global challenge 9

1Nr. 9 / 2014

AKADEMIA DIPLOMATIKESHQIPTARE

Numri 9 • Maj 2014 Num

ri 9

• M

aj 2

014

PhD Kandidat, Alban Përmeti

Asimetria midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë së detyrimeve të BE-së në Shqipëri/Faqe 06

PhD Kandidat, Bajram Ibraj

Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar/Faqe 13

PhD Kandidat, Alban PërmetiPhD Kandidat, Bajram IbrajDr, Endri PapajorgjiDr. Rovena Vata Msc. Kledia Argjiri

PhD Kandidat, Nexhat ÇoçajPhD Kandidat, Arjan ZurboPhD Kandidat, Agim KastratiPhD Kandidat, Bekim Vishaj

Msc. Mirjana Ukpera PekaPhD Kandidate, Besarta QalliajMsc. Margarita MuhoPhD Kandidate, Marina Prifti

Kontribuan në këtë botim

I S S N 2 2 2 7 - 8 5 4 0

ISSN 2227-8540ISSN 2312-5748 (Online)

ISSN

222

7-85

40IS

SN 2

312-

5748

(On

line)

Çmimi 400 Lekë

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTAREQENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKE

ADRESA: Rr. “Rexhep Jella” Selitë e VogëlTiranë - SHQIPËRI

Cel: +355 67 29 36 585Website: www.albdiploacademy.com

E-mail: [email protected]

Numri 9Tiranë, Maj 2014

© GEER Press

ISSN 2227-8540ISSN 2312-5748 (Online)

REVISTË SHKENCORE PERIODIKE

REVISTË SHKENCORE PERIODIKEBotim i Akademisë Diplomatike Shqiptare

Drejtor

Kryeredaktor

Redaktorë Shkencor

Këshilli Shkencor

Kopertina

Korrektor

Faqosje

Prof. Dr. Lisen [email protected]

PhD Kandidat, Alban Pë[email protected]

Doc. Dr. Astrit [email protected]

Msc. Margarita [email protected]

Prof. Dr. Lisen BashkurtiProf. Dr. Bashkim RamaProf. Dr. Aleksandër BiberajProf. Dr. Joseph MifsudProf. Dr. Nabil AyadDr. Mlladen AndrlicDr. Ilir KullaProf. Dr. Arben PutoProf. Dr. Vasillaq Kureta Dr. (PhD Uni Graz) Endri PapajorgjiDr. Rovena Vata

Olti Përmeti

Majlinda BashkurtiMargarita Muho

Olti Përmeti

ISSN 2227-8540ISSN 2312-5748 (Online)

5Nr. 9 / 2014

1 PhD Kandidat, Alban Përmeti Asimetria midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë së detyrimeve të BE-së në Shqipëri

2 PhD Kandidat, Bajram Ibraj Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar

3 Dr. Endri Papajorgji Regjistrimi i pasurive të paluajtshme në Shqipëri, në praktikë

4 Dr. Rovena Vata Futurizmi si rrymë e re letrare dhe autorët botërorë që e aplikuan

5 Msc. Kledia Argjiri Sentiment Analysis & Opinion Mining

6 PhD Kandidat, Nexhat Çoçaj Funksioni Informativ i Veshjeve Tradicionale të Hasit

7 PhD Kandidat, Arjan Zurbo Ornamentika në veshjet popullore të Gjirokastrës dhe rrethinave të saj

8 Msc. Agim Kastrati / Prof. Dr. Bekim Berisha / Msc. Bathtjar Berisha Raportimi Financiar dhe Vështirësitë e Bizneseve në Kosovë

9 PhD Kandidat, Bekim Vishaj Kullat e Dukagjinit - Trashëgimi historike dhe kulturore

10 Msc. Mirjana Ukpera Peka Veçoritë e ligjërimit satirik në veprën satirike të Gjergj Fishtës

11 PhD Kandidate, Besarta Qalliaj FJALIA - Vështrim teorik dhe historik i problemit

12 Msc. Margarita Muho Kuadri i financimit të SME-ve – Rasti i Shqipërisë

13 PhD Kandidate, Marina Prifti Simboli Transhendental te Ismail Kadare

6

13

20

25

31

39

49

55

68

74

80

91

100

Përmbajtja

6 GLOBAL CHALLENGE

Asi

met

ria

mid

is p

ranu

eshm

ëris

ë dh

e zb

atue

shm

ëris

ë së

det

yrim

eve

të B

E-së

në

Shqi

përi

| Ph

D K

andi

dat,

Alb

an P

ërm

eti

Asimetria midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë së detyrimeve të BE-së në Shqipëri


Abstract 1

This paper aims at introducing a phenomenon that has characterized Albania during these difficult years towards its EU Integration. This phenomenon is known as “Asymmetry between acceptance and implementation of EU obligations in Albania”.

From the beginning of the integration process to receiving candidate status, Albania has undertaken commitments and sometimes bypassed them. It has agreed to work to become part of the EU, but frequently has shown an inability to build democratic institutions capable of showing leadership skills. There have been periods of growth and delay; there have been successes and failures. The government has spoken on behalf of the people but their voice has gone unheard at certain periods due to various reasons and the consequences have brought about undesirable results to all of us.

We are fully aware that the road to EU integration will be long, difficult and full of challenges. Ambitions are high, the desire is great, but the future will show how the capable human resources we posses in order to successfully finalize this process.

1Referat mbajtur në Konferencën Shkencore, me Titull: "Roli i Universiteteve në përshpejtimin e Proceseve të Integrimit të Shqiperisë në BE", Tiranë, më 13 / 12 / 2013, Organizuar nga Universiteti Ndërkombëtar i Tiranës

7Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Ky punim ka si qëllim që të pasqyroj një dukuri, të cilën e vëmë re në këto 23 vite, të mundimshme të rrugës së Shqipërisë në proceset e integrimit, në Bashkimin Evropian. Kjo dukuri quhet: “Asimetria midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë të detyrimeve të BE-së në Shqipëri” .

Që nga nisja e proceseve integruese dhe deri në marrjen e statusit kandidat, Shqipëria ka marrë zotime, por dhe i ka anashkaluar ato, ka pranuar të punojë për t’u bërë pjesë e BE-së, por shpesh herë ka treguar paaftësi për të ndërtuar institucione demokratike dhe të afta për të udhëhequr proceset, ka njohur hapa përpara, por dhe ngadalësim të këtyre proceseve, ka pasur suksese, por dhe dështime, ka folur në emër të popullit, por shpesh herë zëri i popullit ka rënë në vesh të shurdhër. Shkaqet kanë qenë nga më të ndryshmet dhe pasojat kanë sjellë rezultate të padëshirueshme për të gjithë ne.

Rruga drejt BE-së do të jetë e gjatë, e vështirë dhe plot sfida. Ambiciet janë të mëdha, dëshira është e madhe, por realiteti do e tregoj se sa kapacitete njerëzore të afta disponojmë, për t’a finalizuar me sukses këtë proces.

Fjalët kyçe: BE, Shqipëri, Procese Integruese, European Commission, Aqui Communitaire, Kriteret e Kopenhagës.

Bashkimi Evropian si destinacion vlerash dhe Shqipëria si pjesë e saj.

Bashkimi Evropian si një organizatë Rajonale “Sui generis” u themelua pas Luftës së Dytë Botërore pas shumë e shumë luftërash dhe tragjedish njerëzore, si pasojë e përplasjeve të interesave të fuqive tradicionale të kohës.

Njerëz të mençur dhe burra shteti, punuan për t’a bërë kontinentin evropian, një ambient ku të gjithë popujt të mund të jetonin në paqe, prosperitet dhe në një sistem demokratik funksional sa më të drejtë. Të mbështetur në vlerat më të mira njerëzore dhe në eksperiencat më të vyera të institucioneve demokratike të kohës, duke pasur në fokus parime dhe vlera universale si 2:

1. Liria;2. Respektimi i të drejtave të njeriut;3. Barazia;4. Shteti i së drejtës;5. Demokracia;6. Siguria;7. Drejtësia;Parime dhe vlera këto të pasqyruara dhe në traktatin e Bashkimit Evropian, në

Mastriht në vitin 1992.Ishin këto vlera dhe parime, që do të bashkonin nga viti 1951 dhe deri më sot

28 vendet anëtare të BE-së si dhe Ballkanin Perëndimor në procese të mundimshme dhe transformuese, për të arritur qëllimin final, atë të krijimit të një kontinenti evropian të stabilizuar dhe imun ndaj krizave.

Në vetvete çfarë është Bashkimi Evropian? Bashkimi Evropian është një bashkim i vullnetshëm i kombeve të lira, të cilat aspirojnë paqen dhe prosperitetin e popujve të tyre si dhe promovimin e demokracisë dhe vlerave evropiane kudo në botë. Këtij bashkimi të vullnetshëm iu bashkua edhe Shqipëria pas rënies së sistemit komunist në vitet 90’.

E gjithë kjo ngrehinë institucionale, që quhet BE, ka dy anë të medaljes.

2Traktati i Bashkimit Evropian, Mastriht 1992.

8 GLOBAL CHALLENGE

Njëra anë janë vlerat dhe parimet që kombet të cilat bëjnë pjesë i kanë të shenjta dhe të panegociueshme dhe ana tjetër e medaljes janë institucionet dhe i gjithë legjislacioni i saj, i cili mbështetet në të drejtën evropiane dhe është i detyrueshëm për të gjitha shtetet anëtare, por dhe për ato shtete të cilat aspirojnë, që në një të ardhme të bëhen anëtare me të drejta të plota të Bashkimit Evropian.

Pas rënies së sistemit komunist e gjithë Shqipëria do ngrihej në këmbë dhe do thërriste njëzëri: “e duam Shqipërinë si gjithë Evropa” 3, por asnjëri se mendoi se pas plot 23 vitesh ne do të ishim akoma rrugës për t’u bërë anëtar me të drejta të plota në Bashkimin Evropian.

Nëse do analizojmë dëshirën e madhe të popullit shqiptar me realitetin politik të tij, si dhe kapacitetet e duhura njerëzore për t’a bërë realitet këtë ëndërr, atëherë do të kuptojmë se midis këtyre dy elementëve nevojitet një pune disa vjeçare për të standardizuar vendin, si dhe për të implementuar, atë që quhet sot në të drejtën evropiane “Aqui Communitaire”, që do të thotë implementim i legjislacionit të Bashkimit Evropian. Pra dëshira dhe realiteti nevojitet të formësohet dhe zbatohen në terren në përputhje të plotë me filozofinë, vlerat por dhe rregullat e BE-së.

Sfidat e Shqipërisë drejt BE-së, një ëndërr e parealizuar.

Shqipëria e nisi e para procesin e saj drejt anëtarësimit në Bashkimin Evropian. Ishte Marrëveshja e Tregtisë dhe e Bashkëpunimit ajo që pas vitit 1992 do të rregullonte marrëdhëniet midis BE-së dhe Shqipërisë. Qëllimi kryesor i kësaj marrëveshje ishte nxitja e reformave ekonomike dhe tregtare për të përgatitur objektivin e marrëveshjes së Asociimit për në Bashkimin Evropian.

“Kjo Marrëveshje do të kontribuonte për një marrëveshje Asociimi, në një kohë të përshtatshme, kur të plotësoheshin kushtet, si edhe në zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis palëve” 4.

Mirëpo zhvillimet politike kontradiktore në Ballkan nuk lejuan që marrëveshja e vitit 1992 të jetësohej. Në vend që këto vende të përfshiheshin në proceset demokratike dhe ekonomike përkundrazi ky rajon u përfshi në konflikte të armatosura dhe në përplasje politike dhe ekonomike. Këto ngjarje ndikuan që ky rajon të mos përparonte dhe në këtë mënyrë vonoi çdo realizim praktik i marrëveshjes ekonomike dhe tregtare. Në vitin 1993 Bashkimi Evropian paraqiti gjatë Këshillit të Kopenhagës kushtet (kriteret) për anëtarësim për vendet që do të kishin aspirata t’i bashkohen BE-së.

Këto kritere njihen si Kriteret e Kopenhagës. Kriteri politik, Kriteri ekonomik, Kriteri institucional5. Këto kritere përmbushen duke:

1. Forcuar demokracinë; 2. Vendosur shtetin ligjor; 3. Respektuar të drejtat e njeriut;4. Respektuar pakicat;5. Vënë në funksion ekonominë e tregut; 6. Si dhe duke përshtatur legjislacionin e brendshëm me atë komunitar

(acquis communitaire).

Gjatë Këshillit të Kopenhagës u vu edhe një kriter i katërt i cili i dedikohet vetë BE-së, pra insistimi edhe në kapacitetet absorbuese të vetë Bashkimit Evropian.

Periudha e pas Kopenhagës për rajonin ishte e dominuar nga konfliktet dhe

3Vizita e Xhames Baker në Shqipëri më 1991, Sekretar i Departamentit të Shtetit në SHBA.4Lisen Bashkurti, “Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”, 2006, Faqe 45.5Shih faqen zyrtare të Komisionit Evropian: http://ec.europa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_ process/criteria/index_en.htm.

Asi

met

ria

mid

is p

ranu

eshm

ëris

ë dh

e zb

atue

shm

ëris

ë së

det

yrim

eve

të B

E-së

në

Shqi

përi

| Ph

D K

andi

dat,

Alb

an P

ërm

eti

9Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

problematika serioze, për zgjidhjen e të cilave, në më tepër se një rast, kanë qenë të angazhuara drejtë për së drejti SHBA-të dhe Evropa. Gjatë kësaj kohe kemi luftërat në Bosnje dhe Kosovë, si dhe konfliktin në Maqedoni, ku pasojat ishin shumë të mëdha. Kemi humbje të mëdha dhe shkatërrime masive. Këto konflikte ndikuan që rajoni në përgjithësi të kthehet mbrapa dhe Shqipëria në veçanti të bëj gjithashtu hapa prapa.

Shqipëria është e angazhuar ndaj konceptit të një stabiliteti të qëndrueshëm ekonomik, social dhe politik, që garantohet përmes lidhjesh dhe marrëdhëniesh më të ngushta me Evropën. Nisur nga ky realitet, Komisioni Evropian shpalli në Maj 1999, procesin e Stabilizim Asociimit, i cili përcakton parimet përmes të cilave Shqipëria do të përparoj drejt integrimit dhe anëtarësimit në Bashkimin Evropian. Ndër prioritetet e përcaktuara tashmë përfshihen vendosja e një demokracie të mbështetur mbi shtetin ligjor, zhvillimi i ekonomisë së tregut, lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit.

Procesi i Stabilizim Asociimit ndikoi në rritjen e perspektivës evropiane për Shqipërinë. Pas kësaj iniciative dinamika e proceseve politike, integrimi dhe reformat vijuan në mënyra kontradiktore dhe jo në mënyrë të qëndrueshme dhe në progresion konstant.

Me fillimin e procesit të Stabilizim Asociimit midis Shqipërisë dhe vendeve anëtare të BE-së, Shqipëria do të kalonte një sërë etapash në bisedimet për anëtarësim në BE, si:

1. Miratimi i Këshillit Evropian mbi Partneritetin Evropian për Shqipërinë, në Janar të vitit 2004;

2. Marrëveshja e Ripranimit BE-Shqipëri, e cila hyri në fuqi, në Maj të vitit 2006;

3. Marrëveshja e Stabilizim Asociimit dhe Marrëveshja e Përkohshme e nënshkruar, në Qershor 2006;

4. Hyrja në fuqi e Marrëveshjes së Përkohshme, në Dhjetor të vitit 2006;5. Lançimi i programit IPA, në Janar të vitit 2007, për të ndihmuar vendet për t’u

përgatitur për anëtarësim;6. Hyrja në fuqi e Marrëveshjes BE-Shqipëri për Lehtësimin e Vizave, në Janar

2008;7. Hyrja në fuqi e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, në Prill të vitit 2009, ku

në të njëjtën periudhë Shqipëria dorëzon aplikimin e saj për anëtarësim në BE;8. Dhënia e Opinionit nga Komisioni Evropian mbi aplikimin e Shqipërisë për

anëtarësim në BE, në Nëntor të vitit 2010;9. Një muaj më vonë do të niste Udhëtimi pa viza për shqiptarët që do të

udhëtonin në shumicën e vendeve të BE-së;10. Në shkurt të 2011, një plan veprimi do t’i adresohej Shqipërisë me 12 prioritete

kyçe të identifikuara në Opinionin e KE-së dhe të miratuara nga Shqipëria, pasuar nga disa takime konsultative me Komisionin për zbatimin e këtyre 12 prioriteteve;

11. Në nëntor të 2011, shumica qeverisëse dhe opozita arrijnë një marrëveshje politike për bashkëpunim për çështjet e BE-së;

12. Në tetor të 2012, Komisioni Evropian rekomandon që Shqipërisë t’i jepet statusi i kandidatit të BE, në varësi të përfundimit të masave kryesore në fusha të caktuara, status i cili akoma sot e kësaj dite nuk është marrë, por me shumë gjasa që t’a marrim në dhjetor të 20136.

Pra siç vëmë re Shqipëria ka bërë progres në rrugën e saj drejt Bashkimit

6Shih faqen zyrtare European Commission - Enlargement: http://ec.europa.eu/enlargement/countries/detailed- country-information/albania/index_en.htm

10 GLOBAL CHALLENGE

Evropian, por ky progres nuk ka qenë i mjaftueshëm7 dhe në sinkron të plotë me kërkesat dhe pritshmëritë e qytetarëve shqiptar, por edhe të vet Bashkimit Evropian. Gjithashtu do theksoja se vende të cilat i kanë nisur më pas se Shqipëria negociatat për proceset e integrimit, sot janë më përpara se Shqipëria. Shpesh herë kjo është arsyetuar me justifikimin se vendi ynë ka kaluar një histori specifike, plot ulje ngritje dhe për pasojë kjo ka ndikuar në ngadalësimin e reformave të kërkuar nga BE. Rol në ngadalësimin e reformave gjithashtu kanë luajtur dhe konfliktet e brendshme politike, ku më shumë e kanë parë Evropën si një konkurs se kush merr më shumë lëvdata në provimin e radhës, sesa si një vullnet politik i përbashkët për të plotësuar aspiratat e të gjithë Shqiptarëve kudo ku ata janë.

Pritshmëritë e qytetarit, premtimet e politikës dhe realiteti i ngadaltë drejt BE-së.

Që pas rënies së sistemit komunist e deri më sot, projekti evropian ngelet një nga projektet që ka pasur mbështetjen më të gjerë nga qytetarët shqiptar në këto 23 vjet 8, por asnjëherë kjo nuk është lexuar në mënyrë korrekte nga politikbërësit shqiptar. Vazhdimisht është abuzuar në emër të këtij projekti dhe ai është zvarritur dhe kthyer në një proces që herë herë nuk i dihet se ku e ka fundin. Kjo ka sjell lodhje të qytetarëve nga ky proces i tejzgjatur, mosbesim ndaj klasës politike, por dhe rritje të euroskepticizmit.

Klasa politike shqiptare edhe pse e ka pasur prioritetin numër një në axhendën e saj qeverisëse integrimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian, përsëri ajo nuk ka bërë aq sa duhet, në mënyrë që t’a çoj përpara me shpejtësinë e duhur këtë proces. Kjo sepse shpesh herë i ka ardhur më mirë që këtë proces t’a mbaj “on the way”, sesa “to be inside the europe”. Janë një sërë reformash që nevojiten të ndërmerren dhe që kanë ngelur pezull, si:

- Reforma e Administratës Publike;- Reforma e gjyqësorit;- Reforma dhe rishikimi i rregullave të procedurës parlamentare; - Reforma në arsim; - Reforma në shëndetësi etj.

Me rotacionin politik të datës 23 Qershor 2013, qeveria e re u shpreh qartë se zotohet se do ta marri seriozisht sfidën e evropianizimit të qeverisë, institucioneve por edhe të vendit në tërësi 9. A do jetë kjo një rrugë e lehtë për t’u përshkuar, apo do jetë e vështirë? Kjo ngelet për t’u parë. Ajo që është e ditur është se në rastin më të mirë Shqipërisë i duhen minimumi 10 vjet për t’u përgatitur me një administratë të mirë trajnuar, të stabilizuar dhe eficiente, në mënyrë që vendi të jetë gati për t’u bërë anëtare me të drejta të plota në Bashkimin Evropian. Shembull për sa përmenda më sipër është rasti i Kroacisë, së cilës iu deshën plot 10 vjet për të përmbyllur plot 35 kapitujt e “Aqui Communitaire” dhe për të qenë gati për anëtarësim në 01 Korrik të 2013.

7European Commission, Albania 2013 Progress Rapport, Brussels 16-10-2013, SWD (2013) 414 Final.8Që prej rënies së sistemit komunist, shtysa kryesore për vendosjen e lidhjeve me Evropën e Bashkuar, erdhi vertikalisht nga poshtë- lartë, deri tek maja e piramidës shtetërore, me një përcaktim të qartë të kursit që do të ndiqej me konsekuencë nga të gjitha qeveritë shqiptare deri në aderimin e plotë të Shqipërisë në BE, Shih tek websiti zyrtar i Ministrisë së Jashtme të RSH: http://www.mfa.gov.al/index.php?option=com_multicategories&view= article&id=5589%3Amarredheniet-shqiperi-be&Itemid=65&lang=sq9Programi i Qeverisë Shqiptare 2013, Integrimi në Bashkimin Evropian, Shih në websitin zyrtar të Këshillit të Ministrave: http://www.kryeministria.al/al/programi/integrimi-ne-bashkimin-evropian.

Asi

met

ria

mid

is p

ranu

eshm

ëris

ë dh

e zb

atue

shm

ëris

ë së

det

yrim

eve

të B

E-së

në

Shqi

përi

| Ph

D K

andi

dat,

Alb

an P

ërm

eti

11Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Konkluzione:

Midis shtetit dhe qytetarëve ekziston një hendek i madh sa i përket kuptimit dhe zbatimit të reformave të kërkuara nga BE edhe pse ato në thelb pranohen nga të gjithë. Të kuptosh se ç’do të thotë BE, do të thotë që të kesh njohuri të thella rreth filozofisë së saj, vlerave që përçon BE-ja por dhe standardit të lartë që ajo ofron. Për t’u bërë pjesë e BE-së duhet që qeveria shqiptare ti plotësoj të gjitha standardet që përmenda më sipër. Që procesi i integrimit Evropian të jetë i suksesshëm do të citoja këtu vullnetin e shprehur në Programin qeverisës së Qeverisë “Rama”, ku shprehet si më poshtë:

“...Nëse Procesi i integrimit Evropian lidhet ngushtë me komunikimin e zhdërvjelltë që duhet të përfshijë të gjithë aktorët kryesorë, posaçërisht partnerët socialë, shoqërinë civile, shoqërinë akademike dhe grupet e interesit. Vetëm në këtë mënyrë pritshmëria e qytetarëve do të jetë realiste dhe reformat do mund të shoqërohen me mbështetjen e duhur, si dhe ndjenjën e përkatësisë së procesit të integrimit Evropian nga ana e shoqërisë shqiptare” 10.

Pra me pak fjalë, që Procesi i integrimit Evropian të jetë i suksesshëm duhet që hendeku i asimetrisë midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë të detyrimeve të BE-së në Shqipëri të jetë sa më i ngushtë dhe të gjithë aktorët dhe faktorët të marrin përsipër përgjegjësitë që i’u takojnë dhe le të shpresojmë se nëse ky bashkëpunim midis palëve ndodh më të vërtetë, atëherë jam i bindur se në Dhjetor të 2013 Shqipëria do jetë e gatshme për të marrë statusin e vendit kandidat për anëtarësim në BE si fillim dhe do i japi procesit të integrimit një tjetër ritëm dhe dimension në rrugën e gjatë deri në finalizimin e plotë drejt anëtarësimit të Shqipërisë në BE.

10Programi i Qeverisë Shqiptare 2013, Integrimi në Bashkimin Evropian, Shih në websitin zyrtar të Këshillit të Ministrave: http://www.kryeministria.al/al/programi/integrimi-ne-bashkimin-evropian.

12 GLOBAL CHALLENGE

REFERENCAT:

1. Traktati i Bashkimit Evropian, Mastriht 1992.

2. Vizita e Xhames Baker në Shqipëri me 1991, Sekretar i Departamentit të Shtetit në SHBA.

3. Lisen Bashkurti, ‘Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës’, 2006, Faqe 45.

4. Shih faqen zyrtare të Komisionit Evropian:

http://ec.europa.eu/enlargement/enlargement_process/accession_process/criteria/index_en.htm

5. Shih faqen zyrtare European Commission - Enlargement:

http://ec.europa.eu/enlargement/countries/detailed-country-information/albania/index_en.htm

6. European Commission, Albania 2013 Progress Rapport, Brussels 16-10-2013, SWD (2013) 414 Final.

7. Websiti zyrtar i Ministrisë së Jashtme të RSH:

http://www.mfa.gov.al/index.php?option=com_multicategories&view=article&id=5589%3Amarredheniet-shqiperi-be&Itemid=65&lang=sq

8. Programi i Qeverisë Shqiptare 2013, Integrimi në Bashkimin Evropian, Shih në websitin zyrtar të Këshillit të Ministrave: http://www.kryeministria.al/al/programi/integrimi-ne-bashkimin-evropian.

9. Programi i Qeverisë Shqiptare 2013, Integrimi në Bashkimin Evropian, Shih në websitin zyrtar të Këshillit të Ministrave: http://www.kryeministria.al/al/programi/integrimi-ne-bashkimin-evropian.

Asi

met

ria

mid

is p

ranu

eshm

ëris

ë dh

e zb

atue

shm

ëris

ë së

det

yrim

eve

të B

E-së

në

Shqi

përi

| Ph

D K

andi

dat,

Alb

an P

ërm

eti

13Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar


Abstrakt 1

Në të gjitha progres raportet e BE-së për Shqipërinë, theksohet forcimi i shtetit ligjor, rendit, luftës kundër krimit të organizuar dhe respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Këto çështje janë treguesit kryesorë për funksionimin e demokracisë, në të kundërt, krimi i organizuar mbetet shqetësim madhor dhe ai pengon objektivat dhe synimet e shqiptarëve për t’u integruar në strukturat e BE-së. Krimi i organizuar kur nuk luftohet me vendosmëri dhe vullnet të hekurt politik, minon punën dhe shkatërron strukturat dhe institucionet e shtetit dhe shoqërinë. Prandaj, ky punim do të trajtojë shkurtimisht tre çështje: Së pari, forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar në këndvështrimin e përdorimit të konceptit “Shtet”, së dyti, forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar në këndvështrimin e trajtimit të çështjeve si pjesë e problematikës të dokumenteve dhe strategjive të “Sigurisë Kombëtare” dhe së treti, forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar në këndvështrimin e “Progres Raportit të BE-së”për pranimin e Shqipërisë vend kandidat për në BE.

Fjalët kyçe: BE, Shqipëri, Progres Raporti, Krimi Organizuar, Korrupsioni, Siguria Kombëtare.1Referat mbajtur në Konferencën Shkencore, me Titull: "Roli i Universiteteve në përshpejtimin e Proceseve të Integrimit të Shqiperisë në BE", Tiranë, më 13 / 12 / 2013, Organizuar nga Universiteti Ndërkombëtar i Tiranës

14 GLOBAL CHALLENGE

Forc

imi i

sht

etit

ligjo

r dh

e re

ndit

kund

ër k

rim

it të

org

aniz

uar

| PhD

Kan

dida

t, B

ajra

m Ib

raj

Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar, në këndvështrimin e përdorimit të konceptit “Shtet” sipas të drejtës ndërkombëtare

Në vitin 2002, një raport i OKB-së thoshte se nga 200 shtete të botës, vetëm 82 shtete mund të quhen plotësisht demokratike. Këto shtete përbëjnë 57% të popullsisë së botës. Sipas të drejtës ndërkombëtare shtetet ndahen në: shtete të fortë ose shtete të fuqishme dhe shtete të dobët ose shtete të dështuara. Gjithashtu, kemi edhe përcaktime me emërtimin “gati” shtete, siç janë shtetet e Botës së Tretë. Në këtë kuadër politika shqiptare, Qeveria dhe qeveritarët, zyrtarët e zbatimit të ligjit dhe qytetarët shqiptarë nevojitet ta njohin dhe ta kuptojnë qartë përfundimin se shqiptarët jetojnë dhe punojnë në shtetin e tyre të klasifikuar sipas së Drejtës Ndërkombëtare.

Institucioni më i fuqishëm i politikave bashkëkohore është shteti. Pra, objekti referues i sigurisë është shteti. Paul Valéry ka thënë; “Nëse Shteti është i fortë, ai na shtyp. Nëse ai është i dobët, na vdes”. Siguria i referohet mbrojtjes së shtetit nga kërcënimet e jashtme, prandaj njerëzit që jetojnë brenda territorit të shtetit konsiderohen të sigurtë në atë shkallë sa ç’është dhe shteti i sigurtë.

Një shtet modern, demokratik, me mirëqenie, ka dy qëllime themelore: Së pari, të sigurojë për shtetasit mirëqenie maksimale, jo më pak siguri ekonomike, dhe së dyti, të mbrojë shtetasit nga kërcënimet për jetën, shëndetin dhe lirinë. Që të flasësh për shtetin ligjor, nevojitet ti referohemi në radhë të parë “ndarjes së pushteteve”, e cila përbën kushtin e parë të ekzistencës së shtetit të së drejtës.

Teoria klasike e ndarjes së pushteteve dallon tre funksione kryesore të regjimeve të ndryshme politike: funksionin e hartimit dhe vendosjes së ligjeve; funksionin e zbatimit të tyre dhe funksionin e zgjidhjes së konflikteve të lindura gjatë zbatimit të ligjeve. Kështu secili prej këtyre organeve bëhet njëri prej tre pushteteve: pushteti legjislativ ushtrohet prej parlamenteve, pushteti ekzekutiv mbahet prej Kryeministrit dhe prej anëtarëve të qeverisë, pushteti gjyqësor i përket gjykatave.

Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar, në këndvështrimin e trajtimit të çështjeve si pjesë e problematikës të dokumenteve dhe strategjive të Sigurisë Kombëtare

Problemi themelor dhe i lashtë i sistemeve të shteteve është Sigurimi Kombëtar.“Dilema e sigurimit” cilësohen zakonisht sistemi i shteteve si, shtetet të cilat edhe mund ta mbrojnë edhe mund ta kërcënojnë sigurinë e njerëzve. Në këtë kuadër, vlerësimi i mjedisit të sigurisë është një ndër faktorët e rëndësishëm të analizës krahasuese të dokumenteve strategjikë dhe konkretisht të Strategjisë së Sigurisë Kombëtare të Shqipërisë.

Ekzistojnë të paktën pesë vlera shoqërore bazë që presin ti përkrahë shteti; sigurimi, liria, rendi, drejtësia, dhe mirëqenia sociale. Prandaj në këtë kuadër të kërcënimeve të brendshme dhe të kërcënimeve të jashtme, kërkohet të evidentohen si kërcënime dhe rreziqe të përbashkëta; krimi i organizuar, terrorizmi, korrupsioni etj, të cilat evidentohen edhe si kërcënime rajonale dhe si kërcënime globale.

Në këtë kuadër, bashkëpunimi kombëtar, rajonal dhe global për të luftuar krimin e organizuar dhe terrorizmin, por jo vetëm, nevojitet se në rastin e Shqipërisë, “Çështja kombëtare shqiptare” vendoset midis prioriteteve më të larta në objektivat

15Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

strategjikë të politikës e sigurisë. Kjo do të arrihet përmes Integrimit Evropian dhe Euro-Atlantik të vendit tonë. Siguria për çdo shtet në botë është gjëja më e rëndësishme.

Ajo përmban ruajtjen e sovranitetit të shtetit, pra kontrollin mbi rajonin e tij, duke mbajtur jashtë territorit të tij një armik eventual. Togfjalëshi “Sigurim Kombëtar”në terma të përgjithshëm nënkupton “sigurimin e brendshëm dhe sigurimin e jashtëm të Republikës së Shqipërisë”.

Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar, në këndvështrimin e progres raportit të BE-së për pranimin e Shqipërisë vend kandidat për në BE

Progres-Raporti 2013 për Shqipërinë për “Luftën kundër krimit të organizuar” bazohet në informacionet e mbledhura dhe të analizuara nga Komisioni. Janë përdorur shumë burime, përfshi kontributet e qeverisë së Shqipërisë, të Shteteve Anëtare të BE-së, raportet e Parlamentit Evropian dhe informacionet e organizatave të ndryshme ndërkombëtare e joqeveritare. Bazuar në analizën teknike që përmban ky raport, Komisioni ka përpiluar përfundime të detajuara për Shqipërinë në komunikatën e zgjerimit. Raporti përmban në vetvete në tërësi dhe për çdo çështje më vete; objektivin strategjik, situata aktuale, analiza e situatës aktuale, masat legjislative dhe aktivitetet zbatuese afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata, takime konsultative, aktivitete monitorimi e raportimi.

Në raport-progres theksohet:“Progres është bërë në luftën kundër krimit të organizuar, një prioritet kyç i Opinionit. Një strategji e re dhe plani i veprimit është miratuar mbi krimin e organizuar. Bashkëpunimi me policinë ndërkombëtare është forcuar …”. Ndërsa më pas raporti vijon: “…Krimi i organizuar mbetet një shqetësim serioz dhe nevojiten përpjekje të mëtejshme të rëndësishme për të përmirësuar vijimësinë e të dhënave të Shqipërisë…”.

Pra, krimi i organizuar në tërësi dhe në veçanti, krimi ekonomiko-financiar, pastrimi i parave, financimi i terrorizmit, trafiqet e paligjshme droga dhe sidomos korrupsioni, dëmtojnë rëndë stabilitetin politik dhe ekonomik të vendit, sigurinë kombëtare e në tërësi demokracinë dhe shtetin e të drejtës.

Lufta kundër terrorizmit, lufta kundër pastrimit të parave, lufta kundër trafiqeve të paligjshme, lufta kundër drogës, lufta kundër krimit ekonomik dhe financiar dhe hetimi i aseteve kriminale dhe veçanërisht lufta kundër korrupsionit janë kushte sin qu a non dhe pa arritjen e suksesit të plotë, nuk mund të bëhet vend kandidat dhe anëtar i BE-së.

Këto janë sfida të mëdha dhe pa dhënë shembullin konkret në arrestimet e dënimet e politikanëve dhe zyrtarëve të lartë të implikuar dhe të korruptuar nuk realizohen parashikimet dhe objektivat që ka vënë BE-ja. Shqipëria kërkohet të ndjekë shembullin e vendeve të rajonit që ka vënë prapa hekurave drejtuesit e lartë të shtetit dhe sot po japin llogari popujve të tyre për krimet dhe korrupsionin që ata kanë kryer në këto vite të tranzicionit. Kërkohet besim, bindje dhe angazhim konkret që kjo detyrë të kryhet. Nëse jo, asgjë nuk do të ndryshojë, por do të mbetemi në batakun e korrupsionit dhe të krimit të organizuar, dhe popullit do t’i duhet të bëjë një revolucion të madh popullor për t’i larguar nga froni politikanët e pushtetarët që e kanë lënë në këtë gjendje mjerane dhe pa qeverisje.

16 GLOBAL CHALLENGE

Konkluzione:

Ku ishim, ku jemi aktualisht dhe kur do të arrijmë në familjen e përbashkët Evropiane? Shqipëria është bërë palë me Këshillin e Evropës më 13.07.1995, pas 46 vjetëve. Shqipëria dhe Komuniteti Ekonomik Evropian filluan marrëdhëniet e tyre diplomatike në qershor 1991, pas 42 vjetësh. Ky akt u pasua në 11 maj 1992 me nënshkrimin e Marrëveshjes së Tregtisë dhe Bashkëpunimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian.

Vetëm në vitin 1999, pas 7 vjetësh, Bashkimi Evropian propozoi fillimin e Procesit të Stabilizim-Asociimit për Shqipërinë. Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Evropian dhe shteteve të tij anëtare u nënshkrua në 12 qershor 2006. Republika e Shqipërisë e ratifikoi këtë Marrëveshje me Ligjin Nr. 9590, datë 27.7.2006 “Për ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Evropiane e shteteve të tyre anëtare”.

Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit hyri në fuqi me datë 1 prill 2009 mbas ratifikimit të saj nga Parlamenti i Bashkimit Evropian dhe të gjitha shtetet anëtare. Më datë 16 dhjetor 2009, Komisioni Evropian i paraqiti Shqipërisë Pyetësorin e përbërë nga 2284 pyetje dhe mbi 2000 nënpyetje, dhe përgjigjet e Pyetësorit u dorëzuan zyrtarisht në Bruksel me datë 14.4.2010, pra pas 4 muajve, ose rreth 100 ditë. Liberalizimi i vizave për qytetarët e Shqipërisë që udhëtojnë në zonën Shengen është në fuqi që nga dhjetori 2010. Marrëveshja e Ripranimit midis Bashkimit Evropian dhe Shqipërisë është në fuqi që nga viti 2005. Pra, u deshën plot 14 vjet nga hyrja në Këshillin e Evropës dhe 10 vjet nga fillimi i Procesit të Stabilizim-Asociimit. Pastaj kaluan edhe 3 vjet nga muaji tetor 2012, ku Komisioni rekomandoi që Shqipërisë t’i jepet statusi i kandidatit me kusht që të plotësojë masat kyçe në fushat e drejtësisë dhe reformën e administratës publike, si edhe rishikimin e rregullores së procedurës së parlamentit.

Në dhjetor të vitit 2012 me synimin për të vendosur nëse do t’i japë statusin e kandidatit. Pra, ju deshën qytetarëve shqiptarë të presin nga 1995 deri në 2013, gjithsej 18 vjet nga data e hyrjes së Shqipërisë në Këshillin e Evropës dhe 14 vjet ose 168 muaj ose 5.110 ditë nga fillimi i negociatave për të marrë statusin e vendit kandidat për të hyrë në BE, ose thënë ndryshe Shqipëria duke qenë historikisht pjesë e Evropës iu deshën plot 64 vjet nga krijimi i Këshillit të Evropës vetëm për të marrë statusin e vendit kandidat.

Sa përgjegjëse do të duhej të ndjehej politika shqiptare e sistemit totalitar komunist që na la jashtë Evropës për 46 vjet dhe politika e qeverive “demokratike” të tranzicionit të dy maxhorancave kryesore të PD-së e PS-së për 18 vjet? Pra, nëse Shqipërisë i jepet statusi i vendit kandidat për në BE pas 64 vjetësh, dhe nëse ajo është pranuar në NATO, Shqipëria ka hyrë në fuqi më 01.04.2009, pas 60 vjetëve. Lind pyetja edhe sa vite do t’i duhen shqiptarëve që të bëhen pjesë e BE-së?

Komisioni Evropian publikoi progres-raportin për Shqipërinë për vitin 2013 me datën 16 tetor 2013 dhe rekomandoi: Shqipërisë t’i jepet statusi. Komisioni Evropian në njoftimin zyrtar të paraqitur vendeve anëtare të Bashkimit Evropian rekomandon që “Shqipëria të marrë Statusin e vendit kandidat duke rënë dakord që ajo të vazhdojë të ndërmarrë aksione në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit”. Ndërkohë hapja e bisedimeve kushtëzohet me përmbushjen e detyrimeve veçanërisht

Forc

imi i

sht

etit

ligjo

r dh

e re

ndit

kund

ër k

rim

it të

org

aniz

uar

| PhD

Kan

dida

t, B

ajra

m Ib

raj

17Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

për reformën në administratë, shtetin ligjor dhe të drejtat themelore. Njoftimi zyrtar vijon më tej: “….t’i jepet statusi kandidat me mirëkuptimin që Shqipëria të vazhdojë të ndërmarrë reforma në luftë kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit”. Shqipëria pas një procesi konsultimi gjithëpërfshirës me BE-në pritet që të marrë vendimin përfundimtar në dhjetor, gjatë mbledhjes së Këshillit të Ministrave të vendeve anëtare. Afati përfundimtar për realizimin e detyrimeve të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit është data 31 mars 2019.

Prandaj, deri në marrjen e vendimit përfundimtar, kërkohet akoma shumë punë dhe me marrjen e vendimit vend kandidat, fillon faza e fundit dhe më e rëndësishme ku Shteti, pushteti dhe në veçanti tre pushtetet me institucionet përkatëse, opozita, partitë politike, shoqëria civile dhe qytetarët do të përballen me kërkesa akoma më të forta për t’i realizuar. Kjo është sfida dhe detyra e rëndësishme kombëtare që na pret te dera dhe që duhet të përmbushim me sukses.

18 GLOBAL CHALLENGE

BIBLIOgRAFI:

1- Progres Raportin 2013 për Shqipërinë Kapitullin 24 - “Drejtësia, Liria dhe Siguria”.

2- Plani i veprimit për plotësimin e rekomandimeve të opinionit të Komisionit Evropian

për Shqipërinë, miratuar me vendim të Komitetit Ndërministror për Integrimin

Evropian datë 31.01.2011,

3- Plani Kombëtar për zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim–Asociimit 2012-2015,

miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave datë 21 Korrik 2012,

4- Plani i Veprimit i Dokumentit Strategjik Kombëtar “Për hetimin e krimit financiar

2009 - 2015”.

5- Plani i Veprimit për Plotësimin e rekomandimeve të opinionit të Komisionit

Evropian për Shqipërinë, miratuar nga Këshilli i Ministrave me vendim të Komitetit

ndërministror për Integrimin Evropian, datë 31.01.2011.

6- Plani kombëtar për zbatimin e marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit 2012-2015.

7- Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim për vitet 2014-2020.

8- Konferenca e shtypit e dë Golit, 11 prill 1961.

9- Strategjia Kombëtare e Luftës Kundër Terrorizmit e miratuar me VKM Nr. 675, datë

06.7.2011 “Për miratimin e Strategjisë së Luftës Kundër Terrorizmit dhe Planit të

saj të Veprimit” 2011- 2015.

10- Strategjia ushtarake e Republikës së Shqipërisë, Deklaratë e Presidentit Alfred

Moisiu, Tiranë, 2002.

11- Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Shqipërisë, miratuar me ligjin Nr.

9322, datë 25.11.2004.

12- Strategjia Ushtarake e Republikës së Shqipërisë, e miratuar me Ligjin Nr. 9858,

datë 27.12.2007.

13- Strategjia Ndërsektoriale e luftës kundër krimit të organizuar, trafiqeve dhe

terrorizmit, e miratuar me Vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 1140, datë 30.7.2008.

14- Raporti i Këshillit të Sigurimit Kombëtar të Shteteve të Bashkuara të Amerikës,

“Kërcënimet e krimit të organizuar Ndërkombëtar” Uashington 2001.

15- Projekti Rajonal CARPO “Raport mbi gjendjen e krimit të organizuar dhe krimit

ekonomik në Evropën Juglindore“ Strasburg, gusht 2006.

16- Ligji Nr. 10192, datë 03.12.2009, “Për parandalimin dhe goditjen e krimit të

organizuar dhe trafikimit nëpërmjet masave parandaluese kundër pasurisë”.

17- Ligji nr. 8485 datë 12.05.1999 “Kodi i Procedurave Administrative”.

18- Xhavit Shala, “Siguria Kombëtare dhe Sfidat e Integrimit”, Tiranë 2003.

19- Njazi Jaho, “Ligji –Autoriteti më i lartë, Tiranë, 2000.

20- Historia e Bashkimit Evropian, Qendra Ndërkombëtare e Kulturës “Arbnori”, Tiranë

2010.

Forc

imi i

sht

etit

ligjo

r dh

e re

ndit

kund

ër k

rim

it të

org

aniz

uar

| PhD

Kan

dida

t, B

ajra

m Ib

raj

19Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

21- http://www.mie.gov.al/ Ministria e Integrimit/progress raportet/ progress raporti

2013


2012


2011


2010


2009

26- http://www.mie.gov.al/ Ministria e Integrimit/Pyetësori

27- http://www.mie.gov.al/ Ministria e Integrimit/Përgjigjet e Pyetësorit të Bashkimit

Evropian

28- http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/al_

rapport_2011_en.pdf

29- http://ec.europa.eu/enlargement/press_corner/keydocuments/reports_nov_2010_

en.htm


opinion_2010_en.pdf


rapport_2010_en.pdf

32- http://www.slideshare.net/doklina/kriminaliteti-i-organizuar-dhe-veqorite-e-tij-

kryesore

33- http://www.kryeministria.al/al/programi/shteti-i-se-drejtes-dhe-demokratizimi-i-

shoqerise/krimi-i-organizuar-terrorizmi-e-trafikimi

34- http://www.ama-news.al/2013/10/ke-publikon-progres-raportin-2013-

rekomandon-shqiperise-ti-jepet-statusi/

35- http://drejtesiashqiptare.com

36- http://www.ama-news.al/2013

37- http://www.justice.gov.al

20 GLOBAL CHALLENGE

Regjistrimi i pasurive të paluajtshme në Shqipëri, në praktikë

Dr. Endri PapajorgjiR

egjis

trim

i i p

asur

ive

të p

alua

jtshm

e në

Shq

ipër

i në

prak

tikë

| Dr.

End

ri P

apaj

orgj

i

Abstrakt

Pas ndryshimeve të sistemit politik dhe ekonomik në vendin tonë në vitet 1990 e vazhdim, rifilloi një proces i ri dhe i gjerë legjislativ për “denacionalizimin” (Aliu, 2006) e pronave të paluajtshme, si për të rivendosur të drejtën e pronësisë së ish-pronarëve1 ashtu edhe për shpërndarjen e pasurive të paluajtshme, nga pronësi të shtetit tek personat fizikë e juridikë shtetërorë dhe privatë. Procesi i regjistrimit të pasurive të paluajtshme në Shqipëri ka qenë i komplikuar për faktin se në procesin e kalimit nga pronësia shtetërore në atë private, është aplikuar një legjislacion sipas kategorive të pronave dhe me organe administrative respektive, duke krijuar një sistem legjislacioni dhe aktesh nënligjore jo unik. Nga kjo bazë kanë lindur mjaft probleme, si të karakterit juridik ashtu edhe të atij teknik në zbatimin e reformës të lindjes së pronësisë private mbi pasuritë e paluajtshme, nga ku dalin në pah mangësi që prodhojnë vazhdimisht probleme mosmarrëveshjesh mes subjekteve të së drejtës apo pretenduesve “në pritshmëri të ligjshme” të saj.

Sistemi i regjistrimit të pasurive në Shqipëri, edhe pse është bazuar në sisteme të ngjashme të vendeve të Europës, në disa raste e bëjnë të ndryshmëm nga një regjistër tipik i vendeve të Bashkimit Europian fakt ky që, megjithë përshtatjen dhe aplikimin e tij, ndikojnë në aftësinë e tij për të ofruar shërbim të efektshëm. Qëllimi kryesor i këtij

1Vendim Unifikues nr. 24, datë 13.03.2002 i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë dhe Vendim Unifikues nr.05, datë 23.03.2004 i Kolegjeve të Bashuara të Gjykatës së Lartë.

21Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

artikulli është të analizojë në praktikë procesin e regjistrimit të pasurive të paluajtshme si dhe të japë rekomandime për përmirësimin e tij bazuar në draft-ligjin e ri të hipotekës.

Fjalë kyce: Pasuri e paluajtëshme, regjistrim, sistem regjistrimi, hipotek, transkriptim.

Hyrje

Përpara Luftës së Dytë Botërore, një pjesë e mirë e pronave të paluajtshme në Shqipëri kanë qenë në pronësi private dhe kanë qenë të regjistruara në një regjistër toke vendas të krijuar në vitet 1930. Gjatë periudhës së komunizmit, të gjitha pasuritë e paluajtshme u shtetëzuan gradualisht. Me përmbysjen e sistemit komunist, ndërrmarrjet shtetërore u mbyllën duke kaluar në pronë private. Kalimi në ekonominë e tregut institucionalizoi pronësinë private, që përmes të drejtës së njohjes së pronës, proceseve të ndarjes së tokës, kthimit dhe kompesimit, rikonfiguroi situatën e pronës në vend.

Në mënyrë që të realizohej ky proces në mënyrën më të drejtë të mundshme, organet përkatëse shtetërore dhe personat që kishin dhe kanë interes të ligjshëm mbi këto pasuri dhe të drejtat mbi to, në shumë raste u janë drejtuar për informacion ligjor regjistrimeve të pasurive të tilla në regjistrat në periudha të mëparshme historike të vendit tonë.

Historia e një populli, në çfarëdo formacioni ekonomiko-shoqëror, politik dhe historik të tij, është ngushtësisht dhe ekzistencialisht e lidhur me pasuritë e tij (Nathanaili, 1961), veçanërisht ato të paluajtshme. Një fakt i tillë bën thellësisht të domosdoshëm pasqyrimin e faktit që pasuritë e paluajtshme kanë patur në historinë e një populli në dinamikë lidhur me pronësinë e tyre në raport me subjektet e të drejtës. Gjykata e Strasburgut ka luajtur një rol kyç në konceptin juridik të pasurisë. Në këtë punim do të analizohet ana praktike e këtij procesi kaq të rëndësishëm.

Tatimet dhe taksat në kuadrin e transaksioneve mbi pasurinë e paluajtshme

Në kuadër të procesit të tatimeve dhe taksave, duhen patur parasysh këto parime dhe shumat në para që duhet të paguhen për çdo lloj transaksioni mbi pasurinë e paluajtshme.

1. Kalimi i së drejtës së pronësisë mbi pasuritë e paluajtshme, tokë dhe ndërtesë, tatohet me 10 për qind të fitimeve kapitale të realizuara. Ky paragraf nuk zbatohet në rastet e shkëmbimit të së drejtës së pronësisë mbi tokën me të drejtën e pronësisë mbi ndërtesën e ndërtuar mbi tokë. Në këtë rast tatimi i të ardhurave kryhet sipas procedurës së dhënë në nenin 20 të ligjit nr.8438, datë 28.12.1998 “Për tatimin mbi të ardhurat”, të ndryshuar.

2. Individi që kalon të drejtën e pronësisë mbi pasurinë e paluajtshme, paguan tatimin para kryerjes së regjistrimit të kësaj pasurie, në përputhje me aktet ligjore përkatëse. Pasuria e paluajtshme nuk regjistrohet, pa provuar pagimin e detyrimit pranë zyrave vendore të regjistrimit të pasurive të paluajtshme.

3. Me kalim të së drejtës së pronësisë, kuptohet akti i shitjes apo akti i dhurimit të pasurisë së paluajtshme. Në kuptim të nenit 11 të ligjit “Për tatimin mbi të ardhurat”, me termin “fitim i realizuar” kuptohet diferenca ndërmjet vlerës në shitje dhe vlerës në blerje të pasurisë ndërtesë apo tokë.

4. Vlera në shitje e pasurisë së paluajtshme, përcaktohet në kontratën e

22 GLOBAL CHALLENGE

noterizuar të shitjes, e cila është firmosur nga palët (shitësi dhe blerësi). Në përcaktimin e vlerës së shitjes, çmimi i shitjes për metër katror nuk duhet të jetë më i ulet se çmimi fiskal i përcaktuar sipas zonave të Tiranës. Kontrata duhet të shprehë sipërfaqen në metër katror të pasurisë, çmimin për metër katror dhe vlerën e saj.

Kontrata duhet të jetë e shoqëruar me hartën, planimetrinë dhe dokumentet e tjera, që shërbejnë për regjistrimin e pasurisë së paluajtshme. Në rastet kur individi kalon pronësinë, për herë të dytë e në vazhdim, për efekt të llogaritjes së fitimit kapital të realizuar do të merret diferenca midis vlerës së shitjes dhe vlerës së blerjes e përcaktuar në kontratën paraardhëse (Papajorgji 2013).

Problematikat e regjistrimit të pasurive të paluajtshme

Problemi i regjistrimit të ndërtesave ndahet në dy kategori. Të parat janë pallatet që janë ndërtuar konform lejes së ndërtimit dhe që kanë ngelur në pritje të marrjes së lejes së shfrytëzimit nga Bashkia. Kategoria e dytë dhe që është më problematike është ajo e pallateve që janë përfshirë në procesin e legalizimeve, për shkak të shmangieve nga lejet e ndërtimit (Papajorgji 2012). Kjo kategori po ndjek procedurat e përcaktuara në ligjin për legalizimet. Qeveria ka sjellë së fundmi për shqyrtim në Kuvend ligjin e ri për hipotekat, i cili parashikon ndryshime thelbësore në të gjithë procesin e regjistrimit të pronave. Drafti sapo është dërguar në Kuvend nga Ministria e Drejtësisë dhe pritet të shqyrtohet gjatë ditëve në vijim nga Komisionet përkatëse. Një ndër risitë kryesore që paraqet ligji dhe që prek një numër të konsiderueshëm të qytetarëve, është regjistrimi i pallateve që prej marrjes së lejes së ndërtimit duke i dhënë kompanisë ndërtuese një certifikatë pronësie të përkohshme, e cila më pas do të përdoret për dhënien e hipotekës për secilin blerës apartamenti. E njëjta gjë do të vlejë edhe për ata që blejnë apartament në gropë. Raste të tilla janë ato kur blerësi dhe ndërtuesi lidhin marrëveshje paraprake. Apartamentet e shitura në këtë mënyrë blihen disi më lirë në raport me të tjerët, ndërsa zakonisht blerësi duhet të bëjë një pjesë të pagesës. Çdokush do ta ketë të sigurt që në momentin e përfundimit të ndërtesës ai do të marrë sipërfaqen e parablerë dhe në pozicionin e parashikuar.

Procedura do të jetë e tillë: Menjëherë pasi ka lëshuar një leje ndërtimi, bashkia ia dërgon atë Zyrës Vendore të Regjistrimit të Pasurive, e cila e regjistron lejen në një regjistër të veçantë duke bërë lidhjen me truallin ku po ngrihet ndërtesa. Pas këtij veprimi, të gjithë ata që kanë një marrëveshje me kompaninë për të blerë një apartament në ndërtesën e regjistruar mund të vijnë të bëjnë regjistrimin e hapësirës në emrin e tyre. Sipas ligjit, e gjithë procedura zgjat deri në 10 ditë. Pas regjistrimit të hapësirës së prenotuar, blerësi gëzon të drejtën e pronësisë së plotë mbi të dhe mund të bëjë shitje.

Krahas lejeve, ligji i ri parashikon edhe regjistrimin në hipotekë të të gjithë ndërtesës së pallatit. Bëhet fjalë për të gjitha pallatet që janë ndërtuar, por që nuk kanë ende hipotekë. Në këtë mënyrë, të gjithë personat që kanë blerë një apartament, por për shkaqe të ndryshme nuk e kanë atë të regjistruar në Zyrat e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme.

Me regjistrimin e karabinasë në hipotekë, investitori nga njëra anë i krijon mundësi vetës për ta përdorur atë si kolateral për të marrë kredi, por nga ana tjetër i krijon tepër lehtësi blerësit për të marrë hipotekën e apartamentit në tij. Në situatën kur karabinaja është regjistruar, blerësi i apartamentit do të ketë mundësi që në momentin e

Reg

jistr

imi i

pas

uriv

e të

pal

uajts

hme

në S

hqip

ëri n

ë pr

aktik

ë | D

r. E

ndri

Pap

ajor

gji

23Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

përfundimit të punimeve dhe marrjes së lejes së shfrytëzimit nga ana e pushtetit lokal, të aplikojë për marrjen e Certifikatës së Pronësisë mbi apartamentin, marrëveshja për të cilin ekziston në regjistrat e hipotekave.

Aktiviteti i Zyrës së Regjistrimit të Pasurive të paluajtshme pëson një ndryshim thelbësor me ligjin e ri të propozuar nga Ministria e Drejtësisë duke filluar nga organizimi, krijimi dhe ruajtja e të dhënave për pasuritë e paluajtshme e deri tek lëshimi i certifikatave të pronësisë.

Kontratat e qirasë regjistrohen në hipotekë. Të gjitha kontratat e qirave me një afat kohor më të gjatë se 1 vit do të regjistrohen në hipotekë. Në rastet kur objekti jepet me qira për një periudhë kohore më të gjatë se 9 vjet, kjo do të bëhet duke kryer ndryshime në Certifikatën e Pasurisë së Paluajtshme. Në çdo rast, dhënien me qira të një apartamenti, magazine, zyre, etj., noteri do të jetë i detyruar që të bëjë edhe ndryshime në Certifikatën e Pronësisë së qiradhënësit. Në të, krahas emrit të pronarit do të shënohet edhe fakti se ajo është lëshuar me qira përfshirë edhe qiramarrësin. Madje, në rastet kur nuk jepet e gjitha prona por një pjesë e saj me qira, parashikohet hapja e një kartele të re të pasurisë posaçërisht për atë pjesë duke shënuar edhe të dhënat e mësipërme.

Regjistri i pronave, tashmë do të jetë edhe në formë elektronike. Krahas punonjësve të hipotekave, në të do të kenë leje të hyjnë edhe bankat apo noterët. Kjo u lejohet për shkak të funksionit që ato kanë duke u dhënë mundësi që të marrin të dhëna nga regjistri. Në rastin e bankave, ato do të kenë mundësi që të verifikojnë pasurinë e klientëve vetëm nëpërmjet një kodi të veçantë që do t’u jepet nga Zyra e Përgjithshme e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme për të hyrë në sistem (Papajorgji, 2012). Personat që do të futen duhet të jenë të besueshëm. Krahas, kodit, personi do të përdorë edhe shenjat e gishtave. Roli i noterëve është rritur në këtë drejtim pas një vendimi të qeverisë, i cili u jep mundësi atyre që të nxjerrin Certifikatat e Pronësisë, por nëpërmjet Regjistrit Elektronik. Në kuadër të nxjerrjes së hipotekës duhen ndjekur hapat e mëposhtme:

1. Bashkia/komuna regjistron lejen e ndërtimit në Hipotekë.2. Në rastet e kontratave për blerje në gropë apo kur nuk kanë mbaruar punimet

ato regjistrohen në një regjistër të veçantë pranë hipotekave për t’u përdorur për regjistrimin përfundimtar.

3. Kur mbaron karabinaja, investitori kërkon regjistrimin e saj të përkohshëm në Regjistrat e Pasurive të Paluajtshme duke kryer lidhjen me truallin, në të cilin po kryhet ndërtimi dhe është i vlefshëm deri në përfundimin e objektit, për efekt të kreditimit të investitorit ose regjistrimit të kontratave paraprake.

4. Kontratat e shitjes në këtë moment regjistrohen në hipotekë dhe blerësit pajisen me certifikata të përkohshme pronësie.

5. Pas përfundimit të punimeve, investitori kërkon regjistrimin përfundimtar të ndërtesës në hipotekë.

6. Bëhet kontrolli i sigurisë fizike të ndërtesës dhe lëshohet leja e shfrytëzimit.7. Qytetarët kanë mundësi që të aplikojnë veçmas për marrjen e Certifikatës së

Pronësisë së përhershme për apartamentet e blera.

24 GLOBAL CHALLENGE

Konkluzione:

Nga punimi i mësipërm doli në pah një problematikë bazë. Shteti shqiptar do t’i kishte lehtësuar shërbimet e tij ndaj shtetasve dhe do të kishte përmirësuar garancitë institucionale, besueshmërinë, sigurinë, konsolidimin dhe njëkohsisht, do të kishte në një nivel shumë më të ulët mosmarrëveshjet lidhur me pasuritë e paluajtshme dhe ato që burojnë prej tyre, nëse do të kishte të sigurt, të besueshëm, të plotë, të saktë dhe korespondues, veç të tjerash, dy regjistra:

1. Regjistrin e shtetasve, subjekte të së drejtës së pasurive të paluajtshme (persona fizikë dhe juridikë).

2. Regjistrin e pasurive të paluajtshme të tyre.

Regjistri i parë tashmë është elektronik në standartet më të përparuara të vendeve më të zhvilluara të botës. Ndërsa regjistri i dyë është në procesin e përfundimit në formë elektronike pothuajse në të njëjtin standard me regjistrin e shtetasve. Këto dy regjistra duhet të plotësojnë, ndër të tjera, kushtin e korespondueshmërisë së sigurt lidhur me pasuritë e paluajtshme dhe të drejtat mbi to, e cila manifestohet në pasqyrimin e saktë të fakteve të cilët u përkojnë në mënyrë korresponuese, të sigurt, të besueshme dhe të garantuar:

- Identifikimit të subjektit të të drejtës së pronësisë mbi pasurinë e paluajtshme apo të drejtave.

- Identifikimit të pronësisë apo të drejtës mbi të dhe përkatësisë koresponduese e titullit të këtyre pasurive të secilit subjekt që kjo i takon.

Reforma e re me ligjin e ri të hipotekës e prezantuar në këtë punim përmirëson gjithashtu ndjeshëm situatën në vend. Ky ligj do të ishte një nga kontratat më të rëndësishme dhe kryesore që shteti dhe shtetasit e tij realizojnë së bashku dhe që njëkohësisht përbën një nga elementët e shtetit të konsoliduar.

LITERATuRA:

1. Aliu, A. (2006), “E drejta sendore (pronësia)”. Prishtinë.

2. Nathanaili, A. (1961), “Mbi disa çështje mbi pronësinë dhe trashëgiminë”. Tiranë.

3. Papajorgji, E. (2012), “E drejta ndërkombëtare tregtare dhe e biznesit”. Tiranë.

4. Papajorgji, E. (2012), “E drejta europiane private”. Tiranë.

5. Papajorgji, E. (2013), “Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich”. Saarbrücken.

6. Vendim Unifikues nr. 24, datë 13.03.2002 i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë.

7. Vendim Unifikues nr.05, datë 23.03.2004 i Kolegjeve të Bashuara të Gjykatës së Lartë.

8. Vendim i gjykatës së Strasburgut, në çështjen “Ramadhi e të tjerë kundër Shqipërisë”.

Reg

jistr

imi i

pas

uriv

e të

pal

uajts

hme

në S

hqip

ëri n

ë pr

aktik

ë | D

r. E

ndri

Pap

ajor

gji

25Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Futurizmi si rrymë e re letrare dhe autorët botërorë që e aplikuan

Dr. Rovena Vata

Abstrakt

Në periudhën ndërmjet viteve 1909-1914, kohë kjo kur lind dhe përhapet futurizmi si drejtim letrar, dalin në dritë rreth 60 manifeste të ndryshme të një grupi krijuesish të rinj në krye poetin italian Filipo Tomazo Marineti (1876-1944), që konsiderohet themelues i futurizmit dhe teoricien i tij. Po natyrshëm lind pyetja ç’është futurizmi? Fjala futurizëm vjen nga fjala latine futurum që do të thotë ardhmëri. Futurizmi, pra si drejtim letrar është i kthyer me fytyrë nga e ardhmja, e himnizon atë dhe ka besim në të.

Fjalët kyçe: futurizëm, pasiviteti, dremitja, dehja, lëvizja e furishme, pagjumësinë e ethshme, marshimin, kërcimin e rrezikshëm, shuplakën dhe goditjen me grusht, ngarendjen me shpejtësi, kërcënimin vdekjeprurës.

Futurizmi kishte si synim edhe luftën kundër moralizmit njëlloj si simbolistët. Një karakteristikë që të bie në sy të futurizmi ishte,se ata ndryshe nga letërsia e mëparshme e cila lavdëronte pasivitetin, dremitjen, dehjen, ashtu thonin ata ne duam të ngremë lart: lëvizjen e furishme, pagjumësinë e ethshme, marshimin, kërcimin e rrezikshëm, shuplakën dhe goditjen me grusht, ngarendjen me shpejtësi, kërcënimin vdekjeprurës.

1.“Ne futuristët duhet ta shkatërrojmë sintaksën, duke përdorur emrat pa e vrarë fort mendjen, ashtu siç ata krijohen, 2. Duhet të përdorimin foljen në paskajore, sepse kështu është

26 GLOBAL CHALLENGE

më e lehtë që folja të përshtatet me emrin”. Më 20 shkurt 1909 në gazetën parisiene “Figaro” u botua manifesti i parë futurist

me titull: “Manifesti i futurizmit”. Një ndër nga 11 pikat ai thotë: “Përbërës kryesor të poezisë sonë do të jenë guximi, kryelartësia dhe rebelimi”, ndërsa Bodleri thotë edhe ky të njëjtat tipare, madje Bodleri shkon deri aty sa nuk e duronte fare realitetin që e rrethonte dhe kërkonte të ishte poeti gjithmonë i dehur:

“Duhet të jesh përherë i dehur. Për të mos ndier peshën e kohës.. duhuni vazhdimisht... me verë, me poezi, me virtyt, si të keni qejf ”.

Bodleri ndryshe nga futurizmi nuk ishte një person i vetëm, kurse futurizmi ishte grupe-grupe nëpër klubet e Parisit, të Romës, Milanos, Firences dhe në Rusi. Të Bodleri edhe pse këto cilësi i gjejmë në veprën e tij, janë jo parësorë, por dytësore, parësore të poezia e Bodlerit gjejmë spleenin.

Spleen-i bodlerian është një formë më e rënduar e lëngatës romantike, e cila, njëherazi më metafizike dhe më fiziologjike (sepse poeti e vuan thellë shpirtërisht, mendërisht dhe fizikisht), shpreh tragjizmin e pashërueshëm të gjendjes njerëzore (shpirti lëngon në kthetra mërzie pa fund). Siç shprehet Zhan-Pol Sartri, “Bodleri është poet me ndërgjegje përherë të vrarë”1.

Po e njëjta gjë ndodh edhe me poetet simbolistë, p.sh Aragoni shkruan se poezia ekziston vetëm në sajë të një krijimi gjithmonë të ri të gjuhës, gjë që çon në thyerjen e strukturave të gjuhës, të rregullave gramatikore dhe rendit të ligjërimit.

Guileni duket se ka shkuar më larg se të tjerët në këtë fshehje të foljes, ai arrin deri aty sa të shkruaj një poezi ku njëzet vargje ndjekin njëri-tjetrin pa pasur asnjë folje, rast ekstrem që rrjedh nga parapëlqimi që ai ka për stilin emëror. Ose një një letër të G. Benit të vitit 1926 lexojmë: “Para së gjithash, largojini të gjitha foljet. Hidhni gjithçka rreth një emri, ngrini kulla të bëra me emra2. Poezia: “Natë” Natë. Nga qielli deri tek detrat, i uritur. Klithmë e fundit, i çdo elementi të fundit dhe bosh, Kategori absurde. Gjysmëhije. Dalë nga retë, të panjohura, fluturime drite, të gjitha janë koribantë. Apoteoza të Hiçit 3.

Futuristët shfuqizuan mbiemrin, ndajfoljen, çdo emër duhet ndiqet nga dyfishimi i tij, emri pra duhet të ndiqet nga një emër tjetër si : “grua gji detar, portë rubinet, turmë rrymë nënujore, shesim hinkë”, duhet të zhdukim gjithashtu nga përdorimi edhe fjalëzat dhe përdorimet si, përemër, ndajfolje lidhëz apo pjezës si, astu si, i cili, ashtu, kështu. Duhet të shfuqizojmë edhe pikësimin, duke qenë të papërfillshëm, mbiemrat, ndajfoljet dhe lidhëzat, shenjat e pikësimit dalin natyrshëm si të padobishme, e kështu krijohet një stili plot jetë, që lind vetë, pa pengesa absurde presjesh apo pikash. Që prej Malarmesë, është bërë si rregull, tek shumica e poetëve të mos respektohen shenjat e pikësimit, të mos paraqiten fjalitë e ndërkallura si të tilla duke vënë, edhe një herë, një pikëpyetje strukturat sintaksore komplekse të paravendosura. Nga këto procedura sintaksore armiqësore ndaj fjalisë rrjedh kjo gjë: “Poezia moderne do të donte të shmangte ose të përmbyste lidhjet logjike”. Për futuristët imazhet nuk janë ashtu siç i përfytyronte Volteri-lule për t’u zgjedhur dhe mbledhur bashkë sipas ngjashmërisë, në tufa. Imazhet janë gjaku i një poezie. “Vetë poezia duhet të jetë një rrjedhë e pandërprerë imazhesh të reja, pa të cilat poezia do të ish anemike dhe e zbehtë”.

Për simbolistët forma shqetësohet për krijimin e një organizimi autonom i cili duhet të lindë vetëm nga mjetet e imazhit dhe jo më vetëm nga elementët e një realiteti krejtësisht të jashtëm. Valeria ka deklaruar se, sipas tij, poezia nuk ishte veçse ndërmarrje e vazhdueshme për të prodhuar shumë variacione mbi një subjekt të vetëm. Jetsi thoshte për veten, : “Nuk kam gjuhë, kam vetëm imazhe, analogji dhe simbole”.

Futuristët ndryshe nga pararendësit e tyre ata i kënduan njerëzve të punës, për

1Ilia, Lëngu, “Vështrimi i Orfeut”, Argeta- LMG, Tiranë, 2007, f. 65.2Hugo, Friedrich, “Structure de la poesie”, Le Livre de Poche, 1956. f. 17.3Po aty, f. 15.

Futu

rizm

i si r

rym

ë e

re le

trar

e dh

e au

torë

t bot

ëror

ë që

e a

plik

uan

| Dr.

Rov

ena

Vata

27Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kënaqësitë dhe pakënaqësitë e tyre; për baticat e dallgëve shumëngjyrëshe të revolucionit në metropolet moderne; për kantieret që shkëlqejnë nën dritën e fortë të hënave elektrike të natës; për stacionet hekurudhore që gëlltisnin gjarpërinj të mëdhenj tymi; për fabrikat e kapura për re me penjtë e tymtë të tymtarëve; për urat që zgjaten si atlete përmbi brigjet e lumenjve; për anijet aventurore që me flegrat e tyre nuhasin horizontet; për lokomotivat gjoksfryra që rendin binarëve të aeroplanit elisa e të cilit valëvitet si flamur në erë dhe duartroket si turma e rënë në delirium.

Futuristët kishin primare luftën, të cilën e konsideronin si “higjiena e botës”, duke e futur për herë të parë elementin e së bukurës tek lufta, ashtu edhe Bodleri shihte se për herë të parë në historinë e mendimit estetik, e bukura nuk ka të bëjë me të mirën dhe as me moralin, por konceptet si një absolute në vetvete. E bukura ndryshon trajtë, ajo është e papërcaktuar, e lëvizshme, gjithmonë shpik vetveten.

Madje poeti beson se e bukura është subjektive, brenga, misteri, melankolia, trishtimi, janë karaktere të së bukurës. Edhe futuristët edhe simbolistët ishin kundër parimeve dhe poetëve të mëparshëm, futuristët, kërkonin që shkrimtarët klasikë t’u lironin rrugë: “Pushkinin, Dostojevskin, Tolstojin etj, etj duhet t’i flakim nga Anija e Bashkëkohësisë, - shkruanin ata kurse, Maksim Gorkin me shkokë t’u ndërtojmë nga një vilë buzë lumit”.

Futuristët ndryshe nga simbolistët që kërkonin fjalë të larta dhe të elitës, futuristët përdorën shprehjet dhe fjalorin e përditshëm, krijuan fjalë krahasimore, epitete dhe metafora të reja, ndikuan në renovimin tematiko-motivor dhe ritmiko-intonativ të poezisë, por eksperimentuan edhe në pikëpamje grafike.

Marineti kishte dy parime më themelore në poezinë e tij ishin eksperimenti me formën dhe furinë e mjeteve shprehëse, po kështu edhe tek Hugo Friedrich, poetet shprehen: “Që prej Rembosë, stili është gjithmonë në kërkim të një forme të re”.

Apolineri na thotë: “Se njeriu kërkon një gjuhë të re për të cilën asnjë gramatikan nuk do të kishte gjë për të thënë”. Aragoni shkruan se poezia ekziston vetëm në sajë të një krijimi gjithmonë të ri të gjuhës, gjë që çon në thyerjen e strukturave të gjuhës, të rregullave gramatikore dhe rendit të ligjërimit.

Valeri: “Një poezi duhet të jetë një ftesë e intelektit”. Andre Bretoni: “Një poezi duhet të jetë dështimi i intelektit”.

Gongora u zbulua se kishte kuptuar në mënyrë sa mendore po aq imagjinare marrëdhëniet më të largëta midis gjërave të natyrës dhe të mitit. Një poezi që përdor mundësitë më të holla të gjuhës donte të rigjente sekretet dhe delikatesat e shpirtit të cilat ishin strukur si pasojë e një qytetërimi tepër pozitiv. Malarmeja: “Poezia është shfaqja më e lartë e të gjitha formave të trillimit letrar”. Poezia është një art eremiti, Gotfrid Beni.

Futuristët duke dashur të sulmonin retorikën e së shkuarës, ata krijuan një antiretorikë teatrale, po aq retorike e pompoze sa e para. Ata përdornin të gjitha mjete për të tërhequr vëmendjen e publikut për të provokuar skandalin, në emër të elementit “surprizë”.

Media dhe mediumet kolektive konsiderohen pushtet. Ideja e surprizës është bërë, që prej Bodlerit, një shprehje e privilegjuar e analizës së poezisë moderne, ashtu siç kishte qenë në epokën e letërsisë baroke.

Apolineri e sheh dallimin thelbësor midis poezisë së re dhe asaj pararendëse pikërisht tek surpriza, tek efekti i agresionit dramatik të drejtuar kundër lexuesit. Ky poet, i cili kërkon të panjohurën për ta shprehur me një gjuhë që flak të gjitha përdorimet e pranuara, do të jetë vetmitar, i përqeshur dhe i persekutuar.

Renerdia: “Poeti nuk ka subjekt për të trajtuar”. Ai ha vetveten, vepra ka vlerë atëherë kur poeti nuk jep asnjë arsye, sa për mosvashdimësinë e veprës, sa për mënyrën me të cilën ai pajton të papajtueshmen.

Sipas poetit spanjoll Salinas, parakushti për çdo poezi të pastër është se ajo duhet të jetë sa më pak e ngarkuar me tema dhe objekte, sepse vetëm me këtë kusht lëvizja krijuese e gjuhës zotëron lirinë e hapësirës së saj. Subjekti që trajtohet nuk është veçse një

28 GLOBAL CHALLENGE

mjet që lejon të futesh në poezi. Në vitin 1950, Gotfrid Beni shkruan, vrulli i stilit nuk mbahet veçse me procedura formale. Idetë e papritura futen aty ashtu siç ngulim gozhdë tek të cilat varim një vazhdim.

Aty, asgjë nuk përzihet më sipas ligjeve të materies apo të psikologjisë. Çdo gjë tregohet si në një tel instrumental, por asgjë nuk çohet deri në fund. Për futuristët janë të njohura rastet e “provokacionit futurist” për ta sjellë publikun në gjendje të ndërkryer.

Lyerja e ndenjëseve me ngjitës në teatër, pas së cilave publiku “kapej rob” dhe shprehte pakënaqësi-domosdoshmëri e nxitëse për pjesëmarrjen në teatrin futurist, si dhe shitja e së njëjtës biletë teatri më shumë se dy personave për të nxitur egërsimin, zhurmën dhe grindjen, ishin mënyra tepër të pëlqyera të të famshmeve serate futuriste.

Të gjitha këto forma të pazakonta të kontaktit të artit me artdashësin u krijuan si provokim për t’u armiqësuar me audiencën borgjeze që mbushte sallat e teatrove dhe që admiruese e artit të vjetër, kjo gjë ndodhte në teatër, kurse në poezinë moderne, lexuesi ose publiku tronditej po ashtu siç ndodhte në teatrot e futurizmit, Valeria: “Deklaron se do të duhej të tregohej në një studim mbi artin modern, sesi, që prej më shumë se 50 vjetësh, gjendet, një herë në pesë vjet, një zgjedhje e re ndaj problemit të tronditjes që ushtrohet ndaj lexuesit”. Ai pranon se ai vetë ka provuar efektin e tronditjes që Remboja dhe Malarmeja kanë ushtruar mbi të.

Surrealistët flisnin për “habi” që duhet të lindë nga poezia. Efektet e tronditjes e mbajnë të hapur humnerën që ndan publikun nga poeti dhe efektet shfaqen nëpërmjet stilit a-normal dhe gjuhës se re.

Vetë futuristët i ndajmë në futuristë italianë dhe futuristë rus, futuristët italianë, dhanë kontributin e tyre në letërsi, muzikë, pikturë, arkitekturë, në teatër, në kinematografi, artet plastike, kinema.

Një radhë manifestesh përcaktuan estetikën e lëvizjes: “Do ta vrasim dritën e hënës”, (1909), “Manifesti kundër Venecies”, (1910), “Manifesti kundër Monmartrit”, (1913), “Manifesti i artistëve futuristë”, ( 11 shkurt 1910), “Manifesti i teknikës së pikturës futuriste”, (2prill 1910), “Manifesti i skulpturës futuriste” ( 1912), “Manifesti arkitekturës futuriste”, (1914).

Edhe futuristët rus kërkonin krijimin e një poezie që do të reflektonte frymën e kohës dhe atmosferën e gjallë të qyteteve moderne.

Në Rusi ishte e fortë edhe tradita e poezisë fshatare që këndonte edhe më tutje idilën e fshatit, prandaj futurizmi rus, i cili, sikurse edhe ai italian, kishte karakter të theksuar urban, u ngrit edhe kundër kësaj rryme poetike. Futuristët rus, sikurse edhe ata italianë, i karakterizon po ashtu shpirti kryengritës, i përshkuar nga një dozë e fortë nihilizmi e anarkizmi.

Ata këndojnë për qytete e mëdha, për rrugët, për uzinat, për fabrikat, makinat dhe simbolet e tjera të qytetërimit teknik modern, i kundërvihen ambientimit me të zakonshëm e mesataren; përdorin shprehje metaforike të guximshme, herë-herë estrade e agjitative, por përherë të përmasave të mëdha, planetare e kozmike.

Në poezinë moderne i këndohet edhe aty më shumë qytetit, rrugëve, fabrikave, turmave, siç thërret edhe Bodleri për të cilin Parisi ishte qyteti i turmave, zhurmës, me tulla e beton, Të cilit i thotë: “Te dua o kryeqytet i pa cipë”.

Në Rusi lëvizja e futurizmit, ndryshe nga Italia ku vendin qendror futurizmi e zuri në artet pamore, muzikë e arkitekturë, në artin rus, u përqendrua kryesisht në letërsi4.

Futuristët rus dallohen nga italianë, për qëndrimin negativ që mban ndaj luftës teknikës e rendit kapitalist dhe për qëndrimin pozitiv ndaj gruas, fshatit dhe masës në përgjithësi.

Kultin e gruas futuristët italianë e shpërfillën, sepse në këtë kohë që ata jetonin femra konsiderohej një qenie e dobët dhe vetëm për një funksion, atë të riprodhimit, ruset ishin kundër kësaj ideja, madje kundër ishin edhe Surrealistët, sepse një tipar i

4Agron, Tufa, “Letërsia dhe procesi letrar në shekulin XX”, SHBLU, Tiranë, 2008, f. 67.

Futu

rizm

i si r

rym

ë e

re le

trar

e dh

e au

torë

t bot

ëror

ë që

e a

plik

uan

| Dr.

Rov

ena

Vata

29Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

guximshëm dhe mbresëlënës i tyre ishte sensualiteti. Për gruan surrealistët rezervuan një vend të veçantë në krijimet e tyre, duke vënë më tepër në pah feminilitetin e saj, Surrealistët e vlerësonin femrën si burim i krijimit artistik.

Surrealistët janë të njëjtë me futurizmin për sa i përket shenjave të pikësimit, por jo vetëm kaq edhe më gjerë, ata janë alergjikë jo vetëm ndaj shenjave të pikësimit, por edhe ndaj logjikës në përgjithësi, tipar ky që përkon me poezinë moderne. Surrealistët e konsiderojnë si meritë të tyre zbulimin e “kontinentit të zi”, siç e quajnë ata subkoshiencën.

Poezia e tyre është poezi që shpalos botën e brendshme të individit në tërë kompleksitetin e saj dhe si e tillë është shumë herë poezi e frikës, e ankthit dhe i tmerrit. Këtë atmosferë ata e konsiderojnë vlerë të poezisë së tyre5.

Koha dhe hapësira tek futuristët ishin të shkrira bashkë, ata nuk i ndanin ato veç e veç, kështu Marineti shprehet tek poezia e tij Automobilit të garave: “Zot vrundullues i një race çeliku, Automobile i dehur me hapësirë, Që trokon e fërgëllon prej makthit, në uturimën e zërit tënd të fortë, shih diellin perëndues që të gjurmon me furi, duke shpejtuar ndanë horizontit, regëtimën e vet të përgjakur”.

Kjo poezi është një ekzaltim dhe shpalosje e mitit futurist mbi furinë dhe shpejtësinë jo thjesht të një mjeti a objekti që kish hyrë në inventarin e botës moderne, por të asaj që ky mjet simbolizonte- vetë erën e re, kalimin e epokave. Makina, shpejtësia, forca, gjejnë në këtë poemë një nga shfaqjet më përfaqësuese.

Natë dimërore e pasternakut: Tufan, tufan kjo bot’ e zezë/ Në gjitha shtigjet/ Qiriri digjet në tryezë/ Qiriri digjet.

Natyra nuk dhuntinë të shohë, të mendojë, të ndjejë, të marrë pjesë aktive në jetën e njeriut. Motive i tufanit ndërthuret me temën e vdekjes. Paraqiten motivet e tmerrit dhe ankthit.

Përfundime:

Më 20 shkurt 1909 në gazetën parisiene “Figaro” u botua manifesti i parë futurist me titull: “Manifesti i futurizmit”. Një ndër nga 11 pikat ai thotë: “Përbërës kryesor të poezisë sonë do të jenë guximi, kryelartësia dhe rebelimi”, ndërsa Bodleri thotë edhe ky të njëjtat tipare, madje Bodleri shkon deri aty sa nuk e duronte fare realitetin që e rrethonte dhe kërkonte të ishte poeti gjithmonë i dehur:

Një karakteristikë që të bie në sy të futurizmi ishte,se ata ndryshe nga letërsia e mëparshme e cila lavdëronte pasivitetin, dremitjen, dehjen, ashtu thonin ata ne duam të ngremë lart: lëvizjen e furishme, pagjumësinë e ethshme, marshimin, kërcimin e rrezikshëm, shuplakën dhe goditjen me grusht, ngarendjen me shpejtësi, kërcënimin vdekjeprurës.

1.“Ne futuristët duhet ta shkatërrojmë sintaksën, duke përdorur emrat pa e vrarë fort mendjen, ashtu siç ata krijohen, 2. Duhet të përdorimin foljen në paskajore, sepse kështu është më e lehtë që folja të përshtatet me emrin”.

Futuristët shfuqizuan mbiemrin, ndajfoljen, çdo emër duhet ndiqet nga dyfishimi i tij, emri pra duhet të ndiqet nga një emër tjetër. Duhet të shfuqizojmë edhe pikësimin, duke qenë të papërfillshëm, mbiemrat, ndajfoljet dhe lidhëzat, shenjat e pikësimit dalin natyrshëm si të padobishme, e kështu krijohet një stili plot jetë, që lind vetë, pa pengesa absurde presjesh apo pikash.

5 Agim, Vinca, “Kurs i teorive lertare”, Libri Shkollor, Prishtinë, 2002, f. 226-227.

30 GLOBAL CHALLENGE

BIBLIOgRAFIA:

1. Friedrich, Hugo, “Structure de la poesie moderne”, Le Livre de Poche, 1956.

2. Gami, Nexhip, “Historia e letërsisë së huaj e shekullit XIX”, SHBLU, Tiranë, 2004.

3. Lëngu, Ilia, “Vështrimi i Orfeut”, Argeta- LMG, Tiranë, 2007.

4. Smaqi, Laura, “Leksionet për futurizmin”, Tiranë, 2010.

5. Tufa, Agron, “Letërsia dhe procesi letrar në shekullin XX”, SHBLU, Tiranë, 2008.

6. Vinca, Agim, “Kurs i teorive letrare”, Libri shkollor, Prishtinë, 2002.

Futu

rizm

i si r

rym

ë e

re le

trar

e dh

e au

torë

t bot

ëror

ë që

e a

plik

uan

| Dr.

Rov

ena

Vata

31Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Sentiment Analysis & Opinion Mining

Msc. Kledia Argjiri

Introduction

Opinions are part of most of the activities that we, the human beings conduct. From our thinking and further on to the accomplishment of every aspect o f our live we a re surrounded by our opinions caused by sentiments, subjective and objec-tive thinking. Being the center of the word we evaluate different situations by using our natural tool which is the opinion. Often, when we have to make a decision and we base that according to our opinions. This is a process that occurs also in organizations depending on the situation.

The importance of opinions gave birth to a new study based on the attitude, the sentiments and emotions. This field is growing rapidly with the growing of the social media such as Facebook, Twitter, blogs and other social tools. As the social net-work is based on our lives and our interests, we have a lot of data information regarding feelings, preferences, options and decisions. All these data are recorded and stored in digital form which makes much easier to access and analyze.

The sentiment analysis is growing as a natural language to process information. This analysis i s a n a r ea of interest for data, web and text m ining. Nowadays s e ntiment analysis is part of business activities due to its relevant studies based on what clients think, l i ke a nd want. Many business a c tivities a r e based o n this a nalysis

32 GLOBAL CHALLENGE

Sent

imen

t Ana

lysi

s &

Opi

nion

Min

ing

| Msc

. Kle

dia

Arg

jiri which helps them get a better understanding about the client expectations and precious

feedbacks.The data collected from different tools in social networks, blogs and other

domains is usually unstructured a nd i n the first i m pact i t doesn’t g i ve a ny s i g n ificant m e aning. When collected and divided by categories it shows a better picture of the study object. The qualitative and quantitative analysis helps collecting the right information from unstructured d a t a . By using m ining tools the data i s processed a nd divided by importance and the impact it brings to the society or the company.

1. Sentiment analysis

The opinion mining is that field of study that analyses people’s opinion based on their sentiments and situational behaviors. The emotions and attitudes are part of their life behavior which shows their preferences and their trends. By using this kind of information the output is very helpful for organizations and businesses in retrieving valuable information from client standpoint. There are different names for the senti-ment analysis such as emotion analysis, sentiment mining and opinion mining, but they all are based on sentiment analysis or opinion mining.

Since 2000, different researches are conducted based upon natural language used to express opinions and sentiments. There are many reasons for the growth in this area. The opinions are applied in most of the domains, the commercial profits are increasing due to clients sentiments and opinions expressed in their feedbacks using social tools. Many problems that have been kept unsolved or studied for years can be treated in a different way.

Due to the technological boom and the growth of social networks, blogs and other social media, now we have collected significant amount of social data with re-spect to opinions and s entiments. The data i s s i g nificant in conducting research in s o c i a l m e dia where using opinions for products and services, organization and individual. These opinions used in the research produce precious i nformation for the object o f the s tudy. They show if there is a trend or how strong is a product supported by customers, how reliable is the product etc.

The sentiment analysis is divided in three categories or levels of study. They are based on the type of the data collected and analyzed.

• Document level where they classify if the o pinion documented i s positive o r negative. For a given product the sentiment analysis catego-rizes it based on the public opinions a s positive o r negative r egard-

33Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

ing the product. The e xpressed opinions are only for one product or entity. The system treat each opinion for a single entity and gives the results as positive or negative feedbacks. This category is not appli-cable for multiple entities in a single document.

• Sentence l e ve l where the analysis goes to e ve ry s e ntence and e va luates i f the sentence expresses a positive or a negative opin-ion regarding the object of study. When there is a neutral opinion it is evaluates as no opinion at all. The sentence level analysis is related to subjectivity classification (Wiebe, Bruce and O’Hara, 1999), where the subjective sentences are divided from the objective sentences. A difficult part of this level is the misinterpretation of sentiments due to subjective sentences. This type of sentences cannot be interpreted for valuable opinions as they don’t show the real opinion based on facts. Analysts face difficulties in localizing the opinions when they are given embraced with clauses.

• Entity and aspect level also known as feature level conducts a better analysis of opinions compared to the document level and sentence level. The primary objective of this analysis is to find sentiments and their aspects (overall positive, overall negative, partially positive and negative). This level doesn’t look in sentences o r document to find a nd l o c ate an o pinion a s positive, negative o r neutral, clauses etc. The opin-ions are based on sentiments and targets. It directly goes to the opinion classifying it and finds the effects of the opinion. Conducting this type of analysis can be difficult with challenging problems which need to be divided into easy to solve small problems.

Starting from these levels we can create a sentiment analysis for a product where the unstructured text will turn into structured data which will lead to a structured summary of opinions and sentiments. This data can be used for different purpose of data analysis treated as quantitative or qualitative data.

2. Opinion and Sentiment polls

Public opinion polls are a way to assess / study public opinion, through in-terviews with a limited sample of individuals, which is considered representative of the population. Methods ranging from direct interviews, those with the phone, or via electronic media, etc.

Public opinion polls are very valuable in public decision-making processes, as used for rapid information collection and study of attitudes / perceptions of society on issues of particular social or political phenomena.

• Present perceptions and preferences of the general population.• Test whether a plan, program o r e l ement that i s presented to

the public i s a c ceptable to the public and provide an estimate of the level of preferences or acceptance. For example preference of a candidate or party in the constituency, during an election campaign to predict the chances of their choice.

• Test if the opinions are changing, and the dynamics of the rea-sons for the change. The results can be used as a guide for policy to address the concerns or problems of society, to develop a media strategy, etc.

34 GLOBAL CHALLENGE

• Focus on public opinion for a s e r v i c e and e x plain the context for the development or explanation of a certain opinion domi-nant

• Show preferences for certain segments of the population, for example, perceptions of an ethnic or social minority against a law or bill that is being drafted.

Often sentiment analysis is used in politics during elections. People express their opinions in social media, newspapers, magazines, surveys. Their opinions are collected as text where the opinion is given using the natural processing language. Af-ter collecting the data will be processed in different tools that sentiment analysis and opinion analysis use. Depending on the tools used the data will be treated as a simple positive, negative or neutral opinion if there is any key word in the text. If the opinion it is not very clear then different system will look at similar words used previously to make any assumption or correlation depending on the ways the opinions are expressed. This is the picture of the process of sentiment analysis.

3. Individual and group opinions

Usually the object of the s tudy i s the human being. Due to his percep-tion for the environment, his ideas and opinions are very important for the growth of the country, the economy and the industry. The aim of this kind of study is to measure and analyze the trends and dynamics of the perception of the population or the target group responses to the phenomena of certain economic, political, social, and consumer behavior towards products / services. Having the results of the study it will be easier to retrieve significant conclusions regarding people preferences of products and services. Getting to know what customers think and expect from a product will lead the company in mitting the client expectations and giving more value to the customers. By focusing in these procedures a new product l a unched i n the market tend to be a s uccess a nd welcomed by customers.

3.1 Applications & Advantages:

- Tracking the dynamics of perceptions or assessments (impact panel)- Advantageous due to the possibility for immediate study of current af-

fairs and attitude towards certain phenomena- Low Cost- Provides the ability to study and analyze the behavior of different popu-

lation groups (age, different areas of the country, bringing groups with different educational levels, etc.).

- Analysis of the perception of the brand (Brand Awareness)- Socio demographic analysis of target groups- Segmentation of target groups- Control the effectiveness of advertising campaigns- Measurement of trends and attitudes of the consumer / citizen on various

issues- Research on the image (companies, products, markets)- Study of brand loyalty, frequency of use, purchase, etc.

Sent

imen

t Ana

lysi

s &

Opi

nion

Min

ing

| Msc

. Kle

dia

Arg

jiri

35Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

- Research and preferences for media attendance- Analysis of trends, etc.

4. Opinions

Opinions are categorized as regular and comparative. A regular opinion is knows also an opinion which expresses a point of view, a perception. It can be divided in two parts:

• Direct opinion• Indirect opinion

The direct opinion i s an opinion that i s g i v e n i n a n i nstant for different r easons. It expresses a direct opinion on a product or entity. The indirect opinion for a product or an entity is expresses indirectly using its effects on other products or entities. Most of the focus is on direct opinions expressed for situations, products and services because they are very simple to analyze. Indirect opinions are more complex and require more time dedicated to analysis in order to give a final result with will be used in different domains.

Comparative opinions are those opinions produced by comparing features of similar products a nd s e r v i c e s . I t a l s o l o oks a t different features o f s imilar products, dividing same or different applications for the same product, for example comparing applications of Iphone 4s an Iphone 5. By using this analysis we can have a better knowledge what to buy and where to spend money for based on cus-tomer’s experience.

Explicit and implicit opinions are another category of opinions used in sentiment analysis. Explicit opinions are subjective phrases that express a regular opinion or a comparative opinion. Implicit opinions are objective phrases that express a desirable or an undesirable product or service. Explicit opinions are easier to find then implicit ones.

The way an opinion is interpreted, depends from the person who is reading the opinion. From the author point of view the opinion can be expressed differently and from the reader point of view can be interpreted with a different meaning. An opinion has different meaning for different category o f people. W hen a price for a product g o es down that is a negative impact for the company but a positive impact from a buyer prospective because he can buy more with the same amount of money without taking into consideration the negative impact on the company. Opinions about products can be classified as advertisement for products. If the opinions are positive it will increase customer demand. In the same way if the opinion about a certain product is negative it will lead to a decrease of a customer demand.

5. Techniques and Tools

5.1 Using supervised learning

The sentiments are divided in positive and negative. The process of analyzing the sentiments is based on texts posted online. Every person can rate different products by using the star application using a scale of one to five stars or one to seven stars. The sentiment analysis is based on the cumulative points/stars that a product collects.

36 GLOBAL CHALLENGE

Higher the number of stars indicates higher the sales of that product and customer’s preferences. Using this way of rating, the analysis becomes easy to conduct and produce valuable results for the industry as well as for customers. To decide if a sentiment is positive or negative we look at the rating of a product, where if the rating is usually 4 or 5 m e ans that that the s e ntiment e x pressed i s positive otherwise when the r a ting i s below 3 the sentiment is classified as negative. In the case of a product receiving a rating of three stars, the sentiment is classified as neutral and doesn’t show a positive or negative opinion for the customer’s point of view. When trying to retrieve positive or negative opinions from a simple text, the sentiment analysis bases the study into key words like very bad, poor, good, very good and excellent, where these words are being ranked from 1 to 5.

Supervised learning is a technique that can be used in text mining using sim-ple vectors, holding comparative words to classify sentiments in negative and positive groups. Two basic methods are used for sentiment analysis, the Bayes Naïve Classifica-tion and Support Vector Machine. There are many ways in differentiating opinions and classifying them using supervised learning method:

- Words and their frequency of usage- Sentimental words and statements- Parts of a text- Rules in expressing an opinion- Shifted sentiments- Dependent words

5.2 Using unsupervised learning

The method of unsupervised learning is a technique to classify sentiments ex-pressed by words and statements. These words that are present in different texts are called fixed words. Based on them the algorithm of unsupervised learning starts screening the text and finding possible sentiments expressed in statement of any product or services offered by a company, government etc. The algorithm is goes through three steps:

First step:

This phase consists in selecting from a phrase the noun or adjective that de-scribes the adverb of a sentence. So basically the first and the second word of a phrase are eliminated and the third word is selected which can be an adjective that illustrates the condition of the adverb of the sentence. A problem with this type of techniques is the meaning of a word in different contents. A word may express a positive sentiment or opinion in a statement but the same word can express a negative sentiment or opinion in a different statement.

Second step:

This phase consists in PMI (point wise mutual information) where the formula used is:

PMI = (term1, term2) = log2

Sent

imen

t Ana

lysi

s &

Opi

nion

Min

ing

| Msc

. Kle

dia

Arg

jiri

37Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

PMI finds if there is any dependency between words. The refers to the number of occurrence of those these terms together in a phrase. The occurrence is given by the probability only if the terms are independent. To measure if a sentiment is positive or negative we use the sentiment orientation formula where:

SO (statement)= PMI( statement, excellent) – PMI (statement, poor)After retrieving the number of occurrence of a word in a phrase we can try to

estimate it alone or associated with another term/word.

Third step:

In the first two steps we select and find the probabilities of occurrence of the opinions expressed in a phrase. In the third step we have collected all the data required to estimate the sentiment analysis. We review the pairs of words and compare them to give the type of sentiment and its range. In the final step the algorithm compares all the data and produces an average of occurrences of the sentiments and compiles a generalization for different mediums and domains of usage. The implementation of this method is very useful in ranking movies, cars, technology components and other similar products.

The lexicon method is another unsupervised method where the algorithm uses a dictionary of words and phrases of sentiments with their orientations of strong expres-sions. This method was previously used in sentences and level sentiments.

The classification of sentiments depends on the domain that they have been used in. In different domains sentiments can have different meaning and express differ-ent opinions. The same word can have positive and negative meaning in the same time in two different domains. Many methods have been proposed and tester for sentiments in different domains like the graph approach introduced by Wu, Tan and Chen in 2009 where the documents in the graph are treated as nodes and the link between two notes has a weight using the cosine similarity. Another method created by He, Lin and Alani in 2011 is using joints topic where the sentiments are modeled to identify the topics of sentiments in order to build a bridge between different domains.

Another method included supervised learning by using different beside Eng-lish to make a comparison of ratings of the same product/service of the same company in different countries. This method was constructed by Boyd-Graber and Restinc in 2010 extending the sentiment analysis beyond borders. They used the topic modeling based on different dictionary languages. One of the last researches conducted by Duh, Fujino and Nagata shows that there is still the problem of matching words in different languages and it is not caused by the machine translation using different dictionaries. The machine translating can produce the proper meaning of the word but the algorithms used to pro-cess the data will produce a mismatch between different domains.

With the faster growing of technology and software applications, there will be different approaches in the sentiment analysis and opinion mining field, which will lead the manufacturing and service companies further in another level giving more value to the customers and meeting their expectations.

38 GLOBAL CHALLENGE

REFERENCES:

1. Zhuang, Li, Feng Jing, and Xiaoyan Zhu. Movie review mining and summarization. in Proceedings of ACM International Conference on Information and Knowledge Management (CIKM-2006). 2006.

2. Zirn, Cäcilia, Mathias Niepert, Heiner Stuckenschmidt, and Michael Strube. Fine-Grained Sentiment Analysis with Structural Features in Proceedings of the 5th In-ternational Joint Conference on Natural Language Processing (IJCNLP-2011). 2011.

3. Wu, Yuanbin, Qi Zhang, Xuanjing Huang, and Lide Wu. Structural opinion mining for graph-based sentiment representation. in Proceedings of the 2011 Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing (EMNLP-2011). 2011.

4. Wilson, Theresa, Janyce Wiebe, and Rebecca Hwa. Just how mad are you? Finding strong and weak opinion clauses. In Proceedings of National Conference on Artificial Intelligence (AAAI-2004). 2004.

5. Wiebe, Janyce and Ellen Riloff. Creating subjective and objective sentence classifiers from unannotated texts. Computational Linguistics and Intelligent Text Processing, 2005.

6. Park, Do-Hyung, Jumin Lee, and Ingoo Han. The effect of on-line consumer reviews on consumer purchasing intention: The moderating role of involvement. Interna-tional Journal of Electronic Commerce, 2007.

Sent

imen

t Ana

lysi

s &

Opi

nion

Min

ing

| Msc

. Kle

dia

Arg

jiri

39Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Funksioni Informativ i Veshjeve Tradicionale të Hasit

PhD Kandidat, Nexhat Çoçaj

Abstrakt

Veshja me kollan e Hasit është specifike jo vetëm për krahinën etnografike të Hasit, por në përgjithësi të veshjeve tradicionale të etnisë shqiptare. Funksioni informativ i veshjeve së grave të Hasit, është një specifikë tjetër

Kushtet e jetës në njërën anë dhe jeta patriarkale në anën tjetër kanë ndikuar që zëri i botës femërore të mos ketë mundësi të shprehet në mënyrë të drejtpërdrejtë, andaj shprehja e pakënaqësive, apo edhe shprehja a e kërkesave dhe njoftimet e shumta familjare, nisën të bëhen përmes elementeve të veshjeve me kollan. Varësisht nga rëndësia e informacionit që kanë afruar nuset e reja, ato i kanë shprehur qëndrimet e tyre.

Por, gjithsesi gjuha komunikuese, apo informative e veshjeve të Hasit, nuk ka qenë një gjuhë e mbyllur dhe e panjohur për komunitetit. Përkundrazi kjo gjuhë komunikuese ka qenë e njohur nga e gjithë bota femërore dhe përmes përgatitjes së pajës, është transmetuar, përkatësisht është zbërthyer në funksion të krijimit të kushteve më të mira dhe të përmirësimit të marrëdhënieve familjare.

Në këtë punim paraqiten konceptet e ndërthurjes së jetës tradicionale, duke u ndalur te dëshmitë e mbledhura në terren nga komuniteti i botës femërore, e cila për vite të tëra me anë të elementeve të veshjeve ka komunikuar, përkatësisht disa elemente të veshjes me kollan kanë luajtur rolin e gjuhës komunikuese.

Fjalë kyçe: krahina, Hasi, veshja, kollan, gjuha komunikuese, funksioni, informacioni

40 GLOBAL CHALLENGE

Funk

sion

i Inf

orm

ativ

i Ve

shje

ve T

radi

cion

ale

të H

asit

| PhD

Kan

dida

t, N

exha

t Çoç

aj Hyrje

Krahina etnografike e Hasit, është njëra ndër zonat specifike të trojeve shqiptare, sa i përket veshjeve tradicionale. Këto specifika të veçanta të veshjeve, kjo krahinë i ka për shumëllojshmërinë funksionale të veshjeve, e në veçanti të veshjeve të grave, përkatësisht të veshjes me kollan, me të cilën veshje karakterizohet kjo krahinë etnografike.

Për shkak të këtyre specifikave të veshjeve tradi-cionale të Hasit, në këtë drejtim duhet të ndale-mi më gjatë, në mënyrë që sado pak të sqarojmë një pjesë të karakterit informativ të veshjes së grave të Hasit. Karakteri informativ i veshjes së grave të Hasit, për kalimtarë rasti, i cili e sheh për herë të parë veshjen e grave të kësaj krahine, do të ballafaqohet me një kod të padeshifruar. Pra, për të do të jenë shumë të panjohura. Madje, edhe për shumë studiues, që deri më tash janë përpjekur të merren me studimin e veshjeve tradicionale. Këto të panjohura kanë qenë dhe kanë mbetur të shumta e të pazbërthyera deri më sot për faktin se veshjet tradicionale të Hasit, kryesi9sht janë parë si dekor dhe deri diku është parë edhe ana funksionale, por nuk është marrë asnjë studiues me anën informative që sjellin veshjet, apo pjesët e veçanta të veshjeve të grave të kësaj krahine etnografike. Kjo ka ndodhur, jo pse informatorët nuk i kanë ofruar studiuesve, apo të interesuarve sqarime, por për faktin se ata

nuk e kanë pas idenë e gjuhës komplekse të veshjes së tradicionale të grave të Hasit.Në anën tjetër, jo të gjitha kostumet në krahinën etnografike të Hasit e kanë të

njëjtën mënyrë të komunikimit, përkatësisht gjuhë komunikuese. Në disa kostume të nënzonave të caktuara moshën e dëftojnë në mënyra më të thjeshtë, ndërsa gjendjen ci-vile dhe emocionale e tregojnë krejtësisht me një formë tjetër të komunikimit. Madje, në shumë raste, kur veshjet, apo një pjesë e veshjeve e kryen funksionon informativ, ajo pjesë e veshjes, apo ai motiv i veshjes, e ndryshon në të tersi domethënien, po motivin fillestar.

Funksioni informativ gjuhë komunikuese me qëllim të zgjidhjes së problemeve jetësore

Të gjithë studiuesit që janë marrë me funksionin e veshjeve tradicionale, kanë konstatuar se veshjet, varësisht nga krahina që merret në shqyrtim, mund të kenë disa lloje të funksioneve siç janë funksioni praktik, estetik, funksioni ceremonial dhe ai ritual.”1 Këto funksione janë të lidhura ngushtë njëri me tjetrin, ngase kombinimet në mes këtyre funksioneve janë të mundshme, duke u ndihmuar nga prania e ndryshimeve të shkallëzuara të kushteve të jetës si dhe nga rrethanat, nëpër të cilat ka kaluar bartësi i atyre veshjeve.

Pavarësisht prej funksioneve të lartshënuara, veshjet popullore të Krahinës së Hasit, kanë karakter informues mbi gjendjen sociale, emocionale dhe statusin martesor të personit që e bart atë veshje, apo atë pjesë të veshjes, që plotëson veshjen në tërësi. Karakteri informativ i veshjes së grave të Hasit nuk është shumë i dukshëm, dhe për këtë arsye është vështirë të vihet re në shikim të parë, nga njerëz, që nuk e njohin mentalitetin dhe rrethanat e kësaj krahine, pra pa e bërë një analizë më të thellë në aspektin social-

1Andromaqi Gjergji, Veshje shqiptare në shekuj, Tiranë,1988, fq.69.

41Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kulturor. Funksioni informativ i veshjeve së grave të Hasit, pavarësisht vari-antit të veshjeve, është shumë më i ndërli-kuar, ngase veshja nuk jep informata vetëm për personin që e bart atë veshje, por edhe për persona të tjerë, që ndikojnë drejtpërsëdre-jti në jetën e gruas has-jane. Andaj pikërisht për këtë arsye, dallimi, apo hetimi i funksion-it informativ është i

kufizuar,vetëm për personat, që i kuptojnë shenjat informuese të kësaj veshjeje. Në anën tjetër, fuqia informative e veshjes së grave të Hasit varet edhe nga ambienti ku ai element informativ shfaqet. Ndonëse funksioni informativ i veshjeve, apo më mirë të themi i disa pjesëve të veshjeve, shfaqet më së shumti në ceremonitë familjare, përkatësisht në vendet ku “informatën” mund ta transmetojnë në mënyrën më të drejtë të mundshme, për t’i dalë në ndihmë bartësit të atij informacioni. Së këndejmi mund të themi se vendet më të shpeshta ku shfaqet funksioni informativ janë ceremonitë e dasmave (në familjen e burrit dhe të nuses), ceremonia e daljes në krua, për fshatrat ku banorët janë furnizuar në një vend me ujë të pijes. Por, ka raste që elementet informative të një veshje të grave të Hasit të jenë transmetuar edhe në veshjet e punës, përkatësisht gjatë daljes në fushë në stinën e verës. Gjithsesi elementet informative të veshjes kanë pasë karakter më të gjerë dhe për qëllim njoftimin e më shumë njerëzve me brengen, shqetësimin e një gruaje, që e ka zgjedhur rrugën e informimit publik për problemet me të cilat ajo është përballur në familje. Prandaj, shikuar në këtë aspekt mund të themi se informimi është publik, për çka edhe ka rëndësinë e vet.

Funksioni informativ veshjeve të grave të Hasit në të shumtën e rasteve është i shoqëruar edhe me funksionet tjera, që e ndihmojnë bartësen ta transmetojë më lehtë-sisht mesazhin, që ajo dëshiron ta kumtojë me anë të atij veprimi, përkatësisht pjese të veshjes. Funksioni informativ çdo herë shkon në bashkëvajtje me funksionet tjera të veshjeve tradicionale siç janë:

Funksioni praktik i veshjeve tradicionale vihet re në ndryshimet e natyrshme, që lëvizin së bashku me jetën. Pra, varësisht prej kushteve të jetës dhe grupmoshës së bartësve, kostumet u përshtaten ngjarjeve dhe jetës, që e rrethon bartësin. 2 Dhe si të tilla funksioni informativ i bashkëngjitet këtij funksioni.

Funksioni estetik i kostumeve të grave, kryesisht vihet re tek grupmoshat e grave më të reja. Pra, sa më e re që të jetë gruaja që e bart një kostum, aq më shumë ka vlera estetike, që do ta dallonin atë nga një grua e grupmoshës më të vjetër. Kështu, nëse në rrugë i takon një nuse me vjehërr, në bazë të funksionit estetik mund të dallohen se cila është reja e cila vjehrra. Dhe ky dallim mund të bëhet pa i parë në fytyrë, sepse el-ementet estetike flasin qartë për këto ndryshime. Andaj, funksioni informativ pothuaj e shoqëron çdo herë funksionin estetik.

Edhe funksioni ceremonial i veshjeve ka rolin e vet, sepse në bazë të veshjes së grave, një i huaj, apo kalimtar rasti, mund të konkludojë se për çfarë ngjarje bëhet

2Nexhat Çoçaj, Hasi enciklopedi etnokulturore, vëllimi III - Veshje tradicionale të Hasit, Durëës, 2013, fq. 219-222.

42 GLOBAL CHALLENGE

fjalë. Kuptohet, nëse ai kalon pranë asaj shtëpie, ku zhvillohet një ceremoni e nuk dëg-jon zhurma e as muzikë, apo vaje. Andaj, funksioni ceremonial dallon varësisht prej ceremonive, që zhvillohen në një familje. Dhe si i tillë funksioni informativ mund të bashkudhëtojë pothuaj se në të gjitha ceremonitë familjare, deri sa ta përcjellë mesazhin e duhur.

Ndërkaq, më i zbehur se tri funksionet e tjera mund të jetë funksioni ritual. Madje, për këtë funksion, mund të flasim më pak se për funksionet e tjera, të cilat mund të flasin nëpërmjet veshjes, dhe në këtë mënyrë mundësitë e informimit janë shumë të kufizuara. Në anën tjetër, për shkak të besimeve të shumta, nuk tentohet që përmes veshjeve me elemente rituale, të jepet ndonjë mesazh i grave, në lidhje me gjendjen e tyre statusore, apo të reflektimit të dëshirave apo brengave.

Përmes veshjes, në mënyrë shumë të qartë mund të kuptojmë edhe gjendjen ekonomike të një familjeje. Fare lehtë mund të kuptojmë edhe kulturën e saj, sepse me anë të veshjes ajo dëfton për ngritjen e saj kulturore, për respektin që ka ndaj të tjerëve e shumë aspekte të tjera.

Kështu, në shumë raste kostumet tradicionale, për shkak të ngjarjeve me të cilat ballafaqohet familja e bartëses, shumë herë ndodh që një grua në moshë fare të re, të jetë e veshur me kostum shumë të ngjashëm me atë të veshjeve të moshës së mesme, të pleqërisë etj. Prandaj, njohja “e gjuhës” komunikuese e veshjes, mendojmë se është një art më vete, po aq i rëndësishëm sa arti i endjes dhe qëndisjes së pjesëve të veshjes.

Shumë elemente informative të veshjeve të grave janë të kodifikuara, sepse përmes veshjes, qoftë edhe përkundër dëshirës apo vullnetit të bartëses, veshja tregon gjendjen civile në familje e shoqëri, përkatësisht raportet edhe me bashkëshortin, por edhe me anëtarët e tjerë të familjes. Duke analizuar rolin praktik të kostumeve tradicio-nale, në ditët, javët dhe muajt e parë të martesës, nusja është e obliguar, që t’i përcjellë këshillat e grave të shtëpisë. Përkatësisht ajo duhet t’i ndiqte këshillat e njerëzve më të afërt të burrit, sepse ndodhë që në një familje të jetojnë në bashkësi deri në pesë breza, andaj kishte shumë rëndësi se nga kush t’i merrte këshillat dhe sugjerimet.

Por, qëndrimi i saj me kalimin e kohës, përkatësisht me adaptimin në shtëpi të re, pra në shtëpi të burrit, e detyron atë që ta ndryshojë edhe mënyrën e komuni-kimit. Në këtë mënyrë, ajo tani kërkon që urën komunikuese ta zhvillojë vetëm përmes veshjeve, përkatësisht elementeve të kostumeve. Zgjedhja e gjuhës komunikuese përmes kostumeve, përkatësisht elementeve të kostumeve bëhet me qëllim që ajo të mos bie ndesh me traditën dhe familjen. Kështu ajo nuk dëshiron në asnjë moment që ta lëndojë miqësinë e dy familjeve. Por, përkundrazi, me qëndrimin e saj, përmes funksionit praktik të veshjes, përkatësisht gjuhës komunikuese të disa elementeve të veshjes, dëshiron t’i nxjerrë në pah rezultatet e miqësisë, qofshin ato pozitive, apo edhe negative. Me një fjalë, ajo dëshiron që mendimin e saj të mos e mbajë të ndrydhur, por ta shprehë në atë mënyrë që të kuptohet nga ata që ajo dëshiron ta kuptojnë.

Nisur nga kjo që thamë, veshja e grave të Hasit, me specifikat e saj, pos funk-sioneve të lartshënuara, posedon edhe funksionin informativ, përkatësisht komunikues. Më poshtë ne do të bëjmë fjalë për këto dy funksione, duke i sjellë shumë të dhëna të mbledhura nga terreni. “Asnjë grue nuk ka dashur që ta prishë miqësinë në mes dy familjeve, pa provuar, që përmes komunikimit me elemente të veshjes, të japë shenja paralajmëruese. E nëse edhe pas shenjave, nuk është ndërmarrë asgjë në drejtimin që ajo ka kërkuar, atëherë në raport me gjendjen e saj emocionale, ka ndryshuar edhe gjuha e komunikimit.”3

3Nexhat Çoçaj, Veshja e Hasit, Has, 2000, fq. 11.

Funk

sion

i Inf

orm

ativ

i Ve

shje

ve T

radi

cion

ale

të H

asit

| PhD

Kan

dida

t, N

exha

t Çoç

aj

43Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Funksioni informativ përmes veshjes së vajzave

Funksioni informativ dhe ai komunikues i veshjes së grave të Hasit pasqyro-het përmes grupmoshave të ndryshme të bartësve të veshjes. Për t’u parë ky funksion në mënyrë sa më të qartë, po nisemi që nga përgatitja e pajës, apo siç është e njohur në Has përgatitjes së “çejzit”. Kështu në kohën, kur vajza përgatit disa veshje të mira (të përdit-shme gjatë muajve, përkatësisht gjatë viteve të para të martesës), më të mira (për kohën e nusërisë) dhe disa veshje orta. Për të gjitha këto nënndarje të kostumeve, ajo është e përcaktuar se me çfarë figura artistike do t’i punojë ato tipe të veshjeve. Meqenëse siç do të shihet më poshtë kanaci (futa) është pjesa e veshjes, përmes së cilës kryesisht jepen mesazhet komunikuese, ose “kryefjala e alfabetit të veshjes së Hasit” përmes së cilës një nuse e re mund të komunikojë më lirshëm dhe më hapur për problemet e saja në jetën bashkëshortore. Kështu, një vajzë e fejuar, para se ta nisë përgatitjen e një kanaci, do ta projektojë në mendjen e saj së pari dëshirën e pastaj edhe planifikimin për një të ardhme të lumtur. Gjithsesi, në të gjitha rastet, ajo informohet mirë nga familjarët e saj dhe mbi bazën e informacioneve që posedon për burrin e saj të ardhshëm, për familjen ku do të martohet, ajo edhe i punon pjesët e veshjeve, gjithnjë duke ia përshtatë familjes dhe ndjenjave të saja emocionale.

Në rastet, kur një vajzë e fejuar, gjatë përgatitjes së pajës, ka rezerva, atëherë edhe punën për përgatitjen e pajës e bën në mënyrë të rezervuar, përkatësisht figurat që i përdor në endjet, qëndisjet, janë të mbështetura në dyshimet e saja për të ardhmen. Themi në mënyrë të rezervuar, duke i lënë mundësi pjesës së veshjes, që t’i shtojë, apo t’i heqë një element, me anë të të cilit do të komunikonte sipas dëshirës. Por, nëse dëshirat e saja janë në kundërshtim me realitetin, atëherë ajo me pak ndryshime, do ta ndryshonte edhe “gjuhën” komunikuese në ditët, javët dhe kmuajtë e parë të martesës. Në mënyrë që të mos hetohen qëllimet, apo dyshimet e saja, gjatë përgatitjes së pajës, ajo përgatit pajës, apo veshjes kryesisht sipas traditës, duke përfshirë këtu sa më shumë veshje, përkatësisht pothuaj për gjithë vitet e martesës, që dëshiron t’i kalojë. Por, sasia e veshjeve të punuara varet në masë të madhe edhe nga kushtet e familjes së burrit, e cila sipas traditës ishte e obliguar që t’i siguronte materialin për përgatitjen e veshjeve. Pos ndryshimeve, që mund t’i bëjë më vonë me anë të ndërhyrjeve, ajo përgatitet edhe në përgjithësi që veshjen ta ketë gjatë gjithë jetës.

Nga kjo del se vajza, qysh në kohën e përgatitjes së pajës, është e përcaktuar për veshjen e saj në dy grupe kryesore: në veshjet për raste solemne dhe në ato të përditshmërisë, ku përfshihen edhe veshjet e punës. Punimi i këtyre dy grupeve të veshjeve, kryesisht varej prej materialit dhe zbukurimeve në endje (vek dhe gjergjef ). Në vazhdim ne do të mundohemi që të sjellim në mënyrën sa më origjinale këto ndryshime dhe përshkrime të këtyre dy faktorëve të veshjes së grave të Hasit, duke filluar nga grupmoshat e bartësve të veshjes e deri tek veshjet që shprehin gjendjen civile dhe emocionale, meqë për veshjen e vajzave,kemi bërë fjalë në një punim më herët.

Funksioni informativ përmes veshjes së nuseve

Veshja e nuseve, ndonëse është veshja më e pasur për nga elementet e veshjes dhe gjithsesi funksioni informativ është më i shprehur se në nëntipet e tjera të veshjeve. Në të vërtetë nuset, qoftë për shkak të moshës, qoftë për shkak të gjendjes së tyre emocionale, përmes veshjes përpiqen që të jenë për një kohë sa më të gjatë në qendër të vëmendjes si nga njerëzit e shtëpisë së burrit si të familjeve përreth familjes së burrit, apo farefisit të burrit.

44 GLOBAL CHALLENGE

Kjo ndodhë për faktin se në të kaluarën statusi i nuses në shtëpinë e dhëndrit ka qenë status, që ia ka kufizuar deri në atë shkallë të drejtën e shprehjes së lirë të nuses, sa ajo nuk ka pas guxim të flas hapur dhe ashtu siç kanë qenë, as në shtëpinë e burrit e as në shtëpinë e babit për problemet e veta, vetëm e vetëm që të mos prishet miqësia.

Në të gjitha rastet kur një nuse e re, në amujt e parë të martesës, e ka pas të pamundur ta shpreh hapur mendimin e pse jo edhe qëndrimin e saj, ajo këtë gjë e ka bërë me anë të elementeve të veshjes. Sipas subjekteve me të cilat kam kontaktuar në lidhje me këtë temë, kanë deklaruar se në shumë raste, një element i veshjes flet më shumë se një bisedë që mund të zgjas me ditë të tëra.

Ajshe Cikaj, sot 98 vjeçare, nga Gjonaj, në lidhje me këtë çështje shton se “gjuha e veshjes na ka mbajtur gjallë, që nga dita kur jemi fejuar”. Ajo vazhdon duke treguar se si qysh gjatë përgatitjes së pajës, veshjet janë përgatitur, duke iu përshtatur gjuhës komunikuese, alfabet të cilin e kanë njohur pothuaj se të gjitha gratë e fshatrave të Hasit. Alfabeti i gjuhës komunikatave të veshjes së Hasit, ka qenë unik pothuaj se në të gjitha fshatrat e Hasit, pa dallim nëntipeve të veshjeve, edhe pse pamundur që të shprehet, apo edhe të komentohet me pak ndryshime. Kështu, mospajtimi i nuses me fatin që ia ka përcaktuar familja me anë të traditës, gjithkund në Has është shprehur përmes elementin e veshjes të quajtur në popull “Yrrnek me sakica”. Edhe pse në rastet e rëndomta “yrrneki me sakica” për grupmoshat e grave që kanë më shumë se pesë vite martesë, ka simbolizuar pjellshmërinë dhe qëndrueshmërinë, për nuset e sapomartuara, ky element, apo motiv ka simbolizuar krejtësisht diçka tjetër. Meqenëse motivi i veshjes me sakica është praktikuar kryesisht përmes kanacit apo rrallë herë përmes pjesës së veshjes së sylykëve të marhamës, që janë në të vërtetë edhe dy elemente ose pjesë të veshjeve të Hasit, përmes të cilave kryesisht përmes këtyre dy elemente nusja i ka shprehur brengat e veta në mënyrë më të lehtë dhe më të shpejtë.

Kështu nëse pas javës së parë të martesës, nusja e sapo martuar ka veshur për tre ditë rresht kanacin “me sakica” ka qenë shenjë se nusja nuk është duke u pajtuar me fatin, që ia kanë përcaktuar familja e saj. Dhe në raste të tilla vjehrra është e obliguar që të ndërmerr masa të përnjëhershme, duke u orvatur që ta zgjidh këtë mosmarrëveshje në mes nuses dhe djalit të saj.4

4Dëshmi e Mine Qarrit nga Damjani, dhënë autorit më 6 maj 2013.

Funk

sion

i Inf

orm

ativ

i Ve

shje

ve T

radi

cion

ale

të H

asit

| PhD

Kan

dida

t, N

exha

t Çoç

aj

45Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Nëse nusja gjatë tre muajve të parë të martesës, e parapëlqen kanacin me sakica dhe atë e bartë herë pas here vetëm një ditë, është konsideruar si shenjë se ajo një natë më parë është grindur me burrin. Nëse vazhdon ajo edhe të nesërmen ta vesh të njëjtin kanac, atëherë është vërtetuar se mosmarrëveshjet janë duke vazhduar. Në raste të tilla, sipas subjekteve, për bartjen e kanacit me yrrnek të sakicave, për një ditë, nuk është ndërmarrë asnjë veprim, sepse është e natyrshme që në jetën bashkëshortore ketë zënka deri në rrahje dhe në mënyrë që ato të pasqyrohen edhe në familje janë prezantuar përmes veshjes, duke dashur që ta informojë në radhë të parë vjehrrën, tek e cila nusja shpreson se do ta gjejë mbështetjen dhe ndihmën më të madhe për ta tejkaluar këtë moskuptim. E nëse ndodh që nusja ta përsëris këtë mënyrë të veshjes, përkatësisht të vishet me veshjen e nuses dhe vetëm kanacin me motive të quajtur “sakica” edhe ditën e dytë, atëherë është konsideruar si shenjë që vjehrra duhet të ndërmarr diçka të shpejtë, përkatësisht të mësojë për arsyet e grindjeve në mes bashkëshortëve.

Në anën tjetër, nëse nusja në shtëpinë e burrit e ka paralajmëruar vjehrrën e saj, apo edhe gratë e shtëpisë përmes mënyrës së veshjes për tre ditë me radhë dhe nuk është ndërmarrë nga askush asgjë, atëherë nusja ka qenë e detyruar që të ndërmerr hapa tjerë për ta nxjerrë në pah mospajtimin e saj. Në raste të tilla ajo, nëse në lagje, përkatësisht në farefis të burrit ka ndonjë gazmend familjar, që sipas traditës nuset e sapomartuara janë në qendër të vëmendjes, deri sa të vjen nusja për të cilën po bëhet dasmë, atëherë ka zgjedhur atë gazmend, që të vishet me kanacin me sakica dhe deri në dasmë, ajo e ka mbajtur të mbuluar (fshehur) me një kanac tjetër dhe vetëm kur i ka ardhur radha të del në valle e ka shprehur mospajtimin e saj me burrin përmes kanacit që me motive me sakica, që siç e theksuam nuk është pjesë e veshjeve të nuseve të reja. Kjo shenjë, ka qenë alarmuese jo vetëm për familjen e ngushtë, por edhe për farefisin dhe si rregull, nusen e kanë nxjerrë nga vallja dhe e kanë nisë për në shtëpi, në mënyrë që të mos alarmohet gjendja edhe më shumë. Prandaj, për këtë arsye zakonisht nuset e reja në çdo ceremoni familjare gjatë muajve të parë të martesës shoqëroheshin nga dikush e besuar e dhëndrit dhe kryesisht kontrolloheshin para se të dilnin nga shtëpia edhe pse për raste të tilla gjendeshin forma të ndryshme të shprehjes së këtij veprimi- informimi.

Një mënyrë tjetër e shprehjes së pakënaqësisë, së nuseve të sapomartuara, në lidhje me burrin ka qenë edhe mënyra e veshjes së nuses, gjatë ditëve kur nisë të del në “bunarë” apo në krua, meqë edhe pusi edhe kroni, zakonisht ishin të përbashkëta për një lagje e edhe më gjerë. Në rastet e tilla, nëse nusja me anë të mënyrës së veshjes, së saj specifike nuk ka arritur, që t’ia tërheq vëmendjen njerëzve të familjes, se nuk është puna mirë mes saj dhe burrit të saj (siç e theksuam mënyrën e veshjes së kanacit me sakica për një ditë apo deri në tri ditë), ajo pas dhjetë ditëshit të parë të martesës deri në lindjen e fëmijës së parë, për çdo të enjte ose të dielë 5, që ka dalë në krua ka veshur kanacin me sakica, që ka qenë shenjë se ajo po kërkon ndihmë nga të tjerët, që t’i ndihmojnë, në rregullimin e marrëdhënieve martesore, meqë njerëzit e familjes nuk janë duke e marrë në konsideratë hallin e saj.

Në të vërtetë ndihma që kërkon nusja me anë të shenjave, ose përmes komunikimit me elemente të veshjes ka qenë nga më të ndryshmet, pasi që ajo ka informuar të afërmit e burrit edhe në rastet kur burri e ka refuzuar atë, pra nuk e ka pranuar, përkatësisht kur nuk e ka dashur atë për fat të jetës. Pra, komunikimi përmes pjesëve të veshjes është bërë për të dy rastet, sepse ka pasë mjaftë raste kur burri nuk e ka respektuar (dashur) gruan dhe anasjelltas.

5Dita është varur se në cilën ditë është martuar, të enjtën, apo të dielën.

46 GLOBAL CHALLENGE

Ka raste kur nusja i fsheh këto grindje, duke mos i publikuar me anë të elementeve infor-mative të veshjes, përkatësisht nëse ajo nuk dëshiron që ta publikojë brengën e saj në shtëpinë e burrin dhe këtë brengë e shpreh në ditën kur shkon “spari”, përkatësisht në ditën kur shkon tek prindërit e saj. Nëse një nuse në ditën kur shkon spari, e vesh kanacin me saki-ca ka treguar se marrëdhëniet e saj me burrin nuk janë të mira dhe se nëna e saj duhet ta bisedojë këtë çështje me babain e saj, apo me vëllezërit në mënyrë që të zgjidhet ky prob-lem. Nëse arrihet, që ky problem të tejkalohet, atëherë nusja tek prindërit e saj, vishet me një veshje më të thjeshtë, por gjithsesi jo me kanac me sakica. E nëse ky veprim përsëritet disa herë nga bija e shtëpisë, atëherë familjarët e saj, duhet të bisedojnë me familjen e burrit, ne mënyrë që të zgjidhen këto mosmarrëveshje, ose në të kundërtën të prishet miqësia. Sipas gjuhës komunikuese të veshjes së grave të Hasit, nusja kur kthehet nga prindërit e saj,

atë ditë vjen e veshur me veshjen më të mirë të nusërisë, por nëse as pas kësaj pauze disa ditësh, nuk ka ndryshuar asgjë atëherë ajo sërish nisë që ta vesh kanacin me sakica siç u theksua më lartë deri në arritjen e qëllimit, përkatësisht pajtimit ose në fund ndarjes.

Funksioni informativ përmes veshjes së grave të reja

Gjendjen civile të grave hasjane më mirë se çdo gjë tjetër e dëshmon veshja e saj me ngjyrat dhe zbukurimet, që ku më shumë e ku më pak pasqyrojnë edhe vlerat artistike e bashkë me artin edhe gjendjen emocionale. Andaj, mënyra e bartjes, kohëzg-jatja e bartjes, mënyra e zbukurimeve të kostumeve të grave të Hasit, luajnë në masë të madhe edhe rolin informativ. Funksioni informativ i veshjes së grave të Hasit, nuk është thjesht funksion informativ vetëm për të shprehur pakënaqësitë e grave, por pasqyron edhe momente tjera jetësore. Prandaj, për këtë arsye, pjesët e veshjeve të grave të Hasit shquhen për nga fuqia artistike e figurave të shumta. Në këtë mënyrë një figurë e endur, apo e qëndisur, që në shumë raste i shtohet veshjeve festive, veshjeve të nuseve, flet më qartë dhe më shumë se ç’do të flisnin dymbëdhjetë pleq në një kuvend të mbarimit të një mosmarrëveshjeje familjare për një çështje bashkëshortore, thuhet në Has. Por, në anën tjetër gjuha artistike e veshjes së Hasit, mund të kuptohet vetëm nga ato artiste, që e kanë trashëguar gjuhën komunikatave të veshjes e jo thjesht çdo grua, që vishet në veshje të Hasit, apo edhe që e përgatit veshjen e Hasit. Pra, jo çdo femër, apo grua mund ta deshifrojë gjuhën e veshjes së Hasit.

Karakteri informativ i veshjeve të grave të Hasit nuk është edhe aq i vështirë për t’u kuptuar nga banoret – artiste të fshatrave të Hasit, aq më pak nga bota femërore, të cilat përmes veshjes i vlerësojnë jo vetëm ndjenjat emocionale të grave, por edhe arrijnë të kuptojnë për ngjarjet me të cilat ajo grua është duke u përballur në jetën e saj. Në bazë të këtij fakti, mund të konkludojmë se mënyra e veshjes së grave është edhe një komunikues

Funk

sion

i Inf

orm

ativ

i Ve

shje

ve T

radi

cion

ale

të H

asit

| PhD

Kan

dida

t, N

exha

t Çoç

aj

47Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

i ngjarjeve familjare, që i jep mundësinë e bashkëbisedimit në mënyrë më të drejtpërdrejti e në të njëjtën kohë nga distanca. Kështu, bie fjala, falë kësaj karakteristike informative të veshjes, në të shumtën e rasteve nuk ka nevojë që të pyetet se çfarë i ka ndodhur një gruaje, e cila vishet ndryshe nga një tjetër, edhe pse nga mosha janë të përafërta. Veshje të ndryshme mund të bartin dy gra të martuara në të njëjtën familje dhe që të dyja ta kenë të zgjidhur statusin e tyre martesor, të trashëgimisë, por që një ngjarje që ka mundur t’i ndodhë familjes së njërës prej grave të shtëpisë, i bën të dallojnë ato nga njëra-tjetra. Dhe ky ndryshim mund të hetohet vetëm me anë të veshjes, që thjesht i posedon elementet informative, të cilat u japin përgjigje në mënyrë vizuale jo vetëm atyre që jetojnë në atë bashkësi familjare, por edhe të tjerëve, që këto ndryshime mund t’i hetojnë nga distanca.

Në masë të madhe gjuha komunikuese e pjesëve të veshjeve ka shërbyer edhe për të dhënë lajmin nusja se është shtatëzënë. Kështu nëse një nuse e sapomartuar e heton se ka ngelur shtatëzanë dhe dëshiron që këtë lajm t’i kumtojë familjarëve të burrit, atëherë ajo veshjes së zakonshme të nuses në mëngjes i shton edhe një zbukurim që zakonisht në të folmen e Hasit quhet “raft”. Nëse nusja përmes kësaj pjesë të shtuar të veshjes vetëm dëshiron të tregojë se është shtatëzanë, atëherë raftin që kryesisht është në formë të zemrës mban në mes, duke e varur në qafë. Ndërsa nëse ajo ka shenja se e di edhe gjininë e fëmijës, atëherë njoftimi bëhet në dy forma: Për të treguar gjininë e fëmijës mashkull rafti lidhet në kukën e djathtë të kollanit dhe varet në anën e majtë të xhamadanit, apo edhe në qafë duke anuar në të majtë. Dhe nëse fëmija që e pret mendohet se është i gjinisë femërore, raftin e mbështet në cepin e majtë të kollanit dhe në anën e djathtë të xhamadanit. Me anë të këtyre shenjave nuset e reja informojnë jo vetëm familjarët,por edhe të tjerët për shtatëzaninë e tyre, gjë që është edhe qëllim dhe dëshirë e çdo martese.

Me anë të pjesëve të veshjeve të Hasit ka edhe forma tjera të komunikimit, për të cilat do të flasim në një punim më të zgjeruar.

Përfundim:

Funksioni informativ i veshjeve tradicionale të Hasit, në këtë punim është prezantuar një studim i veçantë në lidhje me këtë temë, meqë deri më tash janë studiuar vetëm anët funksionale të veshjeve, por jo edhe gjuha komunikuese e veshjeve. Jam përpjekur që përmes këtij punimi të sjell në kujtesë aftësinë komunikuese të botës femërore, e cila krahas angazhimeve të saj në përgatitjen e veshjes, të mendojë edhe për mënyrën, përkatësisht gjuhën komunikuese që kanë disa pjesë të veçanta të veshjes tradicionale të Veshjes së Hasit me kollan.

Shembujt, që kam sjellë përmes këtij punimi, janë vetëm disa shembuj që dëshmojnë për mënyrën e organizimit të jetës në një familje patriarkale. Pra, në të gjitha rastet, kur bota femërore është ndier e pa aftë për ta mbrojtur vetën, qoftë në familjen e burrit, apo edhe në familjen e prindërve, atëherë ajo përmes gjuhës komunikuese të veshjeve, ka treguar se dikush duhet të interesohet për te, para se të ndodhë ajo që nuk dëshiron as ajo e as familja e burrit apo prindërit e saj.

Pra, gjuha komunikuese, apo alfabeti komunikues i veshjes së Hasit është një element i veçantë. Që ka bërë jetën e vet disa qindra vite me radhë. Ndërsa sot në ditët e sotme, shumë nga këto pjesë informuese përdoren , por jo me funksionin që e kryenin këto pjesë të veshjeve dikur.

Angazhimi i im në të ardhmen do të jetë edhe më i madh që t’i publikoj edhe mënyrat tjera komunikuese të botës femërore, m e jo vetëm të grupmoshës së grave të reja, siç i kam paraqitur në këtë prezantim të shkurtër.

48 GLOBAL CHALLENGE

REFERENCAT:

1. Afërdita, O. (2009) Veshjet popullore shqiptare në Kosovë, Kultura popullore, nr. 1-2, IKP: Tiranë.

2. Afërdita, O. (2011)Veshjet popullore në Lumë dhe Has, Kultura popullore, nr. 1-2, IKP: Tiranë.

3. Çoçaj, N. (2000) Veshja e Hasit: Bogdani, Has.

4. Çoçaj, N. (2013) Hasi enciklopedi etnokulturore, vëllimi III - Veshje tradicionale të Hasit: Pavarësia, Durrës.

5. Drita, S. (1988) Kërkime etnografike, Rilindja: Prishtinë.

6. Drita, S. (2009) Veshjet shqiptare të Kosovës, IAP: Prishtinë.

7. Gjergji, A. (1988) Veshje shqiptare në shekuj, IKP: Tiranë.

8. Rrok, Z. (1965) Mbi veshjet tradicionale të popullit tonë, Studime historike, nr. 4, ASHRPSH, Tiranë.

9. Sulejmani, F. (1988) Lindja, martesa dhe mortja në Malësinë e Tetovës. Rilindja:

Prishtinë

10. Ukë, Xh. (2005) Shtresime kulturore, IAP: Prishtinë.

Funk

sion

i Inf

orm

ativ

i Ve

shje

ve T

radi

cion

ale

të H

asit

| PhD

Kan

dida

t, N

exha

t Çoç

aj

49Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Ornamentika në veshjet popullore të gjirokastrës dhe rrethinave të saj

PhD Kandidat, Arjan Zurbo

Abstrakt

Dikush ka thënë se ai që di të kuptojë e të ndërtojë gjuhën e shenjave të figurshme është i aftë në shumë drejtime. Figurshmëria është mjeti i parë i komunikimit njerëzor. Shpirti njerëzor nëpërmjet laboratorit të subkoshiencës artistike ka ndërtuar që në lashtësi, në paganizëm figura të thjeshta por edhe simbolike. Shpirti popullor në motive dhe dekoracione ka shprehur patosin për bukurinë e relievit, ku jetonte dhe krijonte. Natyra kryesisht malore e Jugut shqiptar ka diktuar ekonominë blegtorale. Veshjet popullore me strukturën e tyre tipologjike kanë pjesën më tërheqëse, strukturën estetiko-artistike me formën e elementeve figurativë në përmbajte të dekoracionit popullor. Kjo tërësi motivesh zbukuruese shqyrtohet brenda termit ornamentikë. Studiues si A. Gjergji, M. Krasniqi, A. Stipçeviç, M. Tirta, D. Statovci, I. Bihiku etj. kanë trajtuar përmbajtjen simbolike të ornamentikës dhe më pak figuracionin artistik, pra thelbin e ornamentikës popullore 1. Forca e bukurisë së kostumografisë popullore jugore me tipet dhe nëntipet e saj është shumëfishuar prej ornamentikës befasuese plot finesë të ikonës aristokratike bizantine. Për ornamentikën në veshjet tradicionale do të mundohemi të qartësojmë kompleksitetin e saj në veshjet gjirokastrite, të qartësojmë funksionin artistik dhe estetik në sistemet dekorative, si mjet kryesor për personalizimin epiko-lirik të natyrës së veshjeve.1A. Bido, “Arti popullor në veshje dhe tekstile”, f. 15

50 GLOBAL CHALLENGE

Orn

amen

tika

në

vesh

jet p

opul

lore

të G

jirok

astr

ës d

he r

reth

inav

e të

saj

| Ph

D K

andi

dat,

Arj

an Z

urbo Kompleksiteti i ornamentikës në veshje

Për arsye studimi përmbajtja simbolike dhe funksioni artistik dhe estetik i ornamentikës edhe të veçuara shikohen në lidhje me njëra tjetrën. Përqendrimi në këto drejtime vjen për arsyen se kjo ornamentikë e Gjirokastrës përdoret në tekstile, veshje, punime në dru, gur dhe metal. Pasuria në artet e zbatuara është një tregues i organicitetit të gjuhës artistike dhe estetike me diapazonin e trajtimeve në to dhe në veshjet e krahinës së Gjirokastrës. Veshjet e Lunxhërisë, Pogonit të sipërm dhe të Sopikut, Zagorisë, Dropullit, Rrëzës, Rrëzës së Gjirokastrës dhe qytetit të Gjirokastrës, në shtratin e tyre të përbashkët simbolik në mjaft momente janë me sisteme të përafërta dekorative. Larmia e ornamentikës popullore në fshatrat e Gjirokastrës me gjithë kushtet e përafërta natyrore-klimatike apo shoqërore-ekonomike është tregues i talentit shpirtëror dhe individualitetit të bartësit. Kjo e bën ornamentikën brenda unitetit në shtratin e vet të ketë larmi dekorativiteti dhe gjallon në trupin etnografik dhe kulturor. Informacioni që del nga studimi i ornamentikës së këtyre veshjeve flet për një fond karakteristik gati të njëjtë dhe me trevat jugore, por që si objekt studimi do ta kemi në një kumtesë tjetër. Për veshjen e Gjirokastrës, veçanërisht të Lunxhërisë mund të shprehemi se aty ndodhet një tregues i kulminacionit të fantazisë së materializuar në shkallë superiore. Pse, mund të lindë natyrshëm pyetja? Kësaj pyetjeje do ti japim përgjigje graduale me anë të krahasimeve dhe afrimit të faktorëve të ndryshëm objektiv dhe subjektiv me rolin e tyre në këtë përqasje artistike, ndaj ornamentikës Lunxhiote. Gjirokastra është krahinë që ka tri vargmale paralele në veriperëndim-juglindje, me dy lugina, e lumit Drino të Zagorisë dhe Pogonit 2. Në këto hapësira rreth Drinos kemi rrethinat etnografike: Dropull, Lunxhëri, Rrëza e Kurveleshit dhe Rrëza e Gjirokastrës dhe në luginën tjetër Zagorinë, Pogonin e sipërm dhe Sopikun. Nga ana tjetër ajo kufizohet në jug me Sarandën dhe Delvinën, në lindje me Përmetin dhe juglindje me Greqinë, në veri me Tepelenën dhe në perëndim me Vlorën. Larmia në veshjet e grave të Gjirokastrës kushtëzohet nga faktorë të ndryshëm por më i spikaturi ai i dallimeve fetare, i përkatësisë etnike.

Gjirokastra me 7 rrethinat, karakteristikë të përbashkët në veshje elegante grash dhe larmi zbukurimesh me shije të hollë estetike ka përdorimin e cohës blu të errët dhe drejt të zezës. Mërgimi ekonomik me përpjesëtime të mëdha të burrave solli ndryshime të ndjeshme në shumë aspekte të jetës jugore. Vend i parë për veshjet, është i grave të Lunxhërisë dhe Pogonit të sipërm. Si për vlerat artistike por dhe për cohën që përdorej ndihet influenca e veshjes qytetare dhe padyshim harmonia, kontrasti, qendra e interesit-ornamentet, baraspesha kompozicionale, simetria dhe asimetria, simbolika pagane, fetare dhe natyrore qenë elementë që nën mjeshtërinë e bartësit kanë vulosur hijeshinë e papërsëritshme Lunxhiote. Ky kompleksitet rrethanash, materialesh, elementësh konceptualë është kombinuar nga intuita individuale dhe fantazia artistike e banorëve Gjirokastritë.

Në numrin e madh të veshjeve (8 palë) që kishin vajzat kur bëheshin nuse spikat bukuria, ku struktura tipologjike nuk kishte ndryshime por ndodhte në cilësinë e cohës dhe punën artistike mbi to. Këto veshje konceptoheshin edhe në funksion të festës dhe moshës së asaj që e kishte. Harmonia është filli lidhës i pjesëve të kostumit Lunxhiot. Elementët strukturalë të prerjes, të qepjes brenda tipologjisë së veshjes janë kombinuar në funksionin më të pranueshëm përdorues por dhe estetik. Karakteri grafik i raportit koloristik të pjesëve të veshjes shërben për të forcuar dhe evidentuar bukurinë e figurës dhe portretit të femrës. Përdorimi si qendër e interesit viziv në kostum i sistemit ornamental shërben jo vetëm si plotësim i zbrazëtirës së sfondit të cohës por dhe si shtresëzim zbukurimi i së tërës. Vendosja e ekuilibrave kompozionalë të prerjes, qepjes, zbukurimit në veshje jep kënaqësi përdorimi dhe shikimi estetik. Kombinimi i simetrisë

2“Veshje popullore shqiptare”- vol. 1, 1999 – S. Shkurti, f. 46

51Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

me elemente asimetrik brenda tij na rezulton në një hijeshi dhe freski konceptuale. Trajtimi simbolik i motivit të gjarprit si qenie mitike mbrojtëse por edhe si sinonim i Ilirëve, kombinuar me figura natyrore të lules apo kozmike të diellit, me elementë fetarë koloristik na përshfaq ndjesitë shpirtërore nëpërmjet subkoshiencës artistike. Shikuar në tërësi së bashku me diferencimet e veshjeve të zonave të tjera të Gjirokastrës mund të themi se kompleksiteti i strukturave, tipologjive, sistemeve ka shtuar vlerat e veshjeve Gjirokastrite.

Funksioni artistiko - estetik i ornamentikës popullore

Ornamentika e veshjeve popullore e lidhur me funksionin artistiko-estetik 3 kryen funksione shoqërore në ceremonialet e dasmës dhe mortit. Atmosfera optimiste e ceremonialit shprehet edhe nëpërmjet dekoracioneve artistike. Midis haresë, valleve dhe lodrave në dasmën gjirokastrite, lunxhiote, dropullite etj, të gëzojnë ornamentet e veshjes, rrëzëllimet e qëndisjeve prej ari të komplekseve zbukuruese të nuses. Kështu pozicioni zotërues kompozicional ka qëllim të paracaktuar prej funksionit simboliko-magjik. Artistikisht e kemi të zbatuar në dy këndvështrime: Në strukturën figurative të motivit, ku ai është më i dallueshëm se të tjerët duke rënë në sy, si dhe në motivet “vulosëse” në pozicione qendrore me rol zbukurimi e përgjithësimi të veshjes si te kënga “Lunxhëri plot lezete” me fjalët: nur, lezet, bukuri. Në ceremonialin e mortit ndodh krejt e kundërta. Ndryshe nga veriu që ul efektet e ngjyrave nëpërmjet kthimit të cohës mbrapsht të pështjellakëve dhe veshjes nga shami të bardha në të zeza, në Gjirokastër dhe rrethinat e saj është përdorur veshja dhe shamia e zezë. Kjo ka lidhje që me fillesën e kurbetit kur lajmësi trokiste dhe sillte lajmin e kobshëm të vdekjes së burrit, të djalit të shtëpisë në emigracion. Kaq shumë ka ndikuar në koloritin e veshjeve të grave saqë edhe veshjet e ceremonialit të dasmës dhe të tjera anojnë nga bluja, vishnja e errët deri në të zezë. Numri i shumtë i vdekjeve ka lidhje me vajtimin si ritual që zgjaste tej mase, sa kronisti turk E. Çelebiu e quajti qyteti i “vajtimit”. Veshja e zezë ishte tregues i statusit të hidhërimit. Psikologjia e popullit ka caktuar në varësi të veshjes, përkatësi të ndryshme artistike të ornamentikës. Roli i ndryshëm i shamive të kokës së grave Gjirokastrite bardh ose zi të Rrëzës së Kurveleshit, apo lidhja e veçantë e shamisë të bardhët e grave të Sopikut, ndryshe e vajzave hedhur lirshëm mbi kokë dhe lidhur në bel në formë trekëndëshi apo shamia e zezë mbi kokë të Lunxhioteve, Laboviteve, përcaktonte funksionin në jetë. Po kështu shamia te gratë Dropullite që zbret nga sipër poshtë në formë harku poshtë qafës mbi gjoks si ajo e Sotirës, Goranxisë me qëndisma e dantella dhe copa që vareshin me thakë nga prapa prej tyli të bardhë e gjysmë transparent, motive të bardha të imta lulesh e zigzagesh, tregojnë funksionin artistiko-estetik edhe të ornamenteve. Zbukurimet mbi këto shami janë shumëngjyrëshe por ato pothuaj nisur nga tërësia e zbukurimit të veshjes japin gati vizionin e ornamentit të madh.

Roli artistik i ornamenteve në sistemet dekorative të veshjeve

Për prezantimin e sistemeve dekorative të veshjeve por dhe shamive të kokës kemi në Gjirokastër larmi sistemesh. Ornamentet japin pamje të larmishme të dukshme me dekoracione të përcaktuara. Mbizotërimi i sfondit të errët evidenton më së miri këto ornamente. Mendimet, psikologjia shoqërore me ndjenjën e së bukurës simbolike, shtresëzimi ekonomik dhe mjeshtëria profesionale pleksen midis elementëve të thurjes, prerjes, ngjyrave, qëndisjes së motiveve. Ashtu si notat muzikore duke u bashkuar formojnë motiv, frazë, fjali të shkurtër e të gjatë, edhe figurëzat e qëndisura nëpër pjesë të veshjes Lunxhiote ndjekin rrugën e motivit, dekoracionit, sistemit dekorativ, ornamentit dhe sistemit ornamental. Kjo veshje ngjan me fletore muzikore me nota dhe shenja, sikur

3A. Bido,”Arti popullor në veshje dhe tekstile”, f. 161

52 GLOBAL CHALLENGE

ato motive këndojnë dhe kërcejnë, përdridhen, përkulen e ngrihen në një lakonizëm lozonjar, të qëndisura me fije ari që vezullojnë. Aty nuk ekziston kufi i prerë për t’u dalluar as për psikologjinë, shijen e të bukurës, gjendjen ekonomike, traditën artistike dhe simbolin.

Siç kemi thënë më sipër afërsia e rrethinave ka krijuar marrje dhe dhënie të kulturës figurative të veshjes përzier midis tyre me ato fetare. Sistemet dekorative të Lunxhërisë dhe Pogonit të sipërm janë më afër në krahasim me zonat e tjera. Këtë grupim ngjashmërish e kemi në Dropull e Pogon si përkatësi etnike. Sistemet ornamentale te gratë e Dropullit përfshijnë tri njësi të vogla: Dropullin e poshtëm, të sipërm dhe Rrëza e Buretos me përkatësi ortodokse. Veshja e grave të Zagorisë me dhjetë fshatra ngjashmërinë e ka me Kurveleshin dhe bregdetin. Ngjashmëria e sistemeve dekorative është midis veshjeve të qytetit të Gjirokastrës dhe Libohovës, ku gjejmë skema kompozicionale pothuaj të njëjta dhe me Delvinën. Po kështu duhet të themi që këto sisteme dekorative kur kanë ngjashmëri midis tyre, udhëhiqen nga ngjashmëria strukturale morfologjike. Ornamentet japin pamje të larmishme figurative duke u zhvilluar nëpër dekoracione të caktuara.

Ornamentika mjet kryesor i shprehjes estetike të dekoracionit popullor

Dekorimi me dekoracione në veshjet e grave të Gjirokastrës qytet dhe rrethinave ka ndërtime dhe kontraste grafike. Në këtë qendër jugore shikojmë veshje me raporte koloristike të ekuilibruara, ku dominon koloriti impresionues fisnik gati monokron në të përgjithshmen e saj me ndërhyrje të vogla dhe trajtime dekorative. Efektet më interesante vijnë me finesë aristokracie të njeriut nëpërmjet paraqitjes estetike. Ai me ndërgjegjen e tij estetike ka vlerësuar ato detaje figurative të simbolikës ornamentale që kanë pranë struktura dekorative. Ndjenja optimiste përçojnë sistemet dekorative të veshjes së grave të jugut. Por kjo ndjenjë optimiste ndihet dhe në qilima, këllëfë jastëkësh e dyshekësh, shilte e sixhade që të emocionojnë me bukurinë e konceptimeve figurative. Kompozimi i ornamenteve, ndërtimi i linjave të figurshme ka kulturë aristokratike që nga mesjeta e hershme e Bizantit. Aty ndërthuren niveli i lartë financiar me shijen e lartë kulturore. Entuziazmi poetik dhe muzikor ndihet në çlirimin e nuancave të errëta të sfondeve të cohave me aplikimin mbi to të sistemeve, dekoracioneve, motiveve me fijet e arit, argjendit, e teminave. Larmia ornamentale brenda kompozimeve të hapësirave me ngarkesa dekorative që sjell vlera të shquara artistike për veshjet e grave të jugut, spikat në kuadër të artit të zbatuar popullor kombëtar. Veshjet myslimane apo orientale në ndryshim nga ato ortodokse ngjyrat i kanë më të çelëta dhe të ndezura (kemi parasysh veshjet e qytetit Gjirokastër e Libohovë). Simbolika fetare është e pleksur me formën e ngjyrën e veshjeve për gra, ajo nuk shprehet e veçuar ose e spikatur. Ndikime të tilla në fund të fundit nuk e kanë nënshtruar fantazinë estetike të banorit dhe banores së Jugut. Ndikimet fetare u përshtatën brenda traditës vendase.

Fryma epiko-lirike e dekoracioneve

Gjirokastriti së bashku me Libohovitin, Lunxhiotin, Zagoritin, Labovitin, Sopiqotin, Dropullitin, Pogonitin etj. i paraqet në krijimtari rrëfimet jo vetëm në epizëm por edhe në lirizëm. Ndjenjat shfaqeshin kur ëndrrat bëheshin dëshirë për më shumë hapësirë në lartësitë e blerta përzier me gurgullimën e rrëkeve bashkuar me këngën e zogjve dhe logatjen polifonike që prekej nga cicërimat e bebushit. Në brendësi të dekoracioneve popullore të veshjeve dhe tekstileve të Gjirokastrës dhe rrethinave është trupëzuar paraqitja ideo-emocionale, me një gjallëri brenda saj të frymës lirike të shpirtit njerëzor me jehonat e frymës epike. Karakteristikë e përgjithshme te përmbajtja e shprehjes estetike është fryma epiko-lirike. Në këto veshje shikojmë të ekuilibruar dy anët e shprehjes estetike. Impozanca, hija e rëndë dhe plot dritë e fustanellës gërshetohet

Orn

amen

tika

në

vesh

jet p

opul

lore

të G

jirok

astr

ës d

he r

reth

inav

e të

saj

| Ph

D K

andi

dat,

Arj

an Z

urbo

53Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

bukur me fisnikërinë e lirizmin e saj. Po kështu mund të themi se veshja Lunxhiote është një përzierje e pamjes hijerëndë me “nurin” lirik të sistemeve ornamentale të saj. Të perceptuarit, të shijuarit, të ndjerit të së bukurës janë si uniteti i ngjyrave në pikturë. Aty pleksen e kaluara e largët me të afërtën, historia dhe bota shpirtërore, shijet shumë të larta estetike dhe shkëndijat artistike që paraqesin një lakonizëm të stilit ornamental dhe madhështisë impozante. Me këtë do të përcaktonim aftësinë si një faktor që përshfaqet me formën, përmbajtjen e këngëve polifonike dhe me format plastike koreografike popullore të lehta dhe të rënda me maniera shpotitëse në ceremonialin e dasmës, forma konceptuale e arredimit të odës Gjirokastrite dhe të mikut, organizimi i fasadave të banesës minikala. Brenda dekoracionit me frymë lirike në veshje dhe tekstile të Gjirokastrës dhe rrethinave ndihet bazamenti epik. Ajo ndihet kudo por e përgjithshme nëpër veshjet e ndryshme, në mbulesat, qylymat etj. Pamja impozante e burrave me veshje të fustanellës, potureve, kilotave, e lebërve me armë supeve, me silah në brez me kobure e me bërrucën hedhur në njërin sup tregon anën epike të tyre. Këngët popullore ngritur për bëmat e heronjve të nxisin fantazinë dhe të bëjnë të arsyetosh ato krijime sa epike aq lirike, sa klasike aq autoktone, sa poetike aq historike. E ndjejmë epicitetin e veshjes Lunxhiote po aq në lirizmin e pamat me qëndisjen lakonike të motiveve. Para kësaj pamjeje askush nuk mund të mos impresionohet. Një ambient Gjirokastrit të ngjan me një muze të madh dhe serioz ku lexon jetën e banorëve dhe historinë e qëndresës shqiptare në përgjithësi. Aty duket sikur është bashkuar historia e qytetit, fshatit dhe krahinës. Aftësia rrëfyese e punimeve zbukuruese nëpërmjet artit të zbatuar tregon dëshirën e brendshme të autorit anonim, të frymës epiko-lirike nëpërmjet përgjithësimit. Ato shprehin në plan të parë përkatësinë zonale krahinore paçka se ato kanë rolin e individëve në veçanti. Kjo frymë e përgjithshme epiko-lirike e shprehjes estetike është tregues i mungesës së autorësisë. Figuracioni lakonik e monumental është tregues i peshës tërheqëse ideo-emocionale të strukturave të ndryshme ornamentale.

Simbolika si përmbajtje dhe ana shoqërore e ornamenteve

Simbolika parë si përmbajte ka shembuj që në lashtësi. Libri i Ilirologut të mirënjohur A. Stipçeviç na jep mjaft të dhëna për Ilirët 4. Simbolika nga Plutarku përmendet për Pirron e Epirit 5 kur fillimisht epirotët nuk e dallonin se nuk kishte një përkrenare por kur vuri një të tillë me pupëzën e lartë dhe bririn e cjapit ata e pritën duke e përshëndetur me emrin “Shqiponjë” 6. Po kështu Skënderbeu vuri si simbol në përkrenare kokën e cjapit me brirë si pasardhës i Pirros. Kjo simbolikë figurative e ka përmbajtjen e saj, që lidhet me idenë e kryelartësisë, shkathtësisë dhe pavarësisë së udhëheqësit si personifikim i popullit të vet.

Simbolika në veshjet popullore të Gjirokastrës paraqet nga ana e përmbajtjes dhe shoqërore të ornamenteve një lidhje të fortë të shpirtit artistik me nivelin ekonomik, të anës praktike me nivelin konceptual të ornamenteve. Simboli i gjarprit 7 në sistemet ornamentale të këtyre veshjeve nga mitologjia shpreh mbrojtjen e shenjtë për njerëzit. Simboli i diellit si figurë kozmike, shpreh mbarësinë e dritës së jetës dhe lulja si simbol i bukurisë dhe jetës së njerëzve, që mbrohen nga shenjtëria e gjarprit. Vetë gjarpri si personifikim i Ilirëve ka dhe anën përfaqësuese shoqërore. Zigzagu në motivet e përdorura simbolikisht tregon një përpjekje të vazhdueshme shoqërore të njerëzve mes vështirësive për të ecur përpara. Ky trekëndësh simbolesh të motiveve ka një ndërthurje të përmbajtjes shoqërore me psikologjinë artistike të shprehjes figurative.

Simbolet e qëndisura në një natyrshmëri kompozicionale të papërsëritshme janë

4A. Stipçviç: Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit, Prishtinë, 19905Plutarchi, Vitae paralelae, Paris 19156M. Tirta, “Etnologjia e shqiptarëve”, f. 47- 487M.Tirta, “Mitologjia ndër shqiptarë”, f. 157-162

54 GLOBAL CHALLENGE

tregues i forcës krijuese, i trashëgimisë në shekuj. Përmbajtja simbolike e ornamenteve ka të bëjë me forcën përgjithësuese, gjetjen filozofike figurative në realizimin artistik për një moshë të caktuar, gjini dhe profesion. Përmbajtja e ornamenteve lidhet me forcën komunikuese të lëndës së aplikueshme si fije ari, temina, coha, ngjyrat e përmbajtura etj. Kjo popullatë e lindur, e rritur, e përtëritur brez pas brezi ndër shekuj ka në duart e saj, thesare veshjesh, sisteme dekoracionesh e ornamentesh në një simbolikë rrëzëlluese. Ruajtja dhe përtëritja e vazhdueshme e kësaj pasurie ornamentesh është vlerësim dhe detyrë e popullit regjisor e aktor njëkohësisht.

Përmbledhje

Bota shpirtërore e njeriut është shprehur që në lashtësi nëpërmjet figurshmërisë dhe asaj artistike si niveli më i lartë i abstragimit. Rrethanat e jetës klimaterike, gjeografike, shoqërore, historike gjatë shekujve në Gjirokastër dhe rrethinat e saj e kanë bërë banorin e kësaj zone të aftë mes punës, luftës dhe paqes të krijojë të mirat materiale dhe artistike. Gëzimi dhe hidhërimi si bashkudhëtare të tij kanë pjesë në formëzimin e shprehive artistiko-estetike për një thesar folklorik origjinal. Kompleksiteti i emocioneve të shprehura nga banori gjirokastrit është sunduar me patosin për bukuritë e natyrës dhe optimizmin për jetën sado e vështirë të ishte ajo, në ekonominë kryesisht blegtorale. Veshjet si pjesa më e rëndësishme e krijimtarisë popullore janë të vlerësuara për një figurshmëri të pasur artistike me pjesëmarrjen e strukturave morfologjike të prerjes e qepjes me sistemet dekorative e ornamentale. Figuracioni artistik i ornamentikës popullore nëpërmjet trajtimit linear të motiveve është trupëzuar me pleksjen e elementëve mitologjikë, kozmikë e natyralë. Qartësimi i rolit artistiko-estetik, natyrës epiko-lirike, përmbajtjes shoqërore e simbolike të ornamentikës në kostumografin popullore gjirokastrite hap rrugën për analizë me fushëpamje me trevat rreth saj.

BIBLIOgRAFIA:

1. Prof. As. Dr. A. Bido: “Arti popullor në veshje dhe tekstile”, 1991.

2. Prof. Dr. M. Tirta: “Etnologjia e shqiptarëve”, 2006.

3. Prof. Dr. M. Tirta: “Mitologjia ndër shqiptarë”, 2004.

4. I. Bihiku: “Motive të qëndisura në veshjet popullore”, - Kultura popullore, nr. 1, Tiranë, 1983.

5. “Arti popullor në Shqipëri”, album, Tiranë, 1977.

6. Prof. Dr. A.Gjergji, S. Shkurti, M. Tirta, etnologe Ll. Mitrushi: “Veshje popullore shqiptare”, vol. I, 1999.

7. A. Stipçviç: Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit, Prishtinë, 1990

8. Plutarchi, Vitae paralelae, Paris 1915

Orn

amen

tika

në

vesh

jet p

opul

lore

të G

jirok

astr

ës d

he r

reth

inav

e të

saj

| Ph

D K

andi

dat,

Arj

an Z

urbo

55Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Raportimi Financiar dhe Vështirësitë e Bizneseve në Kosovë

Msc, Agim KastratiProf. Dr. Bekim BerishaMsc, Bathtjar Berisha

Abstrakt

Raportimi financiar në kushtet e ndërkombëtarizimit të biznesit ka një rol të veçantë pasi përgatitja e informacioneve të plota dhe të sakta është jetike për shfrytëzu-esit e informacioneve nga pasqyrat financiare për të patur mbështetje për vendimmarrjet e tyre. Vitet e fundit në shumë vende vihet re një tendencë drejt harmonizimit të përdor-imit të Standardeve Ndërkombëtare të Raportimit Financiar (SNRF). Në këtë kuptim SNRF-të paraqesin një paketë të standardeve të kontabilitetit të cilat mundësojnë për-pilimin e raporteve financiare transparente dhe gjithëpërfshirëse.

Në Kosovë që nga viti 2011 me Ligjin mbi raportimin financiar është bërë i detyrueshëm zbatimi i SNRF-ve për të gjitha njësitë ekonomike. Përmbushja e këtij obligimi ligjor përveç përparësive të ndryshme shpesh herë paraqet edhe vështirësi të shumta për njësitë ekonomike gjatë zbatimit praktik të tyre. Zbatimi praktik i SNRF-ve paraqet problem për njësitë ekonomike për shkak të kompleksitetit të standardeve dhe ndryshimeve të shpeshta që bëhen nga ana e hartuesve të këtyre standardeve.

Analiza e të dhënave të grumbulluara mundëson konstatimin e gjendjes aktuale të zbatimit praktik të SNRF-ve si dhe evidentimin e të gjitha problemeve të hasura gjatë implementimit të standardeve të kontabilitetit nga ana e njësive ekonomike. Bazuar në të dhënat e mbledhura nga problemet praktike të njësive ekonomike, do të jepen reko-mandime me qëllim të ndihmës për profesionistët në fushën e kontabilitetit, duke mos u dëmtuar cilësia e informacionit financiar.

Fjalët kyçe: SNRF, SNK, Raportimi financiar, Standardet e kontabilitetit

56 GLOBAL CHALLENGE

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha Hyrje

Raportimi financiar i saktë dhe i besueshëm e bën me të lehtë dhe më efikas marrjen e vendimeve për investitorët dhe kredituesit. Historikisht, standardet e raportimit financiar janë zhvilluar individualisht nga secili shtet. Ndonjëherë standardet janë caktuar nga qeveritë, ndërsa në disa raste edhe nga profesioni i kontabilistit ose nga bordet e pavarura të kontabilitetit.

Me globalizimin e tregjeve të kapitalit investitorët kërkojnë mundësi për investime në gjithë botën. Dallimet në standardet e kontabilitetit i bëjnë pasqyrat financiare më pak të kuptueshme dhe të krahasueshme duke e dëmtuar kështu mundësinë për angazhimin efikas të kapitalit për investitorët dhe kreditorët. Gjithashtu edhe ndërmarrjet kërkojnë financim me çmim sa më të ulët në çdo vend. Kjo vlen sidomos për ndërmarrjet e mëdha pasi që nevoja për financim dhe investim gjithmonë ekziston.

Standardet ndërkombëtare të raportimit financiar nëse aplikohen me kujdes i sjellin përfitime ofruesve të kapitalit pasi mundësojnë prezantimin e informatave financiare të cilat janë të kuptueshme, si brenda vendit ashtu edhe në vendet tjera. Këto standarde mundësojnë sigurimin e informatave financiare të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë janë relevante për vendimet që ofruesit e kapitalit dëshirojnë ti ndërmarrin dhe njëherazi mundësojnë rritjen e krahasueshmërisë së raporteve financiare brenda shtetit si dhe jashtë tij.

Standardet ndërkombëtare të kontabilitetit gjithashtu i sjellin përfitime ndërmarrjeve të cilat kërkojnë financim duke reduktuar kostot e të qenit në pajtueshmëri me standardet e ndryshme të kontabilitetit duke u zvogëluar kështu rreziku i informacionit për ofruesit e kapitalit si rezultat i besimit në informacionet e pasqyrave financiare të përgatitura në bazë të SNRF-ve.

Në vitin 1973 është themeluar Komisioni për Standarde Ndërkombëtare të Kontabilitetit (KSNK/IASC), standard-vënësit e kontabilitetit të disa shteteve u mblodhën sëbashku për të krijuar standardet ndërkombëtare të kontabilitetit dhe kështu KSNK aprovoi 41 Standarde Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK/IAS). Deri në vitin 2000 vetëm një numër i kufizuar i kompanive publike, aksionet e të cilave tregtoheshin në berza, adoptuan SNK-të, e gjithashtu dhe shumë pak nga kompanitë jo-publike (private) adoptuan këto standarde.

Në vitin 2001, KSNK-ja u riorganizua dhe u riemërua si Bord i Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit (BSNK/IASB). Shtetet evropiane kanë qenë katalizator për adoptimin ndërkombëtar të SNRF-ve, duke e bërë aplikimin e tyre të obligueshëm për kompanitë publike që nga viti 2005 e tutje. Deri në fund të vitit 2010, SNRF-të (IFRS-të) janë adoptuar nga kompanitë publike (të listuara) në mbi 120 shtete. Shtetet të cilat nuk i adoptuan drejtpërdrejtë SNRF-të, i përshtatën standardet e tyre nacionale me SNRF-të. Deri më sot, BSNK ka aprovuar gjithsej 13 Standarde Ndërkombëtare të Raportimit Financiar (4 të fundit janë efektive nga 1 Janari 2013) si dhe ka korrigjuar dhe përmirësuar pothuajse secilin Standard Ndërkombëtar të Kontabilitetit (SNK/IAS) të trashëguar nga KSNK-ja (IASC).

Në Kosovë që nga viti 2011 të gjitha njësitë e mëdha ekonomike si dhe njësitë ekonomike të mesme dhe të vogla që për nga statusi juridik janë shoqëri aksionare apo shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, janë të obliguara ti aplikojnë SNK-të dhe SNRF-të e plota për përgatitjen e pasqyrave financiare (Ligji 04/L-014)1.

1 Sipas Ligjit në fuqi (04/L-014) njësitë ekonomike të mesme dhe të vogla janë si në vijim: 1.2. Shoqëritë tregtare të mesme janë ato të cilat plotësojnë dy nga tri kriteret në vijim:

1.2.1. Qarkullim vjetor: më i madh se 2 milion (2.000.000) € mirëpo më i vogël se 4 milion euro (4.000.000): 1.2.2. Asetet (pasuritë) bruto në bilancin e gjendjes: në mbi 1 milion (1.000.000,00) € dhe më pak se 2 milion (2.000.000) euro; 1.2.3. Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar: më i madh se 10 mirëpo më i vogël se 50. 1.3. Shoqëritë tregtare të vogla janë ato të cilat i plotësojnë dy nga tri kriteret në vijim:

57Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Qëllimi dhe objektivat e studimit

Aplikimi i SNRF/SNK-ve, përpos përparësive të mëdha që ka në raportim financiar, gjithashtu këtu paraqiten disa probleme në praktikë për shkak të komplek-sitetit të këtyre standardeve dhe për shkak të nevojës së përcjelljes së tyre me qëllim të përditësimit të tyre pasi që ato ndryshohen shumë shpesh si rezultat i nevojave të ekonomisë bashkëkohore globale. Për këtë arsye, në kushtet e ekonomisë së Kosovës aplikimi i këtyre standardeve bëhet i komplikuar dhe i kushtueshëm. Kur kësaj i shto-het edhe mungesa e stafit të përgatitur profesional për aplikim të këtyre standardeve atëherë dalin në pah problemet e zbatimit të këtyre standardeve sidomos për njësitë ekonomike të vogla dhe të mesme. Kjo çështje bëhet problematike pasi bazuar në ligjin aktual të gjitha njësitë ekonomike, pa marr parasysh madhësinë e tyre, janë të obliguara ti zbatojnë SNK-të dhe SNRF-të e plota për rregullimet kontabël dhe raportim financiar. Prandaj, qëllim kryesor i këtij punimi është evidentimi i nivelit të zbatimit të standardeve ndërkombëtare të raportimit financiar dhe problemet që paraqiten në praktikë në lidhje më këto standarde si rezultat i komplikueshmërisë së tyre dhe nevojës për njohuri të caktuara nga ana e profesionistëve për zbatimin në praktikë të këtyre standardeve. Problemet e evidentuara nga të dhënat nga tereni të mbledhura përmes pyetësorit kërkimor do të analizohen dhe do të nxirren rekomandimet e nevojshme për ndryshimet e mundshme në këtë fushë sidomos për ndërmarrjet e mesme dhe të vogla (NMV-të), me qëllim të përmirësimit të gjendjes aktuale.

Pyetja kërkimore, hipotezat dhe metodologjia e punimit

Me qëllim të identifikimit dhe operacionalizimit të koncepteve, në mënyrë që të mundësohet vëzhgimi dhe matja e tyre, kemi bërë kërkime hulumtuese.

Me rastin e mbledhjes së të dhënave për këtë kërkim hulumtues është përdorur metoda e incidenteve kritike (MIK), e cila ngërthen në vetvete një tërësi procedurash që karakterizohen me mbledhjen e të dhënave nga vëzhgimet e drejtpërdrejta të sjelljeve njerëzore. MIK ka ndihmuar shumë për zhvillimin e strukturës konceptuale kur ka qenë i pamjaftueshëm bazamenti teorik për fenomene të caktuara (Walker & Truly, 1992).

Metoda e incidenteve kritike ka për qëllim:- Të ofrojë bazë empirike për zgjidhjen e problemeve praktike.- Të zhvillojë parime të gjera psikologjike.- Incident do të thotë çdo veprim i dukshëm njerëzor i përfunduar

deri në atë masë që mundëson interferencën dhe parashikimin për personin që kryen atë veprim.

Përshtypjet e kontabilistëve të njësive ekonomike lidhur me problemet në zbatimin e standardeve të kontabilitetit janë në një masë të madhe përjetim i përvojës së tyre, prandaj edhe problemet në zbatimin e standardeve mbështeten në përjetimin e brendshëm subjektiv.

Përdorimi i metodës së incidenteve kritike ka shërbyer për identifikimin e temave kryesore që aktualizohen kur kontabilistët vlerësojnë problematikën e zbatimit të standardeve të kontabilitetit.

1.3.1. Qarkullim vjetor (neto): më i madh se 50.000,00 € mirëpo më i vogël se 2 milion € (2.000.000):1.3.2. Asetet (pasuritë) bruto në bilancin e gjendjes: në mbi 25.000,00 € dhe më pak se 1 milion (1.000.000) €;1.3.3. Numri mesatar i të punësuarve gjatë vitit financiar: deri në 10.

58 GLOBAL CHALLENGE

Anketa për identifikimin e incidenteve kritike

Për mbledhjen e informacioneve të nevojshme kemi përdorur anketat. Për kryerjen e intervistave kemi angazhuar kolegët nga profesioni që punojnë në punët e kontabilitetit dhe të auditimit, të cilët kanë intervistuar kontabilistët e njësive ekonomike, me qëllim të marrjes së përgjigjeve relevante në lidhje me pyetjet e parashtruara në formularin e intervistës.Në lidhje me këtë janë intervistuar 15 kontabilist të njësive ekonomike të cilët janë lutur të përgjigjen për një pyetje identike:

“A keni probleme gjatë zbatimit të standardeve të kontabilitetit në njësinë tuaj ekonomike dhe cilat janë ato?”

Kërkimet cilësore të bëra përmes intervistave na kanë ndihmuar në zbulimin e shumë incidenteve kritike ku janë theksuar rastet konkrete të problemeve të hasura gjatë zbatimit të standardeve të kontabilitetit.

Nga intervistat e zhvilluara në lidhje me këtë problematikë që kanë të bëjnë me 15 kontabilistët e njësive ekonomike të intervistuara, janë mbledhur gjithsej 85 raste të incidenteve kritike (Tab.1).

Nga kërkimet e bëra me metodën e incidenteve kritike të prezantuara në tabelën e mësipërme kemi gjetur 12 raste të incidenteve kritike ku personat e përgjigjur kanë thënë se problemi i tyre te zbatimi i SNK/SNRF-ve është se ato janë tepër voluminoze (14.12 % ).

Komplikueshmëria e SNK/SNRF dhe ndryshimet e shpeshta në to, janë theksuar në njëmbëdhjetë raste dhe në totalin e incidenteve kritike marrin pjesë me nga 12.94 %.

Përkthimi i papërshtatshëm është gjetje e radhës që është theksuar në dhjetë raste të incidenteve kritike nga ana e të intervistuarve tanë dhe në përqindje merr pjesë 11.76 %. Paqartësia e SNK/SNRF-ve është theksuar në nëntë raste dhe kështu me radhë.

Hipotezat e studimit

Për hartimin e hipotezave jemi bazuar në rastet e incidenteve kritike të fituara nga intervistat e zhvilluara me kontabilistët e njësive ekonomike të intervistuara.

Këto hipoteza janë si në vijim:

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha

59Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

H1: Problemet më të shpeshta të aplikimit në praktikë të SNK/SNRF-ve në Kosovë qëndrojnë në komplikueshmërinë dhe ndryshimet e shpeshta të tyre.

H2: Njësitë ekonomike nuk kanë qëndrim adekuat lidhur me implementimin e SNRF-ve dhe nuk i kushtojnë rëndësinë e duhur.

H3: Njësitë ekonomike të mesme dhe të vogla duhet të aplikojnë SNRF-të për NMV.

Pyetësori kërkimor

Të dhënat e fituara nga intervistat e zhvilluara me metodën e incidenteve kri-tike dhe gjetjet e mëparshme nga rishikimi i literaturës relevante të kësaj fushe na kanë shërbyer si bazë për hartimin e pyetësorit kërkimor.

Me qëllim të testimit të hipotezave është hartuar pyetësori kërkimor i cili mundëson evidentimin e problemeve që hasin njësitë ekonomike gjatë hartimit të ra-porteve financiare. Pyetësorët i janë dërguar kontabilistëve të njësive ekonomike në periudhën Janar-Shkurt 2014 dhe atë nëpërmjet postës elektronike dhe kontaktit të drejtpërdrejtë.

Pyetësori kërkimor i është dërguar 180 njësive ekonomike kosovare, ku konta-bilistët e tyre kanë bërë plotësimin e tij. Gjithsej janë kthyer 52 pyetësor të vlefshëm për studim.

Në pjesën e parë të pyetësorit janë dhënë pyetjet lidhur me shënimet e stafit profesional të kontabilitetit.

Në pjesën e dytë janë pyetjet e nxjerra nga hipotezat tona dhe në ato pyetje të intervistuarit janë lutur të japin përgjigjen duke bërë vlerësimin në bazë të pajtuesh-mërisë së tyre me pyetjen e bërë.

Në këtë pjesë të pyetësorit pyetjet e bëra janë në lidhje SNK/SNRF-të ku është kërkuar përgjigje kategorike (po ose jo) lidhur me faktin nëse njësitë ekonomike i zbatojnë SNK/SNRF-të gjatë raportimeve financiare, a janë të rëndësishme ato, a janë të përshtatshme, cilët nga SNK/SNRF-të janë më të rëndësishëm, cilët janë më prob-lematik për zbatim, çka është më problematike për punën e tyre, etj.

Në pjesën e tretë të pyetësorit janë parashtruar pyetjet lidhur me të dhënat e njësisë ekonomike, si: vitin e themelimit, formën e organizimit, qarkullimin vjetor, sek-torin ku veprojnë, etj.

Anketimi është bërë në qytete të ndryshme të Kosovës (Prishtinë, Prizren Gja-kovë Ferizaj dhe Pejë), duke zgjedhur njësitë ekonomike të veprimtarive të ndryshme (Tabela.2).

60 GLOBAL CHALLENGE

Sipas statusit juridik Shoqëritë me Përgjegjësi të Kufizuar i janë përgjigjur më së shumti anketimit ku nga gjithsej 52 të përgjigjur 31 janë të tilla (Figura.1).

Sipas madhësisë shumica e të përgjigjurve janë njësi ekonomike të mëdha dhe të mesme.

Sipas llojit të aktivitetit shumica e të përgjigjurve janë nga tregtia, ndërtim-taria, prodhuese etj

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha

61Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Sipas profesionit, shumica e të përgjigjurve janë kontabilist të certifikuar (46%), por është mjaft i madh numri i atyre që nuk janë të kualifikuar për kontabilitet, por mer-ren me punët e kontabilitetit.

Analiza dhe interpretimi i të dhënave

Me qëllim të testimit të hipotezave të parashtruara janë përpunuar dhe analizuar rezultatet e të dhënave të mbledhura si në vijim:

H1: Problemet më të shpeshta të aplikimit në praktik të SNK/SNRF-ve në Kosovë qëndrojnë në komplikueshmërinë dhe ndryshimet e shpeshta të tyre.

Për testimin e kësaj hipoteze kemi analizuar përgjigjet në pyetjet tona lidhur me voluminozitetin, komplikueshmërinë dhe ndryshimet e shpeshta të SNK / SNRF-ve (Tabelat. 3, 4 dhe 5).

Si që shihet nga kjo tabelë 78.8 % e të përgjigjurve kanë thënë se SNK/SNRF-të e plota janë voluminoze dhe kjo gjë paraqet problem në punën e tyre gjatë hartimit të raporteve financiare. Vetëm 8 nga 52 përfaqësues të njësive ekonomike ose 15.4 % e tyre mendojnë se voluminoziteti i standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit nuk paraqet problem për punën e tyre në hartimin e raporteve financiare.

62 GLOBAL CHALLENGE

Komplikueshmëria e SNK/SNRF-ve gjithashtu paraqet vështirësi në punët e raportimit financiar pasi që 73.1 % e të përgjigjurve kanë thënë se e se SNK/SNRF-të paraqesin problem për punën e tyre pasi që janë të komplikuara. Vetëm 12 nga 52 të anketuarit ose 23,1 % e tyre mendon se standardet ndërkombëtare të raportimit finan-ciar nuk janë të komplikuara dhe nuk paraqesin problem për punën e tyre në hartimin e raporteve financiare të njësive të tyre ekonomike.

Sipas përgjigjeve të të anketuarve SNK 39 duket të jetë më i komplikuari për zbatim pasi është theksuar në 24 raste nga 52 të përgjigjur apo 46.15 % e tyre. Pastaj sipas shkallës së komplikueshmërisë radhitet SNRF 7 që është theksuar nga 18 prej tyre ose 34.62 %. SNK 11 është theksuar si i komplikuar në 17 raste ose 32.69 %. SNK 8 dhe SNK 16 janë theksuar në 16 raste ose 30.77 %. SNRF 3 është theksuar në 15 raste ose 28.85 % dhe SNK 17 është theksuar në 14 raste ose 26.92 %. SNK dhe SNRF tjera janë theksuar në raste të pakta dhe nuk janë shënuar duke u konsideruar si të parëndësishme.

Gjithashtu edhe ndryshimet e shpeshta të SNK/SNRF-ve paraqesin problem për raportimet financiare të njësive ekonomike pasi që 41 nga 52 e kanë theksuar këtë problem apo 78.8 % e tyre. Nga 52 të anketuarit vetëm 9 ose 17.3 % e tyre mendojnë se ndryshimet e shpeshta dhe plotësimet e standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit nuk paraqesin problem në punën e tyre në hartimin e raporteve të afarizmit financiar të njësive ekonomike.

Nga rezultatet e mësipërme të punimit mund të vijmë në përfundim se hipo-teza H1 që ka të bëjë me komplikueshmërinë e standardeve ndërkombëtare të kontabil-

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha

63Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

itetit dhe problemet lidhur me ndryshimet e shpeshta të tyre është vërtetuar në tërësi.H2: Njësitë ekonomike nuk kanë qëndrim adekuat lidhur me implementimin

e SNRF-ve dhe nuk i kushtojnë rëndësinë e duhur.Për testimin e kësaj hipoteze kemi analizuar përgjigjet në pyetjet tona lidhur

me mosinteresimin e drejtimit për zbatimin e SNK/SNRF-ve dhe kushtueshmërinë e SNK/SNRF-ve (Tabelat. 7 dhe 8).

Nga Tabela.7 shihet se 55.8 % e të përgjigurve janë të mendimit se drejtimi i njësive ekonomike nuk është i interesuar për zbatimin e SNK/SNRF-ve pasi nuk sheh ndonjë favor për njësinë ekonomike nga ai zbatim.

Nga 52 njësi ekonomike 31 prej tyre ose 59.6 % mendojnë se zbatimi i SNK/SNRF-ve është i kushtueshëm. Mosinteresimi i drejtimit për zbatimin e SNK/SNRF-ve është për shkak të kushtueshmërisë së zbatimit të tyre për njësinë ekonomike pasi duhet shtuar stafi profesional për përcjellje dhe zbatim të tyre.

Nga sa u tha më lartë vijmë në përfundim se është vërtetuar hipoteza H2 lidhur me mosinteresimin e drejtimit për zbatimin e SNK/SNRF-ve dhe kushtueshmërinë e zbatimit të SNRF-ve të plota.

H3: Njësitë ekonomike të mesme dhe të vogla duhet të aplikojnë SNRF-të për NMV.

Për testimin e kësaj hipoteze kemi analizuar përgjigjet në pyetjet tona lidhur me atë se njësitë ekonomike a duhet ti zbatojnë SNRF-të për NMV të paraqitura në tabelat në vijim:

64 GLOBAL CHALLENGE

Nga tabela shihet se 48 nga 52 të anketuarit ose 92.3 % e tyre janë përgjigjur se njësitë e vogla dhe të mesme ekonomike duhet të zbatojnë SNRF-të për NVM. Vetëm 2 nga 52 të anketuarit ose 3.8 % e tyre mendojnë se nuk duhet aplikuar SNRF-të për NVM për njësitë e vogla dhe të mesme ekonomike.

Nga kjo tabelë shihet se 46 nga 52 të anketuarit ose 88.5 % e tyre janë të mendimit se SNRF-të për NVM është i përshtatshëm për të dhënë një pamje të vërtet dhe të sinqertë të aktiviteteve të njësive ekonomike të vogla dhe të mesme.

Të dhënat nga tabelat e mësipërme lidhur me atë se SNK/SNRF-të e plota janë të komplikuara, shumë voluminoze dhe të kushtueshme gjithashtu janë në favor të zbatimit të SNRF-ve për NVM për njësitë ekonomike të vogla dhe të mesme.

Nga sa u tha më lartë mund të vijmë në përfundim se është vërtetuar hipoteza H3 në lidhje me arsyeshmërinë e zbatimit të SNRF-ve për NVM.

Rezultatet e këtij studimi janë në përputhje me studimet e mëhershme të cilat arsyetojnë nevojën e aplikimit të SNRF-ve për NVM. Shoqata e Kontabilistëve të Çertifikuar dhe Auditorëve të Kosovës (2011), në publikimin lidhur me këtë temë ka vënë në pah arsyet pse ndërmarrjet e vogla dhe të mesme duhet aplikuar SNRF për NVM e jo SNRF-të e plota:

- Kosto shumë më e madhe në krahasim me përfitimet për përgatitjen e pasqyrave financiare sipas SNRF-ve të plota.

- Pasqyrat financiare të përgatitura sipas SNRF-ve të plota kryesisht i përgjigjen nevojave të kompanive publike e jo të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme jo-publike.

- Parime më të thjeshtësuara të përshtatura për NVM-të.- I përshtaten nevojave të shfrytëzuesve të pasqyrave financiare të NVM-ve.- Pasqyrat financiare të përgatitura sipas SNRF për NVM janë pasqyra fi-

nanciare për qëllime të përgjithshme e që është në pajtim të plotë me ligjin aktual ku thuhet se ndërmarrjet përgatisin pasqyra financiare për qëllime të përgjithshme.

Pacter (2013) ka gjetur se NVM me rastin e aplikimit të SNRF-ve për NVM shkarkohen nga barra e rëndë e aplikimit të SNRF- ve të plota duke reduktuar kos-tot e të qenit në pajtueshmëri me standardet e plota të kontabilitetit dhe njëherazi duke mundësuar rritjen e krahasueshmërisë së raporteve financiare me kompanitë tjera brenda shtetit si dhe jashtë tij.

Baldarelli M.G.Demartini, P.Skare, M.L. (2007), kanë ardhur në përfundim se aplikimi i SNK në njësitë ekonomike të Kroacisë ka qenë i ulët për shkak të kompleksitetit të tyre me që nuk janë plotësuar nevojat e shfrytëzuesve të informacioneve nga raportet financiare, duke rekomanduar që për NMV të aplikohen SNRF për NMV që në atë kohë ishin vetëm si projekt.

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha

65Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kufizimet e studimit

Studimi ynë bazohet në hulumtimet e bëra nga këndvështrimi i ekspertëve të angazhuar në punët e kontabilitetit, sepse intervistat i kemi zhvilluar me ta dhe kemi marr perceptimet e tyre lidhur me problemet që hasin me rastin e aplikimit të SNRF-ve gjatë hartimit të raporteve financiare.

Në lidhje me informacionet që paraqiten në pasqyra financiare, siç kemi theksuar në fillim të këtij punimi, janë të interesuar edhe shumë palë tjera dhe do të ishte shumë e rëndësishme që të studiohen edhe perceptimet e tyre lidhur me këtë çështje. Studimet e ar-dhshme mund ta hulumtojnë këtë lëmi nga këndi i shfrytëzuesve tjerë të informacioneve nga pasqyrat financiare, si: aksionarët, kredidhënësit, investitorët, analistët e ndryshëm e tjerë.

Në këtë drejtim është i rëndësishëm edhe studimi i mjaftueshmërisë dhe i përshtatshmërisë së informatave nga raportet financiare të hartuara në bazë të standardeve të kontabilitetit për raportim financiar për qëllime tatimore.

Nga sa u tha më lartë mund të shihet se ka mjaft hapësira për studime të mëtejshme lidhur me zbatimin e SNK/SNRF-ve dhe rezultatet e këtij puni-mi mund ti shërbejnë palëve të interesuara për studime të mëtejme të kësaj fushe.

Përfundime

Përkundër përparësive të mëdha që sjell zbatimi i SNRF-ve lidhur me hartimin e raporteve financiare transparente dhe gjithëpërfshirëse, në praktikë gjatë zbatimit të këtyre standardeve paraqiten probleme të ndryshme. Rezultatet e këtij punimi tregojnë se këto standarde janë komplekse dhe voluminoze dhe zbatimi i tyre kërkon njohuri të caktuara nga ana profesionistëve dhe njëherazi kërkohet një përcjellje e vazhdueshme dhe trajnim i rregullt i stafit profesional me qëllim të mbetjes në rrjedha të këtyre standardeve për shkak të ndryshimeve të shpeshta të tyre të cilat i kërkojnë nevojat e ekonomisë globale. Vetëm njësitë e mëdha ekonomike kanë mundësi ta përballojnë koston e aplikimit të Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit dhe të kenë staf të mjaftueshëm profesional për zbatimin e tyre.

Problemi i mungesës së stafit profesional është më i theksuar te njësitë ekonomike të mesme dhe të vogla sepse ato nuk mund të përballojnë koston e kompletimit të stafit të nevojshëm profesional për zbatim të këtyre standardeve. Ligji aktual i kontabilitetit i detyron edhe njësitë e mesme dhe ato të vogla që të aplikojnë SNK/SNRF -të, gjë që është plotësisht e paarsyeshme dhe e pa logjikshme.

Shumica e shteteve të rajonit edhe më gjerë në legjislacionet e tyre e kanë të rregulluar këtë gjë ashtu që për NVM zbatohen SNRF-të për NVM ose i kanë adoptuar standardet kombëtare të kontabilitetit për nevojat e tyre.

Rezultatet e këtij punimi tregojnë se shumica e të anketuarve mendojnë se NVM duhet të aplikojnë SNRF-të për NVM. Kjo gjë është e arsyeshme pasi që SNRF për NVM i është përshtatur ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të cilat nuk kanë përgjegjësi publike, përkatësisht aksionet e të cilave nuk janë të tregtueshme në tregjet financiare. Ky standard merr parasysh edhe aftësitë e NVM-ve për të përgatitur informatat financiare dhe koston e përgatitjes së tyre. SNRF për NVM është shumë më i shkurtër sesa SNRF-të e plota. SNRF për NVM përmban gjithsej 230 faqe krahasuar me mbi 3000 faqe të SNRF-ve të plota.

Një e dhënë shqetësuese nga rezultatet e këtij punimi është se drejtimi i njësive ekonomike është i pa interesuar për zbatimin e standardeve të kontabilitetit dhe nuk

66 GLOBAL CHALLENGE

është i interesuar në shtimin e stafit profesional për një organizim më të mirë lidhur me zbatimin e standardeve të kontabilitetit.

Rekomandojmë që të bëhen ndryshime në Ligjin aktual mbi raportimin financiar në Kosovë ashtu që për njësitë e vogla dhe të mesme ekonomike të mundësohet zbatimi SNRF-ve për NVM sepse edhe këto mundësojnë raportim financiar transparent dhe gjithëpërfshirës. Me qëllim të përmirësimit të gjendjes rreth zbatimit të SNK/SNRF-ve rekomandojmë që shoqatat profesionale të organizojnë trajnime dhe që stafi profesional të marr pjesë në trajnime të rregullta në lidhje me këto standarde ashtu që të mundësohet përcjellja e vazhdueshme e ndryshimeve të cilat ndodhin në vet standardet dhe problemet praktike të kontabilistëve.

Të organizohen takime me drejtimin e njësive ekonomike në mënyrë që të bëhet vetëdijësimi i tyre në lidhje me rëndësinë që ka zbatimi i SNK/SNRF-ve për njësitë ekonomike dhe për raportimin financiar në tërësi duke shikuar mundësinë e angazhimit të stafit profesional në punët e kontabilitetit.

Rap

ortim

i Fin

anci

ar d

he V

ësht

irës

itë e

Biz

nese

ve n

ë Ko

sovë

| M

sc. A

gim

Kas

trat

i / P

rof.

Dr.

Bek

im B

eris

ha /

Msc

. Bat

htja

r B

eris

ha

67Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

REFERENCAT:

1. Baldarelli M. G., Demartini P., Skare M.L. “Application of accounting standards in small and medium enterprises in Italy and Croatia: challenges of international harmonization”, (2007).

2. C.N. Albu, N. Albu, and S. Fekete, “The context of the possible IFRS for SMEs imple-mentation in Romania. An exploratory study, Accounting and Management Infor-mation Systems”, Vol. 9, No.1, 2010, pp. 60-72.

3. Epstein, JB and Jermakowicz, KE 2010, WILEY “Interpretation and Application of International Financial Reporting Standards 2010”, New Jersey: John Wiley & Sons.

4. HA van Wyk J., Rossouw, “IFRS for SMEs in South Africa: a giant leap for account-ing, but too big for smaller entities in gjeneral Centre for Accounting Centre for Accounting University of the Free State (2009)”.

5. IASB, “IFRS for Small and Medium-Sized Entities”, London: IASB, 2009.

6. KKRF, “Këshilli i Kosovës për Raportim financiar, Udhëzimi administrativ 2012/04”

7. Ligji 04/L-014, “Ligji për Kontabilitet, raportim financiar dhe auditim (2011)”.

8. Mc Gee, R., “Adopting and Implementing International Financial Reporting Stan-dards in transition economies”, International Accounting Standards, Regulations and Financial Reporting. Ed Greg Gregriou and Mohamed Gaber. Elsevier Ltd. 199-221 (2006).

9. M Sacer, S.R.Posavec: “Analiza problema praktične primjene mečunarodnih stan-darda finansijskog izvestvanja u Republici Hrvatskoj, Ekonomski pregled”, 63 (9-10) 541-560 (2012).

10. Pacter, P. “The IFRS for SMEs, The Routledge Companion to Accounting, Reporting and Regulation (2013)”.

11. R.K. Larson, and D.L. Street, “Convergence with IFRS in an expanding Europe: progress and obstacles identified by large accounting firms’ survey”, Journal of Accounting, Auditing and Taxation, Vol. 13, 2004, pp. 89-119.

12. SHKÇAK, Departamenti i shërbimit për anëtar, “Pse duhet aplikuar Standardi Ndërkombëtar i Raportimit Financiar për Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme (IFRS for SME) në Kosovë?”, (2011).

13. Thornton.G., “ International Financial reporting Standards and accounting change implementation services at a glance”. Grant Thornton LLP (2012).

14. Zager, K., M. Sacer, I. “Usporedba MSFI vs. HSFI, prednosti i nedostaci, problemi primjene i usporedivost’’, U: Zbornik radova 43. Simpozija “Financije i računovodstvo u funkciji jačanja konkurentnosti hrvatskog gospodarstva’’, HZRFD, Pula, 5-7.lipnja2008., str. 96-109. (2008).

68 GLOBAL CHALLENGE

Kullat e Dukagjinit - Trashëgimi historike dhe kulturore

PhD Kandidat, Bekim VishajKu

llat e

Duk

agjin

it -

Tras

hëgi

mi h

isto

rike

dhe

kul

turo

re |

PhD

Kan

dida

t, B

ekim

Vis

haj

Abstrakti

Në Rrafshin e Dukagjinit në përgjithësi kemi të bëjmë me një trashëgimi të pasur historike-monumentale e kulturore, të trashëguar shekuj me radhë nga e kaluara jonë e lavdishme historike, në trashëgiminë kulturore në këto anë vend shumë të rëndësishëm zë Kulla Shqiptare. Deri më tani në këtë fushë nuk është hulumtuar sa duhet, ose është shkruar fare në mënyrë parciale. Qëllimi i trajtimit të kësaj teme buron prej shumë arsyeve. Kumtesa është fokusuar në drejtim të pasqyrimit të gjendjës se sotme të një pjesë të trashëgimisë historike dhe kulturore në Rrafshin e Dukagjinit, pra në këtë punim si temë trajtimi do të jetë “Kullat Shqiptare të Dukagjinit-Trashëgimi historike dhe kulturore”. Në punim paraqiten shumë të dhëna nga e kaluara dhe e sotmja, historiku i kullës shqiptare, fillet e ndërtimeve të kullave të para, kulla sot si monument kulturor, si dhe rëndësia e kësaj pjese të trashëgimisë kulturore për të ardhmen, gjithmonë sipas gjendjes faktike në terren, njëkohësisht duke u bazuar në burimet shkencore.

Fjalë kyçe: Kulla Shqiptare, Rrafshi i Dukagjinit, trashëgimia historike e kulturore.

69Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kulla shqiptare - zhvillimi dhe roli i saj në histori

Ndër objektet e shumta të trashëgimisë sonë historike në Rrafshin e Dukagjinit vend me rëndësi zë “Kulla Shqiptare”. Kulla luajti rol me rëndësi në jetën shoqërore e sociale të banorëve shqiptarë, përveç funksionit për banim të anëtarëve të familjes, ajo u shfrytëzua edhe për strehimin e bagëtive, në rast lufte për të mbrojtur interesat kombëtare e personale kulla kthehej në fortesë, e ajo njëmend kishte elemente fortifikuese mbrojtëse1. Janë shumë arsye dhe dëshmi që ne mund t’i themi lirisht se kulla kishte një rëndësi të veçantë sepse e kaluara jonë është e lavdishme. Kulla është një dëshmi e kulturës së lartë shpirtërore e materiale të masave të gjëra fshatare (popullore shqiptare) në Rrafshin e Dukagjinit.

Emërtimi “kullë” nga bizantinët depërton në popujt e Ballkanit, që do të thotë fortifikatë ose një vend qëndrese2. Në gjuhën e popullit në Kosovë “kullë” quhet çdo shtëpi që ka dy e më shumë kate e ndërtuar me gurë3. Ndërsa Fejaz Drançolli në librin e tij “Kulla Shqiptare”, ndër të tjerat do të shprehet: “Në artin e arkitekturës shqiptare, me fjalën kullë duhet kuptuar një ndërtim arkitekturor shqiptar i realizuar dhe i ngritur kryesisht nga materiali i ndërtimit i gurit si objekt banimi i fortifikuar–fortesë”.

Në Kosovë, e sidomos në Rrafshin e Dukagjinit ekziston një numër i madh i kullave shqiptare, kulla si banesë e fortifikuar është ruajtur deri në ditët tona edhe përkundër shumë rrebesheve dhe sulmeve drejtuar kullave dhe popullit shqiptar gjatë periudhave të ndryshme të historisë. Rrafshi i Dukagjinit ka qenë dhe është një rajon shumë i pasur me kulla. Kulla është simbol qëndrese tek shqiptarët në këtë regjion. Kulla si krijimtari materiale tek populli shqiptar mund të ndiqet në vazhdimësi qysh nga periudhat e hershme e deri në ditët tona4. Këto vepra arkitekturore shqiptare sot kanë vlerë si monumente kulturo-historike.

Kulla si banesë e fortifikuar në Rrafshin e Dukagjinit me kufij përfshinë zonën prej Istogut e deri të Ura e Shenjtë5. Brenda këtij regjioni kullat pothuajse janë të njëjta për nga forma, dukja, materiali ndërtimor dhe funksioni në shërbim të popullsisë së këtyre anëve.

Kulla si ndërtim arkitekturor, banesë individuale në Rrafshin e Dukagjinit u paraqit në dhjetë vitet e fundit të shek.XVIII e për të vazhduar edhe gjatë shek.XIX6. Mark Krasniqi do të shprehet për disa nga arsyet e ndërtimit të kullës si: “Kulla kanë ndërtuar vetëm shqiptarët”, ngritja e vetëdijes kombëtare, lëvizjet kombëtare që nga Lidhja e Prizrenit kur populli shqiptar luftonte për pavarësinë e vet nga zgjedha osmane, pra mbrojtja nga sulmet e ushtrive osmane, zhvillimi i raporteve të reja shoqërore, kapitaliste, situatën politike, sociale e ekonomike, përkatësinë klasore të popullsisë shqiptare në këtë regjion. Këtu përfshihen të gjithë faktorët dhe elementët të cilat ndikuan në ripërhapjen dhe në ndërtimin e hovshëm të kullave si banesa, në Rrafshin e Dukagjinit më gjërë në Kosovë, si dhe në trevat e tjera shqiptare. Pra nevoja për ndërtimin e kullave për pronarët shqiptarë, ishte e shumë anshme dhe shumë e nevojshme, kulla në shërbim të familjes kryente shumë funksione. Kjo flet qartë se kulla si banesë fortifikuese përveç vlerës arkitekturore, arkitektonike, funksionale, estetike dhe si ndërtim popullor te shqiptarët ka edhe rolin e vet historik.

Në shekujt XVIII-XIX, kulla depërton gradualisht ashtu si edhe në viset tjera të shqiptare edhe në zonën e Rrafshit të Dukagjinit. Objektet e banimit u realizuan në bazë të familjeve me prejardhje të përbashkët të përkatësisë fisnore7.

Meqenëse kulla shqiptare në Kosovë përkatësisht në Rrafshin e Dukagjinit është shumë karakteristike jo vetëm si tip i veçantë i shtëpisë në këto vise, por edhe për

1 Fejaz Drançolli, “Kulla Shqiptare”, Prishtinë, 2001, fq. 112.2 Mark Krasniqi, “Gjurmë e Gjurmime”, Prishtinë, 1979, fq. 359.3 Mark Krasniqi, Shtëpia shqiptare në Kosovë, Gj. Albanologjike, F. dhe Etnologji, IAP, nr.1, Prishtinë, 1971, fq. 38. 4 Po aty.fq.112.5 IMMK, “Monumentet Kulturo-historike –Pejë”, Pejë, 2006. fq. 84.6 Fejaz Drançolli, “Kulla Shqiptare”, Prishtinë, 2001, fq. 90.7 Fejaz Drançolli etj., Trashëgimia e evidentuar e Kosovës, Prishtinë, 2005, fq, 52.

70 GLOBAL CHALLENGE

arsye se ajo është një dokument i gjallë i kushteve shoqërore dhe ekonomike të popullit shqiptar në të kaluarën. Në fillim kulla ndërtonin vetëm të pasurit e tek më vonë fillojnë të ndërtojnë edhe shtresat tjera të popullsisë8.

Prandaj kjo ndikoi shumë tek pikëpamjet e ndërtimit, pamjet estetike të kullave ku shumica ishin modeste, rol të rëndësishëm ka luajtur edhe gjendja materiale e pronarit ku ndikonin si faktorë të rëndësishëm në zgjedhjen e mjeshtërve si dhe mënyrën e realizimit të kullës9.

Pra, kushtet shoqërore politike e ekonomike ndikuan që personat që kishin mundësi materiale të realizonin ndërtime me karakter mbrojtës, pra kullën, me qëllim të mbrojtjes personale (familjare) dhe të pasurisë10. Kullat janë dy, tri e më rrallë katërkatëshe, kjo varej nga pozita ekonomike e pronarit dhe në disa raste edhe numri i anëtarëve të familjes11. Ky lloj i kullës është i përhapur në Rrafshin e Dukagjinit e me theks të veçantë në komunën e Deçanit.

Paraqitja e kullës si ndërtim (objekt) -fazat e ndërtimit.

Paraqitja e kullës si ndërtim-objekte banimi në Rrafshin e Dukagjinit, mund të ndahet në dy faza, faza e parë – janë karakteristike ndërtime kulla me galeri te drurit, dyshekllaku në katin e tretë kulla kishte një dalje nga muri, këto lloje të kullave janë ndërtuar deri në gjysmën e parë të shek. XIX. Kullë të tillë sot kemi në fshatin Lëbushë dhe Isniq.

Foto 1. Kulla e Ramë Zyberit në Junik. Foto 2. Kulla e Selim Shabanit (Kuklecëve) Isniq.

Përveç kullave me dyshekllëk prej druri në gjysmën e dytë të shek. XIX, ndër-tohen kulla të tëra prej guri12. Këtë lloj–tip kullash e gjejmë prezent në Isniq, Deçan, Drenoc, Llukë e Poshtme, Vranoc, Junik, Nivokaz, si dhe në fshatra tjera të Rrafshit të Dukagjinit e më gjerë (periudha e para luftës 1998). Gjatë historikut të tyre kullat do të pësojnë ndryshime, si ndërtime të arkitekturës popullore.

Siç janë fillim vitet e para të shek. XX, Revolucioni xhonturk, gjatë periudhës së mbretërimit të MSKS, si dhe pas Luftës së Dytë Botërore, pronarët ishin të detyruar

8 Mark Krasniqi, Shtëpia shqiptare në Kosovë, Gj. Albanologjike, F. dhe Etnologji, IAP, nr.1, Prishtinë, 1971, fq. 38.9 Fejaz Drançolli, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001, fq. 95-96.10 Mark Krasniqi, Gjurmë e Gjurmime, Prishtinë, 1979, fq. 357.11 Fejaz Drançolli, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001, fq. 96.12 Fejaz Drançolli, “Kulla Shqiptare”, Prishtinë, 2001, fq. 127.

Kulla

t e D

ukag

jinit

- Tr

ashë

gim

i his

tori

ke d

he k

ultu

rore

| Ph

D K

andi

dat,

Bek

im V

isha

j

71Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

të bënin zmadhimin e dritareve, mbylljen e frëngjive e ndryshime tjera13. Kulla, është ndërtim kryesisht dy, tri e më rrallë katër katëshe (etazhe). Materiali i ndërtimit që është përdorur kryesisht ka qenë nga guri dhe druri.

Kulla në skemën e vet përmban shumë mjedise (ambiente) ku kanë qenë të ndara në kate, kati përdhesë ka qenë kryesisht i dedikuar për bagëti (ahuri), kati i parë për banim të anëtarëve të familjes (dhomat e gjumit-qilaret), ndërsa kati i dytë për pritjen e miqve të familjes (oda e burrave). Këto ambiente për nga brenda janë lidhur ose kanë komunikuar me shkallë prej druri, e në disa raste edhe me shkallë tjera të realizuara nga jashtë.

Këto ndërtime kullash kanë qenë të vetmuara apo të grumbulluara, ku kanë përbërë komplekse fshatarako-arkitekturore, si në: Deçan, Drenoc, Nivokaz, Junik, Strellc, Carrabreg, Isniq etj. Mjeshtërit më të pranishëm që ndërtonin kulla në Rrafshin e Dukagjinit, e pa dyshim si më të njohurit ishin dibranët14.

Kulla Shqiptare, Ambientet e kullës dhe funksioni i tyre

Kati i parë (përdhesa) - Ahuri, Kulla ka vetëm një derë të hyrjes, me qemer, ambienti në katin e parë ishte i dedikuar për kafshët e familjes, pra ishte shtallë (ahur). Sot kjo pjesë e kullës së restauruar në shumicën e rasteve shfrytëzohet si sallë takimesh, muzeumi etj.

Kati i dytë, qilerët (dhomat e gjumit), janë dhoma të vogla, në të cilat flenin anëtarët e familjes, dhomat e gjumit për nga numri lëviznin varësisht prej madhësisë së kullës dhe numrit të anëtarëve të familjes. Ato ishin të ndara me mure të holla, kanë nga një dritare të vogel, e në kënd kanë baxhën që luante rolin e banjos. Dhomat e gjumit janë të lidhura përmes korridorit (hajatit) të ngushtë.

Kati i tretë (katërt), ka disa ambiente të ndara me mure të holla, në shumicën e rasteve ka paradivannahen, divanhanen odën e burrave,anekse tjera janë edhe nyja sanitare (baxha), e në disa raste ka edhe një dhomë gjumi për të zotin e shtëpisë.

Ambienti më kryesor dhe më i rëndësishëm në kullën shqiptare, pra në familjen shqiptare është oda e burrave (oda e miqve), ajo gjithmonë gjendet në katin e sipërm të kullës (kati i tretë ose i katërt). Se sa rëndësi ka mikpritja për mysafirët tek shqiptarët flet kanuni “Shpija e Shqyptarit asht e zotit dhe e mikut”15. Oda e burrave (mysafirëve) ka qenë pasqyra e mikpritjes. Por po ashtu aty është vërejtur fuqia ekonomike dhe shija e të zotit të shtëpisë16.

Aty përveç miqve kanë qëndruar për të fjetur edhe meshkujt e familjes (ata të pamartuar). Oda ka shërbyer për kuvend burrash, aty është ndarë drejtësia-pleqnitë, janë kryer organizime dhe ceremoni familjare, kulla u bë shkollë.

Kulla ambient-kulture, shumë kulla kanë pasur edhe funksion të zhvillimit te kulturës shqiptare, në ambientet e kullsë organizonin punën shoqëri kulturo-artistike, në Deçan ishte ambient kulture e aktivitetesh të tjera kombëtare. Pra, oda e burrave ka luajtur rolin e institucionit me rëndësi të madhe historike, sociale, politike, ekonomike, arsimore, kulturore, juridike dhe edukative gjatë rilindjes kombëtare shqiptare si dhe më vonë varësisht nga kushtet socio-politike në Kosovë17. Anton Çeta thoshte se “Oda është embrion i kulturës kombëtare shqiptare”, sepse oda ka qenë: shkollë, xhami, kishë, ka qenë gjyq, por oda ka qenë edhe teatër.

13 Po aty, fq. 39.14 Mark Krasniqi, “Rrënjet Tona Etnike”, Prishtinë, 2002, fq. 186.15 Shtjefen Gjeqovi, “Kanuni”, Shkodër, 1933, fq. 66.16 Mark Krasniqi, “Shtëpia shqiptare në Kosovë”, Gj. Albanologjike, F. dhe Etnologji, IAP, nr.1, Prishtinë, 1971, fq. 45.17 CHWB, “Projekte të Konservimit të Integruar në Komunën e Junikut, 2011”, fq. 40.

72 GLOBAL CHALLENGE

Foto nr. 4. Oda e burrave,në kullën e Ali Demë Gecit, Llukë e Poshtme.

Objektet përcjellëse në oborrin e kullës

Kulla si objekt banimi, në shumicën e rasteve ka qenë e rrethuar me mur prej guri, ose gardh prej drurit, në oborrin-ambientet e kullës arrihet nëpërmes derës (derë e madhe me dykanatëshe druri) nëpër të cilën kalojnë qerret me të mira materiale pronë e familjes, ka edhe një derë të vogël (deriçkë), nëpër të cilën kalojnë-lëvizin anëtarët e familjes. Zakonisht në oborrin e kullës janë objektet e tjera përcjellëse të nevojshme për familjen, si pozllome, hambare, kosha drithi, bunar (pusi i ujit për pije), në disa raste shtëpia e zjarrit (ambient qëndrimi ditor i anëtarëve të familjes) ishte e ndarë nga kulla, që me kullën lidhet përmes urës18.

Foto nr. 3. Kosh drithi në familjen Belegu në Beleg.

18 M. Krasniqi, Shtëpia shqiptare në Kosovë, “Gj. Albanologjike, F. dhe Etnologji”, IAP, nr.1, Prishtinë, 1971, fq. 45.

Kulla

t e D

ukag

jinit

- Tr

ashë

gim

i his

tori

ke d

he k

ultu

rore

| Ph

D K

andi

dat,

Bek

im V

isha

j

73Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Përfundime:

Kullat e Dukagjinit sot janë pjesë e rëndësishme e trashëgimisë historike dhe kulturore e popullit tonë, kullat si objekte banimi janë paraqitur në fund shek. XVIII-XIX dhe XX. Në luftën e fundit të popullit tonë dhe UÇK-së në vitet 1998-1999 nga pushtuesit serbë është shkatërruar shumë kultura monumentale shqiptare, kullat, xhamitë dhe shumë objekte tjera me vlerë të madhe si trashëgimi monumentale historiko-kulturore shqiptare.

Në Rrafshin e Dukagjini në pjesën perëndimore të Kosovës përkatësisht në komunat e sotme: Pejë, Istog-Burim, Deçan e Junik deri para luftës së fundit 1998-1999, kanë ekzistuar rreth 500 kulla, ku gjatë kësaj lufte janë shkatërruar ose dëmtuar pothuajse tërësisht, ndërsa pas luftës disa prej tyre janë restauruar nga donatorë të ndryshëm, edhe pse në numër janë shumë pak krahasuar me kullat e dëmtuara gjatë luftës19.

LITERATuRA:

1. CHWB, “Projekte të Konservimit të Integruar në Komunën e Junikut”, 2011.

2. Fejaz Drançolli, “Trashëgimia Monumentale në Kosovë”, Prishtinë, 2011.

3. Fejaz Drançolli etj. “Trashëgimia e evidentuar e Kosovës”, Prishtinë, 2005.

4. Fejaz Drançolli, “Kulla Shqiptare”, Prishtinë, 2001.

5. IMMK-Pejë, “Monumentet Kulturo-historike”–Pejë, 2006.

6. Mark Krasniqi, “Rrënjet Tona Etnike”, Prishtinë, 2002.

7. Mark Krasniqi, “Gjurmë e Gjurmime”, Prishtinë, 1979.

8. Shtjefen Gjeqovi, “Kanuni”, Shkodër, 1933.

9. Instituti Albanologjik Prishtinë, “Gjurmime Albanologjike folklor dhe etnologji”, Prishtinë, 1971.

10. Instituti Albanologjik Prishtinë, “Gjurmime albanologjike folklor dhe etnologji”, 18-1988, Prishtinë, 1989.

11. “Koha Ditore”, Prishtinë, 2006.

12. “Zgjimi”, Deçan, 2002.

19 Shkëlzen Shehu, Intervistë, dhënë autorit, Deçan, 19.5.2012; Shkëlzen Tahirsylaj, “Rrafshi i Dukagjinit identifikohet me kullën prej guri”, “Koha Ditore”, Prishtinë, 2.11.2006.

74 GLOBAL CHALLENGE

Veçoritë e ligjërimit satirik në veprën satirike të gjergj Fishtës

Msc. Mirjana ukpera PEKAVe

çori

të e

ligj

ërim

it sa

tirik

në

vepr

ën s

atir

ike

të G

jerg

j Fis

htës

| M

sc. M

irja

na U

kper

a PE

KA

Abstrakt

Në këtë kumtesë do të trajtojmë kontributin e Fishtës në realizimin e ligjërimit satirik dhe rrëfimit në vetën e parë që është karakteristikë e ndërtimit të këtyre realiteteve satirike.

Zëri i narratorit përgjithëson objektiven autoriale duke na u shfaqur si produkt i një kolektivi dhe jo i një individi. Nëpërmjet këtij punimi synojmë të identifikojmë komunikimin e thjeshtë e pa ngarkesë emocionale që formon një lloj idiolekti, i cili shfaqet si tipar i gjuhës popullore. Ligjërimi satirik tek vepra e Fishtës arrihet nëpërmjet përdorimit të turqizmave, greqizmave, fjalëve latinë si dhe përzierjeve mes huazimeve nëpërmjet të cilave krijohet ideja e hibridizimit. Satira e Fishtës kërkon një vëmendje të veçantë për faktin se ndihet një paplotësi studimesh. Gjithashtu dhe për faktin e veçantë se kemi një prishje të niveleve automatike të ligjërimit të përditshëm gjuhësor dhe aktualizimin e strukturave të reja që lidhen me kontekste të caktuara historiko – sociale. Dhuntia për të kapur fenomenet më negative shoqërore, imagjinata krijuese dhe natyra theksueshëm e talentuar kanë bërë që problemet njerëzore, sociale, psikologjike, kombëtare, si dhe ato të ekzistencës së njeriut shqiptar formohen dhe rindërtohen në mënyrë të vëçantë dhe mjaft origjinale.

Duke e përqasur nga pikpamja e strukturave gjuhësore, satira paraqitet si një aventurë e mirëfilltë që shtang, që magjeps, që deh, që vret dhe zgjon interesin e studiuesve të rinj në realizimin e punimeve.

75Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Fjalë kyçe: Satira e Fishtës, ligjërim dialektor, idiolekt, nivele automatike, struktura gjuhësore etj.

Veçoritë e ligjërimit satirik në veprën satirike të gjergj Fishtës.

Shpesh herë ka ndodhur që vepra të mëdha të së kaluarës të mos nxjerrin të njëjtin tingull apo domethënie si dje. Në veprën e Fishtës ndodh ajo që çdo shkrimtar do e donte. Vepra e tij vjen aktuale dhe mjaft e pranishme saqë shpesh herë harrojmë kohën reale kur është shkruar sepse gjen vend në aktualitetin e sotëm.

Nëse për pjesën tjetër të krijimtarisë së Fishtës ka studime, artikuj apo mbrojtje diplomash, për satirën ndihet një paplotësi studimesh, prandaj ngjall interes studimi i satirës në dy veprat satirike “Anzat e Parnasit” dhe “Gomari i Babatasit”. Mendoj se vepra satirike e Fishtës ngjall një interes të madh studimi për disa arsye:

1. Sepse krijon një afri në tematikë, në problematikë me kohën dhe realitetin tonë.

2. Nëpërmjet analizave të shumta që mund të bëhen arrijmë të njohim problematikat e qytetërimit tonë.

3. Për të shlyer gabimin që i është bërë vlerësimit të veprës së Fishtës dhe për t’i dhënë vendin e duhur në opusin tonë letrarë.

Satira e Fishtës ndihmon në gjetjen e rrugëve për emancipimin e mendjes shq-iptare dhe në mënyrën e jetesës. Ngjan realiste nga synimet që ai ka për të përftuar tipa socialë duke u nisur nga realiteti e duke përfunduar në një krijim të veçantë dhe unik. Karakteristikë në veprën satirike të Fishtës është qëllimi që ai i ka vënë vetës që t’i paraqesë ato dukuri shoqërore, ata individë të sajë ashtu siç janë në të vërtetë.

Në satirë vihet re rrëfimi në veten e parë, zëri i narratorit përgjithëson objektivën autoriale duke na u shfaqur si produkt i një kolektivi dhe jo i një individi, çka e bën satirën të veçantë. Fishta nuk u ndahet mënyrave të “dramatizuara” të ligjërimit. Sprovat “Gjuha e mësimit” dhe “Nevoja e mësimit”, i quan bisedë. Të parën duke u përpjekur gjithnjë ta shëmbëllente me një krijim dramatik, e ndërtonte në tri dukë (pamje), e niste me një monolog të shkruar në vargje, për të vazhduar pastaj me dialogje të shkruara në prozë dhe për të vajtur së fundi te duka e tretë, që ishte prap një monolog, por tani i hartuar në prozë1. Shihet qartë që monologu dhe dialogu janë mënyrë e preferuar e Fishtës për shprehjen e lëndës satirike.

Tek poemat “Nagdomonocipedija”, “Bujari”, “Palok Cuca” autori merr përsipër rolin e rrëfyesit, ku gotet gjithçka që nuk ia pranonte temperamenti, formimi shoqëror, por edhe feja katolike.

Tek poemi dramatik “Gomari i Babatasit” mbizotërojnë portretet karikaturale, paradokset në mënyrën e të folurit. Keqkuptimet, një fjalor për të krijuar stilema stigmatizuese, përdorimi i barbarizmave bëjnë që çdo lexues të krijojë një prirje tallëse për atë çka paraqitet. N. Jokli shkruan “... kangtarit romantik – kombtar i shtohet në Fishtën edhe satiriku e realisti i cili shikon realitetin me sy të mprehtë e din, me nji përqeshje të fuqishme, t’u biejë me kamxhik ligsive e lehtësivet njerzore, shpërdorimevet e punvettë pabukra të shoqnis.

Kështu në Gomarin e Babatasit2ligjërimi herë është i shkujdesur (Gomari i Babatasit) e herë bisedor (Nikolejda). Komunikimi i thjeshtë e pa ngarkesë emocionale që formojnë një lloj idiolekti, i cili është tipar i gjuhës popullore.

Studiuesi Razi Brahimi mbi gjuhën artistike të Fishtës shprehet: “Në fakt, megjithëse shumë shqiptarë sot po kanë dëshirë me fol më tepër italisht sesa shqip, unë nuk e ndiej veten aspak të përtallur prej këtyre vargjeve të Fishtës, përkundrazi i

1 XHIKU. Ali. “Letërsia shqipe si polifoni”, fq. 205.2 JOKLI. N. “At Gjergj Fishta” 1871-1940, Tiranë 1943, fq. 489. Përkthimi nga gjermanishtja nga At B. Dema.

76 GLOBAL CHALLENGE

konsideroj ata si një ndër rastet fatlumë në të cilat Fishta shfaqet mrekullisht si krijues gjuhe: ashtu siç din ta krijojë shqipen prej shqipes3 .

Ligjërimi satirik arrihet përmes përdorimit të turqizmave, greqizmave, fjalëve latine. Gjithashtu kemi dhe një përzierje mes huazimeve nëpërmjet të cilave krijohet ideja e hibridizimit. Duke hulumtuar në satirat e Fishtës po bëjmë një ndarje paraprake të përdorimit të këtyre fjalëve:

1. Turqizmat

Biçak, tobe stagi furullah, jibrik, tesbi, adalet, ishkile, nafakë, syret, ymer, tarabë, derbeder, eshek, exhel, fistan, hukubet, hyqymet, gjytyrym, lazem, sebet, sandalije, sylah, demek, marifet, berqavers, sozyn, bismilahi, vallahi, imani, haram, hyvet etj.

2. Sllavizmat

Pravo, zhdravo, boga ti, monce, nemoj pizat, kosha, sepeta, ja sam, ime meni, hodza, barnie, a’jos vise etj

3. Latinizmat

Eosservoi siçomi il perder la lingua cagioni e suggelli la perdita dell ’Indipendenca, vides ut alta, kasina, chantanta, ferrata, vaporre, istrucjonit, forza maggiore, viva l ’Italia, Dona mihi requim, Amen etj.

4. Fjalë nga gjuha frënge

Liberte, fraternite, egalite etj 5. Hibridizimet

Radingote me fistan, n’fis e n’redingot etj.

Jo pa qëllim në satirën e tij Fishta ka përdorur leksikun e huaj, ndoshta për të treguar se në Shqipëri pushtetarët apo “zotëritë e lartë” nuk luftonin për interesat e atdheut, por parësore për ta ishte mirëqënia personale. Kjo tregon hapur se Shqipëria ishte kthyer në një hapësirë poliglote. Këta individë, që janë në gjendje të mohojnë gjithçka, karakterizohen nga vetia e lëkundshmërisë. Në darkë binin shqiptar dhe në mëngjes ndodh tjetërsimi, zgjoheshin turq, grekë, shkja etj. Fishta proteston dhe denoncon këtë realitet. Padyshim që satira sipas Ian Iack, ka lindur si instikt i protestës dhe është protesta që e bën atë art4.

Frazeologjia popullore ndihmon në realizimin e ligjërimt satirik. Vetë Fishta theksonte: “Folklora” asht pasqyra e kthjelltë e psihes së kombit; asht rrasa mermerit, më të cillën historija zgavrron t’endunt e të shendunt e popujve; asht cehja e pashtershme e gjuhsis e e letersis kombtare...”5.

Në satirën “Nakdomonocipedia”, frazeologjia merr nota realiste nëpërmjet të cilës Fishta paraqet portretet qesharake dhe karikaturat e personazheve, që shpesh herë gjenden në situata paradoksale, qesharake e kontradiktore psh. e mbajm na shatin n’ujë, për t’zez t’onë, po besa e kam pa qesh, sod duhen vesh, puna t’hecë per fille, sod n’terr ka ngelë,

3 BRAHIMI. Razi, shënim në faqen 51 të botimit të Nikolejdës, Tiranë 1994.4 Citim i marrë nga studimi i Stefan Çapalikut “Fishta Satirik”, Shkodër 1995,f.30.PAULSON, R. “The fiction of Satire”. Baltimore 1967, f.23.5 SULA Lili, “Funksioni i frazeologjisë në poezinë e Fishtës”.Studime Albanalogjike, nr. 2008/2, Viti XIII, fq. 110.

Veço

ritë

e li

gjër

imit

satir

ik n

ë ve

prën

sat

irik

e të

Gje

rgj F

isht

ës |

Msc

. Mir

jana

Ukp

era

PEKA

77Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

asht per t’ba ma lum e lum, kot rreh ujë n’havan, n’mjalt ka m’u ra spata, shndosh m’u kapun m’breg, ke me mbet n’zall, tue vajtue vehten per t’gjall etj.

Në satira vihet re një shprishje e niveleve automatike të ligjërimit të përditshëm gjuhësor dhe aktualizimi i strukturave të reja që lidhen gjithmonë me kontekste të caktuara historiko-sociale. Në ligjëratën e Inspektorit të arsimit te “Visku i Babatasit”, Fishta merr dhe përdor fjalë e shprehje të njohura të shqipes dhe i vendos në kontekste që çlirojnë kuptime, nuanca, e ngjyresa të panjohura më parë.

T’ “boj” shuqur nuk kam kuvet,Per njiket “Shqypni” gjyzel,

Allahu na “boni” ni’metMe mekam-i bi halel

Jugoslavi, ‘idin-dushman,Me dajak Kosoven shtroj,

Si i a “bom” na n’nji zaman.

Pikërisht në këto dy vepra vihet re një thyerje e normave tradicionale. Mungojnë inkursionet e shpejta e të goditura psikologjike, përkimet ngatërresat e keqkuptimet, elemente këto të domosdoshme për një rrjedhje të zhdërvjelltë situatash komike. Për Fishtën e rëndësishme është mesazhi që ato mbartin dhe përcjellin, konvencat teatrore mbeten vetëm të tilla. Tek përmbledhja “Anzat e Parnasit” vihet re ndërthurja e poezisë me prozë, me dialog dramatik (Gjuha e Mësimit, Nën hajat të Parrizit) apo me epistolar (Tatari i diplomacisë).

Dialogu, ndodhia dhe konflikti si pjesë funksionale të dramës karakterizohen nga ligjërimi i personazheve në marrëdhënie të ndërmjetme pa ndërhyrje autoriale. Te Fishta ndodh e kundërta, ndërhyrja autoriale është shumë e dukshme . Personazhet kryesore mbartin ligjërimin autorial duke rritur kështu moralizimin autorial.

Në lidhje me këtë dukuri prof. Kujtim M. Shala shprehet “Fishta ligjëron me figurat e formulat e tij tipike të lavdit e të mallkimit”6. Në satirë ndihet prania e këtyre mallkimeve dhe urimeve të cilat janë të lidhura ngushtë me të folurën dialektore veriore.

Fishta nuk lë pa përmendur dhe pa marrë fjalë apo shprehje nga gjuha shqipe duke i vendosur në kontekste të tilla dhe lejon që ato të fitojnë kuptime, nuanca e ngjyresa të panjohura më parë. Tek “Anzat e Parnasit”, Fishta shprehet;

N’shqyptari sod duhen veshëDuhen veshë e s’duhen tjetër

(M’digjo mue, pse asht fjalë e vjetër)Duhen veshë me u matë me metër.

• Shprehja “duhen veshë me u matë me metër”, nuk ka kuptimin e parë të saj “të kesh veshë të mëdhenj”, por merr kuptim të figurshëm. Veshët, gjymtyrë të cilat të lejojnë të perceptosh informacion nga jashtë duhet të merren sa ma të sakta dhe të jenë të dobishme për të gjithë.

• Gjithashtu përdorimi i disa shprehjeve mbartin ngjyrime të forta dhe mesazhe të forta p.sh. “Veç padija dhe krenia / qi shkojnë njitë si trupi e hija”. Ashtu si çdo trup që gjatë procesit të tij fiziologjik lëshon hije dhe padija ka shfaqjen e saj që është krenia. Një njeri që e mban veten si të ditur, nga mendjemadhësia ai i humbet dhe ato pak vlera që i kanë mbetur, bëhet dhe më i paditur.

• Edhe shprehjen “nafak–premja”, pa nafak, Fishta e ka marrë nga populli dhe që do të thotë me fat të prerë, njeri pa fat, me fat të keq.

• Në monologun e “Dijes” vihet re një shprehje e njohur popullore që përdorej

6 SHALA M. K “Shkolla letrare e françeskanëve “. Studime Albanalogjike, nr 2008/2, viti XIII.

78 GLOBAL CHALLENGE

shpesh ndër popull: “Dhimba e burrit-dhimba e brrylit / qi dhemb fort e kalon shpejt”. Këtë shprehje mund ta lidhim me sfondin e jetës shqiptare. Nusja pas vdekjes së burrit ka të drejtë të mendojë për jetën e saj, martohet sërish. Këtë rast mund ta krahasojmë me ata shqiptarë që pajtohen shpejt me të huajën, pa-varësisht që në fillim nuk pranojnë por shpejt ambientohen dhe përshtaten, pra dhimbja kalon si dhimbja e brrylit. Disa shprehje popullore që Fishta i përdor sipas konteksteve të duhura:

Hall me dekë e gjyq me mbetë E din luga shka ka vorba... Flokë – gjata, mende – paka Ke me shite sa i biri t’amen. etj...

Po në këtë pjesë gjejmë shtresëzime ligjërimore që vijnë prej bestytnive e mi-teve shqiptare të cilat përcjellin kuptime të ndryshme. Në fjalët kërcënuese që plaka i thotë të resë (nuses); “Unë qes bola edhe shumë”, pra plaka ka fjalë të shumta që janë të fshehta si gjarpri ndër gurë. Fishta rifunksionalizon “bollën”, “gjarprin”, elementë të mi-tologjisë popullore shqiptare.

• Bolla karakterizohet e mirë dhe e keqe. Ora e shtëpisë, e cila mbron njerëz-it e vatanit ka roli pozitiv atë të mbrojtjes, ndërsa bolla është negative, mbyt njerëz. Plaka e kërcënon nusen pikërisht me këtë “bollë”, të cilat i ka të shumta. Nëpërmjet kësaj jepet konflikti i hershëm social mes të resë dhe të vjetrës, pikërisht mes plakës/vjehrrës dhe së resë/nuses.

• Këmbana është një mjet popullor i shfrytëzuar nga poeti. Nëpër qendrat e banimit kur binte kumona (këmbana), të gjithë njerëzit mblidheshin sepse parakuptonte një fatkeqësi, vdekje, kob etj.

Ajo e pa se me u shty vonëBëhej puna për kumonë!

• Dordoleci apo “plaku i kopshtit” është bërë element i satirës tek pjesa e

dytë e Gomarit të Babatasit e titulluar “Gomari”. Fshatarët e vendos-nin në kopsht me qëllim që të trembeshin shpendët, mbahet si hyjni i kopshteve.

Jo, po, dhanë m’a kan nji shoq.Dordolec për kallamoq.

Kjo fjalë sugjeron kuptimet që rrjedhin prej shprehjesh popullore si: prit kumo-nën (prit lajmin e vdekjes), veç presim kumonën (s’ka shpëtim), dëgjofsha kumonë për ty (dëgjofsha për vdekjen tënde) etj.

Elementë të bestytnisë popullore janë përdorur dhe tek satira “Gomari i Ba-batasit”: “E qi vorr t’mos ket kund n’shpatull”. Në zonat e veriut ekzistonte bestytnia e shpatullës së pulës, derrit e berreve. Njerëzit që i shihnin dhe i shpjegonin këto shënja, kryesisht pleqtë e vjetër, tregonin për të ardhmen e familjes, prodhimin e bereqetit, për fatin e të zotit të shtëpisë, për vdekjet që mund të ndodhnin si dhe mund të shpjegonin punët e shtetit.

Nëpërmjet këtyre shprehjeve Fishta shpreh qartë se këta njerëz kanë ngelur në rrënjët e bestytnive, tek të cilat kërkojnë shpjegim dhe shpeshherë dhe shpëtim, pa u merakosur se vetë ata ata duhet të bëjnë diçka.

Duke e përqasur nga pikëpamja e strukturave gjuhësore, satira paraqitet si një aventurë e mirëfilltë që shtang, që magjeps, që deh, që vret dhe zgjon interesin e studiuesve të rinj në realizimin e punimeve.

Veço

ritë

e li

gjër

imit

satir

ik n

ë ve

prën

sat

irik

e të

Gje

rgj F

isht

ës |

Msc

. Mir

jana

Ukp

era

PEKA

79Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Përfundime:

• Në veprën satirike të Fishtës nuk ndihet shkëputja e njeriut nga realiteti, ai është pjesë e tij dhe vepron po brenda këtyre kushteve, shpeshherë janë rrethanat që kushtëzojnë veprimet e tyre të përditshme. Konotacioni i fjalës është i thellë, mjaft shprehës dhe lejon krijimin e një ekujlibri të ri mes artikulimit të strukturave të reja ligjërimore dhe përceptimit të tyre nga ana jonë.

• Rrëfimi në vetën e parë, zëri i narratorit përgjithëson objektiven autoriale.• Shkrirja e monologut me dialogun, janë mënyra e preferuar e Fishtës për

shprehjen e lëndës satirike.• Ligjërimi është herë i shkujdesur e herë bisedor që formon një lloj idiolekti, si

tipar i gjuhës popullore.• Ligjërimi satirik arrihet përmes përdorimit të turqizmave, greqizmave, fjalëve

latine si dhe përzierja e huazimeve që krijon idenë e hibridizimeve.• Ligjërimi dialektor realizohet nëpërmjet frazeologjizë popullore.• Ligjërimi i të gjithë popullit bashkohet me një mendësi shprehëse, zërin e

Fishtës.

BIBLIOgRAFIA:

1. Gjergj FISHTA, “Satitika”, Ndërmarrja Botuese Rilindja. Prishtinë 1997.

2. Gjergj FISHTA, “Gomari i Babatasit”. Tiranë 1994.

3. Gjergj FISHTA, “Anzat e Parnasit”, Shkodër 2007.

4. XHIKU. Ali. “Letërsia shqipe si polifoni”, fq. 205.

5. JOKLI. N. “At Gjergj Fishta” 1871-1940, Tiranë 1943, fq. 489. Përkthimi nga gjer-manishtja nga At B. Dema.

6. BRAHIMI. Razi, shënim në faqen 51 të botimit të Nikolejdës, Tiranë 1994.

7. SULA. Lili, “Funksioni i frazeologjisë në poezinë e Fishtës”.Studime Albanalogjike, nr. 2008/2, Viti XIII, fq. 110.

8. SHALA M. K “Shkolla letrare e françeskanëve”. Studime Albanalogjike, nr 2008/2, viti XIII.

9. ÇAPALIKU.Stefan, “Fishta Satirik”. Shkodër 1995.

80 GLOBAL CHALLENGE

FJALIA - Vështrim teorik dhe historik i problemit

PhD Kandidate. Besarta Qalliaj

Abstrakt

Çështja e thelbit të fjalisë është një problem filozofik e gjuhësor, logjik dhe psikologjik, që ka tërhequr vëmendjen e dijetarëve dhe të linguistëve gjatë shekujve. Në historinë e studimeve sintaksore shkruhet se për konceptin e fjalisë, deri më sot, janë dhënë më shumë se 300 përkufizime, një fakt i mjaftueshëm për të treguar se një koncept i tillë është mjaft i komplikuar. Sidoqoftë, mund të lindë pyetja se cilat janë motivet që mund të qëndrojnë në bazë të këtyre vështirësive dhe sapo të arrihen të sqarohen, së paku pjesërisht, rruga më e mirë është të heqim dorë nga propozimi i një propozimi të ri të fjalisë, që të duket të jetë më i miri nga të gjithë të tjerët, duke vënë në dukje karakteristikat përkatëse të disa shprehjeve gjuhësore që thirren fjali.

Në sintaksën e ndërtuar mbi skemat e logjikës, fjalia është kuptuar si një gjykim i shprehur me gojë ose me shkrim, d.m.th. se nëpërmjet saj pohohet ose mohohet një veprim ose tipar që lidhet me subjektin. Nën ndikimin e logjikës, struktura dygjymtyrëshe subjekt + predikat e gjykimit është marrë si një tipar formal universal i fjalisë dhe në ato raste kur kjo del me një gjymtyrë, është zbatuar parimi i të nënkuptuarit, duke folur për elipsë, për lënie jashtë të fjalëve që nënkuptohen lehtësisht.

Kundër logjicizmit, që identifikonte gjuhën me mendimin, u ngritën që në shek. XIX gjuhëtarët e drejtimit psikologjist, të cilët, duke deklaruar se “fjalia lidhet me gjykimin aq sa nocioni i rrethit me ngjyrën e kuqe”, e mohuan fare lidhjen fjali-gjykim. Gjuhësia e sotme, duke e kuptuar fjalinë si një njësi gjuhësore, është përpjekur ta shpjegojë dhe ta analizojë atë nisur nga kritere të mirëfillta gjuhësore.

Fjalët kyçe: Kombinim koherent, bashkim nga ana formale–gramatikore, funksioni komunikativ, subjekt + predikat, njësi kumtuese.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

81Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Për ta parë problemin në rrafshin historik, duhet të themi se ka qenë dijetari dhe gjuhëtari latin Prishiani (që jetoi në Bizant në shekullin V pas Krishtit),1 i cili e përkufizonte fjalinë “si një kombinim koherent fjalësh që shpreh një kuptim të plotë.” Me “kombinim koherent” do të kuptojmë një bashkim të formuar mirë si nga ana formale–gramatikore, ashtu edhe nga përmbajtja e tij. Për shembull, si folës të lindur të shqipes, ne njohim me intuitë se dy kombinimet e fjalëve “vjeshtë e begatë” dhe “ Vjeshta është e begatë “, janë të dyja të formuara mirë gramatikisht e kuptimisht, por janë thelbësisht të ndryshme nga njëra – tjetra, edhe pse të përbëra thuajse prej të njëjtave elemente. Ndryshimi qëndron në faktin që e dyta prej tyre (dhe jo shprehja e parë), arrin të japë një kuptim të plotë. Atëherë shtrojmë pyetjen: si ka mundësi që një përkufizim si ai i Prishianit t’i ketë kënaqur kaq pak gjuhëtarët e të gjitha kohërave sa të shtyheshin që për fjalinë të formuloheshin kaq shumë përkufizime? Arsyeja kryesore e këtij fakti ka mundësi të jetë vështirësia për të gjetur me saktësi cilat janë kombinimet e fjalëve që formojnë një fjali. Le ta rimarrim problemin nga ajo që një kuptim i plotë, mund të shprehet edhe nga një fjalë e vetme, prandaj nuk është përherë i nevojshëm“një kombinim fjalësh”. Mjaft gjuhëtarë propozojnë që të konsiderohen fjali edhe shprehje thirrmore, për shembull: O Lekë! Oh!; ndërkohë që ekzistojnë si fjali edhe shprehjet urdhërore, si: Eja ! Ha!; apo edhe foljet të ashtuquajtura pavetore, f. v.: bie shi, bie borë etj.

Një palë gjuhëtarësh mendojnë se për të pasur fjali është e nevojshme prania e një foljeje të shtjelluar, por kjo edhe kundërshtohet, sepse kundërvënia midis foljeve të shtjelluara dhe të pashtjelluara (p.sh.: lexoj–lexuar), nuk është aspak e përbashkët për të gjitha gjuhët; ajo u përket vetëm disa familjeve gjuhësore, përndryshe, gjuhëve indoevropiane (i.e.); kështu pra, që ky kriter: folje e shtjelluar–folje e pashtjelluar, nuk mund të jetë universale gjuhësore e për pasojë, as bazë për ekzistencën e fjalive ose jo.

Shumë kohë përpara Prishianit, filozofi i madh helen, Aristoteli, thoshte se në struktura të tilla (të fjalisë) janë të pranishme dy elemente – njëri prej të cilëve predikati që shpreh një përkatësi të vlefshme për të gjithë individët e shënuar prej elementit tjetër, subjektit; ndërkohë që pohimi i anasjelltë nuk është i vërtetë. Kështu, në qoftë se thuhet Njeriu është një qenie e gjallë, një qenie e gjallë është predikati , kurse njeriu është subjekti; pra: të gjithë njerëzit janë qenie të gjalla, por jo të gjitha qeniet e gjalla janë njerëz! Linguisti i madh amerikan, Leonard Blumfild, për strukturat predikative (fjalitë), sjell konceptin “forma të frazave të pëlqyera”, duke dhënë për anglishten dy të tilla: formën “autor – veprim”, si : Xhoni iku. Kush iku ? Xhoni iku ?; si dhe formën e urdhrit apo thirrjes, si: Kështu! Eja! O Zot! Posi, mirë!

Në veprën “Postulatet” Blumfildi shprehet se “Fjalia është një konstrukt që, brenda një thënieje, nuk është pjesë e një konstrukti më të madh, pra, një konstrukt maksimal i thënies2. “ Për shembull: Popujt do të ndërtojnë të ardhmen e tyre bazuar në kulturë dhe demokraci. Për Blumfildin, Fjalia është njësia më e madhe e analizës gramatikore 3.

Një përkufizim të qëlluar për fjalinë ka dhënë edhe gjuhëtari gjerman Jürgen Ries në veprën“Was ist ein Satz” (Ç’është një fjali?), më 1931, kur shprehet se fjalia është njësi minimale e ligjërimit, e formësuar gramatikisht, që e shpreh përmbajtjen në perspektivën e lidhjes së saj me realitetin4.

1 G. Graffi, “Sintaksa”, Dituria, Tiranë, 2008, f. 121. Përkufizimi origjinal thotë që fjalia (lat. oratio), është një ordinatio dictionum congrua sententiam perfectam demonstrans. * Sqarojmë se kemi përfshirë edhe terma që nuk janë drejtpërdrejtë të sintaksës, por që përdoren në këtë disiplinë. Termat e shpjeguara në të djathtë, me shkrim të pjerrët, janë shpjegime të mia.2 R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, Shblu, Tiranë, 2008, f. 31.3 J. Lyons, Hyrje në Gjuhësinë teorike, Dituria, Tiranë, 2001, f. 168. Në kapitullin 5 të këtij libri, autori, kur paraqet njësitë gramatikore, shkruan se gramatikanët ndërmjet fjalisë dhe fjalës dallojnë edhe dy njësi të tjera : sintag mën dhe fjalinë e thjeshtë: Çdo varg fjalësh, që nga ana gramatikore është e njëvlershme me një fjalë të vetme dhe që nuk lidhet me kryefjalën ose kallëzuesin e vet, quhet sintagmë; në të kundërt, vargu i fjalëve me kryefjalën dhe kallëzuesin e vet, që përfshihet në një fjali të madhe, quhet fjali e thjeshtë. Ndryshimi midis sintagmës dhe fjalisë së thjeshtë gjatë analizës së fjalive të caktuara nuk është gjithmonë i prerë dhe konsekuent .4 R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Dituria, Tiranë, 2002, f. 259.

82 GLOBAL CHALLENGE

Për studimet tona sintaksore, fjalia është njësia themelore sintaksore, sepse në këtë nivel realizohen funksionet themelore të gjuhës; më së pari, funksioni komunikativ i saj. Konceptet për fjalinë në gjuhësinë e përgjithshme janë të ndryshme, mbasi ajo është njësi fort e ndërlikuar – me tipare gjuhësore dhe jashtëgjuhësore. Edhe në ditët tona ka probleme që sjellin mjaft diskutime, çështje të pazgjidhura, për të cilat mbahen qëndrime të kundërta. Ndërsa mund të thuhet se pranohet prej të gjithëve që fjalia është njësia themelore e sintaksës, për çështje të ndryshme, siç janë kufijtë e saj me njësitë e tjera më të vogla e më të mëdha, apo përkufizimi i saj etj., nuk janë dhënë përgjigje të njëjta. Në formulimin e përkufizimit, për shembull, disa gjuhëtarë nisen nga forma, të tjerë nisen nga përmbajtja; kurse një palë përfshin edhe nuancat etj. Për këtë themi që fjalia është një nivel ku përplasen mjaft nënsisteme të tjera dhe për pasojë, bien ndesh njëri me tjetrin shumë probleme për zgjidhje. Në gjuhën shqipe fjalia konceptohet si njësi e ligjërimit, e përftuar mbi bazën e ligjeve të shqipes, të lidhjeve e të marrëdhënieve midis fjalëve e gjymtyrëve për të shprehur ndjenja, mendime, dëshira e forma të tjera të të menduarit. Përgjithësisht pranohet se fjalia është njësi komunikative e gjuhës, ndryshe nga togfjalëshi që nuk e ka këtë tipar. Në më të shumtën e herës fjalitë ndërtohen prej disa fjalësh, por ka edhe jo pak raste kur ato përmbajnë vetëm një fjalë, si: Vjeshtë. Vapë.

Le të shohim si është trajtuar kuptimi dhe përkufizimi i fjalisë në gramatikat (sintaksat) e shqipes gjatë afro një shekulli, që nga teksti i parë i Sintaksës, 1922, deri tek Gramatika e gjuhës shqipe, 2, 2002. Në tekstin e parë zyrtar të Sintaksës shqipe, hartuar nga A. Xhuvani, më 1922, për kategorinë e fjalisë jepet një përkufizim krejt mbi baza logjike: Fjali quhet mendimi i ynë i përjashtuem me të folun a me shkrim5. Çdo fjali ka dy pjesë të para: kryefjalën dhe kallëzuesin. Mjafton një segment brenda këtij përkufizimi (fjali quhet mendimi) për të treguar se autori (ashtu si të gjithë gramatikanët e kohës, jo veç në Shqipëri) mbetet nën ndikimin e logjicizmit gjatë trajtimit të kategorive gramatikore-sintaksore. Madje autori ynë shfaq edhe tregues që nuk dalin jashtë psikologjizmit në trajtimin e kësaj njësie kumtuese si fjalia. Këtu fjala i përjashtuem ka kuptimin: i shfaqur, i dhënë, i veçuar, siç do ta shpjegojë vetë ai në botime të mëvonshme të kësaj disipline për nivele të ndryshme shkollimi. Përveç kësaj, duke iu përmbajtur metodës induktive në dhënien e njohurive teorike, Xhuvani i sjell shembujt e parë me fjali me strukturë dyshe, ashtu si ndërtohet edhe gjykimi – si kategori logjike: S + P (subjekt + predikat): Shkollat u-çelën. Mësimet filluen. Mësimet janë të vlefshme. Nxânësit janë t’ urtë. Duhet nënvizuar se në dy prej shembujve të mësipërm ka kallëzues emëror (dhënë prej autorit si gjymtyrë e parë fjalie), të shprehur me këpujën + pjesën emërore (shih zërin përkatës). Po ky autor, në tekstin “Libri i gjuhës shqipe për klasën e tretë të Fillores”, megjithëse i paraqitur si morfologji, zë fill me disa koncepte sintaksore (f. 7–12) që nisin me fjalinë, për të cilën njohim përkufizimin: Çdo mendim, qi dèftehet me gojë a shkruhet në kartë quhet fjali.6

Në botimin e ripunuar (shpallja e tretë e përmirësuese), në përkufizimin e fjalisë, autori sjell thjeshtë një ndryshim formal vetëm të një lekseme, duke shkruar: Fjali quhet mendimi i ynë i çfaqun me të folun a me të shkruem.7 Po kështu, në edicionin e vitit 1938, kur autori krahason me periudhën, përsërit të njëjtin përkufizim të fjalisë si ky që theksuam më lart8.

Edhe më tepër mbi baza logjike kuptohet trajtimi i njësisë sintaksore fjali nga Ilia Dilo Sheperi, i cili, në pjesën e 4-t të tekstit të tij për shkollat e mesme, publikuar 5 A. Xhuvani, Njohunit e para të Syndaksës shqipe, Pjes’e parë për klasët e nalta të fillores, Shtypshkronja “Vlora”, G. Direttore, Vlorë, 1922, f. 5.6 A. Xhuvani, “Libri i gjuhës shqipe për klasën e tretë të fillores” Shpallje e tretë e shtuese edhe e përmirësuese, Botim i Drejtoris’ së Përgjithëshme t’Arsimit, Shtypur në shtyp. “Mbrothësia” Kristo P .Luarasi, 1926, f. 7.7 A, Xhuvani Njohunit’ e para të Sintaksës shqipe, Pjes’e parë, për klasët e nalta të filltores e për të ultat e shkollavet të mesme, Pranuar prej Ministris s’Arsimit, Me shkresë Nr. 4478, Datë 10-X- 1934, Shpallje e tretë e përmirësuese. Shtëpija Botonjëse “Kristo Luarasi” . Tiranë, 1935, f. 5.8 A. Xhuvani, Sintaksa shqip, Pjes’e dytë për klasët e ulta të shkollavet të mesme; pëlqyem me shkresën Nr. 4478/1, d. 31-x- 1934. Shtëpija Botonjëse, “Kristo Luarasi” Tiranë, 1938.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

83Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

më 1927, përkufizon si më poshtë: Fjali quhet një mendim ose gjykim i shfaqur me anë fjalësh9. Pra, thuhet qartë se fjali quhet një gjykim; ndërsa vazhdimi i përkufizimit i shfaqur me anë fjalësh, nuk qëndron, pasi sintagma me anë fjalësh do të donte patjetër një fjalë a grup determinativ, si për shembull: të lidhura midis tyre; të lidhura gramatikisht ose sintaksorisht, etj. Edhe vijimi i shpjegimit bëhet mbi baza të gjykimit, si kategori e logjikës: Fjalia mê e thjeshtë ka të paketën dy fjalë, prej të cilave njëra tregon vetën ose gjënë për të cilën bëhet fjalë (Subjekti), dhe quhet kryefjalë, dhe tjetra tregon se ç’thuhet për kryefjalën, dhe quhet kallëzues10. Ky autor, duke qenë mësues erudit i kohës (siç cilësohet në hyrje të ribotimit më 1972 dhe në FESH 11), metodist dhe veprimtar i arsimit, i kushtoi fjalisë një pjesë të Sintaksës, që përmban 44 faqe, kur shënon në & 392 : Sintaksa shqyrton :

a) fjalët si pjesë të fjalisë.b) fjalitë e ndryshme si pjesë të periudhave, prej të cilave përbêhet ligjërata.

Në librin mësimor për shkollat e mesme, të At Justin Rrotës, 1942, me gjithë risitë që solli ky autor kryesisht për reduktimin e kategorive sintaksore, sidomos nga gjuhësia gjermanike (ai kishte studiuar në Insbruk të Austrisë), fjalia përsëri vjen e trajtohet mbi baza logjike. Shkruan autori: “ Shkado qi nieri mendon a ndien në veti, mund t’a diftojë përjashta me sheje a me fjalë. Shpesh mjafton nji fjalë e vetme, nji brimë, një këlthit a nji e fshâme, për të shprehun mendime a ndiesi të mbrendëshme. Por mënyra e zakonshme me diftuem shka mendojm, asht fjalija. Fjali pra, asht nji mendim i diftuem me fjalë12. Shpjegimi i saj vijon: Në se të cilën fjali do të jetë i shprehun, jase i nënkuptuem: a) frymori a sendi për të cilin flasim, e ky thirret subjekt; b) shka thomi për të, e këta thirret predikat. Subjekti e predikati janë dy kryegjymtyrët e fjalis13. Edhe ndarjet në përbërës, edhe formulimet për ta, janë bërë në përputhje me elementet e gjykimit, përveç termit gjymtyrë/kryegjymtyrë dhe termit fjali–në vend të gjykim, që i takojnë gjuhës (sintaksës). Më tej autori vazhdon me të dhëna postulati, si :

• Nji fjali e vërtetë do të ket predikatin e përbam nga një verb në mënyrë të kryeme ase skajore.

• Njajo fjali, e cila posë subjektit e predikatit, nuk ka kurrnji pjesë tjetrë, quhet fjali e thjeshtë.

• Në pastë, posë këtyre dy kryegjymtyrve, edhe ndonji pjesë tjetrë, atbotë thirret fjali e smadhueme.

• Fjalija mund të gjindet, ja vetmas: F. e veçueme; ja në lidhní me tjera: F. e përbâme14.

Tekstet e sintaksës, hartuar pas Luftës së Dytë Botërore zënë fill me filologun dhe gjuhëtarin Kostaq Cipo, i cili publikoi librin e tij në vitin 1952, pa shënuar shumë ndryshime në pikëpamje shkencore dhe metodike në trajtimin e kategorive sintaksore, këtu: fjalisë15. Periudha përkon me kohën kur në vendin tonë arsimi u zgjerua në masë dhe filluan të ngrihen bërthamat e Arsimit të Lartë, siç janë Institutet parauniversitare. Veçori e këtij teksti është që, ndonëse titullohet Sintaksa, përpara paraqitjes së kategorive të kësaj disipline, në 10 faqet e para sqarohen konceptet e fjalisë, farëve të saj e trajtës dhe kalohet tek morfologjia, deri në faqen 59, ku rimerren çështje të sintaksës. Autori, me të njëjtën metodë të pararendësve të tij, e paraqet fjalinë si një organizëm, përbërë prej fjalësh të lidhura njëra me tjetrën:

9 I. D. Sheperi, Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe - sidomos e toskërishtes –(Për shkollat e mesme). Botuar në Vlorë, më 1927, i ribotuar në Romë, më 1972 (Stamapatore: Stab.SIRTE della G.P.E. s.r.l. – Roma) , f. 139.10 Po aty.11 Fjalor Enciklopedik Shqiptar, Kombinati Poligrafik, Shtypshkronja e Re, Tiranë, 1985, f. 1003. 12 At. J. Rrota O:F:M: “Sintaksi i shqipes”- për klasën II,III,IV të shkollavet të mesme; pranue prej Ministris s’Arsimit me shkresën Nr. 324/11,d.11-v- 1942 – XX, Shkodër, Shtypshkroja “A.Gjergj Fishta”-1942-XX,f.5 13 Po aty, f. 6.14 Po aty, f. 615 K.Cipo, “Sintaksa”, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1952.

84 GLOBAL CHALLENGE

“Pa nisur zhvillimin e pjesëve të ligjëratës, na pëlqen të thomi dy fjalë rreth fjalisë për të vënën në dukë më mirë punën e kategorive gramatikore. Elementet që përdorim kur flasim, nuk janë fjalë e të folura pa kuptim e pa lidhje njëra me tjetrën. Me ato fjalë ne shprehim një gjykim, një mendim. Kur themi : gjëmon deti, të mos kuptohet se kemi radhitur, dosido, një emër, një nyjë dhe një folje. Me ato dy fjalë është ndërtuar e ngritur në këmbë një organizmë e gjallë, ku mina e detit dhe ajo e të gjëmuarit përmbushin nga një funksion të ndryshëm. Kjo organizmë kështu quhet fjali16.

Në vijim duket qartë se vazhdohet në linjat e logjicizmit, kur trajton zërin Fjalia e thjeshtë, me përbërësit e saj– përherë në struktura dyshe, siç është ndërtuar edhe gjykimi: “Fjalia që ka së paku, dy pjesë nga të cilat njëra bën fjalë për një njeri, për një kafshë, për një gjë dhe tjetra na tregon se ç’ thuhet për të, quhet fjali e thjeshtë. P.sh: punëtori punon, piktori vizaton, zogu fluturon, foshnja fle, misri u vual, arat u korrën. Me këto shembëlla që kemi sjellë, kemi çfaqur mendimin tonë rreth piktorit, punëtorit, zogut, foshnjës, misrit, dhe arës.” 17.

Autori shpjegon gjithçka mbi bazën e analizës logjike të gjykimit dygjymtyrësh S+P: “Tërë sa formojnë pjesën e parë të fjalisë i quajmë subjekte. Foljet punon, vizaton, fluturon, fle, u vual, u korrën, që tregojnë ç’thuhet për subjektet quhen predikatë.”18. Dy rastet e fundit të modeleve që jep Cipoja (misri u vual dhe arat u korrën), në gjuhësinë gjenerative trajtohen si struktura pësore 19, ku kryefjalët nuk kanë rolin e vepruesit, por të pësuesit (krahasojmë: volën misrin, korrën arat). Kjo çështje shpjegohet me atë që argumenton Çomski se forma logjike, si komponent i strukturës sipërfaqësore, i bindet “parimit të interpretimit të plotë”, që do të thotë se çdo argument duhet lejuar ose licencuar në vendin e duhur dhe me një rol semantik të caktuar. Kështu, p.sh., kryefjala e një predikati foljor mund të marrë rolin semantik të pësuesit20. Vazhdon K.Cipoja: “Aherë nga të gjashtë shembëllat që suallmë secila formon një fjali të thjeshtë, sepse fjali e thjeshtë quhet ajo që ka subjektin e predikatin.”21. Ai i kufizon mjaft kufijtë e fjalisë, edhe për ato raste që sot merren fjali të pagjymtyrëzueshme, duke pohuar se krahas me elementet që pamë, kemi edhe asosh që s’bëjnë pjesë në asnjë fjali të shprehur, të tilla munt të formojnë fjali të pshtjella a pseudofjali. P.sh: babai hy në shtëpi e bërtet: Hej ! (ku jeni, diç dua t’ju thom) Ssst ! (pusho, s’të dëgjoj dot, mos folë!) Kur kemi nevojë për ndonjë sent dhe, përpara se të hapim gojën ta kërkojmë, themi: Baba (desha ca të holla. Këto elemente kështu, që nuk janë të organizuara në një frazë organike, janë trajta thirrore a vakative. Edhe titujt mund të quhen fjali të fshehta ose pseudofjali. Fjalët: kooperativë, furrë, dyqan shteti, teatër, kinema etj. Të tilla tituj a fjalë, që shohim sipër dyqaneve, janë për analizën logjike çka janë epifonemat dhe pasthirrmat për analizën gramatikore22. Unifikimin e subjektit dhe predikatit me kryefjalën e kallëzuesin, autori i shpjegon sikur të ishin kategori të së njëjtës disiplinë: Subjekti – që quhet edhe kryefjalë dhe që është një nga bërthamat kryesore të fjalisë, është, në kuptimin e ngushtë të fjalës, emër, po me një domethënë më të gjërë të fjalës munt të jetë një përemer ose çdo pjesë tjetër e ligjëratës e marrë si emër. P.sh: Hëna ndrit. I vogli lodhet. Ai nuk dëgjon. Nuk dihet psehi.... Predikati–predikati foljor quhet çdo folje që mjafton ajo vetë të plotësojë kuptimin e fjalisë23. Në vitin 1954 (ribotuar më 1957), Mahir Domi publikon pjesën e dytë të Gramatikës së gjuhës shqipe 24. Kategoria e fjalisë trajtohet në një rrafsh gjuhësor

16 Po aty, f. 3. 17 Po aty, f. 3.18 Po aty, f. 3.19 L. Buxheli, “Modelet e caktimit rasor në gjuhën e sotme shqipe”, Neraida, Tiranë 2007, f. 59.20 Po aty, f. 59.21 K.Cipo, Sintaksa, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1952, f. 4.22 Po aty, f. 4.23 Po aty, f. 4.24 M. Domi, “Gramatika e gjuhës shqipe”, Pjesa e dytë, Sintaksa- Teskt për shkollat shtatëvjeçare e shkollat e mesme, botim i tretë, Botim i Ministrisë s’ Arsimit dhe Kulturës, Tiranë, 1957.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

85Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

gramatikor, larg vështrimit logjik dhe përzierjes me gjykimin dhe logjikën. Në paraqitjen e këtij koncepti Domi nuk përdor asnjëherë termat e logjikës subjekt dhe predikat. Ai thekson: Kur flasim a shkruajmë, me fjalët që përdorim, u tregojmë të tjerëve mendimet e ndjenjat tona25. Në pesë shembujt e dhënë, shkruan ai, kemi shprehur pesë mendime e gjykime. Secilin prej këtyre mendimeve e kemi çfaqur me dy, tri, ose me më shumë fjalë. Këto fjalë që kemi përdorur për të shprehur një mendim, formojnë atë që quhet fjali dhe jep përkufizimin:

Fjali pra quhet një tog fjalësh ose një fjalë e vetme që çfaq një mendim e gjykim të caktuar26. Në secilën prej këtyre fjalive: Erdhi pranvera, këndojnë zogjtë, natyra gjelbëron, pemët çelin lule, fëmijët janë të gëzuar, kudo valon puna për ndërtimin e jetës së re – shkruan autori – shohim se ka dy pjesë kryesore të domosdoshme, njëra që tregon frymorin a gjënë për të cilën flasim (pranvera, zogjtë, natyra, pemët, fëmijët, puna) dhe tjetra që tregon atë që thomi për kryefjalën (erdhi, këndojnë, gjelbëron, çelin, janë të gëzuar, vlon). E para quhet kryefjalë dhe e dyta kallëzues27. M. Domi, ndryshe nga Cipoja, pranon si fjali edhe ato që shprehen me një fjalë të vetme, në të cilat, vërtetë se nuk është shprehur kryefjala, ndonjëherë edhe kallëzuesi, ose të dy bashkë, po ata nënkuptohen, merren me mend. Kështu kur thomi: Shko, kuptohet: shko ti; kur thomi: gati? Kuptohet: a je gati? etj. Në nivelin e dijeve të kohës, autori nënvizon: rregullisht kallëzues pa folje s’ka;28 çka sot trajtohet në rrafshin e kallëzuesisë (predikativitetit), koncept sintaksor që nuk lidhet përherë me foljen, pasi folja është koncept morfologjik. Ky qëndrim i gjuhëtarëve tanë ka bërë që edhe në këtë gramatikë (Sintaksë), të vihet shënimi: Për të gjetur sa fjali ka një copë e dhënë, ne u drejtohemi foljeve dhe shohim sa folje ka. Mendimi i përparuar sot dëshmon se nuk mund të ketë fjali pa predikativitet.

Në vitin 1958 Stefan Prifti hartoi dispensën për shkollat e larta “Sintaksa e gjuhës shqipe”, botuar si libër universitar në Prishtinë, më 197029. Që në parathënie autori përcakton parimin themelor që ka pasur parasysh, “kombinimin e formës me brendinë, i kërkesavet logjike dhe i kërkesavet thjesht gramatikore.” 30 Në kapitullin III (Njohuri të përgjithshme mbi fjalinë), në sythin 13, f. 35, S. Prifti sjell prurjet nga tradita gramatikore–sintaksore e teksteve të hartuara nga gjuhëtarët shqiptarë e që lidhen me trajtesën e kategorisë së fjalisë, që nga J. Rrota, I. D. Sheperi, A. Xhuvani e K. Cipo, duke dhënë përkufizimet e tyre e duke mbajtur qëndrim kritik ndaj tyre. Me mjaft interes sot janë të njihemi me mendimin e gjuhësisë së huaj në atë kohë, kryesisht asaj ruse-sovjetike, sa i takon problemit të fjalisë si njësi a kategori sintaksore.

“Këto përkufizime të tilla, shkruan autori, nisen nga brendia e fjalisë dhe jo nga konceptimi i fjalisë si një ndërtim gramatikor i fjalëve për shprehjen e mendimit tonë. Kuptohet se një pikënisje e tillë është gabim, sepse gjuha është mjet për shprehjen e mendimit dhe jo vetë mendimi; por kjo karakteristikë e përgjithshme e gjuhës s’mund t’i hiqet fjalisë.” 31.

Ai çmon me të drejtë përkufizimin që i jep fjalisë shoku M. Domi (Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa e dytë, sintaksa, fq. 5, i cili thotë: “Fjali pra quhet një tog fjalësh ose edhe një fjalë e vetme që shfaq një mendim e gjykim të caktuar.” Në këtë përkufizim shprehet pikëpamja e drejtë se fjalia duhet konsideruar si mjet i shprehjes së mendimit, gjë që ruan karakterin e përgjithshëm të gjuhës në këtë pikë. Një farë tronditje jep ky përkufizim në pjesën e fundit, ku jepet përshtypja se mendimi dhe gjykimi janë dy gjëra të ndryshme.

Në “Sintaksën e gjuhës bashkëkohore ruse”, të hartuar nga E. M. Gallkina - Federuk, botim i Universitetit të Moskës, 1957, jepen një sërë përkufizimesh, që tregojnë pikërisht vështirësitë e kësaj çështjeje. Kështu, p.sh., Busljajevi thotë se “fjalia është gjykim i shprehur 25 Po aty, f. 5. 26 Po aty, f. 5.27 Po aty, f. 5. 28 Po aty, f. 5.29 S. Prifti, “Sintaksa e gjuhës shqipe”, Ndërmarrja gazetare-botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1970.30 Po aty, f. 6. 31 Po aty, f. 38.

86 GLOBAL CHALLENGE

me fjalë. “Ky përkufizim është i ngushtë në përmbajtje dhe jo i drejtë në pikënisje. – Një përkufizim më të drejtë jep Petersoni:“Fjalia është një tog fjalësh që çfaq një mendim (kuptim) të përfunduar dhe një unitet intonacioni.” - Fjalia, me këtë kuptim, është barazi me periudhën, sepse një fjali mund të formohet edhe nga një fjalë e vetme. - Vinogradovi ka dhënë këtë përkufizim analitik: “Fjalia është formulimi gramatikor sipas ligjeve të gjuhës së dhënë, njësi e plotë e ligjëratës, që paraqitet si një mjet kryesor i formulimit, i shprehjes dhe i komunikimit të mendimit.” - Vetë autorët e sintaksës së përmendur më lart i japin fjalisë këtë përkufizim: “Fjalia është një formulim i plotë gramatikor dhe shprehja e mendimit e përfunduar nga ana e intonacionit, është një shprehje e përfunduar e mendimit, e ndjenjës dhe e vullnetit në marrëdhëniet me njerëzit e tjerë.”- Në këto dy përkufizime duket përpjekja që të përfshihen në to karakteristika sa më të shumta si nga ana e formës, ashtu edhe nga ajo e përmbajtjes. Këto përkufizime, siç dihet, mjafton të përmenden elementet më esenciale të sendeve dhe fenomeneve që përkufizohen dhe jo karakteristika të derivuara. Në përkufizimin e fjalisë mjafton të respektojmë karakteristikën esenciale të gjuhës si mjet i shprehjes, i komunikimit të mendimit tonë. Prandaj neve do të na rrinte i mjaftë përkufizimi, po të thuhej vetëm kaq:

“Fjalia është njësia sintaktike, që shpreh një mendim të caktuar”. Ose ndryshe: “Fjalia është formulimi gramatikor, që arrin të shprehë një mendim të caktuar.” Në konceptin e njësisë sintaktike apo të “formulimit gramatikor” përfshihet karakteristika e ndërtimit gramatikor të fjalëve që hyjnë në përbërjen e fjalisë. Në mënyrë më të thjeshtë, më të qartë, fjalia mund të përkufizohet edhe kështu: “Fjali quajmë fjalën a fjalët që shprehin një mendim të caktuar.”Më poshtë Prifti kalon në trajtime filozofike e logjike sa i takon fjalisë, duke u shprehur se për intonacionin, mendon se nuk është e domosdoshme të përfshihet në përkufizim si element i derivuar. Njeriu mendon, kur në ndërgjegjen e tij pasqyron lidhjet e sendeve dhe fenomeneve të botës reale midis tyre apo midis cilësive të tyre. P.sh., “Flamuri ynë është kuqezi “. “Sheqeri është i ëmbël.” “Hekuri është metal.” etj. Kur ai nuk shfaq mendimet e tij, themi se ka “të folurit e brendshëm”, në të cilin mendimi realizohet në formën kinestezike të të folurit. Këtë formë të folurit ne zakonisht nuk e marrim parasysh në përkufizimin e fjalisë, sepse këtu nuk realizohet procesi i shfaqjes dhe i komunikimit të mendimit. Që mendimet tona të kuptohen nga të tjerët, duhet të kalojmë nga të folurit e brendshëm në të folurit e jashtëm me gojë ose me shkrim, dhe që kjo të bëhet, fjalët do të shprehen të lidhura e të formuluara gramatikisht në bazë të rregullave të gjuhës së dhënë dhe të ligjeve të përgjithshme të logjikës32.

Është interesante në këtë pikë, të sjellim edhe paraqitjen që i bën fjalisë një tjetër albanolog i njohur, Selman Riza, historian dhe filozof i gjuhës, gramatikan, terminolog dhe filolog i shquar, i cili shpreh gjithashtu, edhe nivelin teorik të kohës kur i formuloi këto mendime. Midis punimeve dhe studimeve të veta, të përmbledhura në Veprën 2 33 ai ka bërë edhe një tablo sintaksore të sintaksës shqipe, krahasuar edhe me atë të serbokroatishtes, nëpërmjet shembullzimit, nga faqja 501 – 558, pjesa e tretë.

Në paragrafin 84, tek sythi Fjalia dhe mendimi, Riza jep kundranën (objektin – shënimi im, B. Qalliaj) e sintaksës si disiplinë gjuhësore më vete dhe kalon menjëherë tek përkufizimi i fjalisë si më poshtë :

Nji fjali âsht shfaqja foljore a shprehja e njëj mendimi.” 34. Autori mbështet formulimin e tij, duke shkruar se këtë përkufizim e “thonë njëj gojet gramatikanët tue u lânë logjicianëvet gajlen (hall, brengë 35 – shënimi im, B. Qalliaj) me na thânë çkah âsht vetë një mendim.36 Ai vijon në shpjegimin e lidhjes së mendimit me gjuhën në planin logjik

32 S, Prifti, “Sintaksa e gjuhës shqipe”, Ndërmarrja gazetare-botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1970, f. 38 – 39.33 S. Riza, “Vepra 2”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Botime të veçanta XXVI, Seksioni i Gjuhës dhe i Letërsisë, libri 13; Prishtinë, 1997.34 Po aty, f. 501.35 Instituti i Shkencavet, “Fjalor i Gjuhës Shqipe”, Tiranë, 1954, f. 134.36 S. Riza, “Vepra 2”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Botime të veçanta XXVI, Seksioni i Gjuhës dhe i Letërsisë, libri 13; Prishtinë, 1997, f. 501.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

87Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

e filozofik: “ Mirëpo meqenëse të folunët nuk âsht kurrkah tjetër veçse një pasqyrim biçim ( trajtë, mostër, përgjasim 37– shënimi im, B. Qalliaj) në veti i të menduemit, për këtë arsye pa pasë kuptue në çkah qëndron një njësit menduer a një mendim, kurrsesi nuk do të kuptojmë dot në çkah qëndron një njësit foljuer a një fjali. (Fjala njësit këtu përdoret nga Riza me kuptimin njësi sintaksore, që ndeshim në të gjitha gramatikat tona para dhe pasuniversitare, shënimi im, B. Qalliaj). Për ta thelluar shpjegimin e tij, autori shtron pyetjen Çkah âsht pra një mendim ? Përgjigjet përsëri në planin logjiko-teorik: “Një mendim âsht ajo përmbajtje ndërditjeje (dije e brendshme, sot përdoret edhe termi enciklopedi, shënimi im, B. Qalliaj), ajo brendi mendjeje që na shfaqim kur thomi.... çkah âsht ky apo ai send gjegj. (gjegjësisht – respektivisht – kështu e përdor gjithnjë autori në trajtë të shkurtuar, shënimi im, B. Qalliaj) këjo apo ajo vehtje p.sh., Dielli âsht burim ngrohtësije... Mirëpo mendimi âsht endè ajo përmbajtje ndërditjeje, endè ajo mbrendi mendjeje që na shfaqim kur thomi.... çkah bân ky apo ai send gjegj. këjo apo ajo vehtje p.sh., Dielli ngroh.“38. Në thelb, ky përshkrim nuk është gjë tjetër vetëm veçse një paraqitje perifrastike e kategorisë logjike të gjykimit, për të cilin Aristoteli ka lënë prej më se 2 mijë vjetësh: Gjykimi është pohimi ose mohimi i diçkaje për diçka a për dikë tjetër39. Për më tepër, të dhënat që na jep S. Riza përputhen plotësisht me dy anët e strukturave dyshe të gjykimit, që janë shënuar më lart në segmentin ku këto struktura përvijohen në fjali me ndërtime dyshe (S- kryefjalë + P -kallëzues). Më tej shtjellon ky gjuhëtar: “kemi pra dy lloje mendimesh: mendime qenjeje a esence dhe mendime bâmjeje a fakti. Typi i njëj mendimi qenjuer âsht ky: Një send gjegj. një vehtje âsht diçka. – Typi i njëj mendimi bamjuer âsht ky : Një send gjegj. një vehtje bân diçka.”40. Pas këtij inkursioni filozofik, brenda ligjeve të logjikës, albanologu kosovar vjen e rimerr, duke e zgjeruar, edhe një herë përkufizimin e dhënë në fillim për fjalinë, gjithnjë duke e pas lidhur këtë kategori sintaksore me kategorinë logjike të gjykimit. Ai përfundon:“Tani shprehja e njëj mendimi qenujuer quhet : fjali kualifikimi gjegj. klasifikimi a fjali logjike 41, kurse shprehja e njëj mendimi bamjuer quhet : fjali fakti a fjali gramatikore. (koncepti “fjali gramatikore” dhe “fjali jogramatikore”, sot, për gjuhësinë gjenerative ka kuptim tjetër, shënimi im, B. Qalliaj). Tjetër âsht ndërtimi i njëj fjalije logjike dhe tjetër ai i njëj fjalije gramatikore e prandej, gjithashtu, tjera janë gjymtyrët e njëj fjalije logjike dhe tjera ato të njëj fjalije gramatikore.42 Nga footnota me nr. 40 duket se autori përpiqet të ndajë sintaksën nga ndikimi i logjikës, por, në të vërtetë, ai ndodhet brenda suazës së mendimit më të përgjithshëm të kohës, ashtu si pararendësit e vet, pasi që e shohim se në paragrafët vijues (respektivisht & 85, 86 dhe 87), ai ka sjellë trajtimin e plotë të fjalisë logjike, fjalisë gramatikore dhe fjalisë gramatikoro-logjike, brenda kufijve të përcaktuar nga vetë ai, ashtu siç u riprodhuam pas përkufizimit të fjalisë43.

Si do ta shohim edhe në vazhdim të këtij punimi, Selman Riza ka dhënë një ndihmesë të dukshme për terminologjinë gjuhësore shqipe në përgjithësi, por edhe sa i takon asaj të sintaksës, në veçanti, sidomos lidhur me përpjekjen për të krijuar terma të rinj, formuar sipas ligjeve të gjuhës shqipe dhe në analogji me terma të tjerë, siç ka vepruar me kategorinë e kundrinës (kundrinës). Në të vërtetë, përpjekja e Rizës për pasurimin dhe shqipërimin e terminologjisë së niveleve të gjuhës në përgjithësi e sintaksës, në veçanti, priret nga krijimi i termave vetjake, por në ndonjë vlerësim prurjet e

37 T. Dizdari, “Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe”, Shtypshkronja “Mileniumi i Ri”, Tiranë, 2005, f. 101.38 S. Riza, “Vepra 2”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Botime të veçanta XXVI, Seksioni i Gjuhës dhe i Letërsisë, libri 13; Prishtinë, 1997, f. 501.39 T.Topalli, Kurs ligjëratash në lëndën “Sintaksë e gjuhës shqipe”, mbajtur në USH, Viti akad.2007-2008.40 S. Riza, “Vepra 2”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Botime të veçanta XXVI, Seksioni i Gjuhës dhe i Letërsisë, libri 13; Prishtinë, 1997, f. 502.41 Po aty, f. 502, lexojmë shënimin: Shprehësen e njëj mendimi qenjuer âsht për ta quejtë : fjali logjike sepse logjika formale tradicionalisht mirret gati soll (vetëm, shënimi im, B.Qalliaj) me analizën e mendimeve qenjorë, t’ashtuquejtunavet gj y k i m e, në kallëpin e të cilave gramatikanët janë orvatë me futë përdhunisht edhe mendimet bâmjorë. 42 Po aty, f. 502. 43 Po aty, f. 502 -510.

88 GLOBAL CHALLENGE

këtij filologu janë quajtur ultrapuriste dhe të shnatyrshme,siç shprehet studiuesi At Viktor Volaj më 1963, në një letër, dërguar Androkli Kostallarit, lidhur me zhvillimin e gjuhës shqipe :

“Gjuha po ecë përpara dhe po ban përparime të mëdha, por asht friga se tue u studjue shkencërisht, po çveshet nga shumë karakteristika të shprehjeve popullore. Në gjuhën e shkrimevet tona po mbizotnon stili gazetaresk. Purizmi i gjuhës u flak. Nuk flas për fjalët e reja të tipit të Logorecit ase për kompozita ultrapuriste të shnatyrshme të S. Rizës, por për shumë fjalë që i përdornë me shumë shije rilindësit dhe që u lanë mbas dore, jo për tjetër, por pse nuk njihet gjuha e shkrimtarvet 44.

Dy dekada më vonë, në vitet 1980, një brez i ri gjuhëtarësh, në kontakte të drejtpërdrejta me ndryshimet që ndodhnin në planin e gjuhësisë së përgjithshme e asaj teorike botërore, nëpërmjet njohjes me literaturën e huaj dhe specializimet në Universitete të perëndimit, sollën mjaft risi në trajtimin e kategorive gramatikore sintaksore në tekste shkollore të niveleve të ndryshme, edhe fjalisë midis tyre. Kështu dolën në dritë dhe u hartuan me grupe specialistësh shumë tekste, siç kanë qenë ato të Shkollave të mesme pedagogjike dhe të gjuhëve të huaja45. Autorët shënojnë se me anë të fjalive njerëzit merren vesh, shprehin mendimet dhe ndjenjat e tyre; pra, fjalia është njësi kumtuese. Duke theksuar se fjalitë, përveç mendimeve, shprehin edhe ndjenja, nënvizohet ndërkohë që kjo kategori sintaksore ka edhe një veshje psikologjike. Ja përkufizimi që jepet në vëllimin 3 të kësaj serie gramatikash:

“Fjalia është njësia e plotë ndërtimore, intonacionore dhe kuptimore e formuar nga lidhja sintaksore e fjalëve dhe e togfjalëshave sipas ligjeve të gjuhës shqipe. Ajo është mjeti themelor i formimit dhe i shprehjes së mendimit, të ndjenjës e të vullnetit.” 46.Shihet se formulimi ndahet në dy pjesë, çka del jashtë rregullave të përkufizimit dhe ajo që tregohet si mjet nuk duhej dhënë në tekst me të njëjtin dallim grafetik (bold) siç jepet njësia fjali.

Në vitin 1997 publikohet “Gramatika e gjuhës shqipe – 2” – Sintaksa 47 (e quajtur edhe Gramatika normative e shqipes), hartuar prej një grupi autorësh: Mehmet Çeliku, Mahir Domi, Spiro Floqi, Remzi Përnaska, Stefan Prifti, Menella Totoni- me Kryeredaktor prof. Mahir Domin. Pa dyshim që këtu trajtimi i kategorisë së fjalisë është shumatore e arritjeve më të mira të gjuhësisë shqiptare, pasi fjalia është parë në raport me gjykimin, nisur nga karakteri dialektik i lidhjes së gjuhës me mendimin48. Tashmë për fjalinë dallohen dy anë: ana kuptimore dhe ajo strukturore: ana kuptimore e fjalisë është përcaktuar në historinë e gjuhësisë me terma të ndryshëm, zakonisht me fjalët se fjalia është “shprehje e një mendimi”. Por kur termi “mendim” njëjtësohet me brendinë e termit “gjykim” të logjikës, atëherë mbeten jashtë ato thënie që përmbajnë ndjenjat, vullnetin dhe pyetjen. Prandaj në përkufizimin e fjalisë, për sa i përket anës kuptimore duhet theksuar se në fjali formësohet dhe shprehet një gjykim, një pyetje, një ndjenjë ose një dëshirë, d.m.th., një kumtim relativisht të plotë. Ana formale e fjalisë, d.m.th., ana leksikore-gramatikore dhe fonetiko-gramatikore, ka të bëjë me lidhjen e fjalëve sipas ligjeve të gjuhës shqipe, sipas llojeve të lidhjeve sintaksore që funksionojnë në fjali, dhe sipas tiparit tjetër të domosdoshëm të çdo fjalie, intonacionit të mbarimit, intonacion karakteristik për një tip të caktuar të fjalisë49. Kështu, bazuar në intonacionin, modalitetin dhe kallëzuesin, autorët kanë arritur në këtë përkufizim të kategorisë sintaksore të fjalisë :

44 At V. Volaj, Letër A. Kostallarit, 4/10/1963; Gazeta shqiptare, Milosao, 14 mars 2010, f. V.45 R. Përnaska, Dr. A. Jashari, L. Harito, L. Bubani, S. Bobrati – “Libri i gjuhës shqipe” (në 4 vëllime), Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Tiranë, 1985.46 Po aty, Vëllimi III/ f. 3.47 Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Gramatika e gjuhës shqipe”, II , Tiranë, 1997.48 Po aty, f. 109.49 Po aty, f. 110.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

89Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“Fjalia është njësia sintaksore themelore e kumtimit ligjërimor, që shprehet me një a më shumë fjalë të lidhura gramatikisht, të shqiptuara me një intonacion mbarimi, dhe që shpreh një gjykim, një pyetje, një dëshirë, një nxitje a një ndjenjë, si dhe qëndrimin e folësit ndaj realitetit të brendisë dhe kumtimit”50.

Pas viteve 1990, ashtu si u hap gjithë jeta kulturore dhe shpirtërore në vendin tonë, edhe gjuhësia shqiptare njohu kontakte të shumta me gjuhësitë e vendeve të tjera evropiane e më tej. Filluan marrëdhëniet e ndërsjella midis qendrave arsimore dhe institucioneve të larta shkencore të Shqipërisë. Në vitin 2001 u botua i përkthyer libri “Hyrje në gjuhësinë teorike” i John Lyons-it, me një gamë të gjerë trajtesash nga rrafshi i fonetikës, morfologjisë, leksikologjisë, strukturës së gjuhës, semantikës dhe sidomos, sintaksës. Për shembull, duke zgjeruar konceptin blumfildian të fjalisë, Lyons-i shënon si më poshtë :

“Përkufizimi i fjalisë nga Bloomfield-i do të shërbejë si pikënisje për diskutimin tonë. Sipas Bloomfield-it, fjalia është: “një formë gjuhësore e pavarur, që nuk përfshihet në një formë gjuhësore më të madhe përmes një ndërtimi gramatikor.”

Pra, gjithçka është mbështetur e ndërtuar mbi formën e strukturën, pa treguar çfarë shpreh dhe larg çdo lidhjeje me gjykimin–si kategori logjike. “Si shembull për këtë përkufizim , vazhdon Lyons-i, ai citon shprehjen e mëposhtme: How are you ? It’s a fine day. Are you going to play tennis this afternoon ? (diçka si “Si shkoni? Kohë e bukur sot. Do të luani tenis sot pasdreke?); ai shtjellon më tej:“Çfarëdo lidhje praktike që mund të qëndrojë ndërmjet këtyre tri formave, nuk ekziston asnjë lloj lidhjeje gramatikore që t’i bashkojë ato në një formë më të madhe; shprehja përbëhet prej tri fjalive” 51.

Në vështrimin gjenerativ, mësojmë se gjuhëtarë të ndryshëm kanë mbrojtur tezën se për të pasur një fjali, është e nevojshme prania e një foljeje në mënyrë të shtjelluar, por ndaj këtij qëndrimi ka mjaft kundërshtime: më së pari është vëzhguar që kundërvënia mes formave të shtjelluara dhe të pashtjelluara foljore (lexoj/me lexue), nuk është aspak e përbashkët në të gjitha gjuhët, por shfaqet vetëm si veçori e gjuhëve i.e. Nga ana tjetër, fjali ekzistojnë në të gjitha gjuhët, kështu që prania ose jo e një foljeje të mënyrës së shtjelluar, s’mund të merret si një kriter i vlefshëm për njohjen e një shprehjeje të caktuar gjuhësore si fjali. Në gjuhën shqipe, edhe në shumë gjuhë të tjera i.e. (të lashta e të reja), ka fjali që nuk përmbajnë as folje në formë të shtjelluara dhe janë fjali (për shembull, fjalitë emërore). Problem tjetër paraqesin edhe fjalitë e varura brenda një strukture periudhe, të cilat nuk shprehin një kuptim të plotë, duke qenë kombinime të rregullta. Këto arsyetime përfundojnë me atë që karakteristika sintaksore që e bën fjali një kombinim të caktuar fjalësh, është ajo e të qenit një strukturë predikative 52, e cila mund të realizohet përmes pranisë së një foljeje të shtjelluar, por kjo s’është një gjë e nevojshme; ajo që ka rëndësi është që të gjitha gjuhët kanë një mënyrë për të treguar një kombinim predikativ dhe e dallojnë atë nga kombinimet e llojeve të tjera 53.

50 Po aty, f. 111-112.51 Po aty, f. 168.52 G. Graffi, Sintaksa, Strukturat e ligjërimit, Dituria, Tiranë, 2008, f.125.53 Po aty, f. 125.

90 GLOBAL CHALLENGE

BIBLIOgRAFI:

1. AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË, INSTITUTI I GJUHËSISË DHE I LETËRSISË, “Gramatika e gjuhës shqipe II”, (Sintaksa), Tiranë, 1997.

2. BUXHELI, L., “Modelet e caktimit rasor në gjuhën e sotme shqipe”, Neraida, Tiranë, 2007.

3. CIPO, K., “Sintaksa”, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1952.

4. DIZDARI, T., “Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe”, Shtypshkronja “Mileniumi i Ri”, Tiranë, 2005.

5. DOMI, M., “Gramatika e gjuhës shqipe”, Pjesa e dytë, Sintaksa. Tekst për shkollat shtatëvjeçare e shkollat e mesme, botim i tretë. Botim i Ministrisë s’Arsimit dhe Kulturës, Tiranë, 1957.

6. “Fjalor Enciklopedik Shqiptar”, Kombinati Poligrafik, Shtypshkronja e Re, Tiranë, 1985.

7. GRAFFI, G., “Sintaksa”, Strukturat e ligjërimit, Dituria, Tiranë, 2008.

8. INSTITUTI I SHKENCAVET, “Fjalor i Gjuhës Shqipe”, Tiranë, 1954.

9. LYONS, J., “Hyrje në gjuhësinë teorike”, Dituria, Tiranë, 2001.

10. MEMUSHAJ, R., “Hyrje në gjuhësi”, Dituria, Tiranë, 2002.

11. MEMUSHAJ, R., “Gjuhësia gjenerative”, Shblu, Tiranë, 2008.

12. PËRNASKA, R., JASHARI, A., HARITO, L., BUBANI, L., BOBRATI, S – “Libri i gjuhës shqipe”, Shblu, Tiranë, 1985.

13. PRIFTI, S., “Sintaksa e gjuhës shqipe”, Ndërmarrja gazetare-botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1970.

14. RIZA, S., “Vepra 2”, Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Botime të veçanta XXVI, Seksioni i Gjuhës dhe i Letërsisë, libri 13; Prishtinë, 1997.

15. RROTA, J., “Sintaksi i shqipes”, Shtypshkroja “A.Gjergj Fishta”, Shkodër, 1942-XX.

16. SHEPERI, I. D., “Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe” Shtypshkronja “Vlora” G. Direttore & C, Vlorë, 1927.

17. VOLAJ, V., “Letër A. Kostallarit”, 4/10/1963; Gazeta shqiptare, Milosao, 14 mars 2010.

18. XHUVANI, A., Njohunit e para të syndakses shqipe, Pjes’e parë për klasat e nalta të fillores, Shtypshkronja “Vlora” G. Direttore & C . Vlorë, 1922.

19. XHUVANI, A., “Libri i gjuhës shqipe për klasën e tretë të fillores”, Shtëpija Botonjëse, “ Kristo Luarasi”, Tiranë, 1926.

20. XHUVANI, A., “Njohunit e para të syndakses shqipe”, Pjes’e parë, për klasët e nalta të fillores e për të ultat e shkollavet të mesme, Shtëpija Botonjëse “Kristo Luarasi”, Tiranë, 1935.

21. XHUVANI, A., “Sintaksa shqip”, Pjes’e dytë, për klasët e ulta të shkollavet të mesme, Shtëpija Botonjëse “Kristo Luarasi”, Tiranë, 1938.

FJA

LIA

- V

ësht

rim

teor

ik d

he h

isto

rik

i pro

blem

it | P

hD K

andi

date

, Bes

arta

Qal

liaj

91Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kuadri i financimit të SME-ve – Rasti i Shqipërisë

Msc. Margarita Muho

Abstrakt

Bizneset, pavarësisht madhësisë së tyre, krijohen me parimin e vazhdimësisë së veprimtarisë. SME-të në kuptimin parësor përfshijnë bizneset e vogla dhe të mesme por edhe pse kemi një kategorizim të njëjtë për të gjithë, fuqia financiare e bizneseve është e ndryshme nga një biznes në tjetrin. Eksperienca botërore nxjerr në pah rëndësinë kritike të sipërmarrjes dhe të menaxhimit të SME-ve si një forcë shtytëse në ekonominë e re botërore. Janë SME-të ato që krijojnë mundësi për punësim dhe inovacione të reja në ekonominë e vendit. Duke filluar nga viti 1992 Shqipëria ka ecur me ritme të shpejta në kalimin nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi të tregut të lirë. Këto kanë qenë vite të zbatimit të politikave të stabilitetit makroekonomik dhe të rritjes ekonomike, të mbështetura në një sërë reformash. Rritja e SME-ve është një komponent thelbësor i zhvillimit ekonomik SME-të janë burim punësimi, konkurrence, dinamizmi ekonomik dhe novacioni, ato stimulojnë shpirtin sipërmarrës dhe përhapjen e aftësive. Për shkak se gëzojnë prani gjeografike më të gjerë sesa kompanitë e mëdha, SME-të kontribuojnë edhe në shpërndarjen më të mirë të të ardhurave. Zhvillimi i ndërmarrjeve të reja sjell njerëz të rinj në fuqinë punëtore, shton tatimpagues të rinj, produkte dhe shërbime në tregjet vendas, rajonal dhe global.

Fjalët Kyçe: SME, Kuadri i Financimit, Institucionet e Mikrokreditit, Teknikat bankare

92 GLOBAL CHALLENGE

Kuad

ri i

finan

cim

it të

SM

E-ve

– R

asti

i Shq

ipër

isë

| Msc

. Mar

gari

ta M

uho Qëllimi i financimit të SME-ve

Financimi i SME-ve është një ndër orientimet më kryesore të qeverisë. Poli-tikat e ndërmarra prej saj kanë qënë të tilla që të kemi zhvillim të SME-ve, duke marë parasysh dhe faktin që ndikimi i SME-ve në vendin tonë është i rëndësishëm në PBB, në punësim, dhe në zhvillimin e sektorëve të vegjël të ekonomisë. Qëllimi i financimit të tyre lidhet me faktin që SME-të përbëjnë numrin më të madh të bizneseve që veprojnë në Shqipëri.

Nivelet e financimit të SME-ve kanë ardhur në rritje, por gjithsesi niveli i fi-nancimit është i pamjaftueshëm për të nxitur një zhvillim të shpejtë të sektorit. Finan-cimi i SME-ve vlerësohet si një nga pengesat kryesore nga SME-të. Stabiliteti eko-nomik është esencial në përmirësimin e aksesit në financa të SME-ve, gjithashtu dhe në krijimin e një sektori financiar miqësor ndaj bizneseve.

Për të përmirësuar klimën e financimit të SME-ve gjatë viteve të fundit janë ndërmarrë disa masa që lidhen kryesisht me futjen e skemave të garantimit të kredive për SME-të. Për këtë arsye janë marrë masa për përmirësimin e financimit të SME-ve 1.Masat:

Rritja e nivelit të kreditimit dhe krijimi i fondit shqiptar të garan timit të kredive.

Krijimi i fondeve të garantimit të kredisë - Ekziston një kërkesë gjithnjë në rritje nga ana e SME-ve për financimin nëpërmjet kreditimit. Për këtë arsye ekziston nevoja për një vazhdim dhe zgjerim rajonal nëpërmjet degëve të bankave, të linjave ekzistuese të kreditimit të përqendruara tek SME-të, të cilat ofrohen si nga bankat treg-tare apo edhe nga disa donatorë që kontribuojnë në financimin e SME-ve.

Aplikimi i instrumenteve të tjerë financiarë si:

• Zbatimi i faktoringut• Përmirësimi i leasingut• Skema të garantimit• Skema të garantimit publik-privat etj.

Rritja e fondeve për mikrokredi si dhe përforcimi i kapaciteteve të mik-rokredisë.

Mbështetja e institucioneve jo financiare me fond të mikrokredisë nga donatorë të huaj dhe nga qeveria shqiptare. Gjithashtu forcimi i mëtejshëm i kapaciteteve të in-stitucioneve të mikrokredisë si dhe shtrirja e tyre për të mbuluar me fonde mikrokredie zonat urbane dhe rurale në të gjithë territorin e vendit.

Mundësitë e financimit të SME-ve

Financimi i SME-ve bëhet me anë të formave të ndryshme të cilat i paraqesim si më poshtë 2:

• Riinvestimi i fitimit: Riinvestimi i fitimit është një burim i rëndësishëm i

1 Megginson L.,Scott CH.,Megginson W.-“Successfull small business management”, 1995, fq 78.2 Siropolis M.-“Small business Management”, b. 1995, fq 59

93Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

fondeve për ndërmarrjet shqiptare duke pasur parasysh dhe faktin që niveli i financimit nga burimet e tjera të fondeve ka qenë në nivele të ulëta. Sot mbi 78 % e fondeve që financojnë rritjen e bizneseve sigurohen nga buri-met e veta, kryesisht nga riinvestimi i fitimit.

• Kredia informale: Për biznesin e vogël ndodh shpesh që një nga format e financimit të jetë dhe kredia informale, që do të thotë se marrin hua pa ndihmën e ndërmjetësve financiare pra me anë të fajdeve. Këto kredi merren përgjithësisht nga persona të njohur. Sot nëpërmjet kësaj forme bizneset plotësojnë 5% të nevojave të tyre për fonde.

• Investitorët: Kjo formë financimi është më e përdorshme në sektorin e ndërtimit. Më tëpër se 2% e fondeve të krejt bizneseve sigurohet nëpër-mjet investitorëve. Kjo përqindje është shumë më e lartë për sektorin e ndërtimit. Investitorët janë ofrues fondesh të konsiderueshme të cilët nuk kërkojnë një normë të caktuar kthimi vjetor, por një përqindje të fitimit total nga i gjithë projekti pavarësisht se kur përfundon ai.

• Kredia tregtare dhe financimi nga klientët: Kjo formë financimi është mjaft e përhapur në bizneset shqiptare. Janë të njohura fenomenet e shitjes së mallrave me pagesa të shtyra. Kjo ka krijuar një volum të madh krediti në vend i cili krijon premisa dhe për fshehjen e ndërmarrjeve të cilat kanë vështirësi financiare apo që janë në prag falimentimi, pasi për ndërmarrjet që kanë mungesë likuiditeti, kredia tregtare është një ndër mënyrat më eficente të financimit. Financimi nga klientët është gjithashtu një burim i rëndësishëm që siguron fonde për bizneset shqiptare. Në mënyrë tipike janë firmat e ndërtimit të cilat nëpërmjet parapagimeve financojnë rritjen e tyre .

• Kleringu: Një metodë pothuajse ligjore tregtie dhe nuk përbën asnjë problem derisa çdo veprim kryhet nëpërmjet kontratës (bëhet fjalë për shkëmbimin mall me mall). Sektori që e përdor më shumë këtë mënyrë financimi është ai i ndërtimit por kjo është një mënyrë që njihet dhe përdoret edhe në sektorë të tjerë si bujqësia, shërbimet etj.

• Ndërmjetësit financiar: Ndërmjetësit financiar dhe veçanërisht bankat luajnë rol primar në financimin e rritjes së bizneseve në Shqipëri. Huaja e dhënë nga bankat apo institucionet e kreditit plotëson mbi 13% të nevo-jave të bizneseve për të financuar rritjen e tyre. Mungesa e një burse aktive të letrave me vlerë ka orientuar bizneset drejt formave të tjera të financimit. Aktualisht në Shqipëri funksionojnë tre nivele zyrtare për financimin e bizneseve:

1. Mikrokrediti.2. Huatë bankare.3. Fondet e investimeve për SME-të.

• Institucionet e mikro-kreditit (institucione jo bankare krediti në Shq-ipëri)

Mikrokrediti mund të konsiderohet si një lloj para-financimi për SME-të. Niveli i financimit të SME-ve nga këto institucione ka pasur një rritje të ndjeshme sidomos vitet e fundit. Numri i bizneseve që kërkojnë kredi nga këto institucione sa vjen dhe rritet.

Ekzistojnë 8 institucione të tilla që merren me financimin e biznesit të vogël. Përmendim këtu:

94 GLOBAL CHALLENGE

NOA Fondi i financimit të zonave malore Fondacioni për të ardhmen World Vision Fondi Besa Jehona Association Unioni i Kursim-Kreditit

Praktika e bankave në Shqipëri për financimin e SME-ve

Plani i biznesit në Shqipëri për shumë biznese shikohet si një mjet i rëndë-sishëm pasi të ndihmon për të vendosur objektivat, mbledh idetë e pronarit, planifikon të ardhmen e ndërmarrjes dhe verifikon nëse ideja për biznes është realiste dhe e arritshme. Plani i biznesit ndërtohet nga ana e biznesit por nuk mund të themi që janë plane for-male dhe të ndërtuara me gjithë elementët e saj përkatës.

Problemet që hasin bankat kur japin kredi janë3:

1. Paraqitja e bilanceve joreale nga ana e bizneseve.2. Mangësitë në planet e biznesit.3. Specialistët mendojnë se bizneset në Shqipëri vuajnë edhe nga mungesa e

aftësive manaxheriale për të administruar me sukses aktivitetin e tyre.

Shumica e personave nga bizneset e vogla zakonisht duhet të ndërtojnë një plan biznesi. Në të vërtetë, shumica e bankave vendosin t’u japin kredi vetëm bizneseve të vogla që kanë një plan të tillë formal. Pjesa financiare e planit është më e rëndë-sishme për kreditorët sepse shpjegon si pronari do të sigurojë vazhdimësinë e biznesit. Megjithëse shkaku kryesor për dështimin e bizneseve të vogla është menaxhimi jo i mirë, shkaku tjetër është edhe mungesa e parave për të vazhduar veprimtarinë. Plani i biznesit duhet të përfshijë treguesit më të rëndësishëm financiar për të siguruar fondet e nevojshme për fillimin dhe më vonë vazhdimin e aktivitetit. Bankës i duhet të njohë organizimin e ndërmarrjes dhe aftësinë për të qenë konkurruese në treg. Informacionet e nevojshme mbi aktivitetin që banka dëshiron të njohë kanë të bëjnë me4:

Sferën e biznesit, në veçanti me nivelin e njohjes së tregut në të cilin punon ndërmarrja (përmasat gjeografike, tipologjia e klientelës, konkurrentët e mundshëm/ekzistues).

Formën juridike të ndërmarrjes (firmë individuale, shoqëri kolektive, ko-operative, etj.), për të vlerësuar qëndrueshmërinë e iniciativës, duke kon-sideruar besueshmërinë e personit dhe eksperiencën sipërmarrëse dhe, gjithashtu ndarjen e detyrave midis ortakëve (në rastin kur ka disa ortakë) sipas aftësive të secilit.

Historinë (ose ciklin e jetës) e ndërmarrjes, e nevojshme për të verifikuar aftësinë për të përballuar problemet e tregut, në raport me madhësinë e arritur (nisja, rritja, pjekja, rënia).

Karakteristikat e procesit të prodhimit (numri dhe tipologjia e produk-teve/shërbimeve të ofruara dhe të rrjetit të shitjes) dhe rrjedhimisht niveli i

3 Ribaj A.Habazaj A.-“Menaxhimi I suksesshëm I biznesit të vogël”,Vlorë 2002,fq 95.4 Marrë nga të dhënat e ofruara nga Raiffeisen Bank.

Kuad

ri i

finan

cim

it të

SM

E-ve

– R

asti

i Shq

ipër

isë

| Msc

. Mar

gari

ta M

uho

95Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

shitjeve të produkteve/shërbimeve të ndryshme të ofruara në treg.Aspektet e konkurrencës, të nevojshme për të vlerësuar konkurrencën dhe

strategjinë tregtare të ndërmarrjes në treg dhe faktorët e diferencimit (dhe të suksesit), analizën e shitjeve (zgjerim, ekuilibër, tkurrje) që përfaqëson sinjalin kryesor për të kuptuar nivelin e vitalitetit të ndërmarrjes.

Duhet thënë gjithashtu që bankat kur japin kredi për financimin bizneset e vogla dhe të mesme ato bëjnë një klasifikim të tyre, që është i ndryshëm për banka të ndryshme. Në bankën Raiffesen ky klasifikim është i tillë5:

ME (Mikro-enterprise) − biznese që kanë xhiro vjetore 0-1000000 €,ban-ka financon në Shumën 0-100000€.

SE (Small-enterprise)−biznese që kanë xhiro vjetore 1000000€-5000000€, banka financon në Shumën 100000-1.5 milion €.

Mbi 5 milion€ - kemi të bëjmë me korporata. Bankat në këtë rast nuk kanë pasiguri në financimin e tyre duke patur parasysh

dhe faktin që të tilla biznese janë të njohura nga emri që ato kanë, kanë aktivitet më jetëgjatë sa bizneset e vogla, kanë plan biznesi më formal, është verifikuar dhe ecuria e biznesit, kanë të përcaktuar parametrat teknik etj.

Ndërsa përsa i përket firmave të ndërtimit duhet thënë që këto nuk kanë kla-sifikim si më sipër por shuma e financimit përcaktohet në bazë të projektit apo të plani të investimit në të cilin planifikojnë produktin që do të ofrojnë, koston, shitjet dhe kanë plan financiar më të saktë se SME, kanë aktivitet më të gjatë. Kredia që akordojnë bankat për njësitë e ndërtimit është dhe në bazë të zonës ku ato duan të veprojnë (p.sh nqs janë në zonën e verdhë (pjesa e qendrës) ato kanë mundësi më të shumta në mar-rjen e kredisë pasi shitja e apartamenteve në këtë zonë është më e sigurtë dhe shlyerja e kredisë po ashtu).

Lehtësimi i standardeve dhe kërkesa për kredi

Kërkesa për kredi e bizneseve është rritur pavarësisht faktit që shumica e SME financimet i sigurojnë me anë të fondeve të tyre apo me anë të fondeve të miqve të tyre. Marrja e kredisë se bizneseve në bankat është rritur pasi standardet e kredive në përgjithësi janë përmirësuar dhe janë lehtësuar. Por ndërkohe mbetën në kahun sh-trëngues për SME ,por janë lehtësuar për korporatat.

Faktorët që kanë ndikuar në rritjen e kërkesës për kredi duke rritur balancën neto është rritur me 7.0 pikë përqindjeje për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe me 23.3 pikë përqindjeje për korporatat e mëdha, këta faktorë janë:

Financimi i kapitalit qarkullues.Kushtet e kreditimit të aplikuar nga bankat.Perceptimi për situatën makroekonomike.

Politikat lehtësuese të bankave kanë qenë lidhur kryesisht me komisionet më të ulëta për kredinë e marrë. Qëllimi i përdorimit të kredisë ka qenë për investime sesa për kapital qarkullues. Faktorët kryesor që kanë ndikuar në kahun e ndryshimit të standardeve për kredinë dhënë bizneseve janë:

5 Të dhënat nga Raiffeisen Bank.

96 GLOBAL CHALLENGE

• Problemet specifike të sektorit ku operon biznesi.• Situata makroekonomike.• Situata nga kreditë me problem.

Ndërkohë që shtrëngimi i standardeve për bizneset e vogla dhe të mesme është zbatuar nëpërmjet rritjes se marzhit mesatar për kreditë që bankat vlerësojnë me prob-leme dhe rritjes së kërkesës për kolateral.

Produktët e ofruara për financim dhe vlerësimi i klientëve (bizneseve) nga bankat.

Kreditë e SME-ve u ofrohen sipërmarrjeve të vogla dhe mund të përdoren për të financuar nevojat për kapital qarkullues dhe investime. Këto kredi ofrohen në Lek, USD, dhe Euro. Produktët që ofrohen për financim janë:

Kredi për financim të kapitalit punues (Overdraft/Paradhënie) – një overdraft i autorizuar në llogarinë rrjedhëse të biznesit. Biznesi mund të mbuloj shpenzimet nga llogaria rrjedhëse, dhe në rast se nuk ka fonde të mjaftueshme mund të tërheq automatikisht fondet që mundëson shërbimi i Overdraft-it. (Afat maturimi 12 muaj).

Kredia me Afat (kredi investimi) - e cila mund të tërhiqet gradualisht ose nëpërmjet një tërheqje të vetme. Në rastin kur kjo kredi tërhiqet gradualisht biznesi përcakton një plan tërheqje për një shumë për të cilën arrihet një marrëveshje si dhe një plan për rikthimin e kësaj kredie. Me anë të këtij produkti biznesi planifikon me lehtësi qarkullimin e parave për kompaninë e tij dhe periudha e maturimit shkon nga 5-10 vjet.

Termat dhe kushtet e aplikuara nga bankat:

• Huamarrësi duhet të jetë person ligjor ose individ i cili zhvillon aktivitet biznesi jo më pak se 6 muaj.

• Huamarrësi duhet të plotësoj kriteret e bankës në lidhje me vlerën e kred-itimit.

• Huamarrësi duhet të ketë burime të verifikueshme për kthimin e kre-disë – evidenca të kapacitetit për të plotësuar detyrimet qe rrjedhin nga kredia, kthimi i kredisë bashkë me interesat dhe komisionet brenda afatit të maturimit dhe sipas kushteve për të cilat është rënë dakord më parë.

• Huamarrësi duhet të ofroje si garanci kolateral i cili duhet të jetë likuid, cash ose pronë e patundshme me vlerë të barabartë me 140% të shumës së kredisë.

Problematika dhe veçoritë e zhvillimit të SME-ve

Sipas raportit të BE-së, Shqipëria ka arritur një progres të lehtë në fushën e politikave për implementimin e Kartës Evropiane të ndërmarrjeve të vogla. Sipas rapor-tit të vetëvlerësimit të politikave në fushën e SME-ve sipas indeksit të OECD, në 10 di-

Kuad

ri i

finan

cim

it të

SM

E-ve

– R

asti

i Shq

ipër

isë

| Msc

. Mar

gari

ta M

uho

97Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

mensione, rezulton se indeksi i politikave për SME-të në Shqipëri është 2 nga 5 që është indeksi maksimal. Ky nivel përkon me nivelet më të ulëta në rajonin e Ballkanit Perën-dimor. Më dobët paraqitemi për edukimin për sipërmarrjen dhe trajnimet për sipërmar-rjen dhe gjithashtu edhe për nxitjen e inovacionit dhe përdorimit të teknologjive të reja.

Skemat e financimitMegjithëse nivelet e financimit të SME-ve kanë ardhur në rritje, gjithsesi

konsiderohet i pa mjaftueshëm për të nxitur një zhvillim të shpejtë të sektorit. Për të përmirësuar klimën e financimit të SME-ve gjatë viteve të fundit janë ndërrmarë disa masa që lidhen kryesisht me futjen e skemave të garantimit të kredive për SME-të .Fondet e garancisë në Shqipëri janë aplikuar nëpërmjet disa projekteve të veçanta për mbështetjen e SME-ve kryesisht nga USAID dhe vitet e fundit edhe nga UNOPS, por këto fonde garantimi kanë qenë kufizuar vetëm në mbështetjen me financime të fushave dhe kategorive të caktuara të SME-ve,duke lenë jashtë pjesën më të madhe të sektorit të SME-ve. Gjithashtu SME-të dhe sidomos SME-të e reja hasin mjaft vështirësi për të marre kredi nga sektori bankar dhe kostoja e kredisë është relativisht e lartë. Kushtet që kërkojnë bankat janë jo të favorshme për bizneset, e konkretisht kolaterali i kërkuar është në nivelet 120% deri në 150% dhe interesat e kredisë janë të larta edhe për rastet kur kërkohet kredi për investime për një periudhë afatmesme.

Për të arritur konkurrueshmërinë e SME-ve shqiptare duhet të ndërmerren një sërë masash për një periudhë disa vjeçare, duke filluar me:

• Përgatitjen e një kuadri ligjor.• Ngritja e institucioneve.• Hartimi i një programi veprimesh dhe aktivitetesh për zbatim.

Përfundime:

Qëllimi i kësaj teme kishte të bënte me vlerësimin e rëndësisë që SME-të kanë në sektorin ekonomik të një vendi. Duke iu referuar treguesve përkatës mund të them që kemi dominim të bizneseve të vogla dhe të mesme ne ekonominë e vendit tonë. Shqipëria si një vend në zhvillim, kalimi i saj nga një ekonomi e planifikuar në një ekonomi tregu ka ndikuar që ajo të përballet me zbatimin e reformave të ndryshme. Këto vite kanë qenë në zbatim të politikave të stabilitetit makroekonomik, dhe të rritjes ekonomike.

Ndërsa përsa i përket shpërndarjes së SME-ve në vendin tonë, janë të përqen-druar më tepër në zonën e Tiranës dhe Durrësit dhe në përqindje më të vogël në zonat e tjera. Mbizotërimi i këtyre bizneseve është më së shumti në tregti dhe shërbim, industri, transport, ndërtim, dhe më pak në bujqësi.

Për vetë rëndësinë e këtyre bizneseve në ekonomi qeveria shqiptare ka ndërmarr politika mbështetëse për rritjen dhe fuqizimin financiar të tyre. Politika të tilla kishin si qëllim nxitjen e zhvillimit të SME-ve duke i mbështetur me kredi dhe mikrokredi të dhëna nga bankat dhe institucionet e tjera financiare apo marrëveshjet e qeverisë me do-nator të huaj, agjenci apo institucionet financiare të huaja. Janë marrë masa të ndryshme për financimin e SME-ve të tilla si;

1. Rritja e nivelit të kreditimit dhe krijimi i fondit shqiptar të garantimit të kredive.

2. Rritja e fondeve për mikrokredi si dhe përforcimi i kapaciteteve të Mik-rokredisë

98 GLOBAL CHALLENGE

Nivelet e financimit të SME-ve kanë ardhur në rritje, por gjithsesi niveli i fi-nancimit është pamjaftueshëm për të nxitur një zhvillim të shpejtë të sektorit. Financimi i SME-ve vlerësohet si një nga pengesat kryesore nga SME-të. Stabiliteti ekonomik është esencial në përmirësimin e aksesit në financa të SME-ve, gjithashtu dhe krijimin e një sektori financiar miqësor ndaj bizneseve. Bankat në momentin e dhënies së kredisë apo financimit ato shqyrtojnë një sërë elementësh të biznesit si;

1. Sfera e veprimtarisë së njësisë ekonomike.2. Forma juridike e saj.3. Historia e ndërmarrjes.4. Karakteristikat e procesit të prodhimit.5. Aspektet e konkurrencës.Në shqyrtimin e këtyre elementëve bankat gjithashtu vlerësojnë dhe ndërtimin e

planit të biznesit. Pasi problemet që hasin bankat kur japin kredi janë: 1. Paraqitja e bilanceve joreale nga ana e bizneseve. 2. Mangësitë në planet e biznesit. 3. Specialistët mendojnë se bizneset në Shqipëri vuajnë edhe nga mungesa e

aftësive manaxheriale për të administruar me sukses aktivitetin e tyre.Gjithsesi duhet të përmendim faktin që sot po bëhen përpjekje si nga ana e ban-

kave në lehtësimin e standardeve dhe me së shumti për korporatat dhe me pak për bizneset për dhënien e kredive por jo të gjitha bankat e bëjnë një gjë të tillë. Ky lehtësim është bërë nëpërmjet uljes se komisionit të kredisë por kërkesa për kolateral mbetët në kahun shtrëngues. Kërkesa për kredi e bizneseve është rritur dhe faktorët që kanë ndikuar në balancë pozitive;

Financimi i kapitalit qarkullues.Kushtet e kreditimit të aplikuar nga bankat.Perceptimi për situatën makroekonomike.

Marrëdhëniet e vendit tonë me institucionet e huaja siç është p.sh implementi-min e Kartës Evropiane të ndërmarrjeve të vogla, pasi paraqitemi të dobët në dimensionet për edukimin për sipërmarrjen dhe trajnimet për sipërmarrjen. Gjithashtu dobët paraq-itemi në dimensionin për nxitjen e inovacionit dhe përdorimit të teknologjive të reja.

Si përfundim, mund të themi që SME-të të dhe organizimi i planit të biznesit, të luajnë rolin kryesor si shtyllë kurrizore e ekonomisë, duhet të kemi parasysh këto reko-mandime kyçe:

1. Krijimi i një mjedisi të përshtatshëm dhe një kuadri të plotë ligjor për zhvil-limin e SME-ve.

2. Krijimi i një rrjeti institucional që do të nxisë zhvillimin e tyre.3. Nxitja e investimeve të huaja dhe zhvillimi i infrastrukturës.4. Mbështetja e zhvillimit të SME-ve, për të patur ekuilibër sektorial dhe

rajonal(rajonet e pazhvilluara,promovimi i bizneseve të reja në këto rajone)5. Krijimi i një sistemi taksash që favorizojnë zhvillimin e shpejtë (sistem tak-

sash preferencial).6. Krijimi i një sistemi të fuqishëm informacioni dhe inovacioni.7. Përmirësimi i sistemit kreditues të SME-ve dhe ofrimi i normave të pran-

ueshme të interesit nga burimet e huadhënies.8. Hartimi i një programi trajnues gjithë përmbledhës për përmirësimin e dre-

jtimit operacional të SME-ve.9. Të konsiderohet politika mbi SME-të si pjesë integrale e zhvillimit global të

sektorit industrial,të politikave rajonale dhe legjislacionit.

Kuad

ri i

finan

cim

it të

SM

E-ve

– R

asti

i Shq

ipër

isë

| Msc

. Mar

gari

ta M

uho

99Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

10. Financimi i SME-ve vlerësohet si një nga pengesat kryesore nga SME-të. Stabiliteti ekonomik është esencial në përmirësimin e aksesit në financa të SME-ve,gjithashtu dhe krijimin e një sektori financiar miqësor ndaj bizneseve.

LITERATuRA:

1. Ariana Çepani, “Sipërmarrja dhe menaxhimi i biznesit të vogël”, Tiranë, Pegi, 2001.

2. Artur Ribaj ,“Menaxhimi i suksesshëm i biznesit të vogël”, Europrint, 2002.

3. Leon Maggison, Charles Scott ,William Maggison,“Successful small business man

agement”, 2008, by Irwin/McGraw-Hill.

4. Michael Siropolis,“Small business Managemet”. Cengage Learning EMEA 1995.

5. INSTAT - http://www.instat.gov.al/

6. Banka e Shqipërisë - http://www.bankofalbania.org/

7. Raiffeisen Bank - http://www.raiffeisen.al/

8. www.mete.gov.al

100 GLOBAL CHALLENGE

Simboli Transhendental te Ismail Kadare

PhD Kandidate, Marina PriftiSi

mbo

li Tr

ansh

ende

ntal

te Is

mai

l Kad

are

| PhD

Kan

dida

te, M

arin

a Pr

ifti

Abstract

The article deals with fundamental categories in the literary work of Ismail Kadare, categories which are analyzed on the context of transcendental idealism and mythical criticism. The literary work of Kadare has obviously attained a completely thor-ough approach to life, which is characterized by a continuous attempt to asses basic values of human understanding, categories which are analyzed as the counter-part of the well-known transcendental of Plato and Kant.

The transcendental are equated with the mythical evaluations of space and time, evaluations which redefine reality according to a mythical orientation in space and time, where these intuitive forms of recognition are submerged into a profane-sacred embodiment of experience.

This creates in turn a transcendental and mythical quality in the narrative orga-nization of the text, which is brought to bear evidence of a continual approach to a taboo border, which is capable of changing the human experience and understanding of reality for ever. Combining these two tendencies and adding a new one, the tragic destiny of human understanding and living, Kadare tries to prove the unattainability of funda-mental truth and goodness, which contradicts the transcendental idealism of Kant and completely rejects the modern philosophy of 20-th century, which considers the tran-scendental as aspirations of humanity for a better understanding of themselves and life. By baring evidence only of the tragic element of transcendental, Kadare forms a tragic vision for life, which is very much close to the concept of catharsis in Greek tragedy.

101Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

This creates the most obvious shortcoming of his work, by rendering it only as a personal view of reality, rather than a transcendental quality which can add to the way people perceive themselves and life.

Abstrakt

Punimi ka për qëllim të analizojë përmes vështrimit filozofik, kategori esen-ciale të mendimit në veprën e Kadaresë, kategori që nisen si simulakrum të kohës dhe hapësirës dhe përfundojnë si kategori gjithëpërfshirëse të ekzistencës humane. Si fillim, punimi ka për qëllim të saktësojë termin “transhendental” sipas Platonit, Kantit, Leijb-nic, Shopenhauerit, filozofisë së shekullit të njëzetë, religjionit kristian dhe atij budist. Pas vëzhgimit dhe prezantimit të termit “transhendental”, punimi fokusohet te simboli transhendental, si pjesë e konceptit, e realizuar brenda kufijve të tekstit letrar. Pse Kadare gjeneralizon kuptimet dhe mendimi i tij rreket të kapërcejë hapësirën e rrokshme të syrit dhe mendjes humane, cilat janë simbolet kryesore transhendentale në veprën e tij, si bëhet koha transhendencë dhe realitet, si krijohet hapësira si vendndodhje nar-rative dhe si pikëtakim i kufijve të reales me përmasën transhendentale të botës. Ku e shikon Kadare transhendencën, ku ndodh pikëtakimi i hyjnores me profanen në vepër. Simbolizmi i së keqes në natyrën njerëzore, vdekja e dhunshme si vepër e individit apo shtetit, vizioni tragjik që Kadare ka për botën në përgjithësi dhe problematikën shqiptare në veçanti si pjesë e transhendencës mbi kuptimin e botës dhe të jetës apo botëkuptim e autorit mbi natyrën e artit dhe letërsisë, pse vdekja si ndërprerje e jetës shihet prej tij si pikëtakimi i dy botëve, të dukshmes dhe të padukshmes, a është Kadare shkrimtar i errët, çfarë vizioni afron ai për transhendentalen, si kategori negative, neutrale apo pozitive, a vështrohet kundërshtia hyjnore-profane si kundërshti ligësi hyjnore-ligësi njerëzore, cilët janë kufijtë tabu që ai shkel me artin e vet duke hyrë në transhendencë emotive dhe mendore si reflektim i gjendjeve psikotike në të cilat gjenden shpesh personazhet e tij. Pse veprës së Kadaresë i mungon përmasa adhuruese dhe hyjnizuese e transhendentales por ajo vështrohet si fatalitet, pashmangshmëri, kotësi ekzistence dhe E KEQE. Hyjnorja e çmitizuar e transhendencës s’është veçse “e keqja” e simbolizuar si transhendencë. Kategoria e së keqes bëhet kaq gjithëpërfshirëse, sa ajo fshin kufijtë realë të botës dhe krijon një transhendencë të mëvetësishme të ligjeve dhe rregullave të saj. Vizioni i përmbysur i veprës letrare në këtë rast, rreket të reflektojë në “parajsë” përmes “ferrit”, Transhendenca e humb kuptimin e saj të mirëfilltë dhe bëhet bartëse e mendimit negativ dhe mohues të botës. Kadare mohon mundësinë e një bote më të mirë duke marrë modele mijëravjeçare, që nga mitologjia greke deri te realiteti aktual shqiptar ku njeriu përsërit cikle dhune dhe vdekjeje pa një përmirësim të dukshëm të mendësisë së tij ndaj jetës dhe vdekjes. A është Kadare një Promete i tradhtuar nga ideali i tij abstrakt, raca sipërane njerëzore, apo qëllimi që ai i ka vënë vetes për të treguar të keqen e natyrës njerëzore, e ka errësuar dhe vetë misionin e letërsisë si art transhendental ku takohet bukuria e limite e gjuhës me bukurinë limite të estetikës dhe mendimit.

Fjalë kyçe: Transhendencë , Hyjnore , Profane , Simbol , Aktant , Kohë , Hapësirë


Sim

boli

Tran

shen

dent

al te

Ism

ail K

adar

e | P

hD K

andi

date

, Mar

ina

Prift

i Simboli Transhendental te Ismail Kadare

Përpara se të sqarojmë se si shfaqet kategoria e transhendentales te Kadare, do bëjmë një përshkrim panoramik të historisë së lindjes së termit dhe fushës semantike që ai mbulon. Transhendentalizmi si drejtim filozofik, bazohet mbi konceptin e transhendentales ose të një gjendjeje perceptimi “përtej” shqisores dhe u prezantua fillimisht nga Platoni, i cili besonte se e mira absolute ishte diçka që nuk mund të përshkruhej, ajo thjesht mund të njihej përmes intuitës.

Te vepra e tij “Dialogues”, Platoni përmend këto “forma të larta” ose ide si të transportuara në një formë intuite që e kapërcen aftësinë ose “zonën” ndijore 1. Këto ide ose “qenie” (ontos on) qëndrojnë pas çdo gjëje që ndihet. Për Platonin këto cilësi transhendentale gjenden së pari në ide dhe së dyti në botën ndijore.

Idetë tek të cilat sendet mishërohen, zbulojnë më shumë qenien si unitet se sa si pluralitet, më shumë të vërtetë se sa të dukshme, më shumë të mirë se të keqe. Kategoritë transhendentale te Platoni janë E Bukura, E Mira dhe E Vërteta . Platoni te “Lysis” dhe “Timaeus” thotë se çdo gjë që është e mirë (agathon), është edhe e bukur (kalon) 2, ndërsa te Republika thotë se çdo gjë që ekziston merr pjesë në kategorinë e së mirës 3.

Aristoteli bie dakord vetëm për të Mirën dhe Të Vërtetën si kategori transhendentale, ndërsa nuk cilëson Të bukurën si të tillë. Sipas Aristotelit ishte i mundur strukturimi i një bote inteligjente, por kjo nuk rezultonte në një komplet formash të përjetshme botërore, por në një set kategorish universale, në bazë të të cilave mund të parashikoheshin të gjitha kategoritë e tjera 4.

Në mesjetë me transhendentale u kuptuan koncepte të tilla si: esenca, uniteti, e mira, e vërteta, sendi. Tomas Aquinas e përfshin të bukurën në kategorinë e transhendentales, si Platoni që e lidh të bukurën me të mirën. Mirësia, sipas tij, është dera përmes së cilës bukuria hyn në zonën e transhendentaleve 5.

Gjatë mesjetës debati për të bukurën si kategori transhendentale vazhdon, duke i shtuar konceptit platonik për të bukurën edhe bukurinë e veprimit moral ose predispozitën shpirtërore, ashtu si ato iu shfaqen shqisave njerëzore.

Aquinas thotë se që një cilësi të jetë transhendentale , duhet të jetë bashkëekzistente me qenien, por njëkohësisht t’i shtojë asaj një aspekt konceptual të qartë nga ana e vet. Më shumë se shtimin e një ndryshimi specifik cilësia transhendentale projekton një aspekt të qenies prezente kudo dhe kurdoherë së bashku me qenien, por kjo cilësi është unike në raport me aftësitë tona njohëse.

Kanti synon të krijojë teorinë e Deduksioni Transhendental, të cilat jepen në tabelën e tij të kategorive 6. Ato janë: kategoritë e sasisë (unitet, pluralitet, totalitet), kategoritë e cilësisë (realitet, mohim, limitim), kategoritë e marrëdhënieve (e brendshme, e zëvendësueshme, e rastësishme, komunitet), kategoritë e modalitetit (e mundur, ekzistente, e nevojshme).

Sipas Kantit kategoritë kanë një rol esencial në procesin e të menduarit. Transhendentalet për të janë forma primare të të menduarit, principe të brendshme që i japin mendjes aftësinë për të formuluar perceptimet e saj dhe për ta bërë përvojën jetësore inteligjente.

Për Kantin koha dhe hapësira janë pamje të medituara në mënyrë empirike, më shumë se “gjëra” të vërteta në vetvete, ato janë vetëm forma të ndjeshme të intuitës.

1 Plato “The collected dialogues”, Princeton University 19612 Plato “Republica”, 596, Princeton University 19613 Plato “Phaedo” 102 b-c,3-5, Princeton University , 19614Aristotle “Metaphysics”, Princeton University 19615 Umberto Eko, “The aesthetics of Thomas Aquinas”, Harvard University Press 1988 6 Strawson 1996, 86, a 801, B 106

103Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kanti bën dallimin e estetikës transhendentale dhe të logjikës transhendentale, sipas së cilës kushtet me të cilat përballet njohja njerëzore, përbejnë edhe mënyrën sipas së cilës sendet dhe objektet mendohen.

Shopenhauer e përshkruan idealizmin transhendental si një dallim “midis fenomenit dhe sendit në vetvete dhe si pohim që vetëm fenomeni është i arritshëm prej nesh sepse ne nuk i njohim fenomenet në vetvete, por njohim vetëm mënyrën si ato shfaqen 7.

David Hume e mohon mundësinë e një deduksioni për disa koncepte metafizike si ideja e identitetit personal, identitetit përmes kohës, e vetes si subjekt të shkëputur nga perceptimet dhe e pushtetit të rastësishëm ose forcës 8.

Pikëpamjet postmoderniste të shekullit të njëzetë, i anashkalojnë transhendentalet si sferë serioze e filozofisë dhe ripropozojnë Të vërtetën, të Bukurën dhe të Mirën si aspirata të njerëzimit, të cilat e mbështesin atë në përballimin e vuajtjes dhe vdekjes pa humbur shpresë, pra transhendentalet shihen si kategori etike të evoluimit të shpirtit njerëzor.

Nga këndvështrimi panoramik i mësipërm shohim se filozofë të ndryshëm në kohë të ndryshme kanë emërtuar ose janë përpjekur të emërtojnë një realitet intuitiv i cili nuk është i dhënë drejtpërdrejtë me sendet, por është bashkë-ekzistent me ta në intuitën dhe aftësinë njohëse njerëzore. Kategori të tilla të realitetit “kapërcejnë” kufijtë e së dukshmes dhe të padukshmes dhe pikërisht kjo gjendje e ndërthurur iu jep emrin transhendentale.

Në mbarë veprën e Kadaresë shohim një përpjekje për të kapërcyer përshkrimet e zakonshme të kohës dhe hapësirës. Si realitet ndijor, transhendentalja te Kadare perceptohet si kohë dhe hapësirë me “ligjësori” të tjera nga ato që perceptojnë shqisat në realitetin e zakonshëm. Realiteti transhendental përmbahet në kategorinë e hapësirës e cila përmes kategorisë së numrit klasifikohet në transhendentalen e sasisë së Kantit, përmes përjetimit shqisor klasifikohet si kategori transhendentale e cilësisë, kategori ku hapësira paraqitet si realitet, mohim, limitim. Përmes lidhjeve që ajo vendos mes sendeve dhe njerëzve si edhe mes vetvetes, hapësira hyn në kategorinë transhendentale të marrëdhënieve dhe raporteve duke vendosur raporte të tilla si: e brendshme - e jashtme, e zëvendësueshme - mbajtëse, rastësore - vartëse, komunitet - bashkë-ekzistencë. Kategoritë e modalitetit që i përkasin hapësirës janë: e mundur - e pamundur ekzistente - joekzistente, e nevojshme - e rastësishme. Pozicionimi vertikal i hapësirës është nga poshtë - lart: gropë, guvë, shpellë, zgafellë, kanal, tunel, qyteti poshtë, në pozicionim neutral nga pikëpamja e lartësisë qëndron udha, rruga, Udha e Madhe e Veriut, në pozicion ngjitës janë banesa, kodra, kështjella, qyteti i sipërm, mali, reja, gjithkahnaja. Në pozicion lidhës mes vertikalitetit dhe horizontalitetit është ura. Në shtrirje horizontale hapësira është fushë, fushëtirë pa fund, horizont, mjegull, vorbull e zezë, qendër ikëse.

Hapësira është realitet për ndodhinë e rrëfyer, mohim për mundësinë njohëse të mendjes njerëzore, limitim për transferencën e ngjarjes në përmasë transhendentale. Kapërcimi i kontradiktës që hapësira përmban ndodh vetëm përmes pohim - mohimit, ku cilësitë reale hapësinore të subjektit zhyten dhe dalin vazhdimisht në dy sisteme referimi, një shqisor - ndijor dhe tjetri intuitiv - subjektiv. Përjetimi subjektiv i hapësirës e lidh elementin transhendental që ajo përmban me cilësinë e përjetimit të hapësirës prej mendësisë mitike ku hapësira është njëkohësisht edhe intuitë forme dhe si e tillë shkrihet me intuitën e përmbajtjes.

Intuita e formës dhe e hapësirës është një nga parimet bazë të transhendentalizmit kantian. Për shkencën natyrore që merret me format e hapësirës, gjeometrinë, format empirike të rrethit, katrorit, vijës etj, konceptohen vetëm si bashkësi e formave të kulluara ose modeleve gjeometrike.

7 Parerga and Paralipomena , Volume I , “Fragments for the history of Philosophy”8 Hume, D 1739 “A treatise of human nature”, Oxford University Press, 1978


Sim

boli

Tran

shen

dent

al te

Ism

ail K

adar

e | P

hD K

andi

date

, Mar

ina

Prift

i Për mendësinë mitike hapësira nuk është një përfitim i figurave dhe orientimeve gjeometrike nisur nga format intuitive të kulluara të njohjes, por është kategori transhendentale e lidhur me vlerën e opozicionit hyjnore - profane.

“Zonat dhe orientimet në hapësirë ndahen nga njëra - tjetra vetëm mbi bazën e një nuance të caktuar mendimi të lidhur me to, ato vlerësohen në sens të ndryshëm dhe të kundërt. Zhvillimi i intuitës mitike të hapësirës ndodh gjithmonë si rezultat i opozicionit ditë - natë dritë - hapësirë” 9.

Me këtë opozicion lidhet edhe dritë - hija në veprën e Kadaresë. Për arsye ilustrimi po ndalemi te “Kronikë në gur”, e cila është vepra bërthamë që ka gjeneruar gjithë veprën tjetër të Kadaresë.

Nga pikëpamja e hapësirës vepra ndahet vertikalisht dhe horizontalisht. Në vertikalitet janë nga poshtë - lart: gropë, sternë, kube, themel, kanalet e ujërave të zeza, shkallët e kubesë shpella, në horizontalitet: fushë, arë e shkretë, horizonti i mbuluar me mjegull mbytëse, ndërsa në vertikalitet lart ngrihet qyteti, shtëpia, mali, kështjella, tymtarët, pullazet.

Në vepër ka lëvizje horizontale përmes udhëve, lëvizje vertikale lart përmes aeroplanëve dhe ngjitjes së banorëve, lëvizje vertikale poshtë përmes rrëzimit të aeroplanëve, banorëve shkallëve, rrugëve zbritëse. Në pelegrinazhin e detyruar që bëjnë banorët gjatë braktisjes së qytetit prej sulmit gjerman, rruga dhe nata janë dy elementë që i japin udhëtimit një përmasë transhendentale.

“Tani fusha, xhadeja, bregu i Shën Triadhës, mjegullat pa emër vetë mali (ishte e vështirë të besoje se po ecje drejt një mali... saqë aty dukej se përpara ishte vetëm një copë natë e dendur dhe asgjë ...dalëngadalë po humbja ndjenjën e njëmendësisë. Ecja jonë ishte tani pa drejtim, ishte ecje në barkun e natës” 10.

Largësia hapësinore bëhet përmes errësirës edhe largësi cilësore, duke ndërruar cilësinë nga realitet në mohim (irreale) si edhe nga mohim në limitim (hapësirë inekzistente, ecnin drejt e në barkun e natës). Limiti që vendos hapësira e transhendentalizuar është limit zero, duke e kthyer hapësirën në kohë, ajo humb format e saj orientuese dhe kthehet në çast kohor.

Përsa i përket kohës në vepër, momenti kur koha rrjedh “ndryshe” është moment sasior dhe cilësor, ku koha humb cilësinë e saj të matjes dhe renditjes së ngjarjeve dhe futet në kategoritë intuitive të ndarjes së dy botëve, të asaj hyjnore me atë profane.

Për mendësinë mitike është karakteristike ndarja e kohës në njësi identike.“Stadet kohore të kohës e shkuar - e tashme - e ardhme nuk mbeten të qarta, ato

i nënshtrohen tendencës dhe tundimit për të njësuar ndryshimin dhe në mënyrë finale ta transformojnë vetveten në identitet të plotë” 11.

Ajo që është e vërtetë për hapësirën, është edhe për kohën, ndërgjegjja mitike e transferon kohën në një pikë ku bëhet e mundur shfaqja e hyjnores dhe ndarja e saj prej profanes. Tek Kadare kemi përsiatje të ndryshme për kohën, përpjekje për të kuptuar dhe eksperimentuar me forma të ndryshme të përjetimit të saj. Meqenëse sipas Kantit koha dhe hapësira janë dy forma të njohjes që i përkasin intuitës së kulluar, në bazë të angazhimit të hapur të autorit për të zbuluar zona të reja hapësinore me ligjësori të ndryshme të rrjedhjes së kohës, themi se vepra e Kadaresë është e ndërtuar mbi bazën e simbolit transhendental, simbol që shfaqet si simulakrum i kohës dhe hapësirës dhe zgjeron fushën shënjuese të vetes duke u bërë gjithëpërfshirës.

Simboli transhendental realizohet përmes aktantëve transhendentalë , të cilët janë: sende si pasqyra, aeroplani, taksia; aktantë - kafshë si gjarpri, shqiponja, kali, aktantë njerëz si plakat e jetës, magjistari, kryearkitekti, aktantë metafizikë si ëndrra, magjia, Ëndrra Mashtruese, aktantë të motit si shiu, era, suferina, bora, mjegulla; aktantë stinorë si vjeshta dimri, fillim pranvere.

9 Cassirer, E, “The philosophy of symbolic forms”, volume 2, 9610 Kadare, I, “Kronikë në gur”, 278 11 Cassirer, E, Mythical Thought

105Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kategoria e transhendentales te Kadare ka karakter moral, e keqja si fatalitet; karakter estetik, gruaja e bukur si mister dhe konceptual (përsiatjet e personazhit - ide).

Transhendentalja është aktuale deri në momentin kur e aktualizon objektin letrar si sakral apo profan. Gjithçka që kalon përmes këtij kufiri merr cilësi transhendentale, koha, hapësira, personazhi. Transhendentalja paraqitet si e rrokshme dhe e parrokshme 12, si qendër e pakapshme (“Askush nuk e di se ç’është qendra”) 13, si zonë e shkretë, hapësirë, zbrazëti, ankth 14, zhbërje e plotë trup e shpirt, njerëz e zota, ankth dhe trishtim.

Zbulimi i transhendentales te Kadare shoqërohet me ankth, trishtim, frikë, vetmi, duke e shndërruar transhendentalen kështu në mbajtëse të kufirit - tabu përtej së cilit nuk mund të kalohet pa u tjetërsuar në cilësinë e të ndjerit dhe të perceptuarit, duke dhënë kështu një imazh tërësisht të përmbysur të transhendentaleve të Platonit, Aristotelit dhe Kantit ku E Mira, E Bukura dhe E Vërteta janë cilësi shoqëruese të sendeve të cilat i bëjnë ato të marrin pjesë në rendin e një inteligjence më të lartë, ose formën e kulluar të mendimit, i cili parë nga këndvështrimi i absolutes që vendos kategoria e transhendentales, krijon përmasën eternale të shpirtit ku perceptimi i jashtëm dhe i brendshëm janë një. Që këtej buron dhe tragjizmi në veprën e Kadaresë.

Për të transhendentalja është “zhbërje”, mosekzistencë. Autori nuk e kapërcen dot konfliktin që paraqet prezantimi i hyjnores ose transhendentales në vepër.

“Është vetëm ndërgjegjja estetike ajo që e zgjidh problemin. që nga moment që kjo ndërgjegje i jep vetes të drejtën të meditojë, ajo e shkëput vizionin nga te vepruarit duke i dhënë imazhit në këtë rast një rëndësi me të vërtetë imanente. Imazhet e shfaqin vetveten si iluzion në raport me realitetin empirik të njohjes, por ky iluzion ka të vërtetën e tij sepse zotëron ligjin e vet. Duke iu kthyer këtij ligji, shpërthen një liri e re ndërgjegjes, imazhi nuk vepron mbi shpirtin si një qenie materiale reale, por bëhet për shpirtin një forcë e vërtetë e fuqisë së tij shprehëse” 15.

Trishtimi transhendental që kap heronjtë e Kadaresë ka të bëjë me një përmasë të parrokshme estetike dhe shpirtërore. Afrimi me zonën transhendentale i godet si nga sëmundja e tokës (“Aksidenti”, fq 57), hulumtuesit e lodhur të cilët janë aktantët veprues në zbulimin e transhendentales, provojnë një lodhje dhe tronditje psikike, e cila të kujton tabunë dhe frikën e shkeljes së saj. Në këtë mënyrë Kadare e paraqit dijen hyjnore si të pakapshme madje të dëmshme.

“…ç’ligje të fshehta kishte zbuluar, ç’kah rrjedhje ndryshe të kohës? Ai ishte fare pranë murit ndarës, një hap i vetëm mjaftonte për të kapërcyer në një zonë të re të mendimit, mirëpo ai hap i fundit ishte më i pamunduri” 16.

“E dinte se ashtu siç thoshte Platoni, ajo kronikë nuk mund të ishte veçse një pasqyrim i zbehtë i modelit të përjetshëm , por shpresa se, nisur nga dukja, qoftë edhe e turbullt, mund t’i afrohej modelit, nuk i ndahej… Dhe kështu një natë fundvere, nisi përnjëmend ta përfytyronte. Por përfytyrimi, përveç që ishte i mundimshëm, kishte brenda tij aq afsh e përdëllim, sa e lodhi atë më shumë se gjithë jeta e tij” 17.

Jemi në kategori të pastra të transhendentales. Personazhi rreket t’i afrohet zonës së ndaluar, të zbulojë modelin e përjetshëm sipas Platonit, me aq shumë afsh e përdëllim (vëmë re elementin erotik në zbulimin e një thelbi estetik), sa personazhi lodhet sa për gjithë jetën e tij, pavarësisht se është fare pranë murit ndarës.

Transhendentalja paraqitet si e pakapërcyeshme në formën e intuitës dhe e panjohshme në formën shqisore - ndijore.

Autori e kërkon arsyen e së keqes në arsye ose dije transhendentale të cilat

12 “Stinë e mërzitshme në Olimp”, 16313 “Stinë e mërzitshme në Olimp”, 19114 Po aty, 19215 Cassirer, E “The philosophy of symbolic forms”, 26116 Kadare,I ‘’Aksidenti’’ 5617 Po aty, 58


ose iu janë vjedhur njerëzve nga zotat pa të drejtë, ose nuk janë ditur kurrë dhe nuk mund të dihen për shkak të karakterit tabu që ato përmbajnë. Ky ndryshim pronësie në përmasën e transhendentales, sjell trishtim e zhgënjim në vepër, pasi shihet si kufiri i fundit ku mund të depërtojë mendja njerëzore dhe kjo e fundit shihet si e cunguar për të marrë pjesë në një realitet dijeje supreme. Autori konfliktin hyjnore - profane e lë të pazgjidhur, duke e fshehur thelbin transhendental të realitetit pas opozicionit vjedhje - përfitim, ku transhendentalja ndërron kah sa nga hyjnore në profane, por rezistenca që ajo i bën intelektit njerëzor, e lodh dhe e trishton shkrimtarin, i cili pasi rreket të zbulojë të vërteta të mëdha, tërhiqet duke lënë të duket të njëjtat pamje që ka ngjarja në fillim, pavarësisht se e transhendentalizuar në pikën që shumëfishohen pamjet dhe silogjizmat.

Transhendentalja nuk shihet si cilësi e fshehtë e sendit dhe e jetës, por si atribut i mendjes së hulumtuesve - aktantë, të cilët pasi nuk e shndërrojnë dot botën nën zotërimin e plotë të mendjes njerëzore, e braktisin atë në mendësinë mitike, ku imazhi nuk është i shkëputur prej realitetit si shprehës i forcës krijuese të shpirtit, por e bart realitetin duke u njësuar me të.

Kadare mitizon të kaluarën e Shqipërisë, princërit arbër, Zonjat e Mëdha, rapsodët, të cilat krijojnë një përplasje qytetare dhe etike me realitetin që ai paraqet në vepër. Shqipëria e idealizuar si Mit Estetik i së Bukurës dhe së Mirës ekziston në kohë të shkuar, çka përputhet me (vizioni profetik i kohës). Në vizionin profetik të kohës, mungesa estetike e elementit transhendental të Bukurisë dhe Madhështisë, sjell ndryshime në rrjedhjen e kohës 18.

Përderisa është ndërgjegjja estetike ajo që e zgjidh kontradiktën simbol - imazh - realitet, te Kadare mungesa e kësaj ndërgjegjeje dhe mbizotërimi i mendësisë mitike sjell zhytjen e imazhit - simbol në realitet mitik, ku përmasat hapësinore zotërohen dhe aktivizohen nga shfaqja e hyjnores kurse rrjedha kohore ndryshon në çastin e epifanizimit sakral të vlerave estetike të realitetit.

Kjo e mitizon transhendentalen në kahje mohimi absolut njohjeje, ku përmasa intuitive e realitetit nuk i orienton njerëzit dhe jetën drejt një realiteti më të lartë, por i ç’orienton, duke i dhënë gjithë veprës një ngjyrim tragjik si edhe përmasën më kufizuese të saj.

18 Kadare,I ‘’Darka e gabuar’’ 113

Sim

boli

Tran

shen

dent

al te

Ism

ail K

adar

e | P

hD K

andi

date

, Mar

ina

Prift

i

107Nr. 9 / 2014

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

LITERATuRA:

1. Aquinas, Thomas, Summa Theologica, 12Q

2. Barthes, R, “Writing degree zero”

3. Barthes, R, “On Racine”

4. Kadare, I, “Eskili, ky humbës i madh”

5. Kadare, I, “Stinë e mërzitshme në Olimp”

6. Kadare, I, “Kronikë në gur”

7. Kadare, I, “Darka e gabuar”

8. Plato, “Phaedo”, Princeton University 1961

9. Plato, “Republica” Princeton University 1961

10. Plato, “The collected dialogues”, Princeton University 1961

11. Hume, D, “A treatise of human nature”, Oxford University Press, 1978

12. Kant, E, “Critique of practical reason”, Cambridge University Press, 1997

13. Eko, U, “The aesthetics of Thomas Aquinas”, Cambridge, Harvard University, 1961

14. Eko, U, “Art and beauty in the middle ages”, Yale University Press 1986

15. Cassirer, E, “The philosophy of symbolic forms”


Numri 9 • Maj 2014 Num

ri 9

• M

aj 2

014


Asimetria midis pranueshmërisë dhe zbatueshmërisë së detyrimeve të BE-së në Shqipëri/Faqe 06


Forcimi i shtetit ligjor dhe rendit kundër krimit të organizuar/Faqe 13

PhD Kandidat, Alban PërmetiPhD Kandidat, Bajram IbrajDr, Endri PapajorgjiDr. Rovena Vata Msc. Kledia Argjiri

PhD Kandidat, Nexhat ÇoçajPhD Kandidat, Arjan ZurboPhD Kandidat, Agim KastratiPhD Kandidat, Bekim Vishaj

Msc. Mirjana Ukpera PekaPhD Kandidate, Besarta QalliajMsc. Margarita MuhoPhD Kandidate, Marina Prifti

Kontribuan në këtë botim

I S S N 2 2 2 7 - 8 5 4 0

ISSN 2227-8540ISSN 2312-5748 (Online)

ISSN

222

7-85

40IS

SN 2

312-

5748

(On

line)

Çmimi 400 Lekë

global challenge 9

Documents