e veç-antë në mejtepe; medrese. Fakultetet islame; libri për lëndën e texhvidit.Tevbe: (arab.) - Pendim; përdoret për pendim dhe kërkim falje prej Zotit për mëkatet e bëra. Tevhid: (arab.) - Njëshmëria e Zotit; tekstualisht: ritual vullnetar, në të cilin madhërohet emri i Allahut dhe potencohet njëshmëria e Tij.Tevrati: (arab.) Tora: (hebr.) - Libri i Allahut i zbritur të dërguarit të Tij, Musait a.s.Tyrbe: Përmendore e ndërtueme për një

133

Farz: Felsefe:

njeri që besimtarët (mysliman) e konsiderojnë se ka shejtnue në jetë. Tyrbet nga një herë bahen edhe shteg vizitimi e ma së forti cak besëtytnish. Si trajtë konstukcjoni ma së forti kanë: rreth vorrit ndërtimi bahet katër ose pesë kandësh me poaq shtylla guri së latuem, mbi të cilat po prej guri të puthitun me horasan, qëndron mbulesa si një kube. Tyrbedar: (arab., turq.) - Personi që kujdeset për tyrben.

U Uhud: - Kodër jo larg Medinës, në të cilën në vitin e tretë pas hixhretit (625) u zhvillua lufta ndërmjet myslimanëve dhe po-liteistëve të Mekës. Në këtë luftë ka rënë shehid axha i Pejga-mberit a.s., hazreti Hamza, së bashku me një numër të sahabëve të njohur.Ulemaja: (arab.) - Dijetarët, shih: alim.Umet: (arab.) - Bashkësia botërore myslimane; populli.Uumul-kitab: (arab.) - Protoipi i amshueshëm hyjnor i gjithurtësisë hyjnore dhe i të gjitha fjalëve hyjnore, të cilat Zoti


134

Fenaun: Furkan:

ia ka shpallur njerëzisë gjatë kohës në format e përshtatshme njerëzore.Umejad: - Shih. EmevitUmra: (arab.) - ‘Haxhi i vogël’, të cilin myslimani e bën duke e vizituar Mekën gjatë gjithë vitit, për dallim prej haxhit që kryhet në kohë të caktuar. Gjatë umres nuk shkohet në Arafat.Urfi: (arab.) - Zakon, traditë, dok, shprehi, zakon juridik, e drejta ligjore. Burim juridik i dorës së tretë në shumë shkolla juridike e edhe në ato hanefite. Këtu bën pjesë drejta zakonore, kanunore.

Usulud-din: (arab.) - Baza e fesë. Usuli - fikh: (arab.) - Burimet e fikhut; shkenca që merret me studimin e buri-meve të fikhut dhe me metodat me anën e të cilave nxirren dispozitat (rregullat) e fikhut.Ushur: (arab.) - E dhjeta, 1/10; si shprehje juridike ‘ushur’ do të thotë tatimi në natyrë për prodhimet bujqësore, të kopshtarisë, vreshtarisë, bletarisë dhe të xehetarisë.

135

Farz: Felsefe:

VVahj: (arab.) - Shpallje, frymëzim; shpallja e Zotit; shpallja e fjalës së Zotit të dërguarve dhe pejgamberëve. Kemi katër libra të shpallur: Tevratin për Musain, Zeburin për Davudin, Inxhilin për Isain dhe Kur’anin për Muhamedin a.s.Vahdanijet: (arab.) - Njëshmëria e Zotit; shih: tevhid.Vakt: (arab.) - Koha, koha e namazit; kohë në të cilën njeriu bëhet i pavarur nga e kaluara apo e ardhmja; mjedisi ndërmjet të kaluarës dhe të tashmes.Vaktia: - Koha e saktë për falje të

namazit për çdo ditë gjatë tërë vitit.Vakëf: (arab.) - Pasuria e lënë testament për qëllime bamirësie, nën kushte të ve-çanta që gjenden në vakëfname. Kjo pasuri shfrytëzohet vetëm për destinim të caktuar dhe ajo nuk është në dispozicion të lirë të askujt; me pasurinë vakëfnore në Kosovë udhëheq Bashkësia e Kosovës; zyra e vakëfit ka për qëllim Këshillin e Bashkësisë Islame.Vakëfimi: - Të lënët testament, të lënët vakëf.Vakif: - Testamentari i pronës personale.


136

Fenaun: Furkan:

Vakëfname: (arab. turq.) - Dokument juridik për vakëfim.Vaiz: (arab.) - Personi që mban ligjëratë - këshillë.Vasiet: (arab. vasijet)- Autorizim, porosi, testament.Vaxhib: (arab.) - Dispozitë islame që ka obligueshmëri të shkallës së dytë për çdo mysliman dhe myslimane të moshës madhore; ato obligime islame, edhe pse nuk bien në obligime rigoroze (farz), Muhamedi a.s. nuk i ka lënë.Vaz: - Shih: vaz e nasihat.Vazife: (arab.) - Anëtarësia vullnetare vjetore që paguan

çdo familje myslimane në një xhemat, me qëllim të pagimit të shp-enzimeve të imamit dhe të mirëmbajtjes së xhamisë.Vehabizëm: (arab.) - Lëvizje konservatore të cilën e themeloi Muhamed ibn Abdul-vehabi (1703-1792). Vetë lëvizja nuk identifikohet me emrin vehabizëm. Karakterizohet me qëndrime tejet të skajshme, madje ekstreme kundër shkollave të tjera, sikurse janë medhbehi hanefi-maturidij, esharij etj.Velij - evlija: (arab.) - Mik, mbrojtës, kujdestar, protektor; njeri i mirë. Ky term përdoret edhe për

137

Farz: Felsefe:

kujdestarin e femrës e cila lidh kurorë.Vezir: (arab.) - Person në post të lartë, ministër. Këtë titull e kanë pasur pashallarët me tri tuga (medaljone), të cilët bënin pjesë në divanin e sulltanit.Viti i ri mysliman (viti i ri i hixhretit): - Data 1 e muajit mu-harrem; dita e parë e muajit të parë sipas vitit hixhri; dita kur myslimanët e shënojnë shpër-nguljen e Muhamedit a.s. prej Mekës në Medinë.Vitri (namazi): - Namaz i obligueshëm (vaxhib) që falet na-tën, pas namazit të jacisë përbëhet prej tri reqateve.

Vilajet: (arab.) - Territor administrativ në Perandorinë Osm-ane, ku udhëheqës ishte mëkëmbësi, valiu.Viti i ri hixhri: - Shih: viti i ri i myslimanëve.Vudu: (arab.) - Shih: abdes.


138

Fenaun: Furkan:

XHXhahil: (arab.) - Injorant, i pain-formuar; i paudhëzuar në rre-gullat fetare.Xhahilijet: (arab.) - Gjendje e injorancës fetare; historikisht do të thotë periudhë paraislame; kohë e mosnjohjes së adhu-rimit të Zotit.Xhaiz: (arab.) - I lejuar, e lejuar.Xhamia: (arab.) - Institucioni themelor edukativo-arsimor i myslimanëve; objekti qendror me minare, ku myslimanët tub-ohen për ta kryer bashkërisht faljen e namazit, marrjen e mësimeve fetare si dhe kryerjen e

obligimeve të tjera ndaj Zotit. Për dallim nga fjala mesxhid, që ka domethënien çdo objekt në të cilin falet namazi, fjala xhami përdoret për objektet që janë ndërtuar veçanërisht për këtë akt fetar dhe kanë në përbërjen tyre minaren.Xhebraili: (arab.) - Melaqja e ngarkuar për dërgimin e shpalljes pejgamberëve; Xheb-raili; i pari në mesin e meleqeve.Xhebri: (arab.) - Sekt sipas të cilit njeriu nuk ka liri të zgje-dhjes dhe veprimit. E kundërta e tyre është kaderizmi, pasuesit e vullnetit dhe të veprimit të lirë.

139

Farz: Felsefe:

Xheberut: (arab.) - Bota engjëllore.Xhehenem: (arab.) - Skëterra, vend në botën tjetër, ku mëk-atarët do ta kryejnë dënimin e merituar sipas peshës së mëkateve që kanë bërë, apo kanë shk-aktuar në këtë botë. Mësimi islam thotë se ka disa lloje xheh-enemesh.Xhelat: (arab.) - Ekzekutori prof-esionist i dënimit me vdekje, sipas urdhrit të shtetit, ose sipas hamendjes së tij.

Xhelaludin Rumi Mevlana): (1207-1273) - Poeti më i madh në gjuhën persiane, i cili ka the-meluar rendin mevelevi të der-vishëve.Xhemat: (ar. xhama’atun) - Grup, grumbull; njësia themelore e organi-zuar e bashkësisë is-lame, të cilën, sipas rregullit, e përbëjnë grupi prej njëqind familjeve të organizuara mes vete për t’i kryer obligimet e përba-shkëta islame; grup i besimtarëve në namazin e për-bashkët në xhami apo në ndonjë vend tjetër.


140

Fenaun: Furkan:

Xhematli: (arab.turq.) - Anëtar aktiv i xhematit.Xhenabet: (arab.) - Gjendje e papastërtisë fetare të trupit, e shkaktuar nga marrëdhëniet intime apo të ngjashme. Personi në këtë gjendje quhet ‘xhunub’ dhe nuk lejohet të kryejë rituale të caktuara, si leximi i Kur’anit, falja e namazit etj. Ndryshimi gjendjes mund të bëhet me gusul (pastrim ritual), apo me tejemum (pastrim simbolik).Xhenaze: (arab.) - Ceremonia për varrimin e myslimanit apo myslimanes; Shih: namazi i xhenazes.

Xheneti: (arab.) - Vend në botën tjetër për besimtarët e vër-tetë dhe për ata që kanë bërë vepra të mira, ku do t’i përj-etojnë frytet e jetës së tyre të drejtë dhe të veprave të tyre të mira që kanë bërë në këtë botë.Xhehvher: (arab.) - Substancë; emër mashkulli, (emër femre, Xhevhere, Xhevavhire).Xhezira: (arab.) - Ujdhesë; zonë gjeografike ndërmjet lumi Tigër dhe Eufrat.Xhihad: (arab.) - Synim, aspiratë, përpjekje; luftë; përpjekja shpirtërore, intelektuale, apo fi-zike për inkurajimin e të mirës kundër të

141

Farz: Felsefe:

keqes dhe mbrojtjen e të drejtës të çdo njeriu, që, në mënyrë të lirë dhe të papen-guar, ta praktikojë islamin; gjuhësisht: lufta në rrugën e All-ahut.Xhin: (arab.) - Krijesa të papara të krijuara prej zjarrit, të cilët kanë in-teligjencë dhe vullnetin e lirë dhe që kanë aftësi të paraqiten në forma të ndryshme e të kryejnë punë të vështira.Xhizje: (arab.) - Tatim të cilin paguan popullsia jomyslimane për arkën e shtetit islam. Këtë tatim e paguajnë meshkujt e rritur dhe të aftë, të pasur, si kompensim

për mbrojtjen që ua ofron shteti. Pleqtë, të sëmurët, fëmijët dhe femrat nuk paguajnë xhizje.Xhuma, jevmul-xhumati: (arab.) - Namazi i përbashkët javor, ditën e premte në kohën e drekës. Namazi i xhumasë përbëhet prej dy reqateve dhe hytbes.Xhumadel-ula: (arab.) - Muaji i pestë sipas kalendarit hixhri.Xhunub: (arab.) - I papastër; personi i papastër për kryerjen e obligimeve fetare.Xhuz: (arab.) - Pjesë, pjesëz. Njëri prej tridhjetë pjesëve me faqe të njëjta të Mus-hafit; përgjithësisht: pjesë e tërësisë.


142

Fenaun: Furkan:

Xhybe: (arab. xhubbe) - Pallto, pelerinë, mantel i gjatë; zakonisht me ngjyrë të zezë apo të kaltër; pjesë e veshjes solemne e imamit.

YYlemaja: (arab.) shih. ulemaja.Ymeti: (arab.) - Shih. umeti.Ymri: (arab.) - Jeta, shih. Umri.

143

Farz: Felsefe:

ZZahiri: (arab.) - Shkollë juridike apo drejtim pak i njohur në islam, të cilin e themeloi Davud ibn Halef ez-Zahiri. Shih: dhahiri.Zavije: (arab.) - Kënd, aneks në një ndërtesë për dervishët, ose mesxhid. Kjo shprehje kryesisht përdoret në vendet arabe. Zebur: - Libri i Allahut që i është shpallur pejgamberit Davudit a.s.; Psalmet.Zekat: (arab) - Obligim vjetor me një minimum 2.5 për qind nga pasuria që i nënshtrohet zekatit, të cilin e paguan çdo mysliman i pasur në arkën e shtetit islam

(Bashkësisë Islame) për qëllime të caktuara me Kur’an, surja IX-60. Shtylla e katërt e islamit.Zekerija: (arab.) - Emër mashkulli; emër i të dërguarit të Zotit. Jahja a.s. ishte i biri i tij.Zemzem: (arab.) - Burim, burimi i ujit në qytetin e Mekës, brenda Haremi sherifit, i cili daton nga koha Ismailit a.s. Zem-zem do të thotë ujë me bollëk.Zijaret: (arab.) - Vizitë, vizita është obligim fetar. Zikr: (arab.) - Rikujtimi dhe të përmendurit të Allahut, duke i shqiptuar emrat e Tij si dhe duke menduar për Të; praktikë e rregullt, të cilën mistikët të udhë-


144

Fenaun: Furkan:

hequr nga shehu e bëjnë në teqe. Shih. dhikr.Zimi: - Shih. Dhim-mi. Zinaluk: (arab.turq.) - Kurvëri, amoralitet; marrëdhëniet seks-uale jashtëmartesore.Zuhd: (arab.) - Përmbajtja dhe frenimi i vetes nga teprimi në të mirat materiale dhe

kënaqësitë materiale: pasuria, ushqimi, pijet, gjumi etj. Zahid është personi, i cili e frenon veten nga të mirat e kësaj bote. Kjo metodë e jetesës praktikohet nga misti-kët.Zul-hixhe: (arab.) - Muaji i dymbëdhjetë i kalendarit hixhri.Zul-kade: (arab.) - Muaji i njëmbëdhjetë i kalendarit hixhri.

145

Format e gabueshme në përdorimin e disa nocioneve

Gabimisht DrejtEsselamun alejkum (selamun alejkum)...........................................Esselamu alejkumZotëri myfti..................Shkëlqesia e tij myftiuZotëri reisu-l-ulema......Eminenca e tij reisu-l-ulemaBashkësia fetare islame......Bashkësia IslameLehva....................................................LevhaNata e Lejletul-Kadrit...Nata e Kadrit, Lejletul-KadrTehvid..................................................TevhidBesimtarë të fesë islame...............myslimanë

Literatura:1. Fjalor i gjuhës shqipe, Prishtinë, 1976.2. Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,

1980.3. Fjalor i shqipes së sotme, Toena,

Tiranë, 2002.4. Glosar religijskih pojmova,

(Medjureligisko Vijece Bosne e Hercegovine), Sarajevo 1999.

5. Abdulah Skaljic, Turcizmi u srpskohrvatskom-hrvatskosrpskom jeziku, Sarajevo, 1973.

6. Nerkez Smailagaic, Leksikon Islama, Sarajevo, Svjetlost, 1990.

7. Teufik Muftic, Arapsko-Bosanski rjecnik, Sarajevo, 1997.

8. John L.Esposito, Oksfodrdska Istorija Islama, Beograd, 2002.

9. Religije svijeta, Krscanska sadasnjost, Zagreb, 1987.

10.Akbar S. Ahmed, Zivi Islam, Sarajevo, 1993.

11.Deeb Al-Khudrawi, Dictionary of Islamic Terms, Damscus, 2004.

12.Akademik Ekrem Murtezai, Fjalor i terminologjisë fetare, Prishtinë, 2007.

13.Anic -Klaic Domovic, Rijecnik stranih rijeci, Beograd, 2001.

14.Rade Bozoviq - Vojislav Simiq, Pojmovnik Islama, Beograd, 2003.

15.Terminologjia islame, Prishtinë, 2006.16.Tahir Dizdari, Orientalizmat në gjuhën

shqipe, Tiranë, 2005.17.Nexhat Ibrahimi, Leksikoni islam,

Prishtinë, 2008.18.Halil Muharremi, Fjalor i teologjisë,

Tiranë, 206.19.An Encyclopedia of Religion, Vergilius

Ferm, New York, 1945.20.Hajro Ulqinaku, Glosar (fjalorth i

detarisë i të folmes së Ulqinit), Prishtinë, 2003.

Glosari i nocioneve

ortodokse

AAgnec: agneza, agnezë: (fjalë me prejardhje nga gjuha sllave e vjetër) - Pjesa e mesme dhe më ndritshme e tharmit të bukës, ku është e shënuar emri i Krishtit, IS HS NI KA, që do të thotë “Krishti do të ngadh-ënjejë”, i cili paraqitet si viktimë në meshë dhe shërben për kungatë. Simbolikisht paraqet Jezu Krishtin, i cili si qengj - agnezë i pra-non mëkatet e botës mbi vete dhe viktimizohet për ta shpëtuar njerëzimin.Adhurim: (nga greq. θέοσις, lat. Deficatio) - Pjesëmarrja e besi-mtarëve në adhurimin e Zotit

nëpërmjet energjisë së Zotit.Akatist: (nga greq. ά) - Të dëgjuarit duke qëndruar në këmbë: himni i falënderimit. Himnografija ortodokse njeh ak-atist që i janë dedikuar trinisë së shenjtë. Kryqit të shenjtë si dhe shenjtorëve të tjerë.Aksios: (nga greqishtja ), lat. dignus - Me dinjitet, liturgji me brohoritje e besimtarëve gjatë shërbesës fetare.Altar: - Pjesa më e shenjtë e faltores, që është ndarë nga pjesa tjetër e faltores me ikonostas.Amvon: - Amvonë, hype, pjesë e ngritur

para altarit në kishë, ku qëndron prifti gjatë leximit të Biblës dhe ligjërimit. (shqip dhe për katolikët quhet ambon)

Anamneza: (greq. Ανάμνησις përkujtim, kujtim) - Pjesa kryes-ore e Kanonit Eukaristik, në të cilat përkujtohen çastet kryesore nga historia e shpëtimit, duke filluar prej ungjillëzimit e deri tek ardhja e dytë e Jezu Krishtit.Anatema: mallkim, shkishërim, anatemë; veprim i fundit që ndërmarrin organet kishtare ndaj atyre që bien në herezi, përjashtimi i tyre nga bashkësia për shkak të mësimeve të tyre të gabuara.

Anafora: (nga greq. ά) - Ka kuptimin: ngritje, lartësim, lëvdim, glorifikim, ekzaltim: pjesa e mesme e liturgjisë ortodokse, që i përgjigjet Kanonit të Eukaristisë. Anafora përbëhet nga lutjet e mirënjohjes, shuguri-mit dhe thirrjes, e përcjellë me lëvizje dhe veprime sim-bolike gjatë kohës kur bëhet hapja e dhuratave të shenjta dhe e sekretit të shenjtë.Antifon: - Këngë kishtare që këndohet ndërmjet dy koreve gjatë liturgjisë.Antimins: (fjalë latine. Ante-mensa - në vend të sofrës) - Liturgji në ekran, ku

paraqiten vuajtjet e Jezu Krishtit dhe varrosja e tij.Antropologjia: (nga greqishtja : njeri) - Mësimi i kri-shterë mbi njeriun, personalitetin dhe natyrën e tij. Si elem-ente kryesore të antropologjisë ortodokse mund të përmenden:- Prejardhja hyjnore dhe ontologjia e përbashkët e gjinisë njerëzore.- Njeriu si subjekt unik është krijuar në “parafytyrimin” ose “përngjasimin” e Zotit.- Ripërtëritja e vazhdueshme e natyrës njerëzore në Jezu Krishtin dhe nëpërmjet tij.

Altar i sakrificës: - Pjesa e altari në të cilin ku kryhet proskomidia.Apologjia: (nga greq. ), latinisht. Apologetium, apolo-gji, mbrojtje, arsyetim - Degë e teologjisë sistematike që përpi-qet ta argumentojë ekzistencën e Zotit, nëpërmjet argumenteve racionale apo argumenteve logjike.Apostull: - Libri i shërbesave fetare, në të cilin gjenden veprat e apostujve dhe letra enciklike, pjesë të të cilit lexohen gjatë shë-rbesave fetare. Apostull domethënë dërgimtar apo edhe i dërguar, dhe

përdoret së pari për 12 apostujt, bashkëp-unëtorët më të ngushtë të Jezu Kri-shtit, kuptimi i ngushtë, ndërsa kup-timi i gjerë, edhe për të therët.Apostolike përcjellje: (lat. Succ-esssio apostolica - përcjellje, trashë-gimi) - Mënyra në të cilën kisha e ruan unitetin dhe stru-kturën permanente të dymbëdhjetëshes së apostolizmit në kontinuitetin e saj historik. (vazh-dimësia e pandërprerë me ap-ostujt nëpërmjet pasardhësve të tyre).Apofatika (nga greq. όφασις - mospranim, kundërshtim; rrëzim,

përgënjeshtrim) - Apofatika ose teologjia negative është modalitet i njohjes nëpërmjet kundërshtimit dhe përparimit, që është njëra prej atributeve të Zotit, i cili mbetet i panjohur dhe i pakuptueshëm sipas përmbajtjes së tij transcendentale. Për shkak të pamundësisë së zbulimit të përmbajtjes së Tij të fshehtë, Zoti nuk mund të njihet në atë mënyrë ashtu siç i njohim ne krijesat e krijuara të kësaj bote, do të thotë nëpërmjet argumentimit, duke u mbështetur në konceptet dhe kate-goritë e kohës dhe të hapësirës. Apofatika

më tepër mëton në atë se çka nuk është Zoti, sesa në atë çka është Ai. Si metodë e njohjes, apofatika do të thotë përjetim i ekzistencës së Zotit. Për ortodoksët, apo-fatika paraqet mënyrën adekuate të vrojtimit të jetës transcendentale dhe ekzistencën e Zotit.Argjipeshkëv: (nga greq. αρχιεπίσκοπος- kryepar i një kishe ortodokse. Si për shembull argji-peshkvi i parë serb ishte Sava Nemanjiqi (Shën Sava) më 1219. Këtë statut sot e kanë kisha greke, qipriote dhe ajo shqi-ptare.Arhierej: (nga greq. αρχιερέας) - Titulli më i lartë fetar,

peshkop, kryemurg në një dioqezë. Si për shembull, secili peshkop është edhe arhierej.Arhierejve kuvendi (peshkopëve) - Organi më i lartë ligjvënës dhe gjyqësor i një Kishe Ortodokse, të cilin e përbëjnë arhierenjtë (peshkopët). Kuvendi i shenjtë i peshkopëve zgjedh peshkopët e rinj, for-mon dioqeza të reja, zgjedh kryepeshkopin do të thotë patriarkun. Arkimandrit: - Në radhë të parë do të thotë kryemurg përgjegjës për disa manastire. Sot titulli arkimandrit jepet, jo për shkak të mbikë-qyrjes së

manastireve, por aq më tepër për shkak të angazhimeve per-sonale si dhe renomesë së eprorit të manastireve.Askeza: (nga greq. ασκησις - ushtrim, shprehi; trimëri) - Li-rim nga emocionet apo ndarja e shpirtit nga jeta e përkohshme, që të vihet deri te gjendja e gjakftohtësisë duke arritur virtyte. Askeza është ndër elementet përbërëse të ortodoksisë shpir-tërore dhe është e barabartë me aktiviteteve të virtyteve filozofike, shkallën e parë të ngritjes. (te katolikët përdoret edhe zba-timi apo ushtrimi i virtytit nëpërmes

përmbajtjes, pendes-ës, agjërimit...) Autoqefaliteti: (nga greq. αύτοκεφάλη - autoqefale, e pavarur) - Pavarësia e një kishe ortodokse në krahasim me kishat e thera. Që një kishë të jetë auto-qefale duhet t’i plotësojë disa ku-shte, si për shembull: ta ketë kuvendin e peshkopëve vendorë, ta zgjedhë kryemurgun, arkima-ndritin apo patrikun, të ketë territor të caktuar si juridiksion si dhe të bëhet krezmimi me vaj të shenjtë…Autonomia: - Një nivel më i ulët i pavarësimit të kishës. Kishat i shuguron kisha nënë (Patrikana e Stambollit), ajo është

kishë autonome nuk e zgjedh kr-yepeshkopin e saj dhe nuk ka të drejtë të shugurojë. Kishat autonome ortodokse sot janë: në Finlandë, Japoni dhe Maqedoni.

BBibla: (nga greq. βιβλίον, lat. Scriptura - libri, shkrimi) - Emë-rtimi latin i librit të shenjtë, përmbledhje të shkrimeve religj-ioze të Dhiatës së Vjetër dhe të Re, të cilat kisha i ka tubuar dhe i ka zgjedhur si dhe ato që janë shkruar me inspirimin e shpirtit të shenjtë, të cilat përmbajnë fjalë apo zbulesa që i janë shpallur Moisiut, profet në Jezusin, të cilat kanë arritur nëpërmes apostujve. Bibla përmban shkr-ime të ndryshme të njëjtit kuptim të zbulesave. Tekstet dogmatike dhe ato profetike qëndrojnë pranë përshkrimeve

historike, kronikave, lutjeve, çështjeve fa-miljare, vizioneve …Bibla është, mbi të gjitha, fjalë e Zotit, e shkruar sipas inspirimit të shpirtit të shenjtë, që demo-nstron shpëtimin e zbatuar në Jezu Krishtin. Libri i shenjtë - Bibla është libër fetar që përm-ban të vërtetën e Zotit në fillimin e krijimit, duke mos pretenduar që të jetë libër shkencor, apo libër i kozmologjisë, biologjisë, apo hi-storisë.Bogumilizmi: - Mësim i krishterë, sekt dualist i njërit nga bogumilët (gjysma e shekullit të nëntë), në Bullgari, prej nga është përhapur edhe në

Ballkan në shekullin e dymbëdhjetë.Biografi: - Libra të cilët përmbajnë jetëshkrimin e shenjtorëve të ra-dhitur sipas muajve gjatë vitit.Bylyzik: - Lidhje e mëngëve të duarve te prifti dhe xhakoni që para liturgjisë fetare të jenë më të shtrënguara.

DDalja: (nga greq. εκπόρευσις lat. Processio - dalje) - Mënyra në të cilën shpirti i shenjtë ka ekzistencën inostase prej Atit, parime unike dhe burimet e përbashkëta të Zotit.Dintisi: - Ose pëshpëritja, dy pllaka të drunjta të kapura të lyera në brendi me dyllë të kuq. Më vonë në këtë mënyrë janë përgatitur librat prej pergamenti apo prej letre, në faqet e të cilave janë shkruar emrat e të gjallëve e të vdekurve, njerëzve që kanë shërbyer për kishën.Dioqezë: (nga greq. επαρχεία lat. Diacesa) - Territor kishtar admi-

nistrativ nën juridiksionin e pesh-kopit. Dioqezat e para në Kishën Ortodokse Serbe i ka themeluar Shën Sava në vitin 1219.Diskos: - I rrumbullakët, pjatë e metaltë në të cilën vendoset ajo pjesë e bukës së bekuar, e cila do të jetë e ndriçuar për kungim.Dogma: (nga greq. δόγμα - δόγματα rregull, mendim, ven-dim) - Mësimi i fesë i formuluar në kuvende, koncilë apo edhe në sinode, gjatë shekujve të parë të krishterimit, në të cilët kisha njihet me përmbajtjen e plotë të zhvillimit ortodoks të mësimit apostolik, të sjellë në mënyrë

të shkruar apo sipas traditës gojore.Doksologjija: (nga greq. δόξα, festë familjare, lat. gloria festim, shenjtërim, lavdi, zulmë, famë, nam) - Forma e lavdisë për ta treguar fuqinë dhe madhësh-tinë e Krijuesit, nëpërmes lutjes, adhurimit, liturgjisë, bisedave dhe dialog-ëve fetarë. Në realitet ortodoksia potencon strukturën doksologjike të dogmës dhe idenë se kisha dhe faltorja janë vende për falënder-imin e Zotit: “Duke qëndruar në faltore, duke t’u lutur Ty, na duket sikur ne në qiell qëndrojmë”, (un. Is, 1-3).

DhDhuratat (dhuratat nderi): - Buka dhe vera të përgatitura për kungimin e shenjtë.

EEkzark: - Prijës kishtar me ko-mpetenca zëvendësit të patriarkut apo të vikarit, si dhe të dërguarit të ipeshkvit.Egzegeza: (nga greq. εζήγησις - komentim, shpjegim)- Metoda me anë të së cilës vendoset teksti biblik në kontekstin e tij historik dhe kulturor dhe i kupton porositë e tij teologjike duke pasur kujdes në in-tegritetin dhe unitetin e zbulimit bi-blik. Metoda e egzegezës nuk është e pavarur, sepse Bibla nuk mund të komentohet pa kriter, por në kishë dhe kishërisht .

Eklizijarh: - Nënshtrimi ndaj rre-gullave të manastirit. Prej detyrave kryesore të eklizijarhut është ruajtja e gjërave të shërbesave fetare, li-brave dhe gjërave të tjera me vlerë në kishë. Ndihmësi quhet paraekzijarh. Në parullë ato njihen për ato shërbime ata njihen me emrin si kishtar.Energjia: e Zotit, e pakrijuar (nga greq. ενέργεια - veprim, vepër, punë) - Mësimi i mbi energjinë e pakrijuar të Zotit formon karakteristikën krye-sore të ortodoksisë. Teologjia ortodokse kupton dhuntinë si energji dhe veprim të Zotit, personalisht

dhe të pakrijuar, nëpërmjet së cilës njeriu bëhet “i ku-nguar i natyrës së Zotit” (2 Petr. 1,4), Shën Grigorije Palama (+ 1359) bën dallime në mes: a) qenies apo esencës së Zotit dhe b) energjive të pakrijuara të Zotit. Energjitë nuk e krijojnë inostasin, nuk kanë inostasin e tyre vetjak dhe nuk mund të ekzistojnë të pavarura. Energjitë bashkohen në një inostas dhe mani-festohen nëpërmes inostasit, por ato vetë nuk janë inostas.Epifani: (nga greq. έπιφάνεια - epifani, ujët e bekuar) - Manifestimi i Zotit, në veçanti paraqitja

e trinisë së shenjtë me rastin e kryqëzimit të Jezu Krishtit në Jordani. Deri në shekullin e katërt, festa e epifanisë ka pasur të bënte me disa ndodhi të historisë së shpëtimit: lindjes në trup të birit të Zotit, nënshtrimit të dishepujve dhe bari-njve, pagëzimit në Jordani dhe mrekullisë së parë në malin Galile. Sot festa e epifanisë fest-ohet më 19 janar sipas kalendarit të ri dhe ka të bëjë në radhë të parë me pagëzimin e Jezu Kri-shtit në lumin Jordan.Epikleza: (nga greq. επίκλησις lat. invocatio - thirrje për shugurim) - Një pjesë e kanonit të eu-

karistisë, në të cilin komunitetit, me një lutje klerikale, i drejt-ohet Atit Zot, që ta dërgojë shpirtin e shenjtë për t’i shndërruar dhuratat në trupin dhe gjakun e Jezu Krishtit për t’i shuguruar besimtarët. Në liturgjinë ortodokse shugurimi i dhuratave bëhet me lutjen e thirrjes së shpirtit të shenjtë, i cili vjen me një herë pas fjalës së instituci-onit të eukaristisë.Epitrahil: - Uniformë të cilën në liturgji e veshin priftërinjtë dhe ipeshkvijtë. Pa këtë uniformë asnjë prift nuk mund ta kr-yejë liturgjinë apo ndonjë shërbesë fetare. Vendoset në

qafë dhe në pjesën e përparme të trupit.Es-hatologjia: (nga greq. εσχατον i fundit, vendimtari) - Mësimi mbi gjërat e fundit të shpëtimit, mbi vendosjen e sundimit të Zotit, apo jetës së amshuesh-me, si kurorëzimi i veprës së veprës së Jezu Krishtit që do të ndodhë në përfundim të historisë, “Ai do të vijë me tërë namin e tij dhe do të sundojë të gjallët dhe të vdekurit” (Ef. 1, 20-23); 1 Sol. 5,1-11). Es-hatologjia nuk duhet të ngatërrohet me “përfundimin (kataklizmin) e botës” - nuk duhet të kufizohet në të. Es-hatologjia ka të bëjë me rendin e ri të ekzistencës, me

gjendjen e transformimit për-fundimtar.Eukaristia: (nga greq. εύχαριστία mirënjohje, falënderim) - Sekreti i shenjtë është them-eluar nga vetë Jezu Krishti, nëpërmjet lutjes së falënderimit dhe me bekimin e bukës dhe të verës. (Lk. 22, 19-20). Eu-karistia është themeluar në darkën sekrete të fundit të Jezu Krishtit me apostujt. Kisha dhe eukaristia,te katolikët quhen edhe mesha e shenjtë dhe janë dy të vërteta të pandara, sepse lidhja e Dhiatës së Re është i vulosur me gjakun e Jezu Krishtit. Sekreti i shenjtë i

eukaristisë është pika më e shndritshme e litur-gjisë. Për teologjinë ortodokse, eukaristia nuk është thjeshtë akt klerikal, por është kuvend qendror i tërë jetës kishtare.

F Famulli: - Territori më i vogël administrativ kishtar në kishën ortodokse, në të cilin shërben famullitari.Festa e familjare: - Festë solemne familjare, me të cilën festohet mbrojtësi i shtëpisë, shenjtori i caktuar. Në atë ditë i dedikohen lutje mbrojtësit, ashtu që të jetë përfaqësues para trinisë së shenjtë. Për festë fa-miljare më e rëndësishme është të ketë qirinj, grurë dhe ëmbëlsirë të bekuar. Festa familjare është karakteristikë e kombit serb. Mirëpo, është e pranishme edhe te shqiptarët e krishterë, si mbrojtës

apo pajtor i familjes, apo edhe festë familjare me miq dhe dashamirë.Froni ikonave: - Ikonat kryesore në ikonostas: ikona e Jezu Krishtit, Shën Mërisë, Shën Jovanit Pagëzues (Gjon Pagëzuesi).

GJ Gjenealogjia: (nga greq. γενεαλοία, ονομα των γενων, lat. Genealogia, libër i gjeneratave apo brezave, rrënja e familjes) - Term-inologjia që tregon për rrënjën familjare të Jezu Krishtit. Në Dhiatën e Re janë dy gjenealogji për Jezu Krishtin, gjenealogjia sipas Mateut (Mt. 1.1-17) dhe gjeneal-ogjia sipas Llukës (Lk.5.23-38). Të dy këto gjenealogji kanë për qëllim të tregojnë se si Jezu Krishti, sipas lindjes trupore, i përket popullit hebraik dhe se është me prejardhje nga Davidi.

H Hierarkia: (nga greq. ιερά + αρχή udhëheqje e shenjtë apo pushtet) - Përfshin shërbimet të vërtetuara sipas hierarkisë, të cilat e kanë pushtetin që të udhëheqin kishën. Thënë drejt, hierarkia përfshin peshkopët, argjipeshkvijtë, patriarkët me një fjalë jerarkët.Hieromonah: - Murg që i bën të gjitha detyrat e priftit (Sekretet e shenjta).Heshta: - Përdoret në liturgji për nxjerrjen e agnesit dhe të trupthave tjerë. Me heshtë pri-ten trupthat gjatë kungatës.

IIgumen: - Kujdestar i manastirit ortodoks. Igumeni, në marr-ëveshje me vëllazërinë e man-astirit, i vendos murgjit e tjerë në shërbim. Detyra kryesore e igumenit është që të jetë më-sues shpirtëror i fesë dhe i jetës në ma-nastir.Ikona: (nga greq. εικών fotografia, paraqitje, ikonë) - Figura e shenjtë, e cila e paraqet Jezu Krishtin, familjen e shenjtë, apo shenjtorët, të cilët mund t’i fo-tografojmë për shkak të trupit që ata kanë pasur. Si paraqitje pikture, ikona mund ta ketë aspektin e saj

historik, estetik, ark-eologjik, por ajo u përket shërbesave fetare. Ajo nuk është vetëm art, por edhe shpjegim viz-ual i krijesës së paparë të Krijuesit, e cila mani-festohet në kohë dhe në hapësirë.Ikonomia: (nga greq. οικονομία lat. Dispensatio - demonstroj, udhëheq, plan) - Plani i Zotit në përcaktimin e fatit të njerëzve; kthimi në vullnetin e Zotit, i cili bazohet në dashurinë e Tij ndaj njeriut.Ikonostasi: - Parmaku që ndan hyrjen e faltores nga pjesa më e ndritshme - altari. Në ikonostas gjenden ikonat e radhitura në

vende të caktuara. Në ikonostas gjenden tri dyer, dera e altarit: në veri, në mes dhe në jug.Inspirimi: (nga greq. θεόπνευστος, lat. Inspiro, inspiratio-ins-pirim i shkrimit të librit të shenjtë si tërësi) - Veprim direkt i shpirtit të shenjtë, me anë të të cilit shkruesi i Biblës është në gjendje të pranojë e saktësisht të argumentojë si dhe të shkruajë mësimin e fesë dhe të moralit. Inostas: (nga greq. υποστασιο) - Në filozofinë helene inostasi ka pasur kuptimin e vërtetësisë së ekzistimit të njeriut. Ka pasur kuptimin e

“natyrës”, “esencës”. Më vonë në teologjinë e krishterë ortodokse pason barazimi i inostasit dhe “fytyrës perso-nale”. Për ortodoksët uniteti i Zotit, një Zot dhe mësimet ontolo-gjike, apo “shkaku” me trininë e Zotit krijon inostasin, do të thotë personaliteti i Atit.Isahazmi: (nga greq. ησυχία - heshtje, qetësi, rregullim i brendshëm) - Tradita asketike me prejardhje murgjish (shek IV-V), që është organizuar si lëvizje shpirtërore e vërtetë e rilindjes ortodokse, me futjen e lutjes së Jezu Krishtit, si metodë për krijimin e paqes së brendshme, ku shpirti dëgjon dhe

i hapet Zotit. Lutja e Jezu Krishtit përbëhet prej këtyre fjalëve: “Zotëri i ynë, Jezu Krisht, bir i Zotit, më mëshiro mua mëka-tarin. Themelues i vërtetë i isahazmit është Jovan Lestiviq-nik (+ 649), autor i “Gamës së Parajsës”, në të cilën propozon lutjen monologe. Isaihija krijon gjendje ku praktikohen vlerat prej të cilave më kryesore janë: pastrimi i zemrës, pendimi, në veçanti përmbajtja, durimi.

JJektenija: - Lutje e shkurtër gjatë liturgjisë, të cilën e udhëheqin prifti apo xhakoni, kurse të pranishmit përgjigjen. Si për shembull: Prifti: “Që tërë kjo ditë të jetë e përkryer, e shenjtë, e qetë dhe pa mëkate, prej Zotit lutemi”. Të pranishmit: “Të lu-temi, o Zot”. Ekzistojnë lutje të mëdha dhe të vogla, në veçanti ato për të vdekurit.Jeleosvegjenje: (nga greq. είχέλαιον, ευχή lutja dhe ελαιον-vaj, lat. unctio) - Njëri prej shtatë sekreteve të shenjta të kishës ortodokse, të cilin, nëpërmes thirrjes së shpirtit të shenjtë

nga ana e priftit, i së-muri fiton shërimin e shpirtit dhe faljen e mëkateve. Vendi ku flitet në mënyrë direkte për këtë sekret të shenjtë gjendet në enciklikën e apostullit Jakov 5,14-15: “A është i sëmurë dikush në mesin tuaj? Le t’i thërrasë priftit e kishave dhe le të luten për ta, duke i lyer me vaj në emër të Zotit…” (në kishën katolike ky sakrament quhet edhe vajimi i shenjtë i të sëmurëve).Jeroxhakon: - Xhakon me gradë murgu.

K Kallogjer: - Emër i njohur për murgun në Lindje. Sipas fjalës greke καλο-γεροσѕ - plak i mirë.Kamillaf: - Emërtim i serbizuar për kapelë pa rreth, në formë cilindri, me të cilin në fillim e kanë mbuluar kokën vetëm murgjit, kurse më vonë edhe priftërinjtë në tërësi.Kanon: (κανών - masë, rregull, ligj) - Ka shumë kuptime:a) Kanoni i librit të shenjtë, apo lista e librave të pranuar nga kisha, që janë shkruar sipas inspir-imit të shpirtit të shenjtë dhe përm-bajnë zbulesën e Zotit. Kisha, në bazë të radhitjes, e ka ca-

ktuar kanonin e shkrimit: kanoni i Dhiatës së Vjetër dhe kanoni i Dhiatës së re.b) Kanonet kishtare, rregullat, dispozitat sa i përket etikës së krishterë, liturgjive, disiplinës, murgjërisë, organizimit kishtar dhe juridiksionit, të cilat i kanë aprovuar kuvendet e peshko-pëve apo të nivelit vendor. Në mënyrë të përgjithshme kanonet paraqesin ligjet kishtare, të cilat formojnë lëndën e të drejtës kano-nike.c) Kanoni i mëngjesit përbëhet nga disa këngë, të formuara në bazë të nëntë këngëve biblike, të cilat këndohen në

pjesën e dytë të mëngjesit dhe përf-shijnë psalmet: 148, 149. 150), kurse formimi i tyre i përsh-kruhet Shën Andreut (shek. VII-VIII).Katafatika: - Teologji pozitive që lejon definimin e Zotit me termat: Shumë i urtë, i Përje-tshëm, Krijues,…. Teologjia kataftike nuk është në kundërshtim me anofatiken, në të kundërtën, ato e plotësojnë njëra-tjetrën.Kondak: - Një këngë e shkurtër liturgjike që i dedikohet festës apo shenjtorëve.Krmqija: - Përmbledhje të kan-oneve kishtare, të

përkthyera nga gjuha greke. Në fillim është quajtur Nomokanon. Prej shekullit të trem-bëdhjetë në Rusi paraqitet termi tjetër - Kormqaja. Nokomanon apo Krmqija është përmbledhje e rregullave kishtare (kanoneve) dhe të zakoneve civile (noma) që kanë të bëjnë me kishën.Krezmim: (nga greq. το μύρον χρισμα, lat. Christomatio) - Sek-reti i shenjtë në shpërndarjen e dhuratave të shpirtit të shenjtë, i cili bëhet nëpërmes thirrjes së shpirtit të shenjtë dhe me mirosjen me vaj të shenjtë, me anë të të cilit i pagëzuari vuloset si “prift” dhe “mbret”

nga i tërë personeli kishtar. Pagëzimi dhe krezmimi formojnë një veprim të shenjtë të veçantë.Kryq: (nga greq. σταυρός lat. crux - kryq) - Njëri prej sim-boleve të para të krishtera që e përfaqëson sekretin e fesë së krishterë, vuajtjen dhe vdekjen, nëpërmes kryqëzimit të Jezu Krishtit.Ktitor: - Themeluesi i manast-irit si dhe personi në emër të të cilit themeluesi i bart të drejtat e veta. Më vonë ktitor është quajtur edhe çdo mirëmbajtës i manastirit. Ktitor quhen edhe ata që e ndihmojnë mana-stirin me ndihma vjetore të vazhdue-

shme, apo me ndihma të ko-nside-rueshme.Kuvend: (nga greq. σύνοδος lat. Concilium - kuvend - sinod) - Që nga fillimi kisha ka vepruar në mënyrë kuvendare dhe ky realitet është treguar i dobishëm për ekzistencën e kishës.

LLajmërim: - Shpallje, lajmërim. Falënderim i shkurtër për Zotin, të cilin e bën prifti me zë të lartë, ashtu që të gjithë të prani-shmit ta dëgjojnë e jo sikur lutjet e tjera, të cilat bëhen me zë të ulët.Litija: (nga lat. processio): vargan i besimtarëve rreth tempullit, vendbanimeve dhe fushave për ndonjë festë të caktuar, në krye me priftërinjtë. Atëherë, populli dhe priftërinjtë i luten Zotit për popullatën e atij vendit për të lashtat e tyre.Liturgjia: (nga greq. λειτουρία lat.miniserium,

officium - shërbim, shërbimi publik) - Në fjalorin bashkëkohor liturgjia ka një dome-thënie të ngushtë, ajo ka të bëjë me aktin e pagëzimit të sekretit të shenjtë. Në fillim koncepti ka pasur të bëjë me shërbesat fetare, të cilat kisha i ka kryer bashkërisht, publikisht në vendet e lutjeve. Liturgjia ortodokse ka një karakter të thellë kishtar. Liturgjia nuk është vetëm një akt emocional dhe es-tetik, ajo nuk është vetëm një aspekt ceremonial, që arrin kulmin në eukaristi, por ajo është përjetësim për-mbajtjesor dhe paraqitje simbolike e shpëtimit. Liturgjia,

përveç aspekteve të tjera, i ka dy pjesë kryesore: liturgjia e shpalljes së të (papagëzuarve), të cilën e kryen pjesa misionare e liturgjisë si dhe liturgjia e besimtarëve apo kuvendi eukaristi, që është pjesa e shenjtë. Liturgjia e shenjtë kryhet për çdo javë dhe për çdo festë. Në manastire varësisht prej tipave të tyre, liturgjia kryhet për çdo ditë.Lutje: - Lutje e përditshme në kishë. Shënim i fillimit të ditës së re sipas kalendarit kishtar.

Luga: - Luga e artë apo e praruar me ar me kryq, me anë të së cilës në liturgji pagëzohen besim-tarët.

M Martesa, kurorëzimi: (nga greq. γάμος - συνάφεια, lat.matrimonium - martesë) - Njëra prej sht-atë fshehtësive të shenjta dhe njëra prej traditave me rëndësi të natyrës së njeriut, të cilën Zoti e ka sanksionuar prej fillimit të ekzistencës së njeriut. “Zoti tha: Nuk është mirë që njeriu të jetë vetëm; që atij t’i krijojmë ndihmës të përshtat-shëm për të…. Prej brinjëve të marra prej Ademit, Zoti e krijoi Ademin, gruan e tij...” (Agjërimi, 2, 18-24). Martesa e krishterë dallon nga martesat tjera:

a) Natyra e monogamike e ma-rtesës në aspektin fizik dhe shpirtëror ndërmjet dy personave të dy gjinive të ndryshme.b) Shenjtëria e trupit- sepse trupi është “faltore e Shpirtit Shenjt. ( l. Ko. 6, 19).c) Mirëkuptimi paralel në mes bashkëshortëve.d) Ripërtëritja e jetës nëpërmjet lindjes së fëmijëve.Mitra: - Pjesë e veshjes gjatë shë-rbesës fetare, mbahet në kokë. Trashëguar nga tradita e mbretërve bizantinë. Mishërim: (nga greq. ενανθρώηπσις, lat. Incarnatio - hyrja e zotit në trupin e nje-

riut: mësimi i fesë të cilin e ka aprovuar Kuvendi i Nikejit, sipas së cilit pamja e dytë e trinisë së shenjtë, i biri i Zotit, është mishëruar nga shpirti i shenjtë dhe Shën Mëria dhe është bërë njeri. Mi-shërimi paraqet një sekret të madh të fesë së krishterë: “Zoti lajmërohet në trup” (1. Tim. 3.6).Mitropolit: - Ipeshkvi që është i vendosur në selinë e kryeqytetit të një krahine dhe gëzon respekt e nderim në mesin e peshkopëve.Monakizmi: (nga greq. μοναχός - i vetmuar, i veçuar) - Mënyrë e jetës ungjillore, dedikuar lutjes, e tërhequr

krejtësisht nga jeta dhe vënie në shërbim të plotë të atit shpirtëror. Gjatë historisë monakizmi është zhvilluar në dy forma: a) forma anahoretike, e cila është tërheqje dhe largim i plotë nga bota; dhe b) jeta në kuadër të bashkësisë së organizuar ose në manastir.Metania: - Mbështetja e madhe që kryhet para shenjtorëve të më-dhenj, ikonave, relikteve duke u kryqëzuar.Metoh: - Në fillim, me këtë është emërtuar toka bujqësore, kolonia e një manastiri, në të cilën kanë jetuar vetëm murgjit dhe

janë marrë me punimin e tokës. Sot metoh quhet pasuria që është larg manastirit, por që i është lënë manastirit testament.Metohia: - Pjesë e një pasurie të kishës, e cila përfshin disa fshatra, deri në njëzet. Qendra e “metohisë” është metohi, që ka marrë emrin sipas shenjtorit, të cilit i është dedikuar kisha në metoh. Miro: - Vaji i shenjtë me të cilin miros prifti i një kishe (argjipeshkvi, patriarku) së bashku me peshkopët bëjnë lyerjen me vaj të bekuar të besimtarëve (krez-mimin).

Minej: (ekzistojnë dymbëdhjetë) - Libra të shërbesave fetare, në të cilët, në mënyrë kalendarike, janë të theksuara da-tat e shërbimeve të shenjtorëve për çdo muaj veçmas.Mëkati: para prindor, (lat. Peccatum originatum) - Mënyra e ndërprerjes së bashkësisë së parë ndërmjet Zotit e njeriut dhe pasojat e atij veprimi. Mëkati është kryer me vullnetin e lirë të njeriu të parë nëpër-mjet mashtrimit të djallit, por ai nuk është i afërm i tij. Mëkati nuk është princip ontologjik. Ai është rezultat i keqpërdorimit të lirisë së njeriut ndaj Zotit, apo edhe

mungesa e së mirës dhe keqpërdorimi i lirisë njerëzore.

N Nafora: - Bukë e bekuar që përgatitet për kohë të liturgjisë dhe u ndahet besimtarëve në fund të lutjeve.Nalonj: - Tetranod ekspozohet para portës së pallatit, që në të vendoset Ungjilli me rastin e leximit në Liturgjinë e shenjtë. Nalonji ekspozohet edhe me rastin predikimit të priftërinjve, apo në të vendoset ikona.Nurija: - Emërtimi i famullisë në disa pjesë të Gadishullit Ballkanik.

OOmusios: (nga greq. ομοούσιος, lat. Consubstantialiter) - Term teologjik jobiblik, i aprovuar në Kuvendin e Nikejit (325) për t’u definuar mishërimi i logosit me të Atin në një qenie me të birin.Orar: - Veshje liturgjike e gjatë e priftit, të cilën xhakoni e vesh në krahun e majtë. Një anë bie nën shpinë, kurse anën tjetër të rrobës xhakoni e mban me tre gishtërinjtë e dorës së djathtë, duke u dhënë shenjë ndih-mësve se kur duhet të fillojnë të këndojnë. Orarin e bartin xhakonët gjatë shërbesave fetare,

ashtu siç bartin priftërinjtë uniformën.Ortodoksia: (nga greq. ορθός + δοζα - festa (feja) e vërtetë) - Mësimi që vazhdimisht është i lidhur me predikimet e apostujve nëpër-mjet seminareve dhe neopatristike. Ortodoksia iden-tif-ikohet me vetë predikimet apostolike, ashtu siç është vërtetuar dhe zhvilluar në pajtim me kuvendet kishtare.

PPagëzimi: (nga greq. βάπτισμα, lat. Baptiso, baptismum - i nënshtruar) - Pagëzimi është njëra prej sekreteve të shenjta, të cilën shpëtuesi vetë e ka themeluar (Mt. 28,18-19), kurse apo-stujt e kanë pra-ktikuar (Vepra 2,38; 10,48), si një veprim për hyrje në historinë e shpëtimit (Mt. 3,11). Ceremonia e pagëzimit është ceremoni e hyrjes në fenë e krishterë. Ajo përfshin:Përgatitjen me agjërim Largimin dhe mohimin e njeriut të moshuar, Shpalljen botërisht të besimit të vërtetë (simbolin e fesë),

Spërkatjen me ujë të bekuar të pagëzimit,Thirrjen e trinisë së shenjtë si dhe Sekret i shenjtë në të cilin i pagëzuari i ri pranon vulën e dhuratës së shpirtit të shenjtë.

Pagëzimi i fëmijëve praktikohet, edhe pse fëmijët nuk kanë mëkate personale dhe nuk mund ta shprehin besimin e tyre për shkak të papjekurisë. Ndalo-het pagëzimi i dytë apo përsëritja e tij, por fëmijët mund të pagëzohen përsëri nëse nuk dihet se a janë pagëzuar apo jo. Pagëzimi i fëmijëve bëhet me kërkesën dhe me marrjen e përgjegjësisë së prindërve se do ta rrisin dhe do ta edukojnë në fenë e

krishterë, për t’u liruar nga mëkati i rrjedhshëm, burimor, ai i pari, i Adamit dhe i Evës, i cili trashë-gohet në çdo njeri dhe që është zanafilla e të gjitha mëkateve të tjera.Palamizmi: - Është emërtuar nga Shën Grigorie Palami (1296 - 1359). Teologjia mbi energjinë e pakrijuar të Zotit, e cila rrjedh nga qenia e Zotit si një burim i pashtershëm. Energjia ekziston që nga fillimi bashkë-risht dhe e bashkuar me qenien e Zotit.Patristika, patologjia: - Shkenca që merret me historinë dhe me përmbajtjen e etërve të kishës. Ky mësim

është konciz dhe i pranuar nga e tërë kisha. Predikimi patristike ka karakterin e sintezës dogmatike, në të cilën kanë punuar: apostujt meshkuj, apologjetët, nxënësit, shkruesit e kishës dhe etërit. Në fjalimin e rëndomtë, periudha klasike e patristikës përfundon me Shën Jovan Damaskin (753), por kjo nuk do të thotë se shpirti patristik nuk ka vazhduar.Patriarku: - Prijësi kishës autoqefale ortodokse në nivel të Patrikanës, të cilin e zgjedh Sinodi i Shenjtë i Peshkopëve dhe në këtë post ai mbetet tërë jetën. Kisha Ortodokse Serbe në nivel të

Patrikanës është që nga koha e Car Dushanit, më 1346.Pesëdhjetat: (nga greq. πενηκοστή lat.pentecoste - pesëdhjeta, dita e pesëdhjetë) - Ndodhia dhe festa e zbritjes së shpirtit të shenjtë apostujve në ditën e pesëdhjetë pas ringjalljes së Kri-shtit. Kjo ngjarje është përmendur në Dhiatën e Vjetër si profeci mesianike (Joil 3,1; Vepra an. 2,1-21). Vërtet, sipas Dhiatës së Vjetër dita e pesëdhjetë është festuar si ditë e pran-imit të Ligjit në Sinaj.Predikimi: (nga greq. παράδοσις lat. Traditio - traditë, pre-dikim) - Kisha ortodokse rëndësinë

më të madhe i ka kushtuar predikimit në kuptimin e tij të dyfishtë, duke e kuptuar si veprim të plotë të Krishtit në kohë, do të thotë si urdhër apostolik dorëzuar kishës, mënyrën e tran-smetimit të zbulesës së Zotit nëpër kohë nëpërmjet kishës. Predikimi nuk është burim thetër i Zbulesës, pranë shkrimit të shenjtë, por ai është normë e vazhdueshme, kriter dhe ndërmjetës. Shkrimi i shenjtë dhe predikimi i shenjtë përbëjnë një tërësi.Prezviter: (nga greq. πρεσβύτερος lat. Presbiter - prift, kujd-estar, plak) - Shërbyes i rangut të dytë të klerit.

Priftërinjtë - prezviterët në bashkësitë e kri-shtera janë të caktuar për barinj të shpirtit të shenjtë (vepra ap. 20,28). Ata kanë rolin baritor. Priftërinjtë shugurohen nga pe-shkopi. Prifti e pranon antimisin nga peshkopi i vet, emri i të cilit përmendet në liturgji. Prifti është prijës fetar, predikues dhe bari (1 Tim. 4,13), udhëheq besimtarët në besimin në Krishtin.Pëshpëritje: - Lutja për të vdekurit që bëhet pas dyzet ditëve, gjysmë viti dhe në krye të vitit. Peshkopi: (nga greq. επίσκοπος lat. Episcopus -

mbikëqyrës, kuj-destar) - Shërbyes më i lartë në hierarkinë kishtare, i zgjedhur ta kryejë detyrën e prijësit të parë të fesë në kuvendin e dioqezës, mësues i Ungjillit dhe koordinatorit të shërbimit të kishës vendore. Shërbimi ipeshkvnor është qendror dhe i domosdoshëm në kishë, sepse pa ipe-shkvi, kisha vendore nuk mund të pranohet si kishë. “Aty ku gjendet ipeshkvi, aty do të ketë fe dhe popull”, thotë Shën Ignatije.Psalm: (greq.) - Këngë fetare, në të cilat lavdërohet, falënderohet apo madhërohet Zoti. Psalmet janë pjesë e

Dhiatës së Vjetër dhe përbëhen prej 150 këngëve religjioze, të cilat përdoren si nga hebrenjtë, ashtu edhe nga të krishterët.

RRelikte: - Trupi apo pjesë e trupit të ndonjë shenjtori, i cili ruhet si i shenjtë. Eshtrat e shenjtë janë burimi i energjisë së Zotit. Në kishën e vjetër në Sarajevë ruhet dora e shenjtores Tekla.Ringjallja: (nga greq. ανασταία των νεκρων, lat.resurrectio morto-rum) - Mësimi kryesor i kishës ortodokse është ringjallja e Jezu Kri-shtit “në ditën e tretë sipas Biblës”, ndërsa me ringjalljen e Jezu Krishtit është vërte-tuar feja e jonë në ringjalljen e të vdekurve dhe jetën e botës tjetër. Kjo doktrinë e fesë është

përfshirë si simbol i fesë në Stamboll, në vitin 381. Ringjallja është festa më e madhe e të kri-shterëve, sepse ajo është simbol i ngadhënjimit të jetës mbi vdekjen.

RRRrëfimi: (nga greq. μετάνοια lat. Panitentia - ndryshim shpirtëror, pendimi) - Sekreti i shenjtë në të cilin besimtari, me fuqinë e shpirtit të shenjtë dhe me lutjen e kishës, pranon faljen mëka-teve që ka bërë pas pagëzimit, në mënyrë që ai t’i ripë-rtërijë marrëdhëniet e tij me Zotin dhe të pajtohet me bashkësinë liturgjike, anëtar i së cilës është. Sekreti i rrëfimit përbëhet prej katër elementeve: a) pendimit, b) rrëfimit të mëkateve, c) lu-tjes për falje, ç) pajtimit me ba-shkësinë që manife-stohet me rrëfimin

sekret. Pendimi ka karakter dhe mund të kryhet pavarësisht nga rrëfimi.

SSinodi i peshkopëve: - Organi më i lartë ekzekutiv administr-ues dhe mbikëqyrës në kishën ortodokse. Anëtarë të Sinodit të Shenjtë në Kishën Serbe janë patriarku dhe katër peshkopë, të cilët ndërrohen vazhdimisht çdo dy vjet, ndërsa patriarku është anëtar i përhershëm.

SHShën Mëri: - Zonja e bekuar, Zonja Shën Mëri. Ungjijtë e pranuar nuk japin shumë detaje për Zonjën Shën Mëri. Ajo është vajza e vetme e Joakimit dhe e Anës, e cila shërbente në tempull (faltore). Është e li-ndur në Nezaret të Galileut (Lk. 1,26,27). Virgjëresha Mëri ka marrë lajmin e gëzuar nga engjëlli Gabrieli se ajo do ta lindte Jezu Krishtin (Lk.1.24-38). Shën Mëria ishte me Jezusin në të gjitha ndodhitë e mëdha: synetimin, vendosjen në faltore (tempull), largimin në Egjipt, këshillën në faltore, në kohën e vuajtjeve,

pas së cilës për të kujdeset apostulli Joani. Mësimet ortodokse për Shën Mërinë mund të përmblidhen në disa emra, siç janë: gruaja, nëna e Zotit, Shën Mëria etj.Shpirti i shenjtë: (nga greq. Πνεύμα Lat. Spiritus - shpirti i Zotit); (Jn. 4,24; 2. Kop. 3.17) - Veta e tretë e trinisë së shenjtë, prej të cilit anëtari i tretë simboli fesë thotë: “Besoj në shpirtin e shenjtë, Krijuesin e jetës, që vjen nga Ati, i cili së bashku me Atin, të birin, të cilët bash-kërisht nderojnë dhe bashkërisht falënderojnë, i cili ka folur nëpërmes të dërguarve”.

TTë shpallurit katekistët: - Njerëzit që përgatiten për pagëzim. Kisha ua lejon të marrin pjesë në pjesën e parë të liturgjisë, në liturgjisë së të shpallurve, që ka karakter misionar të mësimit të fesë.

UUngjill: (nga greq. ευαγγέλιον lat. Evangjelium - lajm i mirë) - Në Dhiatën e Re me Ungjillin kuptohet: lajmi i mirë, apo zbulimi i falënderimit të Zotit në figurën dhe veprimin e shpë-tuesit Jezu Krishtit, si mesazh apo përmbajtje e zbulimit të predikimit dhe mësimit të saj. Ajo paraqet lajmin e mirë të paqes dhe të dashurisë, të cilin Zoti e ka sjellë në tokë, për të gjithë njerëzit dhe të gjitha kohët. Kjo është thi-rrje që përfshin të gjithë pa farë dallimi: “…..qofshin ata grekë, apo barbarë, burra, gra apo fë-

mijë, të gjithë janë të barabartë, të varfër dhe të pasur, të ditur dhe të paditur, duke përfshirë edhe ro-bërit”. (Jevsevija Cezarian, Ungjilli, libri I,1.6). Prej fillimit kisha ka kuptuar me Ungjillin ka kuptuar tërë traditën gojore apo predikimet e Jezu Krishtit. Me kalimin e kohës, termi ka filluar ta marrë formën e saktë dhe të caktuar të asaj tradite gojore, do të thotë përmble-dhjen e librave të Dhiatës së Re. Ekzistojnë katër tekste paralele të Ungjillit, të ruajtura në gjuhën greke dhe secili prej tyre e përmban Ungjillin në tërësi, të paraqitur nga autorë të

veçantë: Ungjilli sipas Mateut, Ungjilli sipas Markut, Ungjilli sipas Llukës dhe Ungjilli sipas Joanit.

XHXhakon: (nga greq. διάκονος - shërbëtor, shërbyes) - Shërbëtor i kishës, i cili, në mënyrë direkte, është i lidhur me peshkopin. Xhakonët u ndihmojnë pe-shkopëve dhe priftërinjve, si në bartjen e viktimave eukaristie të falënderimit, si dhe në disa çështje administrative.

YYlli i vogël: - Dy shirita të ngushtë metali, të cilët bashkohen në majë, në atë mënyrë që mund të ndahen (si shkronja X). Vendoset në diskos nëpërmes një trupthi që përgatiten për kungimin e shenjtë. Simbolikisht ajo paraqet yllin që ishte shfaqur në qiell dhe kishte lajmëruar lindjen e Jezu Krishtit.

ZZoti: (nga greq. θεός - θεότης, lat.Deus, Dominus Deus – Krijues) - Qenia më e lartë, Ai i cili nuk ka fillim dhe nuk ka mbarim. Teologjia ortodokse i jep një koment apofatik të vërtetës së Zotit dhe më tepër e preferon kategorinë e fshehtë-sisë dhe përdorimin e termave më të lavdishëm kur flitet për Zotin - ai është emër mbi të gjithë emrat - (Filip.2.9). Shkrimi Areopadik mbi “Emrat e Zotit”, tregon se Zoti as nuk mund të definohet, e as të kufizohet me gjërat e krijuara, prandaj vetë termi Zot është relativ, sepse ai ka të bëjë

me marrëdhëniet e Tij, me ekzistencën e nuk ka të bëjë me fshehtësinë e Tij tra-nscendentale. Paraqitjen për Zotin e ka dhënë vetë Ai në krijesat e Tij si dhe në ardhjen e të birit të Tij. Me të gjitha te-ofanitë (paralajmë-rimet), me çfarë Dhiata e Vjetër është përlot, megjithatë tërhiqet tran-scendentalja e Zotit. “Unë jam ai që jam” (Iz l. 3,14); ky emër është, par excellence, emri i Zotit.Zbulesa: (nga greq. αποκάλυψις lat. Revelatio nga revelo, revelare - zbuloj) - Veprim me të cilin Zoti ia zbulon veten botës së krijuar. Mësimi mbi Zotin nuk

duhet kuptuar vetëm si informim i mësimit, sepse Zoti zbulohet edhe nëpërmjet veprave, ndodhive, shenjave dhe mreku-llive.

Literatura e konsultuar:1. Glosar religijskih pojmova,

(Medjureligijsko Vijece Bosne i Hercegovine), Sarajevo, 1999.

2. Jovan Brija, Recnik pravoslavne teologije, Beograd 1977.

3. Anic-Klaic Domovic, Rjecnik stranih rijeci, Subotica, 2001.

4. Azbuka Srpske pravoslavne crkve po Radoslavu Grujic, priredio Slobodan Mileusnic, Beograd 1993.

5. Emilijan Carnic, Cin svestene i bozanstvene Liturgije svetog Jovana Zlatustog, prevod sa grckog jezika, Dizeldorf, 1976.

6. Verksi praznici (izbor), Beograd, 2007.7. Fjalor serbokroatisht-shqip, (Grup

autorësh), Instituti Albanologjik, botim i dytë, Prishtinë, 1986.

Glosari i nocioneve

katolike

AAbat: - Kryemurg i ndonjë bashkësie kallogjerësh. Administrator: - Udhëheqës i ipe-shkvisë në periudhën derisa ipeshkvi nuk është i emëruar.Administrata apostolike: - Rajon kishtar, i cili për çfarëdo shkaqesh nuk është i përfshirë në kuadër të ipeshkvisë, të cilën e udhëheq ad-ministratori në emër të papës.Adopcionizmi: - Besim i gabuar nga shekulli i 7, i cili vërteton se Krishti si njeri ka qenë vetëm i adoptuar si bir i Zotit, do të thotë se nuk ka

pasur natyrën e Zotit. Ky besim i gabuar është gjykuar në koncilin e shtatë ekumenik të Nikejit në vitin 787.Adoracioni: - Falënderim apo falje që i dedikohet vetëm Zotit (quhet edhe latrija për dallim nga dulija, që ka të bëjë me falënderimin e shenjtorëve, relik-teve si dhe fotografive të tyre).Adventi: - Koha e parë e liturgjisë. Një vit prej katër javësh si parapërgatitje para Krishtlindjeve.Agape: - Vjen nga greqishtja që do të thotë dashuri. Fjala Agape në kishën e parë është përdorur

te darka ku janë festuar euharstia.Agnosticizmi: - Shkencë filozofike, e cila e lejon ekzistencën e një fuqie mbinatyrore, por na mëson se mendja e njeriut nuk mund ta kuptojë atë.Agnus Dei: e para - Qengj i Zotit, Krishti si viktimë shpërbli-mtare; e dyta: lutje e meshës para kungimit.Agjërimi: - Marrja e një racioni në ditë te besimtarët e moshës madhore prej (18-60-vjeçare, për ditë të caktuara gjatë vitit liturgjik.Akolit: - Laik apo fillestar për shërbim kishtar, të cilit i është besuar roli ndihmës

në meshën e viktimës - bartësi i qiriut në liturgji.Alba: - Fustan i bardhë, i gjatë, që ka hyrë në shërbime liturgjike, që nga shek. i 4-të si veshje kishtare në mesha.Albigenzi: - Besim i gabuar i shek. të 12 dhe të 13 në Francë, i cili nuk e ka pranuar as kishën e as papën, ngjashëm me bogu-milët boshnjakë.Aleluja: - Thirrje që ka domethënien “Faleminderit Jehovait”, nëpërmjet së cilës i shprehet falënderimi dhe respekti Zotit, në traditën perëndimore, në ve-çanti gjatë shënimit

të festave të Pashkëve.Aleanca e Vjetër: apo edhe Besëlidhja e Vjetër është themeluar në Sinaj ndërmjet Zotit dhe popullit të zgjedhur.Alokucija: - Fjalimi i papës drejtuar këshillit të kardinalëve rreth çë-shtjeve aktuale.Altar: - Altar i sakrificës për kryerjen e shërbimit të Zotit në kujtim të darkës së fundit, zak-onisht një tavolinë katërkëndëshe në pllakën e së cilës rëndom janë të varrosur eshtrat e patronit të shenjtë apo të mbrojtësit të kishës dhe famullisë.

Amen: - Përkthimi i rëndomtë “ashtu qoftë” e shpreh veçse dëshirën jo edhe sigurinë, prandaj s’ka kuptim të fjalës “Amen”. Kjo fjalë ka domethënie pohimi: me siguri, përnjëmend, por edhe ashtu është, besoj... Ndajfolja e marrë nga hebraishtja do të thotë sigurinë, qëndrimin, fortësinë, bindjen me të cilën pajtohemi me diçka, e pohojmë dhe e pranojmë, ta zëmë, kur është fjala për uratën. Thirrja e fundit në liturgji, lutja që e sqaron fenë dhe e vërteton pranimin e fjalëve e të veprave të Zotit, do të thotë, po ashtu është, ashtu le të jetë, nga fjala

hebraike: “aman”, që do të thotë të qën-drosh fuqishëm.Anabaptistët: - Sekt i shek. të 16, i cili ka kërkuar pagëzimin e të rriturve edhe një herë.Anamneza: - Pjesa kulmore e meshës si akt kulmor i viktimizi-mit apo flijimit dhe dhurimit të Krishtit.Anatema: - I shkishëruar (i pë-rjashtuar), shprehje me të cilën sanksionohet dhe përjashtohet në aspektin dogmatik. Nga rrënja semite fjala do të thotë: nda-lim të përdoret diçka për punë joreligjioze, profane. Tërë plaçka e luftës i përket Zotit (në Dhiatën e Vjetër).

Pas Krishtit kjo fjalë ka kuptim e mallkimit. Anatema (mallkimi) bie mbi ata që s’e mbajnë betimin. Grada më e lartë e anatemës është ndarja nga Krishti.Kisha më vonë i përjashtonte nga bashkësia me shprehjen: ANA-TEMASA SIT: (Qofsh i mallkuar!) anëtarët e padëgjueshëm dhe ata që mësonin mbr-apshtë.Angelus: - Lutja e në shenjë për-shëndetjeje të engjëjve në shenjë të lajmërimit të Marisë, e cila lutet me shenjë të kambanës në mëngjes, drekë dhe mbrëmje.

Anglikane (Kisha): - Kisha shtetërore angleze, të cilën mbreti Henriku VIII, në vitin 1543 e ndau nga kisha katolike.Anima: (nga lat.) - Shprehje për shpirtin.Antifona: - Sot do të thotë vargu hyrës në këndimin e psal-m-eve, që kanë të bëjnë me litu-rgjinë kryesore, mendimin; në liturgjinë e vjetër donte të thoshte këndim me radhë i priftit dhe korit.Antikrishti: - Fjalë për fjalë: kun-dërshtari i Krishtit. Kjo fjalë gjendet vetëm te Shën Gjoni Ungjilltari, por kuptimin e saj e hasim edhe në disa libra të tjerë të

shkrimit të shenjtë. Antikrishti, i cili do të lajmërohet para Ditës së Gjykimit (2 Sol. 2,1), do ta kthejë njerëzimin nga Kri-shti dhe kisha.Argjipeshkëv: archepiscopus - Emër nderi për peshkop në kryeqendër të ndonjë rajoni.Apokalipsi: - Nga greqishtja “zbulimi”, libri i fundit i Biblës, të cilin e shkroi Shën Gjoni Apostull kah viti 95 pas lindjes së Krishtit.Apokaliptik: - Misterioz, i kobshëm, katastrofal. Apokrif: - Shkresa misterioze ose vepra, të cilat llogariten bib-like, por nuk i përkasin traditës

hebraike e as asaj të krishtere si dhe nuk pranohen si libra të shpallur. Apokrifet në mënyrë të rrejshme u përshkruhen disa apostujve (p.sh., Ungjilli i Jakovlit, ungjilli i Nikodomit, Apokalipsi i Petrovit etj,), që të kenë një autoritet më të madh si dhe të hyjnë në radhët e librave kan-onikë.Apologjet: - Mbrojtës, autor i cili ngrihet në mbrojtje të fesë, si p.sh., Jus-tini, Tertuliani etj. Një grup i shkrimtarëve të krishterë të shekullit të dytë, të cilët ballafaqohen me kundërshtime të judaizmit, të pag-anizmit (filozofia greko-romake) e më tej me ashtuquajturin

agnosticizëm. Apologjet përgjithësisht quhet ai i cili merret me apologjinë dhe apologjetikën.Apologji: nga greqishtja: justifikim ose mbrojtja e kredos (kredoja - përmbajtja e të besuarit) - Mbrojtja me gojë apo me shkrim e një të vërtete fetare.Apologjetikë: - Njëra ndër disiplinat themelore të shkencës teologjike (teologji dogmatike, teologji morale, egzegeza: shpjegimi i shkrimit të shenjtë, etj.) Qëllimi i saj është të arsyetojë e të argumentojë misionin hyjnor të Jezu Krishtit në botë dhe të kishës së tij.

Mirëpo, në anën tjetër hyn edhe më gjerë në thelb të problemit, duke mos pasur lidhje drejtpërdrejt me shkencën teologjike, bie fjala probabiliteti dhe mundësia e të njohurit të së vërtetës, të ekziste-ncës së Zotit. Prandaj, edhe duke sqaruar në tërësi problematikën e fesë, të besimit dhe të të besuarit.Apostat: - Renegat, mohues i besimit të krishterë; po ashtu ai që e braktis thirrjen e shenjtë të meshës apo të rregullores.Apostaz: - Renegat, mohues i besimit të krishterë.

Apostull: - Nga greqishtja do të thotë “i dërguari”, njëri prej dymbëdhjetë nxënësve të Jezu Kri-shtit; më vonë ky emër u jepet misio-narëve të merituar.Apostullat: - Shërbimi apostolik, veprimtaria për përhapjen e fesë.Apostolike (prefektura): Njësi administrative, në të shumtën në rajone misionare, të cilën e udhëheq prefekti në emër të papës.Apostolike (selia): - Selia e shenjtë apo selia e Romës, selia e të parit të kishës katolike, Papës, me kongregatat ndryshme dhe

administratën përcjellëse.Apostolik (administratori): - Udhëheqës i administratës apos-tolike.Apostolik (bekimi): - Bekimi papnor.Apostolik (prefekti): - Prifti me juridiksion ipeshkvnor që udh-ëheq prefekturën.Apostolik (delegati): - Emisar i papës për çështje fetare.Apostolik (vikari): - Ipeshkvi i caktuar që udhëheq vikarinë.Apostolik (vikariati): - Rajon administrativ nën kongregatën për përhapjen e fesë.

Apostolik (besimi): - Formular i shkurtër i fesë prej 12 neneve, të cilin tradita ua përshkruan apostujve.Apoteoza: - Adhurimi i njerëzve të gjallë apo të vdekur, si p.sh. mbretërit romakë.Apsolucioni: - Falja nga mëkatet, apo edhe zgjidhja prej mëkateve pas rrëfimit, të cilës i par-aprin pendimi.Ardhje-ardhja: - Koha e parë e li-turgjisë të vitit kishtar të përbërë prej katër javësh, parapërgatitje për Kërshëndella.Argjixhakon: - Shërbëtori më i madh, në mesjetë

ndihmësi i parë i ipe-shkvit; në aspektin kanonik, i cili në argjixhakonatin e vet e informon ipeshkvin për gjendjen shpirtërore të besi-mtarëve.Argjipeshkvia: (kryeqytet) - Seli e argjipeshkvit.Arijanizmi: - Besim i gabuar se Krishti nuk është i qenësishëm, por vetëm se i përngjan Zotit, do të thotë se këta e mohojnë trininë; është gjykuar në Ko-ncilin e Nikejit të viti 325.Arkangjelët: - Kori i lartë e engjëjve, si p.sh. Gabrieli (Xhib-rili), Mihaeli (Miqaili) dhe Rafali (Azraili).

Asketikja: - Degë e shkencës teologjike mbi askezën, pende-sën, agjërimin, jetën e virtytshme.Askeza: - Ushtrimi mbi virtytet, lutjet dhe vrojtimet, të cilat kanë për qëllim afrimin dhe bash-kimin me Zotin.Aspersio: - Spërkatje me ujë të bekuar.Aspersorium: - Ena me ujë të bekuar.Ati i shenjtë: - Titull nderi për papën.

MAt - etërit: - Emërtim për shkri-mtarët e krishterë ose mësuesit e fesë të shekujve të parë të krishterimit, në veçanti për ata që kanë të bëjnë me dogmën; ekzistojnë

lindorë dhe perëndi-morë. Ateizmi: - Mohimi i ekzistencës së Zotit, apo të jetuarit në atë mënyrë sikur të mos ekzistonte Zoti.Aureola: - Rrethi i artë përreth kokës së priftit në fotografi apo në statuja, si shenjë shndritjeje të virtyteve të tij, e cila më vonë është bërë edhe shenjë shenjtë-rie.Ave Maria: - Tungjatjeta Maria, Të falemi Mari, lutje për Marinë e përpiluar në bazë Ungjillit të Llukës mbi femërinë e Krishtit.

BBaal: - Zot i diellit dhe i begatisë, zoti kryesor i fenikasve, aramitëve dhe felestinëve.Babilonit (Kulla): - Pallati mbretëror dhe tempulli i zotit Ma-rduk në Mesopotami.Baptistët: - Bashkësi protestante, e cila pagëzon vetëm të rri-turit dhe e pranon Biblën si burim të fesë.Bazilika: - Kishë e vjetër e krishterë në formë kënddrejtë, më vonë titull special i kishave më të mëdha dhe më të rëndësishme.Bendictio: - Bekim, akt ritual që bie në

sakramentale e jo në sakramente.Bendektianët: - Rend të cilin e themeloi shenjtori Benedikt nga Nursiaj (529, u themelua në Monte Cassino). Parimi kryesor i rendit është “Ora et labora” (lutu dhe puno), ndërsa bartin mantelin e zi me rrip lëkure.Benefitet: - Të hyra që paguhen për ndonjë shërbim kishtar, në mesjetë si të hyra të kishës.Bibla pauperum: - Bibla e të varfërve, dedikuar për ata që nuk kanë ditur të le-xojnë, por nëpërmjet fotografisë u është transmetuar mesazhi biblik në kohën prej

shekullit të 13 deri në atë të 15.Bibla: - Libri, Libri i shenjtë, është përmbledhje e librave të shpallura (73 kanonike), të cilët të krishterët i respektojnë dhe i pranojnë si libra të shenjtë. Janë dy pjesë voluminoze. Dhiata e Vjetër (46 libra) dhe Dhiata e Re (27 libra). Dhiata e Vjetër është koha e gatishmërisë dhe pritjes së shpëtimtarit, kurse Dhiata e Re është koha Jezu Krishtit. Të dy këta librat përf-shijnë periudhën kohore prej vitit 1300 para erës së re deri në vitin 100 pas Krishtit.

Bireti: - Liturgji; mbulesa për priftin kryesor.Bekimi: - Fjalë e mirë, fjalë me të cilën synohet lumturia, rit fetar i të krishterëve në të cilin bëhet shenja e kryqit duke kërkuar hirin e Hyjnisë. Bekimi urbi et orbi: - Papa e shpreh me raste manifestimi në qytetin e Romës si dhe në tërë botën.Bogumilët: - Të krishterët boshnjakë: besim i gabuar, sekt gnostik nga shekulli i 10 i quajtur sipas priftit bullgar Jeremij apo Bogumilit nga Trakia. Refuzojnë martesën, nuk e hanë mishin, nuk i respektojnë foto-

grafitë; në Bosnjë kanë qenë më të fuqishëm në kohën e Kulin Banit.Boromejkët: - Rend i një grupi të motrave, i themeluar nga Shën. Karlo Boromejski.Blasfemia: nga greqishtja - Të shara kundër Zotit dhe kundër fesë.Bigamia: (nga lat. Bi, bis-dy herë, e nga greq. gameo-martoj). Poligamia (poly - greq. - shumë). Bashkëjetesa me dy ose me më shumë gra.Breviar: - Liturgji ditore, të cilën e kryejnë, bashkërisht ose individualisht, priftërinjtë, murgjit, murgeshat apo laikët

e devotshëm; përbë-het prej lutjeve të psalmeve, leximeve biblike dhe lutjeve të tjera.Bula: - Kartë, dekret papnor.

CCelibat: - Beqari, të qenët i pamartuar, disiplinë katolike me të cilën obligohen të gjithë klerikët.Cenobitet: - Shkretëtirasët (an-ahertet dhe aremitet) që jetojnë në ba-shkësitë monarkiste nëpër shkretëtira.Censura: - Dënim kishtar, nëse është doktrinar ose teologjik ka të bëjë me ndonjë shkencë si një mashtrim apo herezi nëse i kundërvihet të vërtetës së doku-mentuar; nëse është represive shënohet me indeksin e librave të ndaluar (është hekur në vitin 1966). Leja e qarqeve kish-

tare për publikimin e librave fetarë të një rëndësie të veçantë si p.sh. Biblës, librave liturgjikë, katekistike etj.Cistercitet: - Degë e rendit benedikt, i quajtur sipas luginës Cistercium (Citeaux) në Francë, ku vepron i pari i tyre.Communio sanctorium: - Emër-ton bashkësinë e shenjtorëve, publikun e shenjtorëve.Shoqëria e të shenjtërve, si dhe lidhjen, komunikimin tonë me ta nëpërmjet fesë dhe uratës.Communio: - Bashkësi, komunitet (communicatio in sacris) shkalla më e

lartë e bashkësisë së kishave.Confessio: përkatësia fetare p.sh. Confessio tridentina, bashkësia katolike Trentite; besimi augustan, besimi ausburg pro-testant, besimi kalvinist etj. Në kuptimin sakramental dom-ethënë edhe rrëfimi, apo edhe pajtimi për marrjen e faljeve të mëkateve, pajtimin me Zotin dhe me të afërmin.Confiteor: (po i rrëfehem) rrëfimi i përgjithshëm në fillim të meshës së shenjtë dhe pendimi për mëkate.Credo: (besoj) - Fjala fillestare në besimin

apostolik të Stamb-ollit apo Nikejit, që lutja bëhet duke menduar, por edhe përmbledhja e të vërtetave të krish-tera. Culpa: - Mëkat, gabim moral, faj.

DDalmatine: lit. - Rroba të cilën prifti e vesh me rastin e me-shave festive.Darka e fundit: - Darka e Krishtit para vuajtjeve dhe vdekjes, e mbajtur sipas rregullave të gostisë te çifutët; atëherë është vë-rtetuar eukaristia; kështu që darka e fundit e tij është kthyer në shenjë kujtimi të vuajtjeve dhe të vdekjes së tij. Në darkën e fundme Jezusi e ka themeluar eukaristinë - meshën, meshtarinë dhe kungimin.Dei gratia: (me mëshirën e Zotit) - Shtesë në titujt e prij-

ësve fetarë dhe shtetërorë.Deo gratios: (falënderim Zotit) - Përgjigje në liturgjinë kishtare latine.Dekalogu: - Dhjetë urdhrat e Zotit të shpallur Mosiut (Mus-ait a.s.) në dy pllaka prej guri, të cilat i rregullojnë marrëdhëniet e njeriut me Zotin (vertikalisht) dhe me vëllanë e tij njeri (horizontalisht).Dekan: - Prift në krye të dekanatit (rrethit kishtar prej më shumë famullish); ekziston dekani kanonik; thirrje profane për udhëheqësin e fakultetit.

Dekanat: - Administratë kishtare prej më shumë se një famullie.Dekretalet: - Libra të zgjedhur të vendimeve juridike të papës të mesjetës.Depozitë fetare: depozitues fetar - Tubim i të vërtetave fetare, të cilave asgjë nuk mund t’iu hiqet apo t’iu shtohet.Deuteronomij: ligji i përsëritur, libër biblik, është pa-raqitur në shek. e 7të para erës së re.Devocionet: - Gjëra që thërrasin në adhurim - përshpirtëri si p.sh. kryqet, rruzaret (tespihet), medaljet, figurat e vogla etj.

Didache: - Burimi më i vjetër i ligjeve kishtare të mrekullive nga aspe-kti i disiplinës litur-gjike.Diaspora: - Rajon në të cilin përfaqësuesit e një besimi janë shpërndarë si pakicë në mesin e përfaqësuesve të besimit tjetër, të cilët e përbëjnë shumicën. Dioqezë: - Rajon kishtar i administruar nga një ipeshkvi.Dita e shpirtrave: - Në fenë katolike dita e të vdekurve, apo edhe dita e burgatorëve ose pur-gatorëve, të atyre që ende janë në pastrim të përkohshëm para sa ta shijojnë praninë

dhe dashurinë e Zotit - parajsën.Dispensa: - Lirim nga obligimet e zakonit të kishës.Dogma: - Shpallja e një të vërtete themelore fetare ose të ndonjë mrekullie nga aspekti fetar, të cilën çdo katolik duhet ta pranojë dhe ta praktikojë që të jetë i shpëtuar; i shpallin koncilët, dijetarët e jashtëza-konshëm, apo papati.Djalli: - Demon, dreq, lanet, shejtan, i paudhë; armik i njer-iut dhe i Zotit, pushteti i tij definitivisht do të bjerë me fitoren e Krishtit në ditën e gjykimit; shih. dreqi. Shqip ka edhe

emërtime të tjera, siç janë: i keqi, qoftëlargu, ai që nuk përmendet...Dogmatika: - Në teologjinë katolike shkenca që ka të bëjë me të vërtetat themelore të fesë.Doketizmi: - Besim i gabuar faqe 2 dhe 3, e cila gjykon çdo gjë materiale dhe të paraqitur në trup, duke iu përmbajtur pamjes së jashtme (dokein greq. do të thotë më duket, më bëhet, më ngjan).Doksologjia: - Lavdërim në liturgjinë e krishterë, si p.sh. Gloria (Lavdi) e madhe Atit, të birit dhe shpirtit të shenjtë” si një dokso-logji e vogël. Lavdi

Atit, e birit e shpirtit shenjt.Dominikanët: - Të quajtur rendi i lypësve të themeluar nga shenjtori Dominika (1170-1222), misionarit spanjoll, me qëllim të predikimit kundër besimit të gabuar albigenzit dhe valdenzit, prandaj edhe e quajnë rend predikues.Duhoa: - Rrëshajë, festa e zbritjes së shpirtit të shenjtë tek apostujt; ndarja e thesarit të shpirtit të shenjtë bashkësisë kishtare.Dulija: - Respekt që u bëhet shenjtorëve.

DHDhjeta: - Kontribut i besimtarëve për mbajtjen e priftit.Dhiata e Vjetër: 46 libra të Biblës, të cilët e përfshijnë his-torinë e shpëtimit që nga koha e krijimit të botës deri te lindja e Krishtit.

EEcclesia: - Nga greqishtja emri i latinizuar për kishën, që do të thotë thirrje, tubim, bashkim dhe bashkësi.E diela e luleve: - Java para pashkëve, përkujtimi i hyrjes së Jezu Krishtit në Jerusalem, kur bëhet procesioni me degë të ulliri, palma apo qirinj.E mërkura e thjeshtë: - Ose edhe e mërkura e përhime, për faktin se, në shenjë të pendesës, bëhet përhimja, dita e parë e kreshmës, agjërimi i obligueshëm kreshmor.

Egzegeza: (nxjerrja e mendimeve nga fjalët) - Komentimi i teksteve biblike.Egzercicizmi: - Ushtrime shpirtërore, të menduarit në heshtje në vetmi për vete, Zotin në kuadër të fesë së vet, një lloj ushtrimi shpirtëror në heshtje, uratë dhe adhurim ndaj Zotit, si dhe kërkimi i pranisë, dashurisë dhe vullnetit të Tij për jetën tonë.Ekzodusi: (shpërngulja) - Në radhë të parë e izraelitëve nga Egji-pti, pastaj është përcjellë te çdo popull pa marrë parasysh shkakun e robërimit.

Ekzorcizëm: - Përbetim, uratë dhe rite për ta liruar dikë prej pranisë dhe ndikimit të djallit të mallkuar, vetëm persona me autorizim të veçantë.Eukaristia: - Mesha e shenjtë, thyerja e bukës, mesi dhe kulmi i sakramentit të jetës fetare në krish-terim. Edhe vetë darka e fundme që e hëngri Krishti me apo-stujt ishte një darkë rituale e ashtuquajtur paskale (e Pashkëve), ku hahej qengji paskal në çdo shtëpi të izraelitëve. Mu atë darkë e shfrytëzoi Jezu Krishti për ta the-meluar eukaristinë në kuptimin e krishterë, duke shuguruar bukën e verën në

trupin dhe në gjakun e vet duke thënë:“Merrni e hani të gjithë prej këtijMerrni e pini të gjithë prej tij”.

Ekskomunikimi: - Shkishërim, mallkim, përjashtim nga bashkësia kishtare, zakonisht për shkak të besimit të gabuar, apo të ndonjë mëkati të rëndë.Ekspozitura: - Degë, ekspoziturë në famulli.Ekumenizmi: - Lëvizje që ka për qëllim unitetin e kishave të krishtera; ekumenizmi si atri-but, para së gjithash, përdoret për koncilët e përgjithshëm si dhe për përpjekjet e atyre që kanë për

qëllim unifikimin e ki-shave.E mërkura e përhime: - Fillimi i agjërimit prej 40 ditësh, përgatitja për Pashkë.Eminencë: - Shkëlqesi, lartësi, titull nderi për kardinal.Enciklikë: - Rrethi qarkor i papës me peshkopë apo me be-simtarë, i cili za-konisht citohet sipas fjalëve të para. Letër apo qarkore e papës me karakter të lartë që iu drejtohet së pari katolikëve në botë, por edhe të tjerëve.E drejta kishtare: - Përmbledhje e parimeve kishtare, që në kishën katolike

quhen e drejta kan-onike që përmbahet në KodeksE enjtja e madhe: - E enjtja para pashkëve, kur ishte edhe darka e fundme dhe është fillimi i tre-ditëshit të madh para Pashkëve.E premtja e madhe: - E premtja para Pashkëve, kujtim i vuajtjeve të Krishtit në ditën e kryqë-zimit, si dhe vdekja e tij në kryq për shëlbimin e njerëzimit.Epifani: - njëra prej festave më të vjetra që e feston kisha kat-olike. Teologjinë e kësaj feste më së miri e shpjegon vetë emri. I porsalinduri shpallet njeri, i biri i

Zotit në tërë botën, i cili i përfaqëson tre mbretërit, pra, është tejkalimi i kufijve hebraikë dhe zbulimi i Zotit për mbarë nje-rëzimin; për arsye se për atë festë shenjtërohet uji i shenjtë e në disa vende kjo festë quhet pagëzimi i ujit.Episkopat: - Ka për qëllim tubimin e të gjithë peshkopëve të kishës katolike, apo të një shteti.Es-hatologia: - Shkenca dogmatike lidhur me ndodhitë përfundimtare, do të thotë mbi fatin e fundit të njeriut dhe botës.Etikë: - Shkenca mbi moralin në bazë të

parimeve të arsyes së shëndoshë.Eukaristi: - Mesha e shenjtë, thyerja e bukës, mesi dhe kulmi i sakramentit të jetës fetare te të krishterët.Engjëlli: - Nga greq. angelos, që do të thotë “lajmëtari” dhe tregon jo natyrën, por detyrën (shërbimin) e tij. Engjëjt i përmendin të gjithë librat e shkrimit shenjtë, bile me emër e shërbim specifik, si Kerubinët dhe Serfainët, më të afërm të Zotit, pos emrave të përgjithësi si “Shërbëtorët e Zotit”, “Shenjtërit e Zotit”, “Bijtë e Zotit”, dhe me emër vetjak si Shën Mëhilli, Shën

Gabrieli e Shën Ra-faelli”, kryeengjëj.Ex cathedra: (selia e shenjtë) - Do të thotë definicionet e paga-buara të papës si mësues kulmor i kishës katolike lidhur me çështje të fesë dhe të moralit.

FFamullitar: - Prifti që udhëheq famullinë, bashkësinë e krishte-rë të një vendi dhe është përgjegjës për të.Famullia: - Njësia më e vogël e juridiksionit kishtar, të cilën, në emër të ipeshkvit, e udhëheq prifti.Fanatizëm: - Entuziazëm i tepruar fetar.Farisenjtë: - Lëvizje fetare-politike çifute e formuar në shek. e dytë para Krishtit, e cila edhe në kohën e Jezusit është interesuar për zbati-min e plotësimin e Ligjit do të thotë krejt trashëgimin mësimor

të Moisiut, por shp-esh në mënyrë formale, pa shpirt dhe pa bindje; veten e kanë konsideruar si mbrojtës të besimit të drejtë.Fashnik: - Karnaval; dita dhe mbrëmja para të mërkurës së përhime, që kalohet në gëzim para agjërimit.Fetishizëm: - Lloj besimi i gabuar, adhurimi i ndonjë gjësendi, figure, apo shtaze duke besuar se në të gjendet ndonjë fuqi mbina-tyrore.Ferr: - Gjendja në vuajtje të përhershme për engjëjt dhe besimtarët e përzënë, të cilët si të

paudhëzuar kanë vdekur në mëkate të rënda dhe nuk kanë kërkuar falje dhe nuk janë penduar për ato.Fideizëm: - Drejtim teologjik sipas të cilit vetëm feja mund të vijë tek e vërteta e mbinatyrshme.Firma: - Sakrament i vërtetimit të shenjtë, që quhet edhe kre-zmimi apo përforcimi.Fra: - Nga lat. frater që do të thotë at, mbiemër, të cilin fra-n-çeskanët e vendosin para emrit të tyre.Françeskanët: - Rend lypës, të cilin e themeloi shenjtori Franjo Asishki 1212, bartin mantele ngjyrë

gështenje; ekzistojnë disa degë.Fëmijët e pafajshëm: - Sipas urdhrit të Herodovit mbytja e fëmijëve meshkuj të Betlehemit deri në moshën dyvjeçare, duke menduar se në mesin e tyre do ta mbyste edhe Jezusin.

GGabriel: - Emri i arkangjelit, i cili e ka paralajmëruar lindjen e Gjon Pagëzuesit dhe të vetë Jezu Krishtit; vetë emri do të thotë fuqia e Zotit.Gnostikët: - Besim i shtrembër që predikon dualizëm, sipas të cilit çdo gjë që është materiale është e keqe, kurse vetëm ajo që është shpirtërore është e mirë.Gloria: - Falënderim, pjesë e meshës.Golgota: - Vend jashtë mureve në kohën e Jezusit, ku Krishti ishte kry-qëzuar, sot në atë vend gjendet kisha e

varrit të shenjtë në Jerusalem.Grekokatolikët: - Besimtarë të ritit lindor bizantin, të cilët janë bashkuar me Romën, por që e kanë ruajtur ceremoninë fetare dhe të drejtën kishtare lindore apo bizantine.

GJGjeneza: - Ka të bëjë me librin e parë të Biblës, që do të thotë krijimi, zanafilla.

HHabit: - Uniformë zyrtare e murgut apo e murgeshës.Hagiografia: - Biografia e shenj-torëve.Heretik: - Besimtar i gabuar.Herezi: - Besimi i gabuar si disiplinë kinse shkencore, herezi.Hermeneutikë: - Shkenca mbi parimet e komentimit të Biblës.Herodi i madh: - Mbreti vasal i Palestinës (37 deri më 4 para lindjes së Krishtit); gjatë sun-dimit të tij ka lindur Krishti.

Hierarki: (sundimi i shenjtë) - Pushteti kishtar me prejardhje nga Zoti, të cilin e përfaqësojnë klerikët.Hoterodoks: - I një feje tjetër, besimtar i një përkatësie tjetër fetare; e kundërta e kuptimit ortodoks, besimtar i vërtetë.Homiletika: - Shkencë teologjike mbi predikimin.Hosana: (na shpëto neve) - Përshëndetje me të cilën çifutët përshëndetnin Jezu Krishtin para hyrjes në Jerusa.

IIdiolatria: - Besim i gabuar në fotografi apo në idhuj, të cilëve u përshkruhet fuqia e Zotit.Idhulli: - Nga greqishtja: “figurë e cila adhurohet si hyjni”.IHS: - Shkurtesa e fjalës greke “Iesosus”, por edhe të latinishtes “Jesus hominum salvator”, që do të thotë: Jezusi shpëtimtar i njerëzve; këtë shkurtesë e gjejmë në shumë objekte lit-urgjike apo në fotografi.Imprimatur: (le të shtypet) - Leje kishtare se një libër mund të shtypet.

Index: - Lista e dikurshme e librave të ndaluar për shkak të kundërshtimit të tyre me fenë katolike.Inkarnimi: - Mishërim në fjalët e Zotit; Logos, në natyrën njerëzore.Inkuizicion: - Gjykatë kishtare për devijim fetar e shekujve të me-sjetës; inkuizicioni spanjoll ishte gjykatë shtetërore të devijuesve të fesë, të cilëve zakonisht u paraprinin domeni-kanët. Gjyqeve të inkuizicionit spanjoll iu nënshtruan edhe myslimanët dhe çifutët, të cilët mund të zgjidhnin ndërmjet konvertimit në

katolicizëm apo dën-imit me vdekje.INRI: - Shkurtesë e shprehjes latine “Jezus Nazarenus Rex Juderotum”, që do të thotë: “Jezusi nga Nezareti mbret i çifutëve”; ky është shkrim i Pilatit në kryqin e Jezusit.Ipeshkëv koautor: - Ipeshkëv ndihmës me të drejtë trashë-gimie, të cilin e cakton Selia e Shenjtë.Ipeshkëv ndihmës: - Ipeshkvi që nuk ka ipeshkvi të veten, por caktohet në ndonjë ipeshkvi tjetër, ku e ndihmon ipeshkvin titullar apo kryesor në kryerjen e punëve kishtare.

Ipeshkëv: - Trashëgimtar i apos-tullit, anëtar i kolegjit të kishës.Ipeshkvi: - Rajon kishtar nën jur-idiksionin e ipeshkvit.Ipeshkvnor (Ordinariati): - Bash-kim i institucioneve dhe personelit, të cilët e ndihmojnë ipe-shkvin në kryerjen e punëve të ipeshkvnisë.Ipeshkvisë (Sinodi i): Tubim i priftërinjve apo besimtarëve të emë-ruar, ose të zgjedhur, të një kishe vendore si trup këshillues.Inspirim: - Frymëzim dhe ndriçim i Zotit te shkruesit e Biblës.

Ite, missa est: lat. - Fjalët përfundimtare të meshës në liturgj-inë e përsëritur: shkoni në paqe.

JJezusi: - Çifuti Jeshuah, shpëtimtar, shpëtues; për të krishterët emër i përjetshëm për person tjetër zot që është mishëruar dhe ka lindur aty rreth vitit të gjashtë para fillimit të kalendarit sipas Krishtit; 30 vjet pas Krishtit ai gozhdohet në kryq; për të krishterët ai është i biri i Zotit, në të cilin janë mishëruar natyra njerëzore dhe ajo e Zotit, që nëpërmjet mrekullive ka vërt-etuar dërgimin e Zotit.Josip: hebraisht - “Zoti e shtoftë”, i fejuari i Marisë së virgjër. Bibla njeh edhe Josip të ashtu-

quajturin egjiptian, të birin e Jakovlevit si dhe Josip nga Arim-eteu, i cili e ka varrosur Jezusin në varrin e tij të ri.

KKalvari: - Golgota, vendi i kryqëzimit dhe rruga nëpër të cilën kaloi Jezu Krishti në emër të përkujtimit të vuajtjes dhe të vd-ekjes së Jezu Krishtit.Kalvinizmi: - Një degë e lëvizjes radikale protestante e quajtur sipas themeluesit të tij Galvinit (1509-1564), i cili në Gjenevë ka vendosur diktaturën fetare, ka djegur besimtarët e gabuar. Së bashku me Luterin ka predikuar pohimin se vetëm feja shpëton (soal fide), nuk e ka pra-nuar traditën fetare si burim të fesë, por vetëm Librin e she-njtë (sola scritura),

kurse i ka pranuar vetëm dy sakrame-nte (pagëzimin dhe darkën), ka predikuar se Jezusi është preze-nt në eukaristi vetëm në aspektin shpirtëror e jo në atë real.Kamerlengo: - Thirrja e kardinalit që është i angazhuar për zgjedhjen e papës së ri.Kanoni: - Kanun, kanon, e para: përmbledhja librash që përbëjnë Librin e shenjtë, e dyta: përshkrimi i shenjtorëve katolikë; e treta: pjesa kryesore e meshës; e katërta: udhëzuesi kryesor i rregullit të koncilit.

Kanonik: - Prift anëtar i kuvendit kanonikësh, të cilët interesohen për udhëheqjen e meshës në katedrale.Kanonizim: - Procesi i shpalljes së shenjtorit, klasifikimi në mesin e shenjtorëve të kishës katolike.Karitas: (dashuri) - Mirëbërësi, vepër bamirësie ndaj Zotit, duke argumentuar me dashurinë ndaj njeriut; organizata humanitare katolike për ndihmë të afërmve.Kalorësit maltezë: - Rend kalorësish, i themeluar në vitin 1120 pas Krishtit, në Jerusalem për shërimin e të

sëmurëve; më vonë i kanë mbrojtur shtegtarët, bartin mantele të zeza me kryq të bardhë, nga viti 1530 në Maltë, kurse nga viti 1798 në Romë.Kapelan: - Prift, i cili me dekret të peshkopit ndihmon famullitarin, ndihmës famullitari.Kaptol: - Kapitull, kaptinë; kuvend kanonikësh; si grup këshilltarësh pranë ipeshkvijve.Kapucin: - Degë e rendit françeskan katolik, e formuar prej Matea Bassit më 1525, bartin mantele të gështenjta me kapela të gjata dhe mbanin mjekër në shenjtë të pendesës.

Kardinal: - Ndihmësi kryesor i papës në administrimin e kish-ës; emërtimi rrjedh nga emrat e kishave kryesore të romakëve me në krye priftërinjtë, për atë kardinali simbolikisht është udhëheqës i një fa-mullie romake; titulli nga shek. i 12 që u jepet peshkopëve në tërë botën; kard-inalët që nga vitet 80 të shekullit të kaluar marrin pjesë në ko-nklava, zgjedhjen e papës së ri.Karizma: - Dhunti mbinatyrore e shpirtit të shenjtë, që u jep disa individëve në lëmenj të caktuar për të mirën e për-gjithshme.

Karmelitët: - Rend asketësh, të cilin e themeloi kryqtari Bartoli nga Kalabria, në malin Karmel, në Palestinë, më 1156; ekziston edhe rendi i zbathur (më radikal) si dhe rendi femrave të karmelitëve.Kartuzianët: - Rend i shkretëtirës, të cilin e formoi Bruna nga Chartreuseeu, jo larg Grenobleas; secili kartuzian ka shtëpiz-ën e vet të posaçme brenda mureve të pavarura; ata asnjëherë nuk hanë mish dhe gjatë tërë kohës i përmbahen një heshtjeje të rreptë.Katakombe: - Korridoret nënto-kësore, të cilat të krishterëve të parë u

kanë shërbyer për adhurim dhe varrosjen e të vde-kurve; më të njo-hurat via Appia janë në Romë.Katari: - Sekt gnostik i përhapur në shek. 11-13të; i lidhur ngushtë me të krishterët boshnjakë; mohojnë sakramentet, hier-arkinë dhe aparatin shtetëror.Katedralja: - Kryekishë e një ipe-shkvie, aty ipeshkvi e ka selinë e tij, nga e cila ai paraqitet si mësues i fesë dhe moralit të krishterë dhe e udhëheq kishën vendore; mrekullibërës.Kateheta: - Katekist, mësues i

fesë, mësues besimi (laik apo klerik), i cili kryen shërbimet e tij me lejen e ipeshkvit.Katekizmi: - Së pari, libër fetar; së dyti, mësimi fetar në shkollë apo në famulli.Katekumenët: - Kandidatët për pagëzim; heterodoksët të cilët i marrin mësimet nga katolicizmi dhe përgatiten për t’u konvertuar në kishën katolike.Katholikos: - Emërtimi për pat-riarkun e kishës armene.Katolikët e vjetër: - Një grup katolikësh që nuk e kanë pranu-ar dogmën për pagabueshmërinë e

papës në koncilin e parë të Vatikanit më 1870; kanë futur gju-hën popullore në liturgji; kanë braktisur rrëfimin e fshehtë si dhe celibatin.Kler: kat. - Klasa shpirtërore; kleri është anëtar apo kandidat për klasën shpirtërore.Klauzurë: - Jetë manastiri; pjesë e një hapësire ku nuk i lejohet personelit jokishtar të hyjë në të, apo njerëzve të gjinisë tjetër.Kodra e bekimit: - Sipas Mateut 5, 3-11 një kodër te liqeni e Galileut, në të cilin Jezu Krishti ka shqiptuar bekimet, të cilat janë program

dhe ideal i kri-shterimit.Koncil: - Mbledhje kishtare katolike e nivelit më të lartë për të trajtuar çështje dogmatike e disiplinore.Konfesion: - Besim, fe; histori e fesë; si dhe thirrje për altar në varrezat e apostujve në bazilikat romake të Shën Petrit dhe Palit.Kongregacion: - 1. Bashkësi më tepër e pavarur; 2. Bashkësi e rregullt me lejen e ipeshkvit me urdhrat e tij apo pa ta; 3. Union i bashkësive me qëllim të përkr-yerjes fetare dhe morale, si p.sh., kongregacioni i Marisë; 4. kong-

regatat romake, këshillat e përhershëm, në krye të cilëve janë kardinalët.Konklava: (dhomë e mbyllur) - Hapësira në të cilat zgjidhet papa i ri; po ashtu edhe thirrja e kardinalëve të cilët marrin pjesë në zgje-dhjen e papës së ri; tymi i bardhë nga oxhaku i kapelës sikstinke është shenjë se papa është zgjedhur, kurse i ziu jo.Konferenca ipeshkvnore: - Instit-cioni i një kishe krah-inore, të cilin e vendos apo e anulon pushteti më i lartë i kishës, anëtarët e të cilit janë të caktuar dhe ku bëjnë pjesë të

gjithë peshkopët ndihmës si dhe pe-shkopët tjerë të atij rajoni, në të shumtën e rasteve të një shteti.Konkordat: - Marrëveshja e përhershme shtetit dhe kishës që vlen si ligj për partneritet.Konvertit: - I konvertuar në kishën katolike.Këmbëzbathurit: - Anëtarët e një rendi, të cilët ecin zbathur, ose mbathin vetëm me sandale, si p.sh., augustinët, karmel-iqanët etj.Këshilli i famullisë: - Anëtarët e emëruar dhe të zgjedhur të këshillit të famullisë, të cilët së bashku me famullitarin kujdesen

për veprimtarinë fetare dhe të mirat e kishës në kuadër të famullisë.Krematorium: - Ndërtesa për djegien e kufomave të vdek-urve.Kisha: - Nga fjala greke “eklesia” që do të thotë, tubim asa-mble, kuvendi, mbledhja (zyrtare publike) e popullit. Bashkësi e popullit të Zotit; ndërtesa në të cilën besimtarët tubohen në shërbim të Zotit.Kisha lindore: - Emërtimi i të gjitha kishave të Lindjes, të cilat nuk e kanë pranuar Kalendarin e Koncilit të vitit 451, si p.sh., nestorianët, armenët, koptët, jak-

obitët si dhe të gjitha kishat nacionale orto-dokse, si p.sh., ki-shës greke, ruse, serbe etj...; ky em-ërtim përfshin gjith-ashtu edhe ato bashkësi fetare, të cilat gjatë historisë, në mënyra të ndr-yshme, kanë shfaqur lojalitet ndaj Romës, siç është pranimi i papës për prijës fetar, por në të njëjtën kohë i janë përmbajtur ritit fetar të Lindjes si dhe të drejtës kishtare të Lindjes, si p.sh., gre-ko-katolikët (të bashkuar nga rajonet e ortodoksisë - ukrainasit, rusinët, si dhe grupe të tjera nacionale), maronitët, melkitet, tominet, të krishterët

e ritit malabark, ar-menët katolikë etj.Kisha perëndimore: - Fjala është për kishën latine, do të thotë ritin romak, për dallim nga kishat ortodokse, të cilat ja-në të ritit lindor ose bizantin.Kambanar: - Personi që interesohet për kambanën e kishës.Krijuesi: - Fjala krijuesi rrjedh nga latinishtja: creo, creare (kreo, kreare - krijoj, të krijuarit). Hyji krijoi gjithësinë.Krishti: Fjala Krisht, nga greqishtja, dhe Mesia, nga gjuha ara-meike (të cilën e ka folur Krishti), janë sinonime dhe kanë domethënie “I lyeri”. Lyerje e mbretit me

vaj te hebrenjtë kishte kuptim të zgje-dhjes - emërtimit, shpalljes së mbretit, të kurorëzimit, si shenjë e jashtme e zbritjes së shpirtit të Hyjit përmbi të zgjedhurit (shih 1 Sam 9, 6, 10, 1; 10, 26, 13).Kreshmor: - Ndalimi i marrjes së ushqimit me mish, apo nga prodhimet e mishit, sipas kishës; agjërim i rreptë, të cilin kisha ua obligon besim-tarëve prej moshës 18-60-vjeçare në të premten e madhe.Kryqi: - Fjala kryq rrjedh nga latinishtja: cruxc - crucis - kruks - krucis. Krishti ka qenë kryqëzuar siç na njoftojnë ungjilltarët.

Kungimi: nga lat. Communicare (komunikuare) - kungoj. - Besimi ka-tolik mëson se kungi-mi është një sakrament, të cilin e themeloi Jezu Krisht përmes të cilit na jepet Korpi dhe Gjaku i Krishtit në trajtën e bukës dhe të verës së shuguruar. Për të marrë kungimin du-het të jesh pa mëkate të rënda, të cilat të falen në rrëfim, pas pendimit.Kuria romake: - Zyrë ipeshkvijsh, kancelari episkopate; shtëpi kanonikësh; kështjellë; pallati papnor me zyrat dhe institucionet e tjera për ta administruar kishën.

Kongregatat romake: - Zyrat e përhershme si institucione më të larta për udhëheqjen e kishës, në krye të cilave janë të vendosur kardinalët.Krezmim: - Vaj i shenjtë i përzier me balsam, të cilin e ndez ipeshkvi në të enjten e madhe, të cilin e përdor me rastin e sakramenteve të dëshmisë së shenjtë; në një aspekt më të ngushtë quhet sakrament i dë-shmisë së shenjtë, ose edhe përforcimi.Kryqtarët: - Pjesëmarrësit e luf-tërave të kryqëzatave; pjesë-marrësit e radhëve kalorësiakë, bartin

mantele me kryq të zi.Kryqëzimi: Ose edhe më mirë shenja e kryqit, prekja e ballit, gjoksit dhe dy krahëve, me këto fjalë: në emër të Atit, të birit dhe të shpirtit të shenjtë, që bëhet në hyrje-dalje në kishë, para çdo urate, pune, ushqimi etj. Simboli i fesë së krishterë. Sakrament elementar (i hyrjes në krishterim, kishën katolike).Kumbar: - Dëshmitar me rastin e pagëzimit apo dëshmisë, i cili merr përsipër obligimin e ndihmës së edukimit fetar të kumbarës, kur atë prindërit nuk janë në gjendje ta bëjnë, si dhe me

rastin e martesës në kishë, i cili zakonisht shoqërohet me dhur-ata. Emërtimi shqip përfshin edhe fjalët nun apo nune.Kuvend: (manastir) - Shtëpia në të cilën jetojnë murgjit apo murgeshat.Kyrie eleison: - “O Zot, ki mëshirë!”, pjesë e meshës së shenjtë menjëherë në fillim.

LLaik: nga greqishtja laos (popull) - Tregon për besimtarin pr-ofan apo vëllanë joklerik; paraqet edhe ata që nuk janë ekspertë në ndonjë lëmë të caktuar, shekullarë.Librat kanonikë: - Përmbledhje e librave të frymëzuar që përmbajnë Biblën.Leksionar: - Ungjillor; libër i liturgjisë leximi para meshave.Letër papnore: - Letër e shkurtër zyrtare papnore ose vërtetim.Limb: - Vendi i dishepujve të drejtë në pritje të zbritjes së Jezu Krishtit, apo

edhe i fëmijëve të papagëzuar, si mësim teologjik, por jo edhe e vërtetë e fesë e definuar nga magjisteri kishtar.Liturgjia: - Në kuptimin më të ngushtë mesha e shenjtë apo eukaristia; në kuptimin më të gjerë shërbim kishtar kremtimi i sakramen-teve.Logos: - Mishërimi i fjalës së Zotit; Jezu Krishti.Lucifer: - Mbreti i të gjitha të këqijave, satanai.Lumturimi: - Bëhet nga papa, pas liturgjisë kanonike të shpalljes së individit, të cilit i lejohet kulti publik.

Lutja - urata: - Sipas Fjalorit të gjuhës shqipe, lutje është fjala që i drejtohet një hyjnie a një të shenjti: fjalë e shprehje që thonë besimtarët gjatë një riti fetar. Ndërsa “urata” nga fjala latine, oaratio ka domethënien lutje. Ndoshta edhe bisedimi, dialogu dhe komunikimi me Zotin.

MMariologjia: - Shkencë teologgjike mbi dogmat e Shën Mërisë, të vërtetat dhe respektin, si dhe tradita kishtare gjatë shekujve.Meditimi: - Përqendrimi, në asp-ektin më të thellë, në të vërtetat fetare; forma më e përkryer e lutjes me anë të së cilës njeriu e shoqëron Zotin.Mesia: - Nga hebraishtja: “mesh-iah” që do të thotë vaji i shenjtë, për të cilin kanë par-alajmëruar profetët e mëhershëm, por edhe “Shpëtimtari” apo “Shëlbuesi” Jezu Krishti, i

paralajmëruari dhe i premtuari i Zotit.Mitra: - Mbulesë koke të cilën e vënë kryepeshkopët si dhe peshkopët apo ipeshkvitë.Mitropolia: - Selia e peshkopit ortodoks. Mitropolia është selia e ipeshkvit mitropolit, i cili e kryeson një bashkësi të disa ipeshkvijve, si p. sh. Mitropolia e Tiranës, apo e Shkodrës.Minoritet: - Vëllezërit e vegjël, degë e rendit françeskan.Misal: - Libër me lutje të meshës së shenjtë për ditë feste dhe për ditë të tjera të zakonshme.

Mister: - Fshehtësi, mister; sekreti fetar që shumë herë shpallet dogmë; dramë e kohës së mesme me temë fetare.Mistika: - Shkencë fetare, e cila i studion përvojat apo përjetim i thellë shpirtëror i bashkimit me Zotin në kuadër të realitetit dhe të metodave të krishte-ra.Monofoziatizmi: - Rrjedh nga dy fjalë greke: monos (një) dhe physis (natyrë) dhe tregon për fenë e gabuar të cilën e ka predikuar Eutih në shekullin e pestë, për atë se si Krishti kishte vetëm një natyrë, atë të Zotit, por kjo pikëpamje

është gjykuar në koncilin në Kalcedon më 451.Monoteizmi: - Rrjedh nga fjalët greke monos (një) dhe theos (Zot) do të thotë besim në një Zot.Monsinjor: - Zotëria im; shkurtesë mons, paraqet respekt për thirrje të disa priftërinjve, të cilët i nderon papa me propozimin e ordinariatit vendor.Mormonët: - Priftërinj të kohës së fundit; sekt protestant i formuar Joe Smith (1805-1844) në SHBA. Atë e udhëheqin një krye-tar, dy nënkryetarë dhe dymbëdhjetë apostuj; pagëzimin e

lejojnë pas vitit të tetë të jetës; parimisht e lejojnë edhe poligaminë.Mrekulli: nga fjala latine “miarculum - miarkulum - Diçka e pabesueshme, që s’mund të ndodhë në të vërtetë e që nuk shpjegohet me ligjet e natyrës, por kryhet gjoja nga forca e mbinatyrshme, çudi (sipas fesë e besëtytnive)” kështu thotë Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, (fq.1176-1177). Vepër mbinatyrore, e cila i përshkruhet fuqisë së Zotit; ajo për kishën nuk është vetëm ndodhi mbin-atyrore, por edhe shenjë e Zotit. Bibla përmban një varg mrekullish të panumërta që

shtrihen gjatë tërë historisë së rruzull-imit, qysh prej krijimit, kur s’kishte kurrgjë dhe Zoti urdhëronte: Le të bëhet drita! Le të bëhet kupa qiellore! Le të qesë toka bar të gjelbër etj. (Zan 1,3).Mëkat i madh: Mëkat vdekatar, i madh, i rëndë, mortar, ku humbet hiri i Zotit, miqësia me Të, ndërsa shkaktohet kur plotë-sohen këto tri kushte: punë e madhe dhe e rëndësishme; liria e plotë dhe vetëdija e plotë se është i tillë, megjithatë bëhet. Mëkat i vdekjes, me ç’rast humbet mëshira e shugurimit; e

kundërta, rasti i mëkatit të vogël po edhe të lehtë, është kur nuk plotësohen këto tri kushte dhe kur njeriu, pa dashje, pa liri, pa vetëdije mëkaton në ndonjë gjë të vogël. Mëkat i lehtë: - Nënçmimi i Zotit, me të cilin nuk humbet mëshira, hiri i Tij, por pjesërisht dëmtohet, dobësohet.

NNekrolog: - Fjalim i folur apo i shkruar për ndonjë të ndjerë; libër me emrat e të vdekurve.Nepotizmi: - Nga fjala “nepos”, që do të thotë nip, shënohet ndihma e madhe që i bëhet familjes nga ana e personave të kishës.Nestorianizmi: - Sipas Nestorit, besimi i devijuar sipas të cilit në Kri-shtin ekzistojnë dy natyra dhe dy persona, që janë të shoqëruar vetëm në aspektin moral e jo në mënyrë hipostarike; në këtë aspekt Maria nuk do të ishte Shën Mëri, por do të ishte vetëm

nënë e Krishtit si njeri.Nicea: - Qyteti në të cilin janë mbajtur dy koncilë të përgj-ithshëm, i pari, më 325, i cili e ka gjykuar arianizmin dhe e ka formësua besimin e Nikejit, si dhe koncili i shtatë më 787, në të cilin kanë marrë fund konfliktet ikonoklasike lidhur me ikonat dhe respektin ndaj tyre.Nobet: - E dhjeta, e njohur në popull si dita vjetore e tubimit të kontributit për përkujdesjen ndaj priftit. Nihil obstat: tekstualisht - asgjë nuk e pengon - Shprehje zyrtare

sipas së cilës teologu përkatës dëshmon se nuk ka pengesë fetare për kryerjen e ndonjë veprimi.Nunc: - Ambasador i papës, i dërguari i Vatikanit në ndonjë shtet me qëllim të ndërmjetësimit midis kishës dhe shtetit, Romës dhe kishave lokale.Nunciatura: - Selia e përfaqësuesit diplomatik të Vatikanit.

OOFM: - Ordo fratrum minorum, urdhri i vëllezërve të vegjël, urdhri françeskan. Ontologia: - Degë e filozofisë që e studion ekzistencën si të tillë.Observantët: - Degë të rendeve me rregulla strikte tek augustinët, fra-nçeskanët dhe kar-meliqanët.Opus Dei: (Vepra e Zotit) - Institucioni që vepron sipas par-imeve ungjillore, është themeluar në vitin 1928.Opus operatum: (punë e përkryer) - Mësime dogmatike li-dhur me vle-fshmërinë e sakram-

entit pa marrë parasysh fenë dhe shenjtërinë e vep-ruesit.Ordinar: - Peshkopi që është udhëheqës i rregullt i ipeshkvisë.

Ordinariat: - Selia e ipeshkvisë.Ortodoks: - Tradicionalist; besi-mtar i vërtetë; ortodoksia do të thotë pastrimin e fesë nga çfarëdo herezie; shprehja përdoret për besim-tarët e kishës ortodokse.OSB: Ordo santi Benedicti, urdhri bendektian.

PPagëzimi: - Sipas besimit (katekizmit) katolik “pagëzimi është një sakrament i themeluar prej Jezu Krishtit, me të cilin falet mëkati i rrjedhshëm dhe të gjitha mëkatet e tjera, kur pagëzohet ndonjë i rritur, kthehet hiri shenjtërues i Zotit, bëhen fëmijë të tij dhe anëtarë të kishës”.Panteizmi: - Mishërimi i natyrës me Zotin.Pashkët: - Festa më e madhe e krishterimit, festa e ringjalljes së Krishtit; festohet javën e parë pas një muaji të plotë

të kaluarit në barasnatë.

Papa: nga greq. (papas - at) - Emërtimi i ipeshkvit të Romës, si udhë-heqës më i dalluar, i cili e ka pushtetin më të lartë në aspektin shkollor, fetar, juridik në kishë; zëvendës i Krishtit në tokë; tra-shëgimtar i Shën Petrit, të cilit shpirti i shenjtë ia jep dhuratën e udhëzimit kur e mëson ex chatedra për çështje të fesë dhe moralit.Parusija: - Lëmoshë që u ndahet të vobektëve me rastin e një pëshpëritjeje.Paruzia: - Ardhja përsëri e Jezu Krishtit në fund që të sundojë dhe ta për-

fundojë Mbretërinë e Zotit.Patriarku: - Patriku; 1. Thirrje për të parët e popullit çifut, prijësit e 12 fiseve çifute; 2. I pari i kishës që është përgjegjës për mitropolitët dhe peshkopët e tjerë; 3. Thirrja për prijësit fetarë të krishterë, të qendrave të njohura të krishtera, si: Ro-ma, Aleksandria, Antihoija, Stambolli dhe Jerusalemi; 4. Në kishën katolike vetëm thirrje nderi për patrikun e Venedikut. 5. Prijësi i kishës autoqefale nacionale në kishat ortodokse.Patroni: - Shenjtor, mbrojtës i ndonjë vendi, populli,

përdorohet edhe fjala pajtor, apo pajtore e kishës, famullisë, apo edhe e familjes.Pendimi: - Pendesa, të dy fjalët pend-imi, pend-esa, rrjedhin nga fjala latine “poena” që do të thotë: dënimi, ndëshkimi. Sipas Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe, pendimi është “Ndjenjë keqardhjeje për një veprim të gabuar që kemi bërë, pra edhe pranim gabimi. Ndërsa pendesa është ndëshkim për mëkate të bëra, që cakton meshtari në rrëfim, po edhe veç mundimit…, për-mbarimi i përkorjes, deri në vetëmohim të mirëqenies trupore si masë ndëshkimore

për t’i fashitur tallazet e shqetësimit të ndërgjegjes për fajin e bërë, për rrëshqitje në lajthitje.Personi kishtar: - Hierarkia që është përgjegjëse për radhitjen e drejtë dhe autoritare të fjalëve të Zotit, duke e mbrojtur nga sulmet.Peshkopi ndihmës: - Peshkopi që është i emëruar nga papa që ta ndihmojë ipeshkvin ordinar apo titullar, ordinariatin në aspektin baritor dhe udhëheqjen e ipeshkvisë.Përfitim i pafajësisë: Immacu-lata, Zonja e Papërlyer - Dogmën të cilën e ka shpallur Pio IX 1854, e cila

shpreh besimin e kishës se Maria me një mëshirë dhe hir special të paraparë nga shërbimet e Krishtit është ruajtur nga mëkati burimor apo i rrjedhshëm i Adamit dhe Evës.Purgator: - Vend për pastrim nga mëkatet e vogla apo për vuaj-tjen e dënimit të për-kohshëm deri në kalim në jetën e am-shueshme, në lumturinë e plotë të parajsës.Prift: - Klerik, pastor; fjala “prift” rrjedh nga fjala greke “presbiter” që do të thotë “i moshuar”, sepse apostujt kanë zgjedhur njerëz të pjekur për nga mosha, me plot besim se janë të aftë

t’i udhëheqin bashkësitë e krishte-ra, të porsathemeluara. Po ashtu, fjala prift është përkthim i shprehjes latine “secredos”, që do të thotë “kujdestar”, personi që ka pranuar rendin e shenjtë dhe është e autorizuar me anën e juridiksionit ipesh-kvnor, në aspektin baritor, të punojë për shpëtimin e njerëzve; ai është shpërndarës i sakramenteve në emër të Krishtit sipas urdhrit të ipeshkvit. Prelat: - Përgjegjës në shërbim të kishës katolike; titull nderi që e jep selia e shenjtë; bartës i titullit të monsinjorit, por pa pushtet të

veçantë lidhur me këtë titull.Prelatura: - Territori në të cilin e shtrin pushtetin e vet prelati i pavarur nga ipeshkvia.Primat: - Përparësia e peshkopit romak në hierarkinë kishtare.Profet: - I frymëzuar me shpirtin e shenjtë, i cili i zbulon të vërtetat e fshehta, e transmeton fjalën e Zotit, duke e koment-uar të tashmen e zbulon të ardhmen. Njeri i Zotit, i cili flet në emër të Tij, ndërmjetëson për popull dhe ndonjëherë edhe paralajmëron ndonjë ngjarje të rëndësishme.

Provinca: - Rajon i më shumë ipeshkvijve me mitropolitin apo ipeshkvin në krye; bashkësi e më shumë rendeve nën një udhëheqje.Profan: - Laik, shekullar, jofetar.

QQytet i përjetshëm: - Emërtim nderi për Romën si seli e kato-licizmit.

RReformizmi: - Lëvizja reformiste, e filluar nga Martin Luteri në shek. e 16, e cila shkaktoi ndarjen e pjesëve të mëdha të kishave nga Roma; kjo lëvizje vuri në pikëpyetje disa dogma të kishës katolike dhe të shke-ncës mbi sakramentet; kisha u është përgjigjur disa dilemave në Koncilin e Tridentit lidhur me përmbajtjen teologjike të sakra-menteve.Ripajtimi: - Shprehje për pajtimin e njeriut me Zotin, ku për-fshihet edhe falja e mëkateve si dhe anëtarësimi i ri në shoqëri.

Rekuiem: - Pëshpëritje; mesha për të vdekurin; ashtu quhet sipas fjalës së parë të liturgjisë: “Requiem aeternam dona eis Domine - Prehje të përhershme fali, o Zot!”, gjë që në atë meshë përsëritet disa herë.Relikte: - Eshtra, hire: pjesë e trupit apo gjërave të një shenjti që përdo-reshin prej tij, ose me të cilën e kanë munduar, që e ruajnë si diçka të shenjtë.Roketë: - Këmishë e shkurtër e priftit katolik.Rota: - Tryeza e rrumbullakët me gjykatësit; rota romake; gjykata ro-

make e selisë së shenjtë, e cila qëndron mbi gjykata e ipeshkve; gjykon lloj-lloj procesesh, më së shumti asosh që kanë të bëjnë me martesa.

RRRregullsi: - Premtimi për një jetë të pastër, të varfër dhe për dëgjueshmëri; mund të jetë i thjeshtë dhe solemn; i përkoh-shëm dhe për tërë jetën.Rregulltar: - Murg, kallogjer, frat, abat; anëtar i barabartë i rregullit fetar, në kuadër të të cilit e ka dhënë betimin për një jetë të pastër, të varfër dhe të dë-gjueshme.Rregulltare: - Murgeshë, kallogjere, abateshë, motër e nderit.Rrëfimi i përgjithshëm: - Rrë-fimi i madh i mëkateve gjatë tërë

jetës, praktikohet veçanërisht para hyrjes në ndonjë rend të ri, apo si ushtrim shpirtëror.

SSakramenti: -E shenjtë, mister; shenjë e pashme e një hiri, një mëshire të paparë në Krishtin; në të ekziston dhe vepron vetë Krishti; sakramenti paraqet fenë të cilën ai e thellon, e forcon dhe e zhvillon; Kisha njeh shtatë sakramente: pagëzimin, dësh-minë, pajtimin (rrëfimin), eu-karistinë, martesën, rendin e kuq dhe lyerjen me vaj në rast sëmundjeje.Pagëzimi, krezmimi apo përforcimi, kungimi, rrëfimi, vajimi, urdhri i shenjtë dhe kurora e martesës.Sakramentalizmi: - Lutjet liturgjike për

bekimin e gjësendeve adhurue-se, fotografive, gjëra-ve… si p.sh., kryqeve, medaljeve, ujit, ushqimit, banesave… Sa-kramentet i kanë aprovuar vetë Krishti dhe kisha.Sakristan: - Personi që është i angazhuar për rregullimin dhe përgatitjen e kishës para dhe pas meshës.Sakrificë: - Krishterimi e kupton vuajtjen e Krishtit si dhuratë të Zotit për shpëtimin e njerëzimit.Sekt: - Grup i vogël besimtarësh; aderues që pasojnë mësimet që janë të gjykuara nga kisha.

Sekular: - Profan, i përket botës laike e jo asaj klerikale.Septuaginta: - Emërtimi për për-kthimin e parë të Dhiatës së Vjetër nga gjuha hebraike në gjuhën greke, të cilën e kanë kryer 70 përkthyes në Egjipt në shek. e 3 para Krishtit.Sinagoga: - Është fjalë greke me domethënie tubimi, vend tubimi, vend uratash për hebrenj-të.Sinkretizmi: - Përzierje e eleme-nteve të ndryshme nga fe të ndryshme në një bashkësi arti-stike.Sinodi: - Takim, kuvend i priftërinjve

me ipeshkvin, të gjithë peshkopëve me papën (kuvend i peshkopëve); sinodi i shenjtë tek ortodok-sët është trup udh-ëheqës i kishës autoqefale.Sinopsa: - Pasqyrë, radhitja e teksteve biblike njëri pranë thetrit për t’i parë më mirë ngjashmëritë dhe dallimet; sinoptikët: Mateu, Marku dhe Lluka.Seminari: seminarium - Institu-cioni në të cilin përgatiten kandida-tët për priftërinj.Skolastika: - Drejtim filozofik-teologjik në mesjetë që është themeluar në parimin: Credo ut intelligam - besoj që

të mund të kuptoj; shpallja e së vërtetës duke argumentuar me fuqinë e arsyes dhe në dritën e fesë, në bazat e Aristotelit dhe pjesërisht të postulateve të Plato-nit; Tomë Akuini është përfaqësuesi kryesor i kohës së skolastikës.Soteriologjia: (soter- shpëtues) - Është shkenca teologjike mbi shpëtimin e njeriut sipas Jezu Krishtit.Sytë kishtarë: - Emërtim për shkri-mtarë të njohur të krishterë. Historia e krishterë dallon etërit e kishës perëndimore: Am-brozin, Augustinin, Jeronimin…., si dhe etërit e krishterë të

lindjes: Atanazin, Ba-zilin, Gregorin, Nazijanskin, Gjon Gojarti etj.Skizmë: - Përçarje (fetare), shkëputja e një komuniteti fetar nga kisha, ku më parë bënte pjesë; për katolikët ndarja nga kisha romake duke mos njohur primatin e papës.

SHShpallje: - Paraqitje e përmbajtjes së shpalljes së Zotit drejtuar njeriut; fjala e Zotit apo e vërteta e shpallur dhe e shkruar në Librin e shenjtë.Shkopi baritor: - Shkopi i ipeshkvit, të cilin e bart me rastin e liturgjive solemne.Shkrimi i shenjtë: - Shih Bibla.Shëlbuesi: - Jezu Krishti në esencë e ka shpëtuar njeriun nga mëkatet dhe shkatërrimi i përhershëm; njeriu është i obliguar ta pranojë shpëtimin dhe të kontribuojë vetë.

Shoqëria e Jezusit: - Jezuitët, shoqëri rregulltarësh e formuar, të cilën e ka themeluar spanjolli Ignacie Lajolla më 1534 në Paris, me qëllim kryerjes të pu-nës misionare të përhapjes së mës-imeve fetare dhe për edukimin e fëmijëve.Shkopi ipeshkvnor: - Shenjë e pushtetit ipeshkvnor që bartet gjatë ritualit të liturgjisë.Shpirti: - Shpirtërore, jomateri-ale, e pavdekshme, fillimin që Zoti ia frymëzon çdo qenieje njerëzore, pjesa e pavdekshme e çdo njeriu.

TToka e shenjtë: - Sipas të krishterëve toka ku ka jetuar dhe vepruar Jezu Krishti (Izraeli, Palestina).Të gjithë shenjtorët: - Përkuj-timi vjetor i të gjithë shenjtorëve më 1 nëntor.Teizmi: - Besimi se Zoti ekziston, është i përjetshëm, se e ka krijuar botën, por Ai nuk është pjesë e asaj bote (materiale), se ai dallon nga bota dhe ai e udhëheq botën.Teokracia: - Formë e pushtetit, sipas së cilës Zoti e udhëheq shtetin, sepse ai e udhëheq atë me pushtetin shpirtëror

të kohës; shteti teo-kratik duhet të jetë e rregulluar sipas ligjeve fetare të Zotit.Teologjia: - Shkenca mbi Zotin që hulumton fenë, e cila në rend të parë mbështetet në ele-mente biblike, argumentet kishtare, koncilët, etërit e she-njtë, të cilët janë në shërbim të arritjeve logjike dhe filozofike.Tiara: - Kurorë e papës.Transcendizmi: - Të kaluarit, veprimi; të tejkaluarit matanë; Zoti në mënyrë jo të barabartë e kalon e tejkalon botën; mbi botë, dallon nga bota, nuk është i ngjashëm me botën;

ekziston në veten e vet, i pavarur prej as-kujt dhe prej asnjë gjëje; mbi përvojën njerëzore.Trinia: - Dogma e krishterë sipas së cilës Zoti është një, por që është paraqitur në tre per-sona: Zoti - Ati, zoti - i biri, dhe zoti - shpir-ti i shenjtë; trinia, pa-ra së gjithash, është e vërtetë e Dhiatës së Re, të cilën Jezusi e predikon kur flet për Zotin si të Atin e tij dhe për shpirtin e shenjtë, të cilin do ta dërgojë; tri pe-rsonalitete hyjnore marrin pjesë në një natyrë hyjnore dhe në një luftë bashkim hyjnor.Të krishterët e malabarskit: - Të

krishterët tominë në jugperëndim të Indisë, kanë pranuar krishterimin në Siri, ku kishte vepruar apostulli Toma.

UUniat: - Katolik oriental, grek, anëtar i kishës ortodokse që është bashkuar me kishën katolike; besimtarë të krishterë të traditës lindore të bashkuar me Romën; kanë mbajtur ceremoninë dhe traditën lindore, si dhe të drejtën kishtare.Udha e kryqit: - Devotshmëri që ka të bëjë me 14 të ndalura apo ngjarje pengesat në kujtim të vuajtjeve dhe të vdekjes së Jezu Krishtit.Ungjillëzimi: - Përhapja e lajmit të mirë mbi rikthimin dhe dëshminë e atyre që rikthehen në

fenë e krishterë; lajm i mirë; në veçanti i katër ungjillorëve (Mateut, Markut, Llukës dhe Gjonit), secili prej tyre në mënyrën e vet e përshkruan jetën, shkencën dhe veprimet e Jezu Krishtit.

VValdenzët: - Bashkësi e vogël e krishterë në Itali, e cila i shtrin rrënjët e saj në lashtësi deri në shek. e 13 deri tek Peter Valdezi, sipas të cilit edhe janë quajtur.Vazam: - Emërtimi vjetër i kroatëve për Pashkët.Vikari gjeneral: - Personi që i ndihmon peshkopit në udhë-heqjen e ipeshkvisë, zakonisht është një vikar i përgjithshëm për një ipeshkvi, por mund të ketë edhe më shumë të tjerë për ndonjë sektor apo veprimtari të posaçme.

Viti kishtar: - Cikli vjetor i përbërë nga pesë kohëra kishtare.Vulgata: - Përkthimi i Jeronimit të Vulgatës të shkrimit të shenjtë në latinishten popullore; vulgus do të thotë popull, prej nga rrjedh edhe emërtimi Vulgata, të cilën Tridenti e ka shpallur përkthim zyrtar të Bi-blës në kishë.Vend i shenjtë: - Altar; vendet e shtegtimit, shenjtëroret e haxhit që kanë një rëndësi të veçantë.Vëllezërit e vegjël: (fratres minores) - Emërtimi për urdhrin françeskan.Vërtetimi: - Sakramenti të cilin e

ndan peshkopi si dëshmi për zbritjen e shpirtit të shenjtë te disa të krishterë, të krishterët e pagëzuar të cilët pas përgati-tjes përkatëse dhe dëshmisë së fesë marrin këtë sakrament të pjekurisë së krishterë.

XHXhakoi: (shërbëtor) - Rangu më i ulët i rendit sakramental në postin e krishterë, predikikues i kurorëzimit; tradita kishtare tregon se ata ishin ndihmës të apostujve dhe të peshkopëve. Në fillim merreshin kryesisht me ndihmën për të varfrit dhe kujdesin për vejushat. Tani në kishën katolike kemi dy lloj xhakonati: si shkallë përgatitore për meshtari, si dhe xhakonat permanent, që mbesin gjithë jetën në këtë shkallë dhe mund të jenë të martuar e të merren edhe me punë profesionale.

Literatura e konsultuar:1. Glosar religijkih pojmova,

(Medjureligijsko Vijece Bosne i Hercegovine), Sarajevo, 1999.

2. Monsinior Nikë Prela, Fjalori biblik, Drita, Ferizaj 1994.

3. Fjalor i gjuhës shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1976.

4. Fjalor serbokroatisht-shqip, (Grup autorësh), Instituti Albanologjik, botimi dytë, Prishtinë, 1986.

5. Anic-Klaic Domovic, Rjecnik stranih rijeci, Subotica, 2001.

6. Religije svijeta, Krscanska sadasnjost, Zagreb, 1987.

7. An Encyclopedia of religion, Vergilius Ferm, New York, 1945.

8. Ekrem Murtezai, Fjalori i terminologjisë fetare, botimi dytë, Prishtinë, 2007.

9. Halit Muharremi, Fjalor i teologjisë, Tiranë, 2006.

Glosari i nocioneve

çifute

AA lahma anja: - Shih: (h)a lama anja.Afikoman: (fjalë greke në hebraisht) - Desert. Në (H)alahun bashkëkohor ky term ka të bëjë me pjesën e fundit të bukës pa tharmë, të cilën i zoti i shtëpisë e merr në mbarim të darkës. Në kohën kur mbrëmja e merr for-mën definitive standarde, bashkimi i festës përfundon me desert. (H)alaha ndalon dëfrimin me çfarëdo qoftë përveç me (lëngje), pas ngrënies së kafshatës së fundit të sakrificës së pashale.Aftara: - Shih: (h)aftara.

Agada: - Shih: (h)agada.Alaha: - Shih: (h)alaha.Al-haroset: - Ëmbëlsirë e përzier prej mollëve të bluara, bajameve, mjaltit dhe rrushit të terur, e cila hahet gjatë festës së mbrëmjes, me qëllim të përkujtimit të baltës prej së cilës janë bërë tullat për ndërtimin e ngr-ehinave të faraonë-ve, me një fjalë tjetër për ta rikujtuar koh-ën e robërimit të bijve të Izraelit në Egjipt. Ky term shpeshherë përdoret pa nyjën shquese ‘al’.Alija: (hebr.) - Tekstualisht: ngritje - hyrje në leximin publik të Tevratit me rastin e lutjes së

përbashkët. Ditëve të hëna, të enjte, të shtuna, festave, gjysmë festa, në Rosh Hodesh dhe me rastin e agjërimeve, pas lutjes së mëngjesit; të shtunave, gjatë fe-stave, ditën e Jom Ki-purit dhe agjërimeve si dhe pas lutjeve të pasdites, bëhet leximi publik i Tevra-tit. Në leximin e mën-gjesit, në shabat ka shtatë lexime, ditën e Jom Kipurit gjashtë, gjatë festave pesë, në Rosh Hodesh dhe gjysmë feste katër - kurse të hënën dhe të enjten dhe gjatë agjërimeve si dhe në Hanuk dhe Purim - tri. Gjatë leximit të pas-dites gjithmonë lex-ojnë tre veta. (shumësi: alijot).Alijat Ko(h)en: (hebr.) - Hyrje e Kohenit në leximin e

Tevratit. (H)alaha është që me leximin publik të Tevratit të niset me shkallën e përgatitjes së leximit - do të thotë më i dijshmi së pari, tjetri sipas aftësisë pas tij e kështu me radhë. Nëse të gjithë janë të një niveli (të dijes apo të mosdijes), atëherë në leximin e Tevratit dilet sipas meritës së baballarëve. Kështu, themi, Ko(h)animët si pasardhës të teolo-gut Aronit dalin të parët, Levitët, pjesëtarë të fisit Levi, që nuk kanë marrë pjesë në ndërtimin e viçit prej ari - prandaj kanë qenë të zgjedhur në udhëh-eqjen e shërbesave jofetare në Tempull) dalin të dytët - kurse

të gjithë alijotët e tjerë janë në dispo-zicion të çdo hebreu dhe quhen me emrin e përbashkët Izrael.

Alijat Levi: (hebr.) - Hyrje e Levit në leximin e Tevratit, sipas (H)alahut Levi është në rendin e dytë, vetëm nëse të gjithë janë të njëjtit nivel. Në rast se në mesin e të pranishmëve ka nje-rëz të niveleve të ndryshme, së pari lexon ai që është më i dituri, i dyti ai që ka më pak njohuri - më tepër se të tjerët - e kështu me radhë.Alijat martir: (hebr.) - Shtesë në hyrje të leximit të Tevratit (e shtuna e tetë, në Jom Kipurin e shtatë, në festën e gjashtë, në

Tisha be-Av, si dhe ditën e Jom Kipurit pasditen e katërt).Alijat mashlim: (hebr.) - Hyrje përfundimtare në leximin e Tevratit.Alijat shelishi: (hebr.) - Hyrja e tretë në leximin e Tevratit.Alijat shishi: (hebr.) - Hyrja e gjashtë në leximin e Tevratit.Amida: - Shih: tefila.Aninut: (hebr.) - Periudhë pikëllimi prej vdekjes së të ndjerit e deri te varrimi. Të afërmit e të vdekurit prej momentit të vdekjes e deri në varrosjen e tij quhen ‘onenim’ (të pikëlluar) dhe kanë status të veçantë. Ata janë të liruar nga

shumë obligime, si për shembull, lutjet, vendosja e tefelinit e të ngjashme. Anus: (hebr.) - Tekstualisht: i shtrënguar, i detyruar - në aspe-ktin teologjik ky term ka kuptimin e konvertimit të çifutëve me dhunë. (shumësi: anusim)Anjo: - Shih: anju.Anju: - Përvjetori i vdekjes së anëtarit të familjes, që shënohet me vizitën e varrit si dhe me përkujtimin e përbashkët (në sht-ëpi apo në sinagogë), që quhet meldadu apo limud, në përfu-ndim të së cilës thuhet kadish derabanan. (shumësi: anjus).

Arba kosot: (hebr) - Tekstualisht: katër gota. Ka të bëjë me katër gota verë, të cilat pihen gjatë mbrëmjes, si kujtim për katër folje të ndryshme, të cilat i përmend Tevrati, duke e përshkruar daljen. Të gjithë të pranishmit (meshkujt dhe gratë) janë të obliguar gjatë mbrëmjes t’i pinë nga katër gota verë (apo lëng rrushi).Aron: (h)a-kodesh (hebr.) - Tekstualisht: ‘arkivol i shenjtë’, orman apo dollap në mur ku vendosen fletët e Tveratit. Aron (h)kodesh shikon në drejtim të Jerusalemit, në drejtim të të cilit kthehen të gjithë çifutët e botës gjatë

lutjeve. (shumësi: aronot (h)a-kodesh).Aron(h)a-metim: (hebr.) - Tabuti (sënduku) i të vdekurit. Sënduku i të vdekurit bëhet prej dërrasave të rrafshëta, të papër-punuara, pa zbu-kurime dhe pa përdorur gozhda të metalta.Arvit: (hebr.) - Darkë e përbashkët falënderimi apo lutje e mbrëmjes të individëve. Rrjedh nga fjala hebraike erev - mbrëmje.Ashkava: - Shih: (h)ashkava.Av bet din: (hebr.) - Kryetar i këshillit gjyqësor prej tre anë-tarësh.Avdala: - Shih: (h)avdala

Avel: (hebr.) - I përmortshëm, i (e) mërzitur, i (e) pikëlluar. (shumësi: avelim).Avot melahot: (hebr.) tekstualisht - prototip (gjërat e ndaluara - tridhje-tenëntë kategori veprimesh, të cilat janë të ndaluara të bëhen ditën e shtunë me tekstet nga Tevrati:

1. lëvrimi,2. mbjellja,3. korrja,4. lidhja e duajve,5. shirja e grurit,6. shirja7. selektimi8. thërrmimi,

grimcimi.9. shoshitja, të

siturit,10.përzierja,11.pjekja,12.këputja,

13.lyerja me gëlqere,

14.lënurja e leshit,15.ngjyrosja,16.të treturit të

fijes,17.mbarimi i

diçkaje,18.vendosja e

kornizës.19.endja e

pëlhurës,20.shprishja -

shthurja,21.lidhja,22.shqepja,23.qepja,24.nxehja,25.ndërtimi,26.prishja,27.kryerja e punës

duke goditur me çekiç,

28.gjuetia,29.prerja,30.regjia e lëkurës,31.shtrirja,32.heqja e qimeve

prej lëkurës,

33.prerja e lëkurës,

34.shkrimi,35.shlyerja e asaj

që është shkruar,

36.tërheqja e vijave në lëkurë ose pergamenteve,

37.ndezja e zjarrit,38.fikja e zjarrit,39.bartja nga një

qëllim në tjetrin.Atikva: - Shih: (h)a-TikvaAvelut: (hebr) - Pikëllim, rregullat e pikëllimit.Aveluti fillon prej momentit kur i ndjeri i është varrosur dhe kur xhenazja është e mbuluar. Personi në pikëllim quhet avel, kurse shumësi është avelim. Tevrati

parasheh katër periu-dha të pikëllimit. B

Beca: (hebr.) - Ve, në liturgji, është fjala për vezët që vihen në tavolinën solemne.Beriha: (hebr.) - Falënderim, formulë e shkurtër liturgjike, e cila përdoret para dhe pas ngrënies së çfarëdo ushqimi, si dhe para kryerjes së çfarëdo rituali (si për shembull larjes së duarve, ndezjes së qiririt të ditës së shtunë etj.). (shumësi: berahot).Berit: (hebr.) - Lidhje. Termi ka të bëjë me të gjitha llojet lidhjeve. (shumësi: beritot).Berit mila: (hebr.) - Tekstualisht: lidhje e

synetisë. Të gjithë fëmijët meshkujt bë-hen synet ditën e tetë të lindjes. Mashkulli, i cili nuk është lindur në traditën hebraike, i cili dëshiron ta pranojë Tevratin dhe t’i bashkëngjitet popullit hebraik, pa-tjetër duhet të bëhet synet.Sipas perspektivës metafizike, shkaku i udhëzimit hyjnor që synetia e djemve të bëhet ditën e tetë të lindjes së tyre, duhet kërkuar në të vërtetën e thjeshtë se dhënia e këtyre urdhrave Ibrahimit a.s., se tërë njerëzimi i kanë obligim shtatë urdhra për bijtë e Nuhit a.s. Me këtë ur-dhër është formua një shoqëri e re, e

cila ka krijuar lidhje të veçantë me Zotin, duke pranuar në këtë mënyrë edhe një urdhër të tetë. Nga ky nukleus do të zhvillohet më vonë Izraeli - bashkësia, e cila ka krijuar me Zo-tin lidhje të mbështetur në për-mbajtje të gjashtëqind e trem-bëdhjetë urdhrave.Besamim: (hebr.) - Erëza. Njëra prej katër uratave, të cilat përdoren në (h)avdall është edhe bekimi i erëzave “Baruh Ata Adonaj, Elo(h)enu Meleh (h)olam, bore mine besamim” (I fa-lënderuar je Ti Zot i ynë, Mbret i botëve, që je krijues i lloj-lloj erëzave ).

Bet Din: - Shih: Bet (h)a-Din.Bet (h)a-almin: (hebr.) - Tekstualisht ‘Shtëpia e përjetshme - varre-zat. Shih: bet (h)akevarot. (shumësi bate almin).Bet (h)a-Din: (hebr.) - Gjyq lokal hebraik, i cili përbëhet së paku prej tre dajanim. (shumësi: Bate Din).Bet (h)a-hajim: (hebr.) - Tekstualisht: Shtëpia e të gjallëve - varrezat. Shih: bet(h)a-kevarot.Bet(h)a-keneset: (hebr.) - Sinagogë. Në vitin 586, para erës së re, kur është rrënuar tempulli i parë, çifutët skllevër në Babiloni janë

tubuar që t’i mësojnë librat e shenjtë, i kanë festuar festat dhe u janë për-mbajtur traditave. Këto tubime janë qu-ajtur kneset (parlament). Në fillim janë tubuar nëpër shtëpi, pastaj filluan të ngrinin ndërtesa të veçanta, të cilat janë quajtur bet(h)a-keneset (vend tub-imi). Fjala greke sinagogë ka të njëjtin kuptim. Hebrenjtë e kthyer nga robëria e Babilonit, në vitin 536 para erës së re, përsëri ngritën tem-pullin, por gjithkund edhe jashtë Izraelit vazhdojnë të ndërtojnë sinagoga. (shumësi: bate kneset).Bet(h)a-kevarot: (hebr.) - Varreza.

Gjuha hebraike me termin bet(h)a-kevarot njeh disa emra përshkrues për varrezat si bet olam apo bet almin - shtëpia e përjetësisë, bet(h)a-hajim - shtëpi e jetës, bet moed le-hol haj - shtëpi e takimit për çdo send që është i gjallë e të ngjashme, që ka të bëjë me besimin se njerëzit në këtë botë janë përkohësisht - kurse qëndrimi i vërtetë dhe i përhershëm është në botën tjetër. Është traditë që në varreza të mos hyhet pa ka-pelë, nuk duhet të pihet duhani, të mos hahet e të mos pihet. Dijetarët e Talmudit nuk preferojnë vizitën e shpeshtë të

varrezave. (shumësi: bate(h)a-kevarot)

Bet (h)a- Mikdash: (hebr.) - Tempulli i Jerusalemit, vendi i vetëm ku mund të kryhet lutja, ashtu siç urdhëron Tevrati me kurbane publike dhe individuale. Jashtë tempullit të Jerusale-mit nuk mund të theret kurban. (shumësi: Bate(h)a-Mikdash).

Bet moed lehol haj: (hebr.) - Tekstualisht: (shtëpia e takimit për çdo send që është e gjallë) - varrezat. (shih: bet (h)a-kevarot.

Bet olam: (hebr.) - Tekstualisht: shtëpia e amshueshmërisë - varrezat. Shih: bet (h)a -kevarot.

Bikur holim: (hebr.) - Vizita të sëmurëve. Bima: (hebr.) - Vendi i ngritur në mes të sinagogës, prej të cilit lexohet Tevrati. (shumësi: bimot).Birkat (h)a-mazon: (hebr.) - Tekstualisht: lutja e ushqimit - falënderimi, i cili bëhet pas ngrënies. Lutja apo falënderimi pas ushqimit është urdhër pozitiv biblik - ashtu siç është thënë (Libri i Pestë i Moisiut 8:10): “Do të hash e do të ngopesh, do ta falënderosh Zotin tënd për tokën e pëlleshme që të dhuroi”. Tevrati nuk e ka përshkruar for-mën e lutjes, por atë ia ka lënë inspirimit të çdo individi.

Birkat (h)a-mazon: - Citohet vetëm me rastin e ngrënies së bukës në një masë që e tejkalon sasinë e një ulliri, ose pas ngrënies së një shujte, por jo edhe pas kafjalli, i cili përbëhet prej brumërave.Birkat (h)a-mazon: - Citohet në vendin e ngrënies, madje duke qëndruar në këmbë. Nëse dikush e ka harruar lutjen e ushqimit dhe është larguar nga vendi i ngrënies duhet ta citojë atë duke që-ndruar në këmbë, aty ku i është kujtuar lëshimi, para të cilit, normalisht, duhet të bëjë “majim acaronim” (t’i lajë duart pas ngrënies së ushqimit). Nëse

dikush me qëllim e braktis vendin e ngrënies pa e bërë lutjen Birkat (h)a-mazon, pastaj pendohet dhe vendos që ta bëjë lutjen, ai duhet të kthehet në vendin e ngrënies së ushqimit dhe atje ta bëjë lutjen. Mirëpo, nëse i përmenduri e citon lutjen në vendin ku është penduar për shkak të lëshimit, llogaritet se ai e ka kryer obligimin. Lutja e ushqimit Birkat (h)a-mazon nuk bën të ndërpritet për të biseduar.

CCadik: (hebr.) - I drejtë, personi i respektuar në popull për shkak të vir-tyteve të tij të larta morale si dhe devotshmërisë së tij të madhe. Në mesin e të drejtëve termi cadik nënkupton rabinin. (shumësi: cadikim).Cedaka: (hebr.) - Lëmoshë; mëshirë; përdëllim. (shumësi: cedakot).Com: (hebr.) - Agjërim. (shumësi: comot).Com Gedalja: (hebr.) - Agjërim i Gedales, dita e tretë e muajit Tishrin - agjërim gjysmëditor (prej lind-jes e deri në perëndim të diellit ndalohet

ngrënia apo pirja), në shenjë përkujtimi të vrasjes së Gedales, të birit të Ahikamit, me të cilin është shka-tërruar edhe gjurma e fundit e vetëqeverisjes në Izr-ael të ndërmarrë nga mbreti i Babilonit, Navukodonosorit me dekretin e të cilit është përmbyllur dëbimi i tërë popullit.

DDajan: (hebr.) - Gjykatës i gjyqit hebraik. (shumësi: dajanim).Din: (hebr.) - Dispozitë, rregull; urdhër; normë. (shumësi: dinim).

EEl male rahatin: ‘Zot me plot mëshirë’, fillim i fjalëve të tekstit liturgjik, i cili shekujve të fundit është përhapur në mesin e hebrenjve ashkinazë - me anë të të cilit kërkohet mëshira e Zotit mbi anëtarët e vdekur të familjes.Erev shabat: (hebr.) - Para darka e së shtunës. E shtuna fillon me perëndimin e diellit ditën e premte. Disa minuta para perëndimit të diellit, zonja e shtëpi-së ndez qiririn e së shtunës me lutjen: ‘Baruh Ata Adonaj Elo(h)enu Meleh (h)a-olam asher kid-eshanu bemicvotav vecivanu le(h)adlik

ner shel shabat’, (I bekuar je ti Zoti ynë, mbret i botëve, që na ke ndriçuar me ur-dhrat Tua, na ke urdhëruar ta ndezim qiririn e së shtunës’.

GGalut: (hebr.) - Dëbimi, diaspora. (shumësi: galujot).Gemilut hasadim: (hebr.) - Bamirësi, dashuri, njerëzi, bërja mirë pa pritur shpërblim apo kundërshërbim. Veprimet e ‘gemilut hasadim’, përfshijnë shumë më tepër se termi ‘cedaka’ (lëmoshë), i cili ka të bëjë me ndihmën materiale të varfërve (ushqimi, rrobat e të ngjashme) - si për shembull: mikpritja, ‘bikur holim’ (vizita të sëmurëve), ruajtja e të vdekurve, përg-atitja e të vdekurve që nuk kanë të afërm etj.

Geniza: (hebr.) - Vend në varrezë ku vendosen librat e përdorur me te-matikë të Tevratit. Përmendorja zakonisht shënohet me gdhendjen apo skulpturën e librit të hapur. (shumësi: genizot).Goses: (hebr.) - Person në agoni. Personi që është para vdekjes nuk du-het lënë vetëm. Qën-drimi në shoqëri të personit që është para vdekjes është shpërblim i madh. Personin që është para vdekjes nuk duhet lënë vetëm ashtu që ai të mendojë për vdekjen. Është zakon që në momentin e vdekjes, djali, ose dikush nga anëtarët

e familjes, me kujdes t’ia mbyllë sytë dhe gojën të ndjerit. Me vdekjen e personit, trupi lëshohet në tokë dhe mbulohet me çarçaf, kurse në afërsi të kokës ndizet një qiri. (shumësi: gosesim).

H(H)a lahma anja: (aram.) - ‘Kjo është bukë e të mjerëve’. Fillojnë fjalët e paragrafit të (H)agades. Haci kadish: - Tekstualisht: ‘gjysma e kadishit’, kadishi i shkurtër i cili thuhet para darkës dhe pas ditës amida, para mbrëmjes dhe mën-gjesit, Kerijat shema. Shih: kadish. Hag (h)a-Asirim: (hebr.) - ‘Dita e festës ‘ - festa e hebrenjve të Sarajevës, që festohet në shenjë përkujtimi të çlirimit hahamit (rabinit) të Sarajevës, Moshe Danonit, si dhe të personaliteteve të

tjera të komunës he-braike të Sarajevës nga burgu, të cilët në muajin tetor 1820 i kishte arrestuar valiu, Ruzhdi Pasha, nën pretekstin se ishin shkaktarë për vdekjen e Mosha Ha-vijes, i cili kishte kaluar në islam dhe ishte bërë dervish Ahmeti, duke i kërcënuar se do t’i vrasë nëse komuna e hebrenjve të Saraje-vës nuk ia paguan 500.000 groshë (në variantin e parë kishte kërkuar vetëm 50.000), por kishte ndryshuar mendimin dhe e kishte dhjetë-fishuar shumën) si dëmshpërblim për jetën e dervish Ahmetit.Haham: (hebr.) - I urtë, i mençur,

mendimtar, dijetar, i ditur, i dijshëm. Emërtim për rabinin në komunat safaride. (shumësi: hahamim).Haham-bashi: (hebraiko-turke) - haham (hebr.), i mençur, bash (tur). koka, haham-bashi - koka e të mençurve - apo rabini kryesor i komunës hebraike në qendrat e qyteteve të provincave të Perandorisë Osmane.(H)aftra: (hebr.) - Pjesë nga parathënia që lexohet pas së shtunës apo festës se Kerijat (h)a-Tore.(H)alaha: (hebr.) - E drejta hebraike, po ashtu emërtim për ndonjë ligj të së drejtës hebraike. (shumësi:((h)alahot).

(H)a-maftir: (hebr.) - Personi që lexon (h)aftaren. (shumësi: (h)a-maftarim).Hamishoshi: - Shih: Hamisha Asar bi-shvat.Hamisha Asar bi-shvat: (hebr.) - Dita e pesëmbëdhjetë e muajit shevat, dita e parë e vitit tatimor për dhënien e të dhjetave nga frutat e pemëve. (H)ashkava: (hebr.) - Tekst liturgjik, i cili shekujve të fundit është rrënjosur në mes hebrenjve safaridë - me anë të të cilit kërkohet mëshira e Zotit ndaj të vdekurve nga anëtarët e familjes.Hanuka: (hebr.) - Pushim tetëditor, në

të cilin festohen fitorja e kryengritja e makabenjve ndaj pushtuesve helenë, qeverisë marionete, të cilën e kishte ven-dosur në Judeja si dhe të lëvizjes helene, i cili e përkrahte okupimin dhe helenizimin e Judesë. Mbreti Seleu-dik Antihous Epifanes, i katërti me dekret mbretëror, e kishte ndaluar pre-dikimin e Tevratit në Judeja.Hanukat (h)a-bajit: (hebr.) - Manifestim me rastin hyrjes në shtëpi apo banesë të re.Hanukija: (hebr.) - Qiri që përdoret për ndezjen e qirinjve të hanukes.

Hasid mot (h)a-olam: (hebr.) - Gjykatës i popullit të botës. Sipas më-simeve të Tevratit i tërë njerëzimi, para ardhjes së Tevratit, ka qenë e obliguat t’iu përmbahet shtatë urdhrave për djemtë e Nuhut, me pranimin e Tevratit, hebrenjtë u obliguan t’u përmbahen 613 urdhrave. Pjesa tjetër e njerëzimit mbeti e obliguar t’iu përmbahet shtatë urdhrave të bijve të Nuhut.Hatan: (hebr.) - Dhëndër. (shumësi: hatanim).(H)avdall: (hebr.) - Tekstualisht: ndarje - formulë liturgjike me anë të së cilës shënohet fundi i

shabatit dhe fillim i javës së punës. (H)avdala përbëhet prej katër bekimeve: bekimi mbi verën, besamim me qiri dhe llojllojshmërinë e botës. (shumësi: (h)avdalot).Hazan: (hebr.) - Paraprijës, udhë-heqës i lutjeve në sinagogë - kantar. (shumësi: hazanim).Heder: - Tekstualisht është dhoma, emërtimi i shkollës fillore hebraike e njohur më mesin e hebrenjve ashkinazit. (shumësi: hadarim)(H)ehal: (hebr.) tekstualisht - Pallati, burimisht ndërtesa e tempullit, e cila është

shenjtëri mbi shenjtëritë.(H)eseja: (hebr.) - Tekstualisht: shtrirje, zgjatim.Hevra Kadish: (aram.) - Tekst-ualisht: ‘shoqëri e shenjtë’ - shoqëri për përgatitjen e të vdek-urve, shoqëri e cila merret me larjen dhe varrimin e xhenazes. Anëtarët e kësaj shoqërie i vizitojnë të sëmurët, i ngushëll-ojnë ata, të varfërve u sigurojnë mjekimin dhe barnat, familjes së pikëlluar ia sigurojnë drekën e parë, pas varrimit e të ngjashme.Hupa: - Burimisht: shtëpia apo dhoma në të cilën jetojnë të porsamartuarit.

IIzijara: Nga arabishtja zijara (tur. zijaret) - vizita e varrezave të njerë-zve të drejtë.

JJad: (hebr.): dora.Jarcajt ose jorcajt: (jid.) - Tekstualisht, viti, koha, viti i vdekjes së anëtarit të familjes, e cila shë-nohet duke e vizituar varrin e tij.Jeshiva: (hebr.) - Në Telmud: thirrja për mbajtjen e Gjyqit Su-prem në ekzil; sot; universiteti, akademia në të cilën mësohet Bibla dhe komentet biblike, do-ktrina fetare, (H)alaha, filozofia e të ngjashme. (shumësi: jeshivot).Jidish: - Gjuha e hebrenjve të Evropës Lindore dhe të Mes-me.

Jizikor: ‘Rikujtoje Zotin’, fjalët nismëtare të tekstit liturgjik, i cili në shekujt e fundit është bërë traditë në mesin e hebrenjve ashkinazit - me të cilin thirret mëshira e Zotit mbi të vdekurit e familjes. Në mesin e hebrenjve safaridë për të njëjtin qëllim është krijuar teksti liturgjik, i cili quhet (H)ashkava.Jom (h)a-Kipurim: (hebr.) - Tekstualisht: Dita e pajtimit, dita e dhjetë e muajit tishri sipas kalendarit çifut, agjërimi më i rreptë, dita e pranimit të të gjitha lëshimeve, mëkateve dhe ga-bimeve. Jom (h)a-Kipurim është ditë e pendimit për të gji-thë: për individin dhe

për shoqërinë - paraqet përfundimin e procesit të faljes dhe pajtimit të Izraelit. Për këtë të gjithë janë të obliguar që të pendohen dhe t’i pranojnë gabimet e veta ditën e Jom (h)a-Kipurim.Jom (h)-Shoa: - Shih: Jom (h)-Shoa ve(h)a-Gevura.Jom (h)-Shoa ve(h)a-Gevura: (hebr.) - Dita (e përkujtimit të vikti-mave) Holokaustit dhe (dita) e heroizmit.Jom Kipur: - Shih: Jom (h)a-Kipurim.Jom-Tov: (hebr.) - Festa e dhjetë urdhrave (porosive). Emërtimi i përba-

shkët për dhjetë fe-stat e Tevratit. (Dita e parë Pesaha, dita e shtatë Pesaha. Dita e parë Sukota, dita e tetë sukota. Shuvout dhe dita Rosh(h)a-shana në të cilin është e ndaluar kryerja e çfarëdo pune.Jontef: (jid.) - Hebraizmi i ji-dishiizuar Jom - Tov: festë.

KKadish: (aram.) - Formulë e shkurtër liturgjike në gjuhën aramite, për të cilën besohet se ka ndodhur në periudhën e hershme të Gaonit. Si duket funksioni burimor i kadishit ishte të sig-urohet nëpërmes normave liturgjike që autoriteti i prijësve të babilonëve jeshivë (hebr. Geonim) të jetë i pranuar nga ana e të gjitha bashkësive çifute. Në realitet, prej kohës kur në Babiloni pushoi së ekzistuari Gjykata e Madhe, hebraizmi ndër-kombëtar i ka pranuar normat litu-rgjike të vendosura nga geonët babilonas

si të vlefshme në shumë qendra, edhe pse në shumë vende nuk i kanë pranuar si gjyq meritor, edhe pse në shumë qendra kanë konsideruar se gjyqi gaon ka statut të lartë se cilido qoftë prej gjyqeve të rabinëve. Me obligue-shmërinë e formulës liturgjike në të cilën madhërohet emri i Zotit: “Jigadal vejitkadash sheme raba bealma divera hirute, vejamlih ma-lhute, vejecmah purkane…..”. (Le të madhërohet dhe le të ndriçojë emri i madh në botë, i cili krijoi sipas vullnetit të vet dhe le të rritet pushteti i Tij dhe le të lulëzojë shpëtimi i Tij….), paralajmëron ardhjen e shpejtë të

Mesisë, duke përmendur Gaonin, i cili në atë kohë ka qëndruar në krye të babilonasve, ka për qëllim që i tërë Izraeli ta përmendë Gaonin në çdo lutje, që duhej të ishte hap i parë për pranimin e autoritetit të tij. Ky kadish burimor citohej para dhe pas mbrëmjes, pas lutjes së pas ditës, para mbrëmjes dhe mëngjesit të Kerijat shemes, si dhe pas lutjes së mëngjesit. Në mesjetë ishte bërë traditë që kadishi, i cili vinte pas lutjes së (mbrë-mjes, mëngjesit apo të pas ditës) t’i shtohej pjesa ku bëhej fjalë që lutja të jetë e pranuar.

Ky kadish quhet kadish titkabal, kurse ai para lutjes, para mbrëmjes dhe e pas ditës, si dhe ajo e para mbrëmjes dhe e mëngjesit Kerijat shema, në të citohet vetëm një kadish i shkurtër, i cili ende quhet haci kadish.

Kadish derabanan: (aram.) - “kadish i rabinit” - i cili citohet pas recitimit kolektiv. Traditë e përgjithshme e përhapur që pas çdo lutje publike pas kadish titkbal lexohet ndonjë psalmeh apo pjesë të Mishnes- pas së cilës citohet kadish derbanan. Ka-dish derabanan, citohet edhe në fund të limudes.

Kadish jetom: (aram.) - “Kadishi i ankesave”. Kadishi, i cili menjëherë pas varrosjes citon njëri prej të bijve apo nipave, nëse nuk ka, atëherë atë mund ta bëjë kushdo tjetër. Kadishi, burimisht, e ka paraqitur një for-mulë të shkurtër liturgjike në gjuhën aramite, e cila qysh në shekullin e trembëdhjetë, në kohën e luftërave të kryqëzatave, bëhet lutje e të pashpresëve. Përmbajtja e kadishit është deklarimi i besimit në Zotin dhe pranimi i gjykimit të Tij, në bazë të parimit se njeriu është i obliguar që të shprehë falënderimin edhe për fatkeqësinë

që i ndodh, ashtu siç shpreh falënderimin edhe për të mirën. I biri i të ndjerit reciton me zë: “Jitkadal vejitkadash sheme raba” (“Le të madhërohet e le të ndriçohet emri i Tij”). Kadishi recitohet duke qëndruar në këmbë, tri herë në ditë gjatë njëmbë-dhjetë muajve në vitin e pikëllimit, si dhe në njëvjetorin e vdekjes.Kadish tikbal: (aram.) - “Kadishi le të jetë e pranuar lutja e jonë”, kadishi i cili recitohet pas çdo lutjeje.Kala: (hebr.) - E reja, nusja. (shumësi: kalot).Kalendari: Shih: luah (h)a-shana.

Kantor: - Prijës i lutjeve, udhëheqës i shërbimeve në sinagogë, hazan.

Karpas: (hebr.) - Selinoja; pjesë e pandarë e lutjes së mbrëmjes. Sikur edhe marori, karpasi rikujton jetën e hidhur të izraelitëve nën robërinë e egjiptianëve. Karpasi hahet në fillim të dar-kës, që fëmijëve t’u jepet rasti të shtrojnë pyetje. Para ngrënies së karpasit, lahen duart dhe recitohet lutja: “Baruh Ata, Adonaj, Elo(h)enu, Meleh (h)a-olam, bo-re peri (h)a-dama”. (I lavdëruar je Ti, o Zot i ynë, Mbret i botëve që krijon begatitë e tokës”).

Kasher: (hebr.) - Ceremonial i përshtatshëm.Kasherut ose kashrat: (hebr.) - Tekstualisht ceremonial i për-shtatshëm, ka të bëjë po ashtu edhe me ceremoninë e ushqimit. Si, për shembull, për rre-gullat e ushqimeve të kafshëve të pastra dhe të papastra, në ndarjen e ushqimeve të mishit dhe të qumështit, përgatitjen dhe paketimin e verës, në eliminimin e dhjamit të ndaluar etj.Keara: (hebr.) - Tekstualisht: çini. Në diasporë ka të bëjë me çininë, në të cilën përdoren bukët pa tahrimë, barërat e

hidhëta. (shumësi: kearot).Kerija: (hebr.) - Riti i shqyerjes së rrobave në shenjë pikëllimi. Kerija bëhet duke qëndruar në këmbë, për arsye se pikëllimin duhet pranuar vertikalisht. Në qëndrimin vertikal në raste të tragjedisë individuale udhëzon edhe Bibla-kur Jovi ka dëgjuar për vdekjen e anëtarëve të familjes së tij është ngritur në këmbë dhe ka grisur rrobat e tij. Kerija zakonisht bëhet në kapelë apo te varrezat, te xhenazja, para varrimit. Në rast të vdekjes së babait apo nënës, rrobat grisen prej anës së majtë kah zemra, kurse në rast të

vdekjes së anëtarëve tjerë të familjes grisja bëhet nga ana e djathtë. Në rast të vdekjes së babait dhe nënës, grisja bëhet me dorë, ndërsa në rast të vdekjes së anëtarëve tjerë të familjes, grisja bëhet me thikë, nga lart poshtë në një gjatësi prej një pëllëmbe. Grisja e rrobave me dorë bëhet me vështirësi, prandaj rabinët ko-nsiderojnë se kjo gri-sje i mban dhembjen, pikëllimin dhe hidhërimin që i pikëlluari ndjen, duke i ndihmuar atij që ta shprehë atë. Edhe fëmijët nën moshën trembëdhjetëvjeçare e bëjnë kerijen. Nëse lajmi mbi vdekjen e babait apo motrës

arrin pas tridhjetë ditëve, kerija nuk duhet të kryhet, pë-rveç në rast të vdekjes së babait dhe nënës, për të cilët kerija bëhet pa e marrë parasysh se kur arrin lajmi i vde-kjes. (shumësi: kerijot).Kerijat (h)a-Megila: (hebr.) - Lexim. Megilat Ester (Kokorrethi i Esterit). Se çfarë rëndësie e madhe i është dhënë leximit të Megiles shihet nga fakti se Telmudi urdhëron ndërprerjen e lutjes në tempullin e Jerus-alemit për të pasur mundësinë që të gjithë ta dëgjojnë leximin e Megiles. (H)alaha urdhëron që njeriu duhet ta ndërpresë leximin e

Tevratit, apo mbari-min e çfarëdo urdhri tjetër biblik, për t’iu dhënë mundësia e dëgjimit të Megiles. Përjashtimi i vetëm mund të jetë urdhri i varrimit. Nëse nuk ka askush që mund ta bëjë varrimin, secili çifut e ka obligim që së pari ta varrosë të vdekurin, pastaj ta dëgjojë leximin e Megiles.Kerijat (h)a-Tora: (hebr.) - Leximi publik i Tevratit gjatë lutjes së përbashkët, e cila bëhet ditëve të hëna, të enjte, të premteve, festave, gjysmëfestave, në Rosh Hodesh, me rastin e agjërimeve, bëhet pas shahritit, kurse të shtunave, ditëve të festave, ditën e Jom (h)a

Kipurim dhe ditëve të agjërimit edhe para minhas. Në mëngjes të Kerijat (h)a-Tora në shabat ka shtatë alijot, në Jom(h)a-Kipurim gjashtë, në festa pesë, në Rash Hodesh dhe gjysmë festë katra, kurse të hënën, të enjten, ditëve të agjërimit dhe në Hanuka dhe Purim tri. Në pasditen e Kerijat (h)a-Tores lexojnë vetëm tre veta. Për leximin publik të Tevratit është i domosdoshëm minjani.Kerijat shema: (hebr.) - Tregim (recitim) pjesë nga “shema Jisrael” (“Dëgjo, o Izrael”). Në librin e pestë të Moisiut, 6:4-9, në pjesën të quajtur me

fjalët, sipas të cilave edhe fillon “shema Jisrael” (“Dëgjo o Izrael”) gjenden të shkruara këto fjalë: “Këto fjalë, të cilat unë po t’i urdhëroj sot, le të mbeten në zemrën tënde, përsëriti ato edhe kur të jesh shtrirë edhe kur të jesh në këmbë”. Në të njëjtën libër, 11:13-21, në kaptinën, që fillon me fjalët: “Ve(h)aja im shamoa tishmeu”, (Dhe do të bëhet nëse ju dëgjoni), thuhet: “Vendosni këto fjalë të mia në zemrat tu-aja.... mësojini fëmijët tuaj të flasin me ato kur ti je ulur në shtëpinë tënde, kur je duke ecur, kur je shtrirë në shtrat dhe kur je në

këmbë”. Vargjet e përmendura pa-raqesin urdhrin hyjnor sipas të cilit duhet të përmendet së paku dy herë në ditë. Në librin e pestë të Moisiut 16:3 hasim: “....T’i rikujtosh ditët e dëbimit tënd nga toka e Misirit (Egjiptit) gjatë të gjitha ditëve të jetës tënde”. Të urtit e Telmudit nga ky varg kanë kuptuar si një udhëzim praktik, që obligon në përmendjen (e çdo vendi kur foljet përmenden në Tevrat, ato të kuptohen si impe-rativ, kurse rabinët e kanë komentuar si udhëzim që fjalët e caktuara të nënvizo-hen), dëbimi nga

Misiri në mëngjes dhe në mbrëmje.Kevod (h)a-met: (hebr.) - Nderi i të ndjerit, thirrja e tubimit sipas rregullit që ka të bëjë me xhenazen e të vdekurit. Është tr-aditë që xhenazja të mos lihet vetëm. Xhenazja ruhet si ditën ashtu edhe natën, ditëve të fes-tave, të shtunave si dhe ditëve të punës. Meqenëse ky veprim konsiderohet obligim fetar, të gjithë ata që merren me këtë punë janë të liruar prej të gjitha obli-gimeve të tjera fetare.Kevura: (hebr.) - Varrimi. Sipas mësimeve të Tevratit, edhe kri-

mineli i dënuar për vdekje ka të drejtë të varroset. Sipas (H)al-aha, varrimi duhet të kryhet në një kohë sa më të shkurtër - sipas mundësive brenda 24 orësh. Çdo vonesë e ceremonisë së varrimit konside-rohet moskujdes ndaj të ndjerit, nënçmim ndaj dinjitetit të tij - si dhe ofendim ndaj Zotit - sepse njeriu është krijuar në formën më të bukur. Mirëpo, nëse për shkaqe të domosdoshme që kanë të bëjnë me të ndjerin, varrimi ka nevojë të shtyhet, si për shembull të tubohen të afërmit, të cilët jetojnë në vende të ndryshme apo gjëra të ngjashme me këtë,

atëherë shtyrja e varrimit konsiderohet e arsyeshme dhe e lejuar. (shumësi: kevurot).Kidush: (hebr.) - Tekstualisht: shugurim, formulë e shkurtër liturgjike e përbërë prej lutjes për verën, lutje për hyrje të shabatit apo festës (shih: Jom-Tov), me të cilën fillon mbrëmja e festës së darkës të së shtunës. Është urdhër biblik që shabati të shugurohet me fjalë, sepse në të thuhet: “Përmende ditën e shtunë që ta shugur-osh”. Shabati duhet të përmendet para hyrjes dhe para darkës. Para hyrjes me kidush, kurse para daljes me

(h)avdal. Është rregull që kidushi të thuhet në vigjilje të së premtes në të shtunën, por nëse dikush nuk e ka thënë për shkak të harresës apo me qëllim, atëherë atë duhet ta thotë në çfarëdo kohe gjatë shabatit. Pas hyrjes së shabatit (pas perëndimit të diellit të së premtes) është e ndaluar ngrënia apo pirja e verës para se të thuhet kidushi. Po ashtu, pas daljes së shabatit (pas daljes së tre yjve të shtunën në mbrëmje), janë të ndaluara të ngrënët, pirja e verës, fillimi i punës, apo të shijohet diçka para se të thuhet (h)avdala.

Megjithatë, lejohet pirja e ujit. Nëse dikush ka harruar, apo me qëllim ka thyer rregullin, ka ngrënë, apo ka pirë para kidushit ose para (h)avdalaes, atëherë duhet ta thotë kidushin pasi të hajë. Është urdhër i rabinëve që kidushi dhe (h)avdala të thuhen mbi verë. Në fillim bekohet vera, pastaj thuhet kidushi, kurse duart nuk lahen përpara, por pas kidushit, para ngrënies së bukës. Kidushi thuhet vetëm në vendin e ngrënies së bukës. Do të thotë, nuk mund të thuhet kidushi në një shtëpi, e ngrënia të bëhet në një shtëpi tjetër. Për dallim nga kidushi, (h)avdala

nuk mund të bëhet mbi bukë, por vetëm mbi verë.Kosher: - Shih: kasher.

LLadino: - Dialekt paraklasik i gjuhës spanjolle, i cili deri në Luftën e Dytë Botërore ishte gjuhë amnore e shumicës së safaridve të ish-Perandorisë Osmane. Sot, nuk ka asnjë familje ku ladinoja nuk është gjuhë e parë në të cilën fëmijët kanë mësuar dhe janë rritur.Limud: (hebr.) - Tekstualisht, në traditën safaride me këtë term kuptohet mësimi i përbashkët, që organizohet në shtëpi apo në sinagogë në ditën e vdekjes së anëtarit të familjes. Në lumud zakonisht mësohen mishnajot.

Levaja: (hebr.) - Varrim. Në përcjellje nuk ka dallim ndër-mjet të varfërve dhe të pasurve, ata që janë të njohur në shoqëri dhe të panjohur. Nëse për një ditë ka më shumë varrime, varrimi bëhet sipas radhës së vdekjes. Ai që ka vdekur më herët do të varroset më parë. Përcjellja e të vdekurit konsiderohet obligim i madh, për hir të cilit lejohet edhe ndërprerja e leximit të Tevratit. Është tra-ditë që anëtarët më të afërm të familjes t’i hedhin disa lopata dhe mbi varr, sepse ata janë të obliguar të bëjnë varrimin dhe me këtë akt ata, në mënyrë simbolike, e

kryejnë obligimin e vet. Vendosja e lule-ve në varr konsidero-het traditë pagane. Zhvarrosja është e ndaluar dhe bëhet vetëm atëherë kur eshtrat transferohen në Tokën e Shenjtë, apo në varrezat çifute. (Shumësi: levajot) Luah (h)a-shana: (hebr.) - Kalendar. Viti i thjeshtë kalendarik hebraik ka dymbëdhjetë muaj, nga njëzetenëntë apo tridhjetë ditë, kurse në vitet vijuese (me qëllim të barazimit të viteve diellore dhe viteve të thjeshta të ka-lendarëve hebraikë prej 354 ditëve) shtohet muaji i trem-bëdhjetë. Këta janë

emrat e muajve sipas kalendarit hebraik:1. Nisan = mars - prill,2. Ijar = prill - maj,3. Sivan = maj - qershor, 4. Tamuz = qershor - korrik,5. Av = korrik - gusht,6. Elul = gusht - shtator,7. Tishri = shtator- tetor,8. Heshvan = tetor- nëntor,9. Kislev = nëntor - dhjetor,10. Tevet = dhjetor - janar,11. Shevat = janar - shkurt,12. Adar = shkurt - mars,13. Vedar ose Adar sheni = mars - prill.

MMaariv: (hebr.) - Lutje e përbashkët e mbrëmjes, apo lutje individuale. Në traditën safaride është më i popullar-izuar termi arvit.Maca: (hebr.) - Bukë pa tharmë që përdoret ditëve të Festave Bukës pa Tharmë, i cili në gju-hën popullore quhet Pesahom, edhe pse Pesah është dita e katërmbëdhjetë e muajit nisan (mars-prill) si dhe e sak-rificës që ai sjell. Buka pa tharmë (be-kimi i së cilës është i obligueshëm në ditën e parë të Festave të Bukës pa Tharmë), kanë (ashtu si edhe vetë Festa) karakter ambivalent. Në Librin

e dytë të Moisiut 12:39 shkruan: “Dhe prej gjërave që keni marrë prej Misirit ishin pogaçet e pjekura pa kripë, sepse nuk kishit kohë kur ju dëbuan miser-linjtë” (egjiptianët), prej kësaj shihet sipas Tevratit, se bukët pa tharmë hahen në shenjë kujtimi të shpejtësisë, në të cilën u bë premtimi i daljes nga Misiri (Egjipti) - do të thotë si simbol i lirisë. Në të njëjtën kohë, në (H)agadë, bukët pa tharmë quhen me emrin “lahma anja” (buka e mjerimit), sepse ajo u përkujton ushqimin e vetëm që e posedonin, përveç rrënjëve, të cilat vetë i kishin nxjerrë gjatë

punës së mundimshme në Egj-ipt, si dhe simbolizon robërinë. Festa e Bukëve pa Tharmë në vetvete simbolizon lirimin nga robëria e kësaj bote, si dhe pra-nimin e robërisë së Mbretërisë Hyjnore; lirimin nga robëria e njeriut, shoqërisë, historisë e të fuqive që udhëheqin me ato, si dhe orientimin e vetëdijshëm për adhurimin e Zotit, për të cilën Tevrati thotë se është mënyrë e vetme për arritjen e lirisë së vërtetë. Kështu, pra, edhe bukët pa tharmë simbolizojnë të dyja këto gjëra në të njëjtën kohë. (Shumësi: macot).Maces: (jid.) - Fjalë hebraike e jidishizuar

macot, bukë pa tha-rmë, të cilat hahen në Hag(h)a-Macot, Festën e Bukëve pa Tharmë. Shih: Pesah.Maceva: (hebr.) - Monument mbivarror. Maceva apo monumenti mbivarror ndërtohet pas kalimit të tridhjetë ditëve të vitit të parë të vdekjes. Tradita e ve-ndosjes së monumentit mbiva-rror është e hershme. Shumë monumente të tilla janë ruajtur edhe sot, si për shembull mon-umenti i mbretit Davud në Jerusalem, varrezat e paraardh-ësve në Hebron. Që nga kohët biblike, deri në periudhën kur ngritja e përmendoreve është

bërë praktikë e përgjithshme, ka mbisunduar tradita, sipas së cilës mbi varr hidhet një gru-mbull gurësh, apo pranë varrit të vendoset ndonjë shenjë e qartë apo ndonjë shtyllë. Kjo është bërë për dy shkaqe: që trupi të ruhet prej kafshëve të egra si dhe t’u tërhiqet vëmendja kalimtarëve, në veçanti ko(h)ani-mëve se aty gjenden varrezat. Ashkinazet, sipas rregullit, ve-ndosin monumentet mbivarror vertikalisht, kurse safaridët horizontali-sht. Vendi në varr ku varrosen librat e për-dorur me tematikë të Tevratit quhen ‘gen-iza’. Monumenti në

genizë zakonisht shënohet me gdhendjen apo vizatimin e librit të hapur. Nuk ka rregull të përgjithshëm sa u përket monumenteve mbivarrore. Në kohën biblike as që kishte monumente mbivarrore. Më vonë janë paraqitur mbi-shkrimet e shkurtra, si: “Zihrono livraha” (Përkujtimi për të le të jetë lutje), e të ngjashme. Në përmendoret e ashkinazëve zako-nisht gjenden shkronjat hebraike “pe” “tet”, të cilat janë anagram i fjalëve “po nikbar” (këtu është varrosur), ose “po temuna” (këtu është strehuar) ose “po temuna” (këtu është

e strehuar), ose “pe” “nun”, të cilat janë anagram i fjalëve “po nikbar” (këtu është varrosur), ose “po nikbera” (këtu është e varrosura). Safa-ridët, si për meshkuj ashtu edhe për femra, vendosin shkronjën “me” “kof”, të cilat janë anagrame të fjalëve “macevet kevura” (varr guri). Në përmendore shkruh-en mbishkrime të shkurtra mbivarrore, emri, mbiemri, data e lindjes dhe vdekjes, në të shumtën e rasteve të përcjella me deklarata çifute “Tije nishmato cerura bicror (h)a-hajim” (Le të jetë shpirti i tij me tufën e të gjallëve) ose me anagramin e

tij. (shumësi: mac-evot).Magen David: (hebr.) - Mburoja e Davidit, emërtimi hebraik për yllin gjashtëcepësh, i cili në shekujt e fundit ka marrë statutin e simbolit çifut, par-excellence - edhe pse rezultatin e këtij simboli duhet kërkuar krejtësisht në tradita të tjera.Magen Tora: (hebr.) - Mburoja e Tevratit, zbukurimi me të cilin mbështillet libri i Tevratit, zakonisht prej argjendit, kurse prej motiveve më të shpeshta të këtij zbukurimi janë dy luanë që mbajnë pllakën, ku janë të shënuar dhjetë urdhrat.

Mahzor: (hebr.) - Lutësi për festa.Ekzistojnë tri lloje të Mahzorim:Mazor për shalosh regalin,Mahzor për Rosh (h)a-shana,Mahzor për Jom(h)a-kipurim.Maror: (hebr.) - Sallatë e gjelbër, e cila hahet gjatë lutjes së mbrëmjes. “Marori”, gjatë lutjes hahet dy herë. Herën e parë kur të gjithë të pranishmit të kenë ngrënë masën e caktuar të macesit. Të gjithë të pranishmit janë të obliguar të hanë “kezajit” (masë hebraike e një ushqimi mesatar) të sallatës së gjelbër pa farë shtese. Herën e dytë marori hahet në

të ashtuquajturën “senduiqi (H)ilel”, i cili përbëhet prej “haci kezajit”. Sallata e gjelbër duhet të jetë e freskët, e kontrolluar mirë që të mos ketë krimba apo insekte, nuk guxon të ketë kripë, mëlmesa, vaj apo uthull. (shumësi: merorim).Matanot la-evjonim: (hebr.) - Dhurata për të varfër, emërtim për dhuratat e obligueshme për të varfrit, të cilat u jepen në kohën e seudat Purim. Është obligim që secili të çojë nga një dhuratë së paku dy të varfërve. Ky urdhër ka mbështetje në vargun 9:22 të Librit mbi Esterin: “…….që atyre ditëve të

festoni duke dërguar ushqime njëri-tjetrit dhe të varfërve dhurata”. Edhe ai që jeton nga ndihmat nuk përjashtohet nga plotësimi i këtij urdhri.Megilat Ester: (hebr.) - Kokorreth ose libri mbi Esterin - njëri prej një-zetekatër librave biblikë. Leximi apo dëgjimi i Megilat Esterit në Purim është obligim edhe për meshkuj dhe për femra. Megilat Esteri në Purim lexohet dy herë - pas arviti dhe pas shahritit.Meil: (hebr.) - Mushema (mbë-shtjellësi) me të cilin mbështillet libri i Tevratit. (shumësi: meilim).

Meldar: (Ladino) - Tekstualisht: lexim, emërtim për shkollën fillore çifute që është bërë traditë në mesin e çifutëve safaridë.Maldadu: - Shih: limud.Met mica: (hebr.) - I ndjeri, i cili nuk ka pasur pasardhës të cilët do të an-gazhoheshin për varrosjen e tij. Me këtë rast varrimi është obligim për çdo çifut.Mezuza: (hebr.) - Tekstualisht: shtalka e derës, ka të bëjë me komentimin e dy pasuseve të Biblës (Libri i pestë i Moisiut 6:4-9 dhe 11:13-21, të cilët sipas rregullave të Biblës duhet të shkruhen në

një lëkurë të posaçme dhe duhet vendosur në shtalkat e dyerve dhe të gji-tha hapësirat, ku qëndrojnë njerëzit. (shumësi: mezuzot).Midrash: (hebr.) - Emër i përgjithshëm për egzegezën e literaturës klasike të rabinëve. (shumësi: midrashim).Mila: - Shih: berit mila.Mikve: (hebr.) - Banjë ceremoniale (shumësi: mikvaot).Minha: (hebr.) - Lutje e përbashkët e pasdites, ose lutja e pasdites e individëve.Minjan: - Tekstualisht: numëri-mi - emërtim për

kuorum deri në dhjetë çifutë (meshkuj), më të vjetër se trembëdhjetë vjet, i cili është i do-mosdoshëm për mbajtjen e lutjes publike, leximin publik të Biblës dhe recitimin e kadishit. Për lutje individuale si dhe për shqiptim. (shumësi: minjanim).Mishloah manot ish lere(h)u: (hebr.) - Tekstualisht: “dërgimi i ushqimit të afërmit tënd” - emërtim për dhurata të cilat dërgohen në Purim. Është obligim për secilin që në Purim t’ia dërgojë së paku një miku dy pjata me ushqim. Si për shembull: tortë dhe verë, djathë dhe bukë, suxhuk dhe

raki - e të ngjashme. Ky urdhër mbësh-tetet në vargun 9:22 të Librit mbi Esterin: “.... që ato ditë të festoni duke dërguar ushqime njëri- tjetrit si dhe të varfërve dhurata”. Edhe ai që mbahet nga ndihmat nuk përjashtohet nga obligimi i këtij urdhri.Mishna: (hebr.) - Tekstualisht: ajo që vazhdimisht përsëritet, mësim përmendësh, termi kryesisht ka të bëjë me një përmbledhje rregullash dhe udhëzi-meve të hartuara në fund të shekullit të dytë të erës së re, nga ana e Rabinit Jude (h)a-Nasije, përfaqësues i atëher-shëm i San(h)adrines, që paraqet përpjekjen e parë të kodifikimit

të mësimit gojor të Tevratit. Termi “mishna” do të thotë përmbledhje e tërësi-shme, kështu që secili rregull i veçantë si njësi më e vogël e pë-rmbledhjes. Gjuha hebraike nuk njeh shkronja të mëdha dhe të vogla, por në gjuhët evropiane ekzistimi i shkronjave të mëdha dhe të vogla shfrytëzohet për eliminimin e këtyre dyshimeve para shfrytëzimit të këtij termi. Kur fjala “Mishna” shkruhet me shkronja të mëdha në fillim, atëherë ajo ka të bëjë me përmble-dhjen e rregullave si tërësi, kurse kur shkr-uhet me shkronja të vogla në fillim, ka të bëjë me rregullat individuale.

Moel: - Shih: mo(h)el.Mo(h)el: (hebr.) - Syneti, prerje. (shumësi: mo(h)alim).Musaf: (hebr.) - Lutje shtesë e cila thuhet pas shahritit të shtu-nave, festave dhe me rastin e hënës së re.

NNeila: (hebr.) - Lutje shtesë që thuhet në Jom(h)a-Kipurim pas minhas.Ner amid: (hebr.) - Dritë e amshueshme, kandil.Netilat jadajim: (hebr.) - Tekstualisht: ngritja e duarve, larja ceremoniale e duarve para Kerijat shema, tefilit, apo lutjes së bukës.

PPajtan: (hebr.) - Shkrimtar, pijuta (poezi me të cilat madhërohet Zoti ose udhëzohet në rrugë të drejtë). (shumësi: pajtanim).Parohet: (hebr.) - Mbulojë e lidhur me të cilën mbulohet ar-on(h)a-kodesh. Termi origjinal ka të bëjë me perden që ka nd-arë shenjtërinë mbi shenjtërinë një tendë të një takimi, që është bërë me urdhër të veçantë të Krijuesit, shih Librin e Dytë të Moisiut (26:31-33): “Dhe bëri perde prej purpuri…që perdet të ndajnë Shenjtërinë prej She-njtërisë mbi Shenjtërit”.

Perashat (h)a-shvua: (hebr.) - Pjesa e shtatë e Tevratit, e cila lexohet publikisht me rastin e lutjes së mëngjesit të shtunave.Pesah: (hebr.) - Festa e çlirimit nga robërimi egjiptian dhe festa e ve-tëdijesimit për ta adhuruar Zotin. Në aspektin etimologjik termi Pesah ka pasur domethënien e sakrificës që është flijuar me katër-mbëdhjetë të muajit nisan (mars-prill) pas dite, si dhe periudhën e flijimit e që është quajtur Hag (h)a-Pesah (Festa Pashalle e flijimit). shih: Libri i Dytë i Moisiut 34:25).

Pikuah nefesh: (hebr.) - Tekstualisht: interesimi për shpirtin, rregullat e sjelljes me rastin e rrezikut të jetës. Pijut: (hebr.) - Me të cilën madhërohet Zoti, apo e cila nxit në përmbajtjen e urdhrave të Tij. (shumësi: pijutim).Pizmon: (hebr.) - Kënga me të cilën madhërohet Zoti, ose që nxit në për-mbajtjen e urdhrave të Tij, të cilat (për dallim nga pijuti) jepen në manifestime shtë-piake. (shumësi: pizmonim).Purim: (hebr.) - Tekstualisht: shorti. Festa në të cilën festohet shpëtimi i

çifutëve nga veziri i madh persian (H)amana, i cili kërkoi nga mbreti Ahashverosh dekretin për shkatërrimin e tërë perandorisë çifute. Kjo festë, në vetë qytetin Shushan si dhe në qytetet tjera izraelite, të cilat kanë ekzistuar në kohën e Jehushe ben Nunit, festohet më 14, kurse në pjesën tjetër të botës më 15 adar (shkurt-mars). Tregimi për Purinin përmendet në librin e Biblës për Esterin. Ngjarja ka ndodhur gjatë sundimit të mbretit Ahash-veroshit (485-464) para erës së re dhe është përshkruar në librin biblik mbi Esterin. Në këtë ditë

ndalohet agjërimi apo të mbahet zi. Secili çifut është i obliguar që në Purin t’i kryejë këta katër urdhra:1. Kerijat (h)a-Megila, 2. Mishloah manot ish le-re(h)u,3. Matanot la-evjonim,4. Seudat purim - ceremonia e festës.Shprehjet të cilat përdoren për urimin e festës. Te safaraidët: Purim lesimha!Gëzuar Purimin!Përgjigjja:Purim Lesimha!Gëzuar Purimin!Apo në Ladin:Buen Purim!Gëzuar Purimi!Përgjigjja është:Buen Purim!Gëzuar (mirë) Purimi!Tek ashkinazët:

Purm Sameah!Gëzuar (mirë) Purimi!Përgjigjja:Purim Sameah!Gëzuar (me fat) Purimi!Purim di Saraj: shih: Hag (h)a-Asirim.

RRabanit: (hebr.) - Gruaja e rabinit.Rabi: (hebr.) - Interpretues meritor dhe gjykatës i pranuar i ligjit çifut, shqiptimi i titullit bur-imor i titullit hebraik sipas variantit ashkinaz ribi. (shumësi: rabanim).Rabin: - Është ekuivalenti greko-latin i termit çifut rav - e ka fjalën për personin e specializ-uar në zakonet çifute, pa marrë parasysh se çfarë funksioni ka në shoqërinë çifute (mësues, dajan, hazan e të ngjashëm.) ose jo. Shpallja e titullit rabin në kohën e

sotme i është lënë pothuaj më tepër rrethit evropian e jo nevojave të drejtësisë çifute. Rabini nuk ishte funksion, por është shkallë e arritjeve arsimore. A do ta zërë ndonjërin prej funksioneve një dijetar i caktuar në komunën çifute është çështje e brendshme e komunës, në të cilën nuk mund të për-zihen faktorët e jashtëm.Rabiner: - Varianti i jidishaizuar i termit rabin.Rav: (hebr.) - Rabin, personi i specializuar në të drejtën çifute, haham. Shih, po ashtu, ribi. (shumësi: rabaim).

Rebecin: (jid.) - Ekuivalenti ashkinaz i termit hebraik rab-anit, gruaja e rabinit.Ribi: (hebr.) - Interpretues meritor dhe gjykatës i pranuar i ligjit çifut.Rimonim: (hebr.) - Ka të bëjë me zbukurimet e argjendta në formë të kurorës të cilat vendosen në librin e Tevratit.Rosh (h)a-shana: (hebr.): Tekstualisht; krye viti, Viti i Ri. Rosh Hodesh: (hebr.) - Fillimi i vitit, dita e të parit të hënës së re dhe shpallja e muajit të ri.Rubi (hebr.): Devijim nga ribi, me

këtë emërtim, zakonisht, në mesin e safaridëve quhet mësuesi i fesë.Rubisa (Ladino) - Ekuivalenti safarid i termit hebraik rabanit, gruaja e rabinit.

SSandak: (hebr.) - Personi që e mban në krah fëmijën që bëhet synet.Seder: - Shih: darka e sederit.Seder (darka): - Darka e festës (natën e parë në diasporë). Festa e bukës pa tharmë (shih: Pesah). Në darkën e sederit hahen ushqime të caktuara, të cilat ua rikujtojnë çifutëve robërimin në Egjipt si dhe mrekullinë e shpëtimit.Sefarad: (hebr.) - Emërtim hebraik i Spanjës.Sefard: - Shih: sefaridët.

Sefaridët: (hebr.) - Spanjollët në gjuhën hebraike. Ky emërtim ka për qëllim çifutët spanjollë si një grup etno-kulturor, i cili me shekuj më nuk jeton në Spanjë, si dhe banorët e tashëm të Spanjës, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre etnike apo përkatësinë fetare. Në gjuhët e tjera ky emërtim ka të bëjë vetëm me çifutët spanjollë.Në shumë gjuhë botërore termi hebraik u është përshtatur ligjeve fonetike dhe morfologjike të çdo gjuhe, si: sefard, apo sefardi anglisht dhe sefaridët shqip etj.Sefer Tora: (hebr.) - Libri i Torës (Tevrati),

pesë librat e Moisiut, të shkruar me dorë në një lëkurë të veçantë, i cili përdoret gjatë lutjeve nëpër sinagoga.Seudat (h)avras: (hebr.) - Ushqim ngushëllimi, emërtim për ushqimin e parë që u përgatitet të pikëlluarve pas kthi-mit nga varrimi. Ushqimin e përga-tisin miqtë, fqinjët, anëtarët e Hevra Kadishit, sepse sipas (H)alahut është e ndaluar që të pikëlluarit ushqimin e parë ta përgatisin ve-të.Seuadat Purim: - Festa e purimve, ceremoni gjatë së cilës të gjithë meshkujt e moshës madhore janë të

obliguar të pinë verë derisa të mos flenë. Ky urdhër ka mbështetje në vargun 9:17 të Librit mbi Esterin: “Festuan atë ditë të gostitur e të gëzuar”.

Sidur: (hebr.) - Lutës për ditë pune dhe shabat. Sion: (hebr.) - Emër kodre mbi Jerusalemin biblik, i cili mbeti shpresë kthimi në tokën e të parëve, sipas të cilit është emërtuar sioni-zmi. Sionizmi: lëvizje politike, është themeluar në Evropë në fund të shekullit të njëzetë, qëllimi i të cilit ishte formimi i shtetit hebraik në at-dheun e vjetër.

Suka: (hebr.) - Kolibe që ndërtohet pranë shtëpisë, ku hahet dhe pihet gjatë festës së Sukotit. Muret e sukes mund të jenë të ndërtuar prej dërrasave, karto-nit, gurit apo tullave. Me rëndësi është se suka nuk mund të jetë e mbuluar me tjegulla, lesonit apo najlon, por me degë, me dërrasa druri, kallam dhe hasra, kështu që nëpërmes tyre të shihet qielli.Sukot: (hebr.) - Tekstualisht: tendë. Festa e Tendës, e cila festohet në shenjë kujtimi të daljes nga Egjipti dhe të rrugë-timit të gjatë nëpër shkretëtirë deri në Izrael. Festa e Tendës zgjat prej datës pesëmbëdhjetë

deri më njëzetedy tishrijit (shtator-tetor).

SHShabat: (hebr.) - E shtunë, festa më e madhe çifute. Në shabat rreptësishtë është e ndaluar kry-erja e çfarëdo pune. Veprimet që i ka ndaluar Tora Gojore quhen avot melahot (veprime prototip), numri i të cilave arrin në tridhjetenëntë. Ligjet e rabinëve i kanë ndaluar edhe veprimet që dalin nga këto tridhjetenë-ntë, apo që i nxisin ato.Shprehjet me të cilat urohet festa:Shabat shalom! Të uroj të shtunë të paqes!Përgjigjja:Shabat shalom umvorah!

Të shtunë të qetë dhe të bekuar!Tek Safaridët thuhet edhe:Buen shabat!Të shtunë të mirë!Në çka përgjigjet:Buen shabat!Të shtunë të mirë!Tek ashkinezët :Hag sameah!Gëzuar festën!Përgjigjja:Hag sameah!Gëzuar festën!Apo te jidishët:Gut Jontef!Mirë (urime) festa!Përgjigjja:Gut Jontef!Mirë (urime) festa!Shehita: (hebr.) - Therja e kafshës sipas rregullave të së drejtës çifute. (shumësi: shehitot).Shiva: (hebr.) - Tekstualisht: shtatë,

periudha shtatëditore e pikëllimit për më të afërmit. Gjatë shtatë ditëve të para, pas varrimit ndalohen gjërat në vijim: shkurtimi i flokëve dhe rruajtja, larja e rrobave, larja e tru-pit, noti, marrëdhëniet seksu-ale me bashkëshorten, mba-thja e këpucëve të lëkurës, kryerja e punëve, mësimi i Tevratit (gojarisht edhe me shkrim), rregullimi i krevatit, zbulimi i kokës dhe përshëndetja me njerëzit. Në rast se i vdekuri ka bërë vetëvrasje, të fëmijës që lind i vdekur, të fëmijës që vdes para se t’i mbushë tridh-jetë ditë, këto rregulla nuk hyjnë në

fuqi. Rregullat e shivas hyjnë në fuqi në rast të vdekjes së gjashtë personave më të afërt: babait, nënës, djalit, vajzës, vëllait dhe motrës së pamartuar.Sheloshim: (hebr.) - Tekstualisht: tridhjetë, periudha tridhjetë ditëshe e pikëllimit pas vdekjes së ndonjërit nga anëtarët e familjes (babait, nënës, vëll-ait, motrës, vajzës, burrit, gruas). Shofer: (hebr.) - Briri i dashit, i cili përdoret në sinagoga gjatë shërbesave fetare në Rosh (h)a-shana. (shumësi:Vshofarot).Shohet: (hebr.) - Kasap që ther

kafshët sipas rregullave të së drejtës çifute. (shumësi: shohatim).

TTaanit: (hebr.) - Agjërim. (shumësi: taanijot).Taanit Ester: (hebr.) - Agjërim i Esterit. Agjërim gjysmëditor, që zgjat prej lindjes së diellit e deri në perëndimin e tij më trembëdhjetë adar (një ditë para Purimit).Ta(h)ara: (pastrim apo larje) - Emërtim për ceremoni rituale e trupit, që bëhet para varrimit. Mbështetet në citatin e Biblës “……shkon ashtu si ka ardhur”, (Libri i Tregimeve 5:15). Pasi që njeriun e lajnë kur lind, duhet të lahet edhe kur të vdesë. Larjen, sipas rregullit, duhet

ta kryejnë anëtarët e Hevra Kadishit, në shtëpi të veçantë, apo në kapelë te varrezat. Rohacim, ata që e lajnë, duhet të sillen ndaj xhenazes me res-pektin më të madh. Gjatë larjes vazhdim-isht ndizet qiriri. Ceremonia e larjes fillon me vendosjen e xhenazes në një gur, ku duhet të shtrohet një çarçaf. Uji i nxehtë duhet të hidhet në çdo pjesë të trupit, duke filluar prej kokës në drejtim të këmbëve. Flokët lahen dhe krihen, kurse thonjtë pastro-hen. Çarçafi përdoret për tharjen e disa pjesëve të trupit, kështu që duart nuk prekin trupin. Pas larjes trupi mbështill-

et në çarçaf, thahet mirë e pastaj vishet në rroba të vdekjes.Tahrihim: (hebr.) - Qefini, një çarçaf i thjeshtë me ngjyrë të bardhë me të cilin varroset çdo i vdekur, pa marrë parasysh gjendjen e tij ekonomike. Në të kaluarën janë bërë varrime luksoze, janë blerë rroba të shtrenjta me të cilat është bërë përcjellja e fundit e të vdekurve. Shumat e mëdha, që janë shpenzuar me rastin e varrimit, kanë bërë që të varfrit të gjenden në pozitë të vështirë. Kështu, Raban Gamaliel, kry-etar i San(h)ederinit, i cili ka jetuar në fund të shekullit të parë dhe në fillim të dytë

të erës së re, ka urdhëruar që të vdekurit të varrosen në mënyrë sa më të thjeshtë. Është traditë popullore që tahrihim (qefini) të përbëhet prej më së shumti shtatë pjesëve, e së paku prej tri pjesëve, duhet të qepet pa tegel, pa nyja e pa xhepa dhe të jetë sa më i gjerë. Qefini nuk ka xhepa, sepse pasuria e fituar në këtë botë nuk mund të bartet në botën tjetër. Qefini, në të shumtën e rasteve, është me ngjyrë të bardhë, sepse ajo simbolizon pastërti-në. Veshja e të vdekurit me rroba klasike konsiderohet traditë pagane. Shu-më njerëz gjatë jetës

së tyre e përgatisin qefinin e tyre. Është traditë që me të vdekurin të varroset taliti (mushemja), të cilën e ka përdorur gjatë lutjeve të tij. Talit: (hebr.) - Sixhade, musheme e lutjeve.Talmud: (hebr.) - Tekstualisht: mësim i përgjithshëm i ligjeve dhe shqyrtimeve individuale mbi kuptimin e rregullave dhe argumenteve gojore dhe të shk-ruara të Tevratit, dimensionin e rregu-llave të rabinëve, precedentët, legjendat si dhe thëniet e njerëzve të urtë, që janë zhvill-uar rreth Mishnes. Ekzistojnë dy Talmuda. Një, më i

vjetër, më i thjeshtë, më i shkurtër e më konkret, që është zhvilluar në akademitë izraelite (përfundimisht është shkruar rreth vitit 350 të erës së re.), i cili quhet Talmud Jerushalmi (Talmudi i Jerusalemit); dhe i dyti, shumë më i shkurtër që anon kah skolastika që është zhvilluar në aka-demitë e Babilonit, (përfundimisht i shkruar kah mesi i shekullit të pestë të erës së re), i cili quhet Talmud Bavli (Talmudi i Babilonit).Tanah: (hebr.) - Emërtimi origjinal hebraik i Biblës. Kri-shterimi në tërësi ka pranuar Biblën duke emërtuar atë Dhiata e Vjetër, duke i

shtuar asaj Dhiatën e Re, të cilën çifutët nuk e konsiderojnë të shpallur nga Zoti.Tefila: (hebr) - Lutje e përbashkët publike, apo lutje e përdit-shme individuale.Tefilin: (hebr.) - Brezi i lutjes, të cilin meshkujt e bartin gjatë ditës së punës e lidhin në muskul të dorës së dobët (me atë të cilën nuk shkruajnë) dhe në kokë. Sot çifutët e bartin vetëm gjatë lutjes së mëngjesit.Teshuva: (hebr.) - Pendim, kthimi në jetë sipas urdhrave të Zotit.Teva: (hebr.) - Pjesë e ngritur në mes të sinagogës nga e cila

lexohet Tevrati, para të cilit qëndron hazani gjatë shërbesës fetare. (shumësi: tevot).Tevila: (hebr.) - Larje ceremoniale.Tora: (hebr.) - Tekstualisht: mësim, udhëzim, emërtim i përbashkët për të dy Tevratet - të shkruar dhe gojor.Tora shebihtav: (hebr.) - Tevrati i shkruar, Pesë librat e Moisiut.Tora she-be-al pe: (hebr.) - Tevrati gojor, shpjegim i detajuar i rregullave të Tevratit të shkr-uar.Tubishvat: - Shih: Hamisha Asar bi-shvat.

Literatura:1. Glosar religijskih pojmova, (Medjureligisko Vijece Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1999.2. Cadik Danon, Zbirke Pojmova iz Judaizma.3. An Encyclpedia of Religino, Vergilius Ferme, New York, 1945.4. Verski praznici, izbor, Beograd, 2007.

PërmbajtjaParathënie.................................................................5Glosari i nocioneve fetare..........................................9

Hyrje.......................................................................9Terminologjia fetare në leksikun e gjuhës shqipe 10

Glosari i nocioneve islame.....................................17A..............................................................................19B..............................................................................32D..............................................................................37DH............................................................................41E..............................................................................42F...............................................................................47G..............................................................................49I...............................................................................56J...............................................................................60K..............................................................................62L...............................................................................66M..............................................................................67N..............................................................................78O..............................................................................80

P...............................................................................81Q..............................................................................82R..............................................................................83S..............................................................................85SH............................................................................90T..............................................................................92U..............................................................................95V..............................................................................96XH............................................................................98Y............................................................................101Z............................................................................102

Format e gabueshme në përdorimin e disa nocion-eve.....................................................................103Literatura:..........................................................104

Glosari i nocioneve ortodokse..............................107A............................................................................109B............................................................................113D............................................................................114Dh..........................................................................115E............................................................................116F.............................................................................118GJ...........................................................................119H............................................................................119I.............................................................................120

J.............................................................................122K............................................................................123L.............................................................................125M............................................................................126N............................................................................128O............................................................................129P.............................................................................130R............................................................................133RR..........................................................................133S............................................................................134SH..........................................................................134T............................................................................135U............................................................................136XH..........................................................................137Y............................................................................137Z............................................................................138

Literatura e konsultuar:......................................139Glosari i nocioneve katolike.................................141A............................................................................143B............................................................................150C............................................................................152D............................................................................153DH..........................................................................156E............................................................................156

F.............................................................................159G............................................................................160GJ...........................................................................161H............................................................................162I.............................................................................163J.............................................................................164K............................................................................165L.............................................................................172M............................................................................173N............................................................................175O............................................................................176P.............................................................................177Q............................................................................180R............................................................................181RR..........................................................................182S............................................................................182SH..........................................................................184T............................................................................185U............................................................................187V............................................................................187XH..........................................................................188

Literatura e konsultuar:......................................189Glosari i nocioneve çifute.....................................191A............................................................................193

B............................................................................197C............................................................................201D............................................................................201E............................................................................202G............................................................................202H............................................................................203I.............................................................................206J.............................................................................207K............................................................................208L.............................................................................215M............................................................................217N............................................................................222P.............................................................................223R............................................................................225S............................................................................226SH..........................................................................228T............................................................................230

Literatura:..........................................................233Përmbajtja.............................................................235

Glosar i Nocioneve Fetare(islame, ortodokse, katolike dhe çifute)

Mr. Qemajl Morina

Recensentë:Akademik Jashar Rexhepagiq

Dr. Dom Lush Gjergji

Redaktor gjuhësor:Dr. Hysen Matoshi

Korrektor:Fuad Morina

Përgatitja kompjuterike:Bashkim Avdiu

Për botuesin: Dr. Rexhep Boja

Boton: Fakulteti i Studimeve Islame - Prishtinë

glosari i nocioneve fetare - weeblyfsi92.weebly.com/uploads/3/0/0/6/3006018/glosari_i... · web...

Documents