gita as it is-gujarati with sanskrit shloka -pdf-updated
DESCRIPTION
Gita as it is in gujarati and Sanskrit as wellTRANSCRIPT
1
Gita As It Is-Gujarati Translation
with Sanskrit (Shloka)(Open Project- No Copy right)
Project-2 (See all other Project Information below)
Gujarati Translation (arth) with Sanskrit Shloka
Word File (Word -Document)
● Copy -Paste From Word-File - the way you like (This Material is not copy-righted)
● OR-Download this word file
● OR-read as PDF File (Click here)
● OR-download as PDF file
● If you find any trouble for downloading-Please send email
Note-
Project-1 -ONLY Sanskrit Shloka -text (Font)
Project-3-Only Gujarati meaning (translated Arth)
Project-4-PDF Files OF all 1-2-3 Project
also available
Open Project
By-
Anil Shukla
www.sivohm.com
and
Som Patel
www.somsanrah.com
2
GitaBhagvad Gita
Shrimad Bhagvad Gita
As it is-In Gujarati
ગીતાભગવદ ગીતા
�ીમદ ભગવદ ગીતા
તનેા �ળૂ �પ-ે�જુરાતીમાં(�જુરાતી અ�વુાદ-સ�ં�તૃ �લોક સાથ)ે
સકંલન
અિનલ �િવણભાઈ ��ુલ
સ�ટ�બર-૨૦૧૩
www.sivohm.com
3
અ�યાય-૧-અ�ુ�ન િવષાદ યોગ
● धतृरा�� उवाचः धम���े ेकु���े ेसमवतेा ययु�ुसवः । मामकाः पा�डवा�चैव �कमकुव�त सजंय ॥१॥
�તૃરા�� બો�યા -
હ� સજંય, ધમ��િૂમ �ુ�ુ��ેમા ં��ુની ઇ�છાથી એક� થયલેા મારા અન ેપા�ંુના ��ુોએ �ું ક��ુ ? (૧)
● सजंय उवाच-���वा त ुपा�डवानीकं �यढू ंदयु�धन�तदा । आचाय�मपुसगं�य राजा वचनम�वीत ्॥२॥
સજંય બો�યા -
હ� રાજન, પાડંવોની સનેાન ેજોઇન ેરા� �ુય�ધન �ોણાચાય�ની પાસ ેજઇન ેબો�યા. (૨)
● प�यतैा ंपा�डुप�ुाणामाचाय� महती ंचममू ्। �यढूा ं�पुदप�ुणे तव �श�यणे धीमता ॥३॥
હ� આચાય�, આપના િશ�ય �પુદ��ુ ��ૃટ��ુન �ારા ગોઠવાયલેી પાડંવોની આ િવશાળ સનેાન ે�ુઓ. (૩)
● अ� शरूा मह�ेवासा भीमाज�ुनसमा य�ुध । ययुधुानो �वराट�च �पुद�च महारथः ॥४॥
● ध�ृटकेत�ुच�ेकतानः का�शराज�च वीय�वान ्। प�ुिज�कुि�तभोज�च शै�य�च नरप�ुगवः ॥५॥
એમા ંભીમ અન ેઅ�ુ�નના સમાન ��ુધુાન (સા�ય�ક), રા� િવરાટ, મહારા� �પુદ, ��ૃટક��,ુ ચ�ેકતાન,
કાશીરાજ, ��ુુ�જત, �ુતંીભોજ તથા નર��ેઠ શ�ૈય �વા ક�ટલાય પરા�મી �રૂવીર યો�ાઓ છ.ે(૪-૫)
● यधुाम�य�ुच �व�ा�त उ�तमौजा�च वीय�वान ्। सौभ�ो �ौपदयेा�च सव� एव महारथाः ॥६॥
પાડંવોની સનેામા ંિવ�ા�ત, �ધુામ��,ુ વીય�વાન ઉ�મૌ�, �ભુ�ા��ુ અ�ભમ�� ુતથા �ૌપદ�ના ��ુો - એ
બધા મહારથીઓનો સમાવશે થાય છ.ે (૬)
● अ�माकं त ु�व�श�टा य ेताि�नबोध ��वजो�तम । नायका मम स�ैय�य स�ंाथ� ता��वी�म त े॥७॥
● भवा�भी�म�च कण��च कपृ�च स�म�तजंयः । अ�व�थामा �वकण��च सौमदि�त�तथवै च ॥८॥
● अ�य ेच बहवः शरूा मदथ� �य�तजी�वताः । नानाश���हरणाः सव� य�ु�वशारदाः ॥९॥
હવ ેહ� ��જો�મ, આપણી સનેાના યો�ાઓ િવશ ે�ું તમન ેક�ું. આપણી સનેામા ંતમારા ઉપરાતં િપતામહ ભી�મ,
કણ�, �પૃાચાય�, અ��થામા, િવકણ� અન ેસૌમદ� �વા મહાન યો�ાઓ છ.ે
એમના િસવાય આપણી સનેામા ં��ુકળામા ંિન�ણુ હોય, શ�ા�િવ�ામા ંમા�હર હોય એવા અનકે યો�ાઓ છ,ે
�ઓ માર� માટ� પોતાના �નની બા� લગાવવા તયૈાર છ.ે (૭-૮-૯)
● अपया��त ंतद�माकं बल ंभी�मा�भर��तम ्। पया��त ंि�वदमतेषेा ंबल ंभीमा�भर��तम ्॥१०॥
િપતામહ ભી�મ �ારા ર�ાયલે આપણી સનેા�ું બળ અસીમ અન ેઅ�ટૂ છ,ેજયાર� આપણી સાથનેી �લુનામા,ં
ભીમ �ારા ર�ાયલેી પાડંવોની સનેા�ું બળ સીિમત છ.ે (૧૦)
● अयनषे ुच सव�ष ुयथाभागमवि�थताः । भी�ममवेा�भर��त ुभव�तः सव� एव �ह ॥११॥
એથી સવ� યો�ાઓ, પોતપોતાના િન��ુત કર�લ �થાન પર રહ�
સવ� �કાર� આપણા સનેાપિત એવા િપતામહ ભી�મની ર�ા કરો. (૧૧)
● त�य सजंनय�हष� कु�व�ृः �पतामहः । �सहंनाद ं�वन�यो�चैः श�ख ंद�मौ �तापवान ्॥१२॥
● ततः श�खा�च भये��च पणवानकगोमखुाः । सहसवैा�यह�य�त स श�द�तमुलुोऽभवत ्॥१३॥
ત ેસમય ેવ�ર�ટ �ુ�ુ એવા િપતામહ ભી�મ ેજોરથી િસ�હનાદ કય� અન ેશખંનાદ કય�, �થી �ુય�ધનના �દયમાં
હષ�ની લાગણી થઈ. ત ેપછ� અનકે મહારથીઓએ પોતાના શખં, નગારા, ઢોલ વગરે� વગાડ�ા. (૧૨-૧૩)
4
● ततः �वतेहै�ययै�ु�त ेमह�त �य�दन ेि�थतौ । माधवः पा�डव�चैव �द�यौ श�खौ �द�मतःु ॥१४॥
એ બધાના �વરોથી વાતાવરણમા ંભયાનક નાદ થયો. એ સમય ેસફ�દ ઘોડાઓથી શોભતા ભ�ય રથમાં
િવરાજમાન ભગવાન �ી��ૃણ અન ેપા�ંુ��ુ અ�ુ�ન ેપોતપોતાના શખં વગાડ�ા. (૧૪)
● पा�चज�य ं�षीकेशो दवेद�त ंधन�जयः । पौ�� ंद�मौ महाश�ख ंभीमकमा� वकृोदरः ॥१५॥
ભગવાન ઋિષક�શ ે(�ી ��ૃણ)ે પાચંજ�ય શખં વગાડ�ો અન ેધનજંય (અ�ુ�ન)ે દ�વદ� શખં વગાડ�ો.
ભીમ ેપોતાનો પૌ�ક નામના શખંનો �વિન કય�.(શખં વગાડ�ો) (૧૫)
● अन�त�वजय ंराजा कु�तीप�ुो य�ुधि�ठरः । नकुलः सहदवे�च सघुोषम�णप�ुपकौ ॥१६॥
�ુતંી��ુ મહારા� �િુધ��ઠર� પોતાના અનતંિવજય નામના શખંનો,
ન�ુલ ે�ઘુોષ અન ેસહદ�વ ેમ�ણ��ુપક નામના શખંનો �વિન કય�. (શખં વગાડ�ો) (૧૬)
● का�य�च परम�ेवासः �शख�डी च महारथः । ध�ृट�य�ुनो �वराट�च सा�य�क�चापरािजतः ॥१७॥
● �पुदो �ौपदयेा�च सव�शः प�ृथवीपत े। सौभ��च महाबाहःु श�खा�द�मःु पथृ�पथृक ्॥१८॥
ધ�ધુ�ર કાિશરાજ, મહારથી િશખડં�, ��ૃટ��ુ�ય, િવરાટરાજ, અ�ય એવા સા�ય�ક, મહારા� �પુદ, અ�ભમ��ુ
તથા �ૌપદ�ના અ�ય ��ુોએ પોતપોતાના શખંોનો �વિન કય�. (૧૭-૧૮)
● स घोषो धात�रा��ाणा ं�दया�न �यदारयत ्। नभ�च प�ृथवी ंचैव तमुलुो �यननुादयन ्॥१९॥
શખંોના મહા�વિનથી આકાશ અન ેધરા પર મોટો શોર થયો.
એ સાભંળ�ન ે�તૃરા��ના ��ુોના (કૌરવોના) �દયમા ં�ણ ેહલચલ થઈ. (૧૯)
● अथ �यवि�थता����वा धात�रा��ा�क�प�वजः । �व�ृत ेश��सपंात ेधन�ु�य�य पा�डवः ॥२०॥
અ�ુ�ન,ે ક� �ના રથ પર હ�મુાન� િવરાજમાન હતા,
તણે ેપોતા�ું ગા�ંડવ (ધ��ુય) તયૈાર કર� ભગવાન ઋિષક�શન ેક�ું.(૨૦)
● �षीकेश ंतदा वा�य�मदमाह मह�पत े। सनेयो�भयोम��य ेरथ ं�थापय मऽे�यतु ॥२१॥
● यावदतेाि�न�र�ऽेह ंयो� धकुामानवि�थतान ्। कैम�या सह यो��यमि�मन ्रणसम�ुयम े॥२२॥
● यो��यमानानव�ेऽेह ंय एतऽे� समागताः । धात�रा���य दबु�ु�ये�ु� े��य�चक�ष�वः ॥२३॥
હ� અ��તુ (હ� ��ૃણ), મારો રથ બનં ેસનેાઓની મ�યમા ંલઈ ચાલો
�થી �ું બનં ેપ�ના યો�ાઓન ેસાર� પઠે� જોઈ શ�ુ.ં
માર� જો�ું છ ેક� �ુ��ુ��થી ભર�લ �ુય�ધનનો સાથ આપવા માટ� ��ુ�િૂમમા ંકયા કયા યો�ાઓ ભગેા થયા છ.ે
અન ેકોની સાથ ેમાર� ��ુ કરવા�ું છ?ે (૨૧-૨૨-૨૩)
● सजंय उवाच--एवम�ुतो �षीकेशो गडुाकेशने भारत । सनेयो�भयोम��य े�थाप�य�वा रथो�तमम ्॥२४॥
● भी�म�ोण�मखुतः सव�षा ंच मह���ताम ्। उवाच पाथ� प�यतैा�समवतेा�कु��न�त ॥२५॥
સજંય કહ� છ-ેહ� ભારત (�તૃરા��), �ડુાક�શ (અ�ુ�ન)ના વચનો સાભંળ�
ભગવાન ઋિષક�શ ેએમનો રથ બનં ેસનેાની મ�યમા ંલાવીન ેઊભો રા�યો.
રથ �યાર� િપતામહ ભી�મ, આચાય� �ોણ તથા અ�ય ��ખુ યો�ાઓની સામ ેઆવીન ેઊભો ર�ો �યાર�
ભગવાન ��ૃણ ેઅ�ુ�નન ેક�ું, અ�ુ�ન, િવપ�મા ં��ુ માટ� તયૈાર થયલેા યો�ાઓન ેબરાબર જોઈ લ.ે (૨૪-૨૫)
● त�ाप�यि��थता�पाथ�ः �पतनॄथ �पतामहान ्। आचाया��मातलुा��ात�ॄप�ुा�पौ�ा�सखी�ंतथा ॥२६॥
પાથ� બનં ેસનેાઓ�ું િનર��ણ ક��ુ તો એમાં
5
પોતાના િપતરાઈ ભાઈઓ, િપતામહ, આચાય�, મામા, ��ુ, પૌ�ો, િમ�ો, �નહે�જનો તથા
�હત�ચ�તકોન ેઊભલેા જોયા. (૨૬)
● कपृया परया�व�टो �वषीदि�नदम�वीत ्। ���वमे ं�वजन ंक�ृण ययु�ुसुं समपुि�थतम ्॥२७॥
એ બધા ન ેજોઈન ેઅ�ુ�ન�ું મન ઉ���ન થઈ ગ�ું. િવષાદથી ભર�લ મન ેએણ,ે ભગવાન ��ૃણન ેક�ું,(૨૭)
● �वशरुा�स�ुद�चैव सनेयो�भयोर�प । ता�समी�य स कौ�तयेः सवा��ब�धनूवि�थतान ्॥२८॥
● सीदि�त मम गा�ा�ण मखु ंच प�रश�ुय�त । वपेथ�ुच शर�र ेम ेरोमहष��च जायत े॥२९॥
● गा�डीव ं�संत ेह�ता��व�चैव प�रद�यत े। न च श�नो�यव�थातुं �मतीव च म ेमनः ॥३०॥
હ� ��ૃણ, ��ુ �િૂમમા ં�ું સગા ંસબંધંી અન ે�હત�ે�ઓન ેલડવા માટ� ત�પર ઊભલેા જોઈ ર�ો �.ં
એમની સાથ ે��ુ કરવાની મા�-ક�પના કરતા ંજ,
મારા ં�ગ ઠડંા પડ� ર�ા છ,ે મા�ુ ંમ� �કુાઈ ર�ું છ,ે
મા�ુ ંશર�ર અન ે�ગ�ેગ કાપંી ર�ા છ.ે
મારા હાથમાથંી ગાડં�વ �ણ ેસરક� ર�ું છ.ે
માર� �વચામા ંદાહ થઈ ર�ો હોય એ�ું મન ેલાગ ેછ.ે
મા�ુ ં�ચ� ભમી ર�ું હોય એ�ું મન ેલાગ ેછ ેઅન ેમારાથી ઊભા પણ રહ�વા�ું નથી. (૨૮-૩૦)
● �न�म�ता�न च प�या�म �वपर�ता�न केशव । न च �येोऽनपु�या�म ह�वा �वजनमाहव े॥३१॥
● न का�� े�वजय ंक�ृण न च रा�य ंसखुा�न च । �क ंनो रा�यने गो�व�द �क ंभोगैज��वतने वा ॥३२॥
હ� ક�શવ, મન ેઅમગંલ લ�ણો દ�ખાઈ ર�ા છ.ે
મારા �વજન અન ે�હત�ે�ઓન ેમારવામા ંમન ેકોઈ ક�યાણ�ું કામ હોય એમ નથી લાગ�ું,
હ� ��ૃણ, મન ેન તો ��ુમા ંિવજય મળેવવાની ઈ�છા છ,ે
ન તો રા�યગાદ� મળેવવાની ક� અ�ય �ખુોની કામના છ.ે (૩૧-૩૨)
● यषेामथ� का���त ंनो रा�य ंभोगाः सखुा�न च । त इमऽेवि�थता य�ु े�ाणा�ं�य��वा धना�न च ॥३३॥
● आचाया�ः �पतरः प�ुा�तथवै च �पतामहाः । मातलुाः �वशरुाः पौ�ाः �यालाः सबंि�धन�तथा ॥३४॥
હ� ગોિવ�દ, �વજનો અન ે�હત�ે�ઓન ેમાર�ન ેમળનાર રા�ય અન ેભોગોન ેભોગવીન ેઅમાર� �ું કર�ું છ ે?
અર�, તમેન ેહ�યા પછ� અમારા �વનનો પણ �ું અથ� બાક� રહ�શ ે?
�ન ેમાટ�(મારા ��ુુજન, િપતા, ��ુ, પૌ�ો, ��રુ પ�ના સગાસબંધંીઓ) આ વભૈવ, રા�ય અન ેભોગની
કામના અમ ેકર�એ છ�એ તઓે �વય ંઆ ��ુ�િૂમમા ંપોતાના �ાણો�ું બ�લદાન આપવા ઊભલેા છ.ે (૩૩-૩૪)
● एता�न ह�त�ुम�छा�म �नतोऽ�प मधसुदून । अ�प �लैो�यरा�य�य हतेोः �क ंन ुमह�कतृ े॥३५॥
આ બધાન ેિ��વુનના (�ણ ે�વુન ના) રા�ય માટ� પણ મારવાની ક�પના �ું કર� શ�ુ ંએમ નથી
તો ધરતીના �ુકડા માટ� એમન ેશા માટ� મારવા ? ભલને ેતઓે અમન ેમાર� નાખ.ે(૩૫)
● �नह�य धात�रा��ा�नः का �ी�तः �या�जनाद�न । पापमवेा�यदे�मा�ह�वैतानातता�यनः ॥३६॥
● त�मा�नाहा� वय ंह�तुं धात�रा��ा��वबा�धवान ्। �वजन ं�ह कथ ंह�वा स�ुखनः �याम माधव ॥३७॥
�તૃરા��ના ��ુોન ેમારવાથી અમન ે�ું �સ�તા મળશ.ે
હ� જનાદ�ન, �વજનોની હ�યા કરવાથી તો ક�વળ પાપ જ મળશ.ે
એટલ ેએમન ેમારવા ઉ�ચત નથી. એમન ેમાર� ન ે�ું ક�વી ર�ત ે�ખુી થઈશ? (૩૬-૩૭)
● य�य�यते ेन प�यि�त लोभोपहतचतेसः । कुल�यकतृ ंदोष ं�म��ोह ेच पातकम ्॥३८॥
હ� માધવ, એમની (�ુય�ધન અન ેકૌરવોની) મિત તો રા�યના લોભથી ��ટ થઈ ગઈ છ.ે
પોતાના �ુળનો િવનાશ કરવામા ંતથા
િમ�ોનો �ોહ કરવામા ંએમને
6
કોઈ પણ �કારનો �ોભ થતો નથી.(૩૮)
● कथ ंन �येम�मा�भः पापाद�माि�नव�त�तमु ्। कुल�यकतृ ंदोष ं�प�य��ज�नाद�न ॥३९॥
● कुल�य े�ण�यि�त कुलधमा�ः सनातनाः । धम� न�ट ेकुल ंक�ृ�नमधम�ऽ�भभव�यतु ॥४०॥
પર�ં ુહ� જનાદ�ન, અમ ેઅમારા �ુળનો િવનાશ શા માટ� થવા દઈએ.
એ�ું ઘોર પાતક�ું કામ કરવામા ંઅમ ેશા માટ� ���ૃ થઈએ.
�ુળનો િવનાશ થતા ં�ુળધમ�નો નાશ થાય છ.ે અન ે�ુળધમ�નો નાશ થતા ંઅધમ� �યાપ ેછ.ે (૩૯-૪૦)
● अधमा��भभवा�क�ृण �द�ुयि�त कुलि��यः । ��ीष ुद�ुटास ुवा�ण�य जायत ेवण�सकंरः ॥४१॥
અધમ� �યાપવાથી �ુળની �ીઓમા ંદોષ આવ ેછ.ે અને
હ� વા�ણયે(��ૃણ), એ�ું થવાથી વણ�ધમ� ન�ટ થઈ �ય છ.ે
વણ�ધમ�નો નાશ થતા ંવણ�સકંર �� ઉ�પ� થાય છ.ે (૪૧)
● सकंरो नरकायवै कुल�नाना ंकुल�य च । पति�त �पतरो �यषेा ंल�ुत�प�डोदक��याः ॥४२॥
● दोषैरतेःै कुल�नाना ंवण�सकंरकारकैः । उ�सा�य�त ेजा�तधमा�ः कुलधमा��च शा�वताः ॥४३॥
● उ�स�नकुलधमा�णा ंमन�ुयाणा ंजनाद�न । नरकेऽ�नयत ंवासो भवती�यनशु�ुमु ॥४४॥
● अहो बत मह�पाप ंकत�ु �यव�सता वयम ्। य�ा�यसखुलोभने ह�तुं �वजनम�ुयताः ॥४५॥
એવા સતંાનો એમના િપ�ઓૃ�ું �ા� વગરે� કમ� કરતા ંનથી. એથી િપ�ઓૃની �ુગ�િત થાય છ.ે
તમેનો ઉ�ાર ન થવાથી તઓે નરકમા ં�ય છ.ે
�ુલધમ� અન ેવણ�ધમ�થી ન�ટ થયલે એવા મ��ુયન ેઅિનિ�ત સમય �ધુી નરકમા ંવાસ કરવો પડ� છ,ે
એ�ું મ� સાભં��ું છ.ે એથી
હ� ક�શવ, મન ેસમ��ું નથી ક� અમ ેઆ�ું પાપકમ� કરવા માટ� શા માટ� અહ� ઉપ��થત થયા છ�એ?
રા�ય અન ે�ખુ મળેવવા માટ� અમારા જ �વજનોન ેહણવા માટ� અમ ેક�મ �યા�ુળ બ�યા છ�એ ? (૪૨-૪૫)
● य�द माम�तीकारमश�� ंश��पाणयः । धात�रा��ा रण ेह�य�ुत�म े�मेतर ंभवते ्॥४६॥
મન ેલાગ ેછ ેક� ��ુ કરવા કરતા ંતો બહ�તર છ ેક�
�ું શ�ોનો �યાગ કર� દ�. ભલ ે�તૃરા��ના ��ુો મન ેિનઃશ� અવ�થામા ં��ુ�િૂમમા ંમાર� નાખ.ે (૪૬)
● सजंय उवाच--एवम�ु�वाज�ुनः स�ंय ेरथोप�थ उपा�वशत ्। �वस�ृय सशर ंचाप ंशोकस�ंव�नमानसः ॥१-४७॥
સજંય કહ� છે
એમ કહ�ન ેઉ���ન મનથી ભર�લ અ�ુ�ન પોતાના ગા�ંડવનો પ�ર�યાગ કર�ન ેરથમા ંપાછળ બસેી ગયો.(૪૭)
અ�યાય -૧ -અ�ુ�ન િવષાદ યોગ-સમા�ત
7
અ�યાય-૨-સા�ંય યોગ
● सजंय उवाच--त ंतथा कपृया�व�टम�पुूणा�कुल�ेणम ्। �वषीद�त�मद ंवा�यमवुाच मधसुदूनः ॥२-१॥
સજંય કહ� છ-ે
�ખમા ં�� ુઅન ે�દયમા ંશોક તથા િવષાદ ભર�લ અ�ુ�નન,ે મ��ુદૂન ે(��ૃણ)ે આમ ક�ું.(૧)
● कुत��वा क�मल�मद ं�वषम ेसमपुि�थतम ्। अनाय�ज�ुटम�व�य�मक��त�करमज�ुन ॥२-२॥
હ� અ�ુ�ન, ��ુ �િૂમમા ંઆ સમય ેતન ેઆવા િવચારો �ાથંી આવી ર�ા છ.ે
કારણ ક� �ન ેલીધ ેન તો �વગ� મળ ેછ ેક� ન તો ક�િત� �ા�ત થાય છ,ે
આવા િવચારો તારા �વા ��ેઠ ��ુુષો કરતા નથી. (૨)
● �ल�ैय ंमा �म गमः पाथ� नतै��व�यपुप�यत े। ��ु ं�दयदौब��य ं�य��वोि�त�ठ पर�तप ॥२-३॥
હ� પાથ�, �ું આવા �ુબ�ળ અન ેકાયર િવચારોનો �યાગ કર અન ે��ુ કરવા માટ� તયૈાર થા.(૩)
● अज�ुन उवाच--कथ ंभी�ममह ंस�ंय े�ोण ंच मधसुदून । इष�ुभः ��त यो��या�म पूजाहा�व�रसदून ॥२-४॥
અ�ુ�ન કહ� છે
હ� મ��ુદૂન, �ું ક�વી ર�ત ે��ુ �િૂમમા ંભી�મ િપતામહ અન ેઆચાય� �ોણ સાથ ે��ુ ક�ુ ં?
હ� અ�ર�દૂન, માર� માટ� બનં ે�જૂનીય છ.ે (૪)
● ग�ुनह�वा �ह महानभुावान ्�येो भो�तुं भ�ैयमपीह लोके । ह�वाथ�कामा�ंत ुग�ु�नहैव भ�ुजीय भोगान ्��धर��द�धान ्॥२-५॥
��ુુ અન ે��ૂયજનોના લોહ�થી ખરડાયલેા હાથ ેમળલે રા�યનો ઉપભોગ કરવા કરતાં
�ભ�ા માગંી �વન વીતાવ�ું મન ેબહ�તર લાગ ેછ.ે
વળ� એમન ેમાર�ન ેમન ે�ું મળશ ે- ધન અન ેભોગ-વભૈવ જ ન ે? (૫)
● न चैत��व�ः कतर�नो गर�यो य�वा जयमे य�द वा नो जययेःु । यानवे ह�वा न िजजी�वषाम�तऽेवि�थताः �मखु ेधात�रा��ाः ॥२-६॥
મન ેતો એ પણ ખબર નથી પડતી ક� -��ુ કર�ું જોઈએ ક� નહ� અને
એ પણ ખબર નથી ક� એ�ું ક��ું પ�રણામ અમાર� માટ� યો�ય રહ�શ ે- અમાર� �ત ક� કૌરવોની. ??
કારણ ક� �મન ેમાર�ન ેઅમન ે�વવાની ઈ�છા જ ન રહ�
એવા �તૃરા��ના ��ુો અમાર� સાથ ે��ુ કરવા માટ� તયૈાર ઊભા છ.ે (૬)
● काप��यदोषोपहत�वभावः प�ृछा�म �वा ंधम�स�मढूचतेाः । य��येः �याि�नि�चत ं�ू�ह त�म े�श�य�तऽेह ंशा�ध मा ं�वा ं�प�नम ्-७
મા�ુ ંમન ��ધામા ંછ ેઅન ેઆ ��થિતમા ંમારો �ું ધમ� છ,ે માર� �ું કર�ું જોઈએ ?
એ માર� સમજમા ંનથી આવ�ું. એથી હ� ક�શવ,
�ું આપન ે��ૂ ં� ંક� -માર� માટ� � સવ��કાર� યો�ય અન ેક�યાણકારક હોય એ માગ� મન ેબતાવો.
�ું આપનો િશ�ય � ંઅન ેઆપની શરણમા ંઆ�યો �.ં (૭)
● न �ह �प�या�म ममापन�ुया� य�छोकम�ुछोषण�मि��याणाम ्। अवा�य भमूावसप�नम�ृ ंरा�य ंसरुाणाम�प चा�धप�यम ्॥२-८॥
�ખુ સ��ૃ�થી ભર�લ ��ૃવી તો �ું �વગ��ું સા�ા�ય પણ મન ેમળ� �ય તો પણ મારો શોક ટળ ેએમ નથી.(૮)
● सजंय उवाच--एवम�ु�वा �षीकेश ंगडुाकेशः पर�तप । न यो��य इ�त गो�व�दम�ु�वा त�ूणी ंबभवू ह ॥२-९॥
સજંય કહ� છ-ે હ� રાજન, �ી��ૃણન ેઅ�ુ�ન ‘�ું ��ુ નહ� ક�ુ’ં એ�ું �પ�ટ કહ� શાતં (�પૂ) થયો. (૯)
● तमवुाच �षीकेशः �हसि�नव भारत । सनेयो�भयोम��य े�वषीद�त�मद ंवचः ॥२-१०॥
8
�યાર� બનં ેસનેાની મ�યમા ં�લાિન અન ેિવષાદમા ં�બૂલે અ�ુ�નન ે��મત કરતા ં�િષક�શ ેઆમ ક�ું. (૧0)● अशो�यान�वशोच��व ं��ावादा�ंच भाषस े। गतासनूगतासूं�च नानशुोचि�त पि�डताः ॥२-११॥
હ� અ�ુ�ન, �ું �નો શોક કરવો યો�ય નથી,તનેો શોક કર� છ,ેઅન ેિવ�તાના ંવચનો બોલ ેછ.ે
પ�ંડતો �વતા ંહોય ક� ��ૃ� ુપા�યા હોય - એ બનં ેમાટ� �� ુનથી વહાવતા.
�યાર� �ું તો એમન ેમાટ� શોક કર� ર�ો છ ે�ઓ હ�ુ �વ ેછ.ે (૧૧)
● न �ववेाह ंजात ुनास ंन �व ंनमे ेजना�धपाः । न चैव न भ�व�यामः सव� वयमतः परम ्॥२-१२॥
અન ેવળ� એ�ું થો�ુ ંછ ેક�-�તૂકાળમા,ં મા�ુ,ં તા�ુ ંક� આ ��ુમા ંશામલે રા�ઓ�ું કદ� ��ૃ� ુજ ન થ�ું હોય,
અથવા ભિવ�યમા ંપણ કદ� ��ૃ� ુથવા�ું જ ન હોય ? (૧૨)
● द�ेहनोऽि�म�यथा दहे ेकौमार ंयौवन ंजरा । तथा दहेा�तर�ाि�तध�र�त� न म�ुय�त ॥२-१३॥
�વી ર�ત ેમ��ુય નો દ�હ (શર�ર) બાળક બન ેછ,ે �વુાન બન ેછ ેઅન ે�ત ે��ૃાવ�થાન ેપામ ેછે
તવેી જ ર�ત ે�વનનો �ત આ�યા પછ� તને ેબી� શર�રની �ા��ત થાય છ.ે
એથી ��ુ�માન લોકો મો�હત થઈન ેશોક કરવા નથી બસેતા. (૧૩)
● मा�ा�पशा��त ुकौ�तये शीतो�णसखुदःुखदाः । आगमापा�यनोऽ�न�या�तािं�त�त��व भारत ॥२-१४॥
હ� કૌ�તયે, ટાઢ-તાપ ક� �ખુ-�ુઃખનો અ�ભુવ કરવાવાળા ઈ���યના પદાથ� તો ચલાયમાન અન ેઅિન�ય છ.ે તે
કાયમ માટ� રહ�તા નથી. એથી હ� ભારત, એન ેસહન કરતા શીખ. (૧૪)
● य ं�ह न �यथय��यते ेप�ुष ंप�ुषष�भ । समदःुखसखु ंधीर ंसोऽमतृ�वाय क�पत े॥२-१५॥
� ધીર ��ુુષ એનાથી �યિથત નથી થતો તથા �ખુ અન ે�ુઃખ બનંમેા ંસમ રહ� છે
ત ેમો�નો અિધકાર� થાય છ.ે (૧૫)
● नासतो �व�यत ेभावो नाभावो �व�यत ेसतः । उभयोर�प ��टोऽ�त��वनयो�त��वद�श��भः ॥२-१६॥
અસ� ્કદ� અમર નથી રહ��ું ,�યાર� સતનો કદાિપ નાશ નથી થતો
ત�વદશ�ઓ એ આવો આનો િનણ�ય લીધલેો છ.ે (૧૬)
● अ�वना�श त ुत��व�� यने सव��मद ंततम ्। �वनाशम�यय�या�य न कि�च�कत�ुमह��त ॥२-१७॥
� સવ�� �યાપક છ ેત ેત�વ તો અિવનાશી છ,ે અન ે� અિવનાશી હોય એનો નાશ કદાિપ થતો નથી. (૧૭)
● अ�तव�त इम ेदहेा �न�य�यो�ताः शर��रणः । अना�शनोऽ�मये�य त�मा�य�ुय�व भारत ॥२-१८॥
આ દ�હ તો �ણભ�ંરુ છ,ે િવનાશશીલ છ ેપર�ં ુતમેા ંરહ�તો આ�મા અમર છ.ે
એનો ન તો �ત આવ ેછ,ે ક� ન તને ેકોઈ માર� શક� છ.ે એથી હ� ભારત, �ું ��ુ કર. (૧૮)
● य एन ंविे�त ह�तार ंय�चैन ंम�यत ेहतम ्। उभौ तौ न �वजानीतो नाय ंहि�त न ह�यत े॥२-१९॥
� આ�માન ેિવનાશશીલ સમ� છ ેતથા તને ેમારવા ઈ�છ ેછ,ે
ત ેનથી �ણતા ક� આ�મા ન તો કદ� જ�મ ેછ ેક� ન તો કદ� મર� છ.ે (૧૯)
● न जायत े��यत ेवा कदा�च�नाय ंभ�ूवा भ�वता वा न भयूः । अजो �न�यः शा�वतोऽय ंपरुाणो न ह�यत ेह�यमान ेशर�र े॥२-२०॥
આ�મા તો અજ�મા, અિવનાશી અન ેઅમર છ.ે
શર�રનો નાશ ભલ ેથાય પર�ં ુઆ�માનો નાશ કદાિપ થતો નથી. (૨૦)
● वदेा�वना�शन ं�न�य ंय एनमजम�ययम ्।कथ ंस प�ुषः पाथ� कं घातय�त हि�त कम ्॥२-२१॥
હ� પાથ�, � �ય��ત આ�માન ેઅિવનાશી, િન�ય અન ેઅજ�મા માન ેછે
9
ત ેકોઈનો નાશ ક�વી ર�ત ેકર� શકવાનો છ ે? અન ેત ેપોત ેપણ ક�વી ર�ત ેમર� શકવાનો છ ે? (૨૧)
● वासा�ंस जीणा��न यथा �वहाय नवा�न ग�ृणा�त नरोऽपरा�ण । तथा शर�रा�ण �वहाय जीणा� �य�या�न सयंा�त नवा�न दहे� ॥२-२२॥
�વી ર�ત ેકોઈ �ય��ત �નૂા ંવ� �ય�ન ેનવા વ�ોન ેધારણ કર� છ,ે
તવેી જ ર�ત ે�વા�મા એક શર�રન ેછોડ�ન ેબી� શર�રન ે�ા�ત કર� છ.ે (૨૨)
● ननै ं�छ�दि�त श��ा�ण ननै ंदह�त पावकः । न चैन ं�लदेय��यापो न शोषय�त मा�तः ॥२-२३॥
આ�માન ેન તો શ� છદે� શક� છ,ે ન અ��ન બાળ� શક� છ,ે
ન પાણી ભ�જવી શક� છ ેક� ન તો પવન �કૂવી શક� છ.ે (૨૩)
● अ�छ�ेयोऽयमदा�योऽयम�ल�ेयोऽशो�य एव च । �न�यः सव�गतः �थाणरुचलोऽय ंसनातनः ॥२-२४॥
આ�મા તો અછ�ે, અદા�, અશો�ય અન ેપલળ ેનહ� તવેો છ.ે
આ�મા તો િન�ય છ,ે સવ��યાપી છ,ે �તહ�ન છ,ે શા�ત છ.ે (૨૪)
● अ�य�तोऽयम�च��योऽयम�वकाय�ऽयम�ुयत े। त�मादवे ं�व�द�वैन ंनानशुो�चतमुह��स ॥२-२५॥
આ�મા ન તો ��ળૂ �ખ ેજોઈ શકાય છ ેક� ન તો ��ુ� વડ� સમ� શકાય છ.ે આ�મા અિવકાર� છ,ે
હમંશે માટ� એક સરખો રહ�નાર છ.ે એથી હ� પાથ�, તાર� શોક કરવાની કોઈ આવ�યકતા નથી.(૨૫)
● अथ चैन ं�न�यजात ं�न�य ंवा म�यस ेमतृम ्। तथा�प �व ंमहाबाहो नवै ंशो�चतमुह��स ॥२-२६॥
હ� મહાબાહો, જો �ું આ�માન ેવાર�વાર� જ�મ લનેાર અથવા ��ૃ� ુપામનાર માનતો હોય, તો પણ તાર� માટ� શોક
કરવા�ું કોઈ કારણ નથી (૨૬).
● जात�य �ह �वुो म�ृय�ु�ुव ंज�म मतृ�य च । त�मादप�रहाय�ऽथ� न �व ंशो�चतमुह��स ॥२-२७॥
કારણ ક� �વી ર�ત ેદર�ક જ�મ લનેાર�ું ��ૃ� ુિનિ�ત છ ેતવેી ર�ત ેદર�ક મરનાર�ું ફર� જ�મ�ું પણ એટ�ું જ
િનિ�ત છ.ે એ �મમા ંફ�રફાર કરવા માટ� �ું અસમથ� છ.ે એટલ ેતાર� એ િવચાર� શોક કરવાની જ�ર નથી. (૨૭)
● अ�य�ताद��न भतूा�न �य�तम�या�न भारत । अ�य�त�नधना�यवे त� का प�रदवेना ॥२-२८॥
હ� અ�ુ�ન, દર�ક �વા�મા જ�મ પહ�લા ંઅન ે��ૃ� ુપછ� દ�ખાતો નથી. આ તો વ�ચનેી અવ�થામા ંજ �ું એન ેજોઈ
શક� છ.ે તો પછ� એન ેમાટ� �ું ક�મ શોક કર� છ ે? (૨૮)
● आ�चय�व�प�य�त कि�चदनेमा�चय�व�वद�त तथवै चा�यः । आ�चय�व�चैनम�यः शणृो�त ��ुवा�यने ंवदे न चैव कि�चत ्॥२-२९॥
કોઈ આ�માન ેઅચરજથી �ુએ છ,ે કોઈ અચરજથી એના િવશ ેવણ�ન કર� છ,ે પર�ં ુઆ�મા િવશ ેસાભંળનાર
અનકેોમાથંી કોઈક જ એન ેખર�ખર �ણી શક� છ.ે (૨૯)
● दहे� �न�यमव�योऽय ंदहे ेसव��य भारत । त�मा�सवा��ण भतूा�न न �व ंशो�चतमुह��स ॥२-३०॥
હ� ભારત, આ�મા િન�ય છ,ે અિવનાશી છ,ે એથી તાર� કોઈના ��ૃ� ુપામવા પર શોક કરવાની જ�રત નથી.(૩૦}
● �वधम�म�प चाव�ेय न �वकि�पतमुह��स । ध�या��� य�ुा��येोऽ�य����य�य न �व�यत े॥२-३१॥
હ� પાથ�, �ું તારા �વ-ધમ� િવશ ેિવચાર. �ું �િ�ય છ ેઅન ે�યાય માટ� લડાનાર આ ��ુમા ંભાગ લવેાથી મો�ું
તાર� માટ� કોઈ કત��ય નથી. (૩૧)
● य��छया चोपप�न ं�वग��वारमपावतृम ्। स�ुखनः ���याः पाथ� लभ�त ेय�ुमी�शम ्॥२-३२॥
હ� અ�ુ�ન, �વગ�ના �ાર સ�ું આ�ું ��ુ લડવા�ું સૌભા�ય કોઈ ભા�યવાન �િ�યન ેજ મળ ેછ.ે (૩૨)
● अथ च�े�व�मम ंध�य� स�ंाम ंन क�र�य�स । ततः �वधम� क��त� च �ह�वा पापमवा��य�स ॥२-३३॥
10
જો �ું ��ુ નહ� કર� તો તારા �વધમ��ું પાલન ન કરવાથી અપક�િત� અન ેપાપનો ભાગીદાર થશ.ે (૩૩)
● अक��त� चा�प भतूा�न कथ�य�यि�त तऽे�ययाम ्। स�भा�वत�य चाक��त�म�रणाद�त�र�यत े॥२-३४॥
લોકો તાર� બદનામી કરશ,ે તાર� (અક�િત�ની) વાતો કરતા થાકશ ેનહ�. તારા �વા �િત��ઠત �ય��ત માટ�
અપયશ ��ૃ� ુકરતા ંપણ બદતર સા�બત થશ.ે (૩૪)
● भया�णादपुरत ंम�ंय�त े�वा ंमहारथाः । यषेा ंच �व ंबहमुतो भ�ूवा या�य�स लाघवम ्॥२-३५॥
આ� તારા સામ�ય�ની �સશંા કરવાવાળા મહારથી યો�ાઓ તન ે��ુમાથંી ભાગી ગયલેો ગણશ ેઅન ેએમની
નજરમાથંી �ું કાયમ માટ� ઉતર� જઈશ.(૩૫)
● अवा�यवादा�ंच बहू�व�द�यि�त तवा�हताः । �न�द�त�तव साम�य� ततो दःुखतर ंन ु�कम ्॥२-३६॥
તારા �િત�પધ�ઓ તાર� િન�દા કરશ ેઅન ેતન ેન કહ�વાના ક�ુ વચનો કહ�શ.ે એથી અિધક �ુઃખદાયી બી�ુ ં �ું
હોઈ શક� ? (૩૬)
● हतो वा �ा��य�स �वग� िज�वा वा भो�यस ेमह�म ्। त�मादिु�त�ठ कौ�तये य�ुाय कतृ�न�चयः ॥२-३७॥
હવ ેજરા િવચાર કર ક� જો �ું ��ુ કરશ ેતો તા�ુ ં�ું જવા�ું છ ે? જો �ું ��ુ કરતા ં��ૃ� ુપામીશ તો તન ે�વગ�
મળશ ેઅન ેજો �વતો રહ�શ (અન ેિવજય �ા�ત કર�શ) તો િવશાળ સા�ા�યનો અિધકાર� બનીશ.
એથી હ� કૌ�તયે, ઉઠ. (૩૭)
● सखुदःुख ेसम ेक�ृवा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो य�ुाय य�ुय�व नवै ंपापमवा��य�स ॥२-३८॥
�ખુ-�ુઃખ, લાભ-હાિન, જય-પરાજય બધાન ેસમાન ગણી ��ુ માટ� ત�પર બન.
એમ કરવાથી �ું પાપનો ભાગી નહ� થાય. (૩૮)
● एषा तऽे�भ�हता सा�ंय ेब�ु�य�गे ि�वमा ंशणृ ु। ब�ु�या य�ुतो यया पाथ� कम�ब�ध ं�हा�य�स ॥२-३९॥
મ� અ�યાર �ધુી � વાત કર� ત ે�ાનની �ૃ��ટએ કર�. હવ ેકમ�ની �ૃ��ટએ પણ તન ેસમ��ું �થી તારા કમ�ના
ફળન ેલઈન ેતન ેજો કોઈ ભય હોય તો તનેાથી �ું ��ુત થઈ �ય. (૩૯)
● नहेा�भ�मनाशोऽि�त ��यवायो न �व�यत े। �व�पम�य�य धम��य �ायत ेमहतो भयात ्॥२-४०॥
કમ�યોગના �હસાબ ેકર��ું કોઈ પણ કમ� �યથ� નથી જ�ું.આ ધમ� �ું થો�ુ ંપણ આચરણ
મોટા ભય થી મ��ુય ન ેબચાવ ેછ.ે (૪૦)
● �यवसायाि�मका ब�ु�रकेेह कु�न�दन । बहशुाखा �यन�ता�च ब�ुयोऽ�यवसा�यनाम ्॥२-४१॥
� કમ�યોગન ેઅ�સુર� છ ેએની ��ુ� એક લ�ય પર ��થર રહ� છ.ે
�યાર� યોગથી િવહ�ન �ય��તની ��ુ� અનકે લ�યવાળ� હોય છ ે(અથા�� ્િવભા�ત હોય છ)ે. (૪૧)
● या�ममा ंपिु�पता ंवाच ं�वद��य�वपि�चतः । वदेवादरताः पाथ� ना�यद�ती�त वा�दनः ॥२-४२॥
● कामा�मानः �वग�परा ज�मकम�फल�दाम ्। ��या�वशषेबहलुा ंभोगै�वय�ग�त ं��त ॥२-४३॥
● भोगै�वय��स�ताना ंतयाप�तचतेसाम ्। �यवसायाि�मका ब�ु�ः समाधौ न �वधीयत े॥२-४४॥
હ� પાથ�, એવા યોગહ�ન લોકો ક�વળ વદેોના સભંાષણન ે(કમ�-કાડંન)ે જ સવ� કાઈં માન ેછ,ે
(�વગ� અન ે�વગ� ના ં�ખુો ન ેજ �ા�ત કરવા યો�ય વ�� ુમાન ેછ ેઅન ેબી�ુ ં કાઇં ઉ�મ નથી તમે બોલ ેછ)ે
તઓે �ુ�યવી ઈ�છાઓમા ં(વાસનાઓમા)ં ફસાયલે હોય છ.ે
એવા લોકો જ�મ-મરણના ચ�મા ંફયા� કર� છ.ે
ભોગ ઐ�ય�ની ઈ�છાથી
11
�ુદ� �ુદ� �તના કમ�મા ં���ૃ થયલે એવા લોકોની ��ુ��ું હરણ થય�ેું હોય છ.ે એથી તઓે કમ�યોગમાં
�ુશળતા પામીન ે��નુી (સમાિધદશાની) �ા��ત કર� શકતા નથી. (૪૨-૪૩-૪૪)
● �गै�ुय�वषया वदेा �न��गै�ुयो भवाज�ुन । �न��व��वो �न�यस��व�थो �नय�ग�मे आ�मवान ्॥२-४५॥
વદેમા ં�ણ �ણુો�ું વણ�ન કર��ું છ.ે હ� અ�ુ�ન, તાર� એ �ણ ે�ણુોથી પર - �ણુાતીત થઈ બધા જ ��ંોથી ��ુ�ત
મળેવવાની છ.ે એથી �ું (લડવાથી થતી) લાભ-હાિનની �ચ�તા છોડ અન ેઆ�મ��થત થા.(૪૫)
● यावानथ� उदपान ेसव�तः स�ंलतुोदके । तावा�सव�ष ुवदेषे ु�ा�मण�य �वजानतः ॥२-४६॥
�વી ર�ત ેસરોવર�ું પાણી મળ� �ય તને ે�ુવાના પાણીની જ��રયાત રહ�તી નથી તવેી જ ર�ત ે�ણ ે���ું
�ાન મળેવી લી�ું હોય તને ેપછ� વદે�ું અ�યયન કરવાની જ�રત રહ�તી નથી. (૪૬)
● कम��यवेा�धकार�त ेमा फलषे ुकदाचन । मा कम�फलहतेभु�ूमा� त ेस�गोऽ��वकम��ण ॥२-४७॥
(એક વાત બરાબર સમ� લ ેક�) તારો “અિધકાર” મા� કમ� કરવાનો છ,ે એ�ું ક��ું ફળ મળ ેતનેા પર નથી.
એથી ફળ મળેવવાની આશાથી કોઈ કમ� ન કર. (ફળ પર મા� �� ુનો અિધકાર છ)ે
જો �ું ફળ મળેવવા માટ� કમ� કર�શ તો તન ેકમ�મા ંઆસ��ત થશ.ે (૪૭)
● योग�थः कु� कमा��ण स�ग ं�य��वा धनजंय । �स��य�स��योः समो भ�ूवा सम�व ंयोग उ�यत े॥२-४८॥
એથી હ� ધનજંય, કમ�ની સફળતા ક� િન�ફળતા -
બનંમેા ંસમાન �ચ� રહ�ન ેતથા કમ�ના ફળની આશાથી ર�હત થઈન ેકમ� કર.
આ ર�ત ેકમ� કરવાન ે(સમતા ન)ે જ યોગ કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે (૪૮)
● दरूणे �यवर ंकम� ब�ु�योगा�नजंय । ब�ुौ शरणमि�व�छ कपृणाः फलहतेवः ॥२-४९॥
આ ર�ત ે(ફલ�ેછાથી ર�હત અન ેસમ�વ ��ુ�થી) કરાયલે કમ�, ફલાશાથી કરાયલે કમ� કરતા ંઅિત ઉ�મ છ.ે
(એથી સમ��ુ� રાખી કમ� કરવામા ંજ સાર છ.ે) સમ��ુ�થી કમ� કરવાવાળો �ય��ત કમ�થી લપેાતો નથી (૪૯)
● ब�ु�य�ुतो जहातीह उभ ेसकुतृद�ुकतृ े। त�मा�योगाय य�ुय�व योगः कम�स ुकौशलम ्॥२-५०॥
અન ેત ેપાપ તથા ��ુયથી પર થઈ �ય છ.ે એથી �ું સમ�વના આ યોગમા ં�ુશળતા મળેવ.
(કમ� મા ં�ુશળતા એ જ યોગ છ)ે કમ�બધંનથી �ટવાનો એ જ ઉપાય છ.ે(૫૦)
● कम�ज ंब�ु�य�ुता �ह फल ं�य��वा मनी�षणः । ज�मब�ध�व�नम�ु�ताः पद ंग�छ��यनामयम ्॥२-५१॥
� �ય��ત સમ��ુ�થી સપં� થઈન ેકમ�ફળનો �યાગ કર� છ ેતે
જ�મ-મરણના ચ�થી �ટ� જઈન ેપરમપદની �ા��ત કર� છ.ે (૫૧)
● यदा त ेमोहक�लल ंब�ु��य��तत�र�य�त । तदा ग�ता�स �नव�द ं�ोत�य�य �तु�य च ॥२-५२॥
�યાર� તાર� ��ુ� મોહ�પી �ધકારથી ઉપર ઉઠશે
�યાર� આ લોક અન ેપરલોકના બધા ભોગપદાથ�થી તન ેવરૈા�ય પદેા થશ.ે (૫૨)
● ��ुत�व��तप�ना त ेयदा �था�य�त �न�चला । समाधावचला ब�ु��तदा योगमवा��य�स ॥२-५३॥
અ�યાર� િવિવધ ઉપદ�શ �ણુવાથી તાર� મિત �િમત થઈ છ.ે
�યાર� ત ેપરમા�મામા ં��થર થઈ જશ ે�યાર� �ું પરમા�માની સાથ ેસયંોગ (યોગ-��થિત) કર� શકશ.ે(૫૩)
● अज�ुन उवाच--ि�थत���य का भाषा समा�ध�थ�य केशव । ि�थतधीः �क ं�भाषते �कमासीत �जते �कम ्॥२-५४॥
અ�ુ�ન કહ� છે
12
હ� ક�શવ, �મની ��ુ� સમાિધમા ં��થર થઈ �કુ� છ ેએ ��ુુષ ક�વો હોય છ ે? (એન ેક�વી ર�ત ેઓળખવો)
એના ક�વા લ�ણો હોય છ ે? એ ક�વી ર�ત ેપોતાનો �વન�યવહાર કર� છ ે? (૫૪)
● �ीभगवानवुाच--�जहा�त यदा कामा�सवा��पाथ� मनोगतान ्। आ�म�यवेा�मना त�ुटः ि�थत���तदो�यत े॥२-५५॥
ભગવાન કહ� છે
હ� પાથ�, �યાર� �ય��ત પોતાના મનમા ંઉઠતી બધી જ કામનાઓન ે�યાગી દ� છ ેઅન ેપોતાના આ�મામા ં��થિત
કર� છ ે�યાર� ત ે��થત�� કહ�વાય છ.ે(૫૫)
● दःुख�ेवन�ु�व�नमनाः सखुषे ु�वगत�पहृः । वीतरागभय�ोधः ि�थतधीम�ु�न��यत े॥२-५६॥
��થત�� ��ુુષ�ું મન ન તો �ુઃખમા ંિવચ�લત થાય છ ેક� ન તો �ખુની ��હૃા (ઈ�છા-��ૃણા) કર� છ.ે
એ�ું મન રાગ, ભય અન ે�ોધથી ��ુત થય�ેું હોય છ.ે (૫૬)
● यः सव��ान�भ�नहे�त�त��ा�य शभुाशभुम ्। ना�भन�द�त न �विे�ट त�य ��ा ��ति�ठता ॥२-५७॥
�ખુ ક� �ુઃખ - બનંમેા ંતનેી �િત��યા સમાન હોય છ.ે ગમતી-સાર� વ�� ુમળવાથી ત ેન તો �સ� (�ખુી) થાય
છ ેક�-ન તો એના અભાવ ે(વ�� ુના મળ ેતો) િવષાદ��ત (�ુઃખી). તનેી ��ુ� ��થર થયલેી હોય છ.ે (૫૭)
● यदा सहंरत ेचाय ंकूम�ऽ�गानीव सव�शः । इि��याणीि��याथ��य�त�य ��ा ��ति�ठता ॥२-५८॥
�વી ર�ત ેકાચબો પોતાના �ગોન ે�દરની તરફ સકં�લી લ ેછ ેતવેી ર�ત ેત ેપોતાની ઈ���યોન ેિવષયોમાથંી
કાઢ� આ�મામા ં��થર કર� છ.ે �યાર� તનેી ��ુ� ��થર થાય છ.ે (૫૮)
● �वषया �व�नवत��त े�नराहार�य द�ेहनः । रसवज� रसोऽ�य�य पर ं���वा �नवत�त े॥२-५९॥
જો િવષયોનો (ભોજન-વગરે�નો) �યાગ ક�વળ બા� (બહાર નો �યાગ) હોય તો એવા �યાગ કયા� છતાં
�દરથી તનેો ઉપભોગ કરવાની ઇ�છા યથાવત રહ� છ.ે
પર�ં ુપરમા�માનો સા�ા�કાર થયા પછ� એ પદાથ�ના ઉપભોગની ઇ�છાનો પણ �ત આવ ેછ.ે (૫૯)
● यततो �य�प कौ�तये प�ुष�य �वपि�चतः । इि��या�ण �माथी�न हरि�त �सभ ंमनः ॥२-६०॥
હ� કૌ�તયે, ઇ���યો એટલી ચચંળ છ ેક�-
સાવધાનીથી ઈ���યોનો સયંમ કર� અ�યાસ કરનાર િવ�ાન મ��ુય ના મન ન ેપણ (પરાણ)ે
ઈ���યો હર� લ ેછ ેઅન ેબળા�કાર� િવષયો તરફ ખ�ચ ેછ.ે (૬૦)
● ता�न सवा��ण सयं�य य�ुत आसीत म�परः । वश े�ह य�यिे��या�ण त�य ��ा ��ति�ठता ॥२-६१॥
હ� અ�ુ�ન, એથી સાધક� પોતાની ઈ���યોનો સયંમ કર� મા�ુ ં(પરમા�મા�ું) �યાન કર�ું જોઈએ.
એમ કરવાથી ઈ���યો વશમા ંરહ�શ ેઅન ેમારામા ં(��મુા)ં મન-��ુ�ન ે��થર કર� શકશ.ે (૬૧)
● �यायतो �वषया�पुंसः स�ग�तषेूपजायत े। स�गा�सजंायत ेकामः कामा��ोधोऽ�भजायत े॥२-६२॥
િવષયો�ું �ચ�તન કરવાવાળા મ��ુય�ું મન એ પદાથ�મા ંઆસ�ત થઈ �ય છ ેઅને
એની જ કામના કયા� કર� છ.ે (ભોગ-પદાથ� ની ઈ�છા-કામના થઇ ન ેકામ નો જ�મ થાય છ)ે
�યાર� ત ેપદાથ� નથી મળતા �યાર� ત ે�ોિધત થઈ �ય છ.ે (કામના-કામ માથંી �ોધ નો જ�મ) (૬૨)
● �ोधा�व�त समंोहः समंोहा��म�ृत�व�मः । �म�ृत�शंा�ब�ु�नाशो ब�ु�नाशा��ण�य�त ॥२-६३॥
�ોધ થવાથી એ�ું િવવકેભાન જ�ું રહ� છ ે(�ોધ થી �ખૂ�તા નો જ�મ),
એન ેસારા-નરસા�ું ભાન રહ��ું નથી અને
એન ે��િૃત�મ થાય છ.ે (�ખૂ�તાથી ��િૃતનાશ થાય છ ેઅન ે��િૃત નાશ થી ��ુ�-નાશ થાય છ)ે
13
એવો �િમત �ચ�વાળો (મન-��ુ� વાળો) મ��ુય પોતાનો સવ�નાશ ન�તર� છ.ે (૬૩)
● राग�वषे�वय�ुत�ैत ु�वषया�नि��य�ैचरन ्।आ�मव�य�ैव�धयेा�मा �सादम�धग�छ�त ॥२-६४॥
�યાર� એથી ઉલ�ુ,ં ઈ���યોન ેરાગ અન ે�ષેથી ��ુત કર� પોતાના વશમા ંકરનાર મ��ુયને
�તઃકરણની �સ�તા અન ેશાિંતની �ા��ત થાય છ.ે (૬૪)
● �साद ेसव�दःुखाना ंहा�नर�योपजायत े। �स�नचतेसो �याश ुब�ु�ः पय�व�त�ठत े॥२-६५॥
એથી ન ક�વળ એના બધા �ુઃખોનો �ત આવ ેછ ેપર�ં ુ�સ��ચત થયલેા એવા ��ુુષ ની ��ુ�,
પરમા�મામા ંહમંશે માટ� ��થર બન ેછ.ે(૬૫)
● नाि�त ब�ु�रय�ुत�य न चाय�ुत�य भावना । न चाभावयतः शाि�तरशा�त�य कुतः सखुम ्॥२-६६॥
�ની ઈ���યો સયંિમત નથી એની ��ુ� ��થર રહ� શકતી નથી અન ેએમ થવાથી એનામા ંશાિંત પદેા થતી નથી.
એવો �ય��ત શાતં ક�વી ર�ત ેબની શક� ? અન ે� શાતં ન બન ેતને ેવળ� �ખુ ક�વી ર�ત ેમળ ે? (૬૬)
● इि��याणा ं�ह चरता ंय�मनोऽन ु�वधीयत े। तद�य हर�त ��ा ंवायनुा�व�मवा�भ�स ॥२-६७॥
�વી ર�ત ેનૌકાન ેહવા ખ�ચી �ય છ ેએવી ર�ત ેભટકતી ઈ���યો તનેા મનન ેખ�ચી �ય છ.ે
એની ��ુ��ું હરણ કર� લ ેછ.ે (૬૭)
● त�मा�य�य महाबाहो �नगहृ�ता�न सव�शः । इि��याणीि��याथ��य�त�य ��ा ��ति�ठता ॥२-६८॥
એથી હ� મહાબાહો, �ની ઈ���યો િવષયોમાથંી િન�હ પામી છ,ે એમની જ ��ુ� ��થર રહ� છ.ે (૬૮)
● या �नशा सव�भतूाना ंत�या ंजाग�त� सयंमी । य�या ंजा��त भतूा�न सा �नशा प�यतो मनुःे ॥२-६९॥
સસંારના ભોગોપભોગો માટ� સામા�ય મ��ુયો ��િૃ� કરતા દ�ખાય છ ે�યાર� �િુન એ માટ� ત�ન િન���ય રહ� છ.ે
(અથા�� ્� લોકો માટ� �દવસ છ ેત ેએન ેમાટ� રાિ� - િન���ય રહ�વાનો સમય છ)ે.
એવી જ ર�ત ે� લોકો માટ� રાિ� છ ેત ે�િુન માટ� �દવસ છે
(અથા�� ્�ન ેમાટ� સામા�ય મ��ુયો �ય�ન નથી કરતા ત ેપરમા�માની �ા��ત માટ� �િુન �ય�ન કર� છ)ે.(૬૯)
● आपूय�माणमचल��त�ठ ंसम�ुमापः ��वशि�त य�वत ्। त�व�कामा य ं��वशि�त सव� स शाि�तमा�नो�त न कामकामी ॥२-७०॥
�વી ર�ત ેસ�રતા�ું જળ સ��ુન ેઅશાતં કયા� િસવાય સમાઈ �ય છે
તવેી જ ર�ત ે��થત�� ��ુુષમા ંઉ�પ� થતી �િૃ�ઓ કોઈ િવકાર પદેા કયા� િવના શાતં થઈ �ય છ.ે
(એન ે�િૃ�ઓ ચ�લત નથી કરતી). એવો ��ુુષ પરમ શાિંતન ે�ા�ત કર� છ.ે
નહ� ક� સામા�ય મ��ુય ક� � �િૃતઓ પાછળ ભાગતો ફર� છ.ે(૭૦)
● �वहाय कामा�यः सवा�न ्पमुा�ंचर�त �नः�पहृः । �नम�मो �नरहकंारः स शाि�तम�धग�छ�त ॥२-७१॥
એથી હ� અ�ુ�ન, બધી જ કામનાઓનો �યાગ કર. � મ��ુય મમતા, અહકંાર અન ેબધી જ ઈ�છાઓથી ��ુત
થઈ �ય છ ેત ેપરમ શાિંતન ેપામી લ ેછ.ે હ� અ�ુ�ન, એવો મ��ુય ��મા ં��થિત કર� છ.ે (૭૧)
● एषा �ा�मी ि�थ�तः पाथ� ननैा ं�ा�य �वम�ुय�त । ि�थ�वा�याम�तकालऽे�प ��म�नवा�णम�ृछ�त ॥२-७२॥
એવી �ા�ી ��થિતન ે�ા�ત કયા� પછ� એ સસંારના ભોગપદાથ�થી કદ� મો�હત નથી થતો અન ે�ત સમયે
ઉ�મ ગિતન ે�ા�ત કર�ન ે��ુ�તન ેપામ ેછ.ે(૭૨)
અ�યાય -૨- સા�ંય યોગ- સમા�ત
14
અ�યાય -૩ - કમ�યોગ
● अज�ुन उवाच--�यायसी च�ेकम�ण�त ेमता ब�ु�ज�नाद�न । ति�कं कम��ण घोर ेमा ं�नयोजय�स केशव ॥३-१॥
અ�ુ�ન કહ� છ,ે
હ� જનાદ�ન, જો તમ ે�ાનન ેકમ� કરતા ંવ� ુ��ેઠ માનતા હો તો મન ેઆ ��ુ કમ�મા ંશા ��તૃ કર� ર�ા છો ?
(૧)
● �या�म�णेवे वा�यने ब�ु� ंमोहयसीव म े। तदकें वद �नि�च�य यने �येोऽहमा�नयुाम ्॥३-२॥
તમારા વચનોથી માર� ��ુ� સ�ંિમત થઈ રહ� છ.ે
�પૃા કર�ન ેમન ેએ માગ� બતાવો � િનિ�ત ર�ત ેમારા માટ� ક�યાણકારક હોય.(૨)
● �ीभगवानवुाच--लोकेऽि�म���व�वधा �न�ठा परुा �ो�ता मयानघ । �ानयोगेन सा�ंयाना ंकम�योगेन यो�गनाम ्॥३-३॥
�ી ભગવાન કહ� છ,ે
હ� િન�પાપ, આ જગમા ં�યે�ા��તના બ ે�ુદા �ુદા માગ� - �ાન યોગ અન ેકમ� યોગ મ� તન ેબતા�યા.(૩)
● न कम�णामनार�भा�न�ैक�य� प�ुषोऽ�नतु े। न च स�ंयसनादवे �स�� ंसम�धग�छ�त ॥३-४॥
સા�ંયયોગીઓન ે�ાનનો માગ� પસદં પડ� છ ે�યાર�
યોગીઓન ેકમ�નો માગ�. િન�કમ�તા �ા�ત કરવા માટ� પણ કમ��ું અ��ુઠાન તો કર�ું જ પડ� છ.ે (૪)
● न �ह कि�च��णम�प जात ु�त�ठ�यकम�कतृ ्। काय�त े�यवशः कम� सव�ः �क�ृतजगै�ुणःै ॥३-५॥
ક�વળ કમ�નો �યાગ કરવાથી કોઈ િસ��ન ે�ા�ત કર� શક�ું નથી.
કમ� કયા� વગર કોઈ દ�હધાર� �ણ માટ� પણ રહ� શકતો નથી.
કારણ ક� ��િૃતના �ણુોથી િવવશ થઈન ે�ાણીમા� કમ� કરવા માટ� ��તૃ થાય છ.ે(૫)
● कम�ि��या�ण सयं�य य आ�त ेमनसा �मरन ्। इि��याथा�ि�वमढूा�मा �म�याचारः स उ�यत े॥३-६॥
� મ��ુય બહારથી પોતાની ઈ���યોનો બળ�વૂ�ક કા� ુકર� અને
મનની �દર િવષયો�ું સવેન કર� છ ેત ેઢ�ગી છ.ે (૬)
● यि��वि��या�ण मनसा �नय�यारभतऽेज�ुन । कम�ि��यःै कम�योगमस�तः स �व�श�यत े॥३-७॥
મનથી પોતાની ઈ���યોનો સયંમ સાધીન ે� ફલાશા વગર સહજ ર�ત ેકમ��ું અ��ુઠાન કર� છ ેત ેઉ�મ છ.ે (૭)
● �नयत ंकु� कम� �व ंकम� �यायो �यकम�णः । शर�रया�ा�प च त ेन ��स��यदेकम�णः ॥३-८॥
તાર� માટ� � પણ કમ� શા�મા ંબતાવવામા ંઆ��ું છ ેત ે�ું કર કારણ ક�
કમ� ન કરવા (કમ�નો �યાગ કરવા) કરતા ંઅનાસ�ત રહ�ન ેકમ� કરવા�ું ��ેઠ કહ�વા�ું છ.ે (૮)
● य�ाथा��कम�णोऽ�य� लोकोऽय ंकम�ब�धनः । तदथ� कम� कौ�तये म�ुतस�गः समाचर ॥३-९॥
જો �ું કમ� નહ� કર� તો તારો �વનિનવા�હ પણ ક�વી ર�ત ેથશ ે? આસ��તથી કર�લ કમ� માનવન ેકમ�બધંનથી
બાધં ેછ.ે એથી હ� અ�ુ�ન, �ું કમ� કર, પર�ં ુઅનાસ�ત (અ�લ�ત) રહ�ન ેકર (૯)
.● सहय�ाः �जाः स�ृ�वा परुोवाच �जाप�तः । अनने �स�व�य�वमषे वोऽि��व�टकामधकु ्॥३-१०॥
��ાએ ��ૃ�ટના આરભંમા ંજ ક�ું ક�
‘ય� (કમ�) કરતા ંરહો અન ે��ૃ� પામતા રહો. ય� (કમ�) તમાર� ઈ�છાઓની �ૂિત��ું સાધન બનો.’ (૧૦)
15
● दवेा�भावयतानने त ेदवेा भावय�त ुवः । पर�पर ंभावय�तः �येः परमवा��यथ ॥३-११॥
ય� કરતા ંતમ ેદ�વોન ે�સ� રાખો અન ેદ�વો તમન ે�સ� રાખશ.ે
એમ એકમકેન ેસ�ં�ુઠ રાખતા ંતમ ેપરમ ક�યાણન ે�ા�ત કરશો. (૧૧)
● इ�टा�भोगाि�ह वो दवेा दा�य�त ेय�भा�वताः । तदै��तान�दाय�ैयो यो भ�ु�त े�तने एव सः ॥३-१२॥
● य��श�टा�शनः स�तो म�ुय�त ेसव��कि�बषैः । भ�ुजत ेत े�वघ ंपापा य ेपच��या�मकारणात ्॥३-१३॥
ય�થી સ�ં�ુઠ દ�વો તમન ેઈ��છત ભોગો આપશ.ે એન ેય�ભાવથી (દ�વોન ેસમિપ�ત કયા� પછ�) આરોગવાથી
�ય��ત સવ� પાપથી િવ��ુત થશ.ે
એ ભોગોનો ઉપભોગ � એકલપટેા બનીન ેકરશ ેત ેપાપના ભાગી થશ ેઅન ેચોર ગણાશ.ે (૧૨-૧૩)
● अ�ना�वि�त भतूा�न पज��याद�नस�भवः । य�ा�व�त पज��यो य�ः कम�सम�ुवः ॥३-१४॥
શર�ર અ�મય કોષ છ.ે બધા �વો અ�થી જ પદેા થાય છ ેઅન ેઅ�થી જ પોષાય છ.ે અ� વરસાદ થવાથી
ઉ�પ� થાય છ.ે વરસાદ ય� કરવાથી થાય છ.ે ય� કમ�થી થાય છ ેઅન ેકમ� વદેથી થાય છ.ે (૧૪)
● कम� ��मो�व ं�व�� ��मा�रसम�ुवम ्। त�मा�सव�गत ं��म �न�य ंय� े��ति�ठतम ्॥३-१५॥
પર�ં ુવદે તો પરમા�મા વડ� ઉ�પ� કરાયલે છ.ે એથી એમ કહ� શકાય ક� સવ��યાપક પરમા�મા જ ય�માં
�િત��ઠત થયલેા છ.ે (ય� વડ� પરમા�માની જ ��ૂ કરાય છ)ે
● एव ं�व�त�त ंच�ं नानवुत�यतीह यः । अघाय�ुरि��यारामो मोघ ंपाथ� स जीव�त ॥३-१६॥
હ� પાથ�, � �ય��ત આ ર�ત ે��ૃ�ટચ�ન ેઅ�સુર�ન ેનથી ચાલતો તે
પોતાની ���યોના ભોગમા ંરમવાવાળો તથા �યથ� �વન �વનાર ગણાય છ.ે (૧૬)
● य��वा�मर�तरवे �यादा�मत�ृत�च मानवः । आ�म�यवे च स�त�ुट�त�य काय� न �व�यत े॥३-१७॥
પર�ં ુ� �ય��ત આ�મ��થત અન ેઆ�મ��ૃત છ,ે પોતાના આ�મામા ંજ સતંોષ માન ેછ,ે
તને ેકોઈ કમ� કરવા�ું રહ��ું નથી. (૧૭)
● नवै त�य कतृनेाथ� नाकतृनेहे क�चन । न चा�य सव�भतूषे ुकि�चदथ��यपा�यः ॥३-१८॥
એવા મહા��ુુષન ેમાટ� કમ� કરવા�ું ક� ન કરવા�ું ક�ું �યોજન રહ��ું નથી.
એન ેસવ� �વો સાથ ેકોઈ �કારનો �વાથ�સબંધં નથી રહ�તો. (૧૮)
● त�मादस�तः सतत ंकाय� कम� समाचर । अस�तो �याचर�कम� परमा�नो�त पू�षः ॥३-१९॥
એથી હ� પાથ�, આસ�ત થયા વગર કમ� કર. િન�કામ કમ� કરનાર �ય��ત પરમા�માન ે�ા�ત કર� લ ેછ.ે (૧૯)
● कम�णवै �ह स�ंस��माि�थता जनकादयः । लोकस�ंहमवेा�प सपं�य�कत�ुमह��स ॥३-२०॥
મહારા� જનક �વા િન�કામ કમ��ું આચરણ કરતા જ પરમ િસ��ન ેપા�યા છ.ે વળ� તાર� (�ગત �વાથ� માટ�
નહ� કર�ું હોય તો પણ) લોકસ�ંહાથ�, સસંારના ભલા માટ� (��ુ) કમ� કર�ું જ ર�ું.(૨૦)
य�यदाचर�त ��ेठ�त�तदवेतेरो जनः । स य��माण ंकु�त ेलोक�तदनवुत�त े॥३-२१॥
��ેઠ ��ુુષો � � કર� છ ેએન ેઅ�સુર�ન ેસાધારણ લોકો પોતાના કામ કર� છ.ે (૨૧)
न म ेपाथा�ि�त कत��य ं��ष ुलोकेष ु�कचंन ।नानवा�तमवा�त�य ंवत� एव च कम��ण ॥३-२२॥
એમ તો માર� પણ કમ� કર�ું આવ�યક નથી. આ સસંારમા ંએ�ું કઈં મળેવવા�ું માર� માટ� બાક� ર�ું નથી
છતા ંપણ �ું કમ�મા ં���ૃ ર�ું �.ં (૨૨)
16
य�द �यह ंन वत�य ंजात ुकम��यति��तः ।मम व�मा�नवुत��त ेमन�ुयाः पाथ� सव�शः ॥३-२३॥
उ�सीदये�ुरम े लोका न कुया� कम� चदेहम ्। सकंर�य च कता� �यामपुह�या�ममाः�जाः॥३-२४॥
કારણ ક� જો �ું કમ� કરવા�ું છોડ� દ� તો મા�ુ ંઅ�સુરણ કર�ન ેબી� લોકો પણ કમ� કરવા�ું છોડ� દ�.
અન ેએમ થાય તો તઓે પોતાનો નાશ ન�તર� અન ે�ું એમના િવનાશ�ું કારણ બ�ું. (૨૩-૨૪)
स�ताः कम��य�व�वासंो यथा कुव�ि�त भारत । कुया���व�वा�ंतथास�ति�चक�ष�ुल�कस�ंहम ्॥३-२५॥
હ� અ�ુ�ન, કમ� કર�ું અિત આવ�યક છ ેપર�ં ુઅ�ાની લોકોની �મ ફળની આશાથી ��ુત થઈન ેનહ�, પર�ંુ
�ાનીઓની પઠે� િન�કામ ભાવ,ે ફળની આસ��તથી ર�હત થઈન.ે(૨૫)
न ब�ु�भदे ंजनयदे�ाना ंकम�स��गनाम ्।जोषय�ेसव�कमा��ण �व�वा�य�ुतः समाचरन ्॥३-२६॥
�ાની ��ુુષ ેપોત ેતો સમતા�ું આચરણ કર�ન ેકમ��ું અ��ુઠાન કર�ું જ ર�ું પણ સાથ ેસાથ ે�ઓ
આસ��તભાવથી કમ� કર� છ ેએમનામા ંઅ��ા પણ ઉ�પ� ન કરવી જોઈએ. (૨૬)
�कतृःे ��यमाणा�न गणुःै कमा��ण सव�शः ।अहकंार�वमढूा�मा कता�ह�म�त म�यत े॥३-२७॥
સવ� �કારના કમ� ��િૃતના �ણુોથી �રેાઈન ેથતા ંહોય છ.ે છતા ંઅહકંારથી િવ�ઢૂ થયલે મ��ુય પોતાન ેએનો
કતા� માન ેછ.ે (૨૭)
त��व�व�त ुमहाबाहो गणुकम��वभागयोः ।गणुा गणुषे ुवत��त इ�त म�वा न स�जत े॥३-२८॥
હ� મહાબાહો, ��િૃતના �ણુ�વભાવન ેઅન ેકમ�ના િવભાગોન ેયથાથ� �ણનાર �ાની કમ� માટ� ��િૃતના �ણુો જ
કારણ�તૂ છ ેએ�ું માનીન ેએમા ંઆસ�ત થતા નથી. (૨૮)
�कतृगे�ुणसमंढूाः स�ज�त ेगणुकम�स ु।तानक�ृ�न�वदो म�दा�क�ृ�न�व�न �वचालयते ्॥३-२९॥
તો સાથ ેસાથ ે�ઓ ��િૃતના �ણુોથી મોહ પામીન ેકમ�ન ેઆસ��તભાવ ેકર� છ ેતમેન ેિવચ�લત કરવાની કોિશશ
કરતા નથી. (૨૯)
म�य सवा��ण कमा��ण स�ंय�या�या�मचतेसा ।�नराशी�न�म�मो भ�ूवा य�ुय�व �वगत�वरः ॥३-३०॥
હ� અ�ુ�ન, મારામા ંમનન ે��થર કર�, આશા, ��ૃણા તથા શોકર�હત થઈને
અનાસ�ત ભાવ ે(��ુ) કમ�મા ં��તૃ થા.(૩૦)
य ेम ेमत�मद ं�न�यमन�ुत�ठि�त मानवाः ।��ाव�तोऽनसयू�तो म�ुय�त ेतऽे�प कम��भः ॥३-३१॥
य े�वतेद�यसयू�तो नान�ुत�ठि�त म ेमतम ्।सव��ान�वमढूा�ंताि�व�� न�टानचतेसः ॥३-३२॥
� �ય��ત દોષ�ૃ��ટથી ��ુત થઈ મારામા ં�ણૂ� ��ા રાખી મારા વચનોન ેઅ�સુર� છ,ે એ કમ�બધંનથી ��ુ�ત
મળેવ ેછ.ે પર�ં ુ� મ��ુય �ષે��ુ�થી મારા કહ�લ માગ��ું અ�સુરણ નથી કરતા તને ે�ું િવ�ઢૂ, �ાનહ�ન તથા
�ખૂ� સમજ�. (૩૧-૩૨)
स�श ंच�ेटत े�व�याः �कतृ�ेा�नवान�प ।�क�ृत ंयाि�त भतूा�न �न�हः �क ंक�र�य�त ॥३-३३॥
દર�ક �ાણી પોતાની �વભાવગત ��િૃતન ેવશ થઈન ેકમ� કર� છ.ે �ાની પણ એવી જ ર�ત ે�વભાવન ેવશ થઈ
કમ� કર� છ.ે એથી િમ�યા સયંમ કરવાનો કોઈ અથ� નથી.(૩૩)
इि��य�यिे��य�याथ� राग�वषेौ �यवि�थतौ ।तयोन� वशमाग�छ�ेतौ �य�य प�रपि�थनौ ॥३-३४॥
��યકે ઈ���યના િવષયોમા ંરાગ અન ે�ષે રહ�લા છ.ે રાગ અન ે�ષે આ�મક�યાણના માગ�મા ંમહાન શ�ઓુ છે
એટલ ેએન ેવશ ન થતો. (૩૪)
�येा��वधम� �वगणुः परधमा���वनिु�ठतात ्।�वधम� �नधन ं�येः परधम� भयावहः ॥३-३५॥
17
એટ�ું યાદ રાખ� ક� પરધમ� ગમ ેતટેલો સારો હોય પણ �વધમ� કરતા ંઉ�મ કદાિપ નથી. એથી �ું તારા
�વધમ��ું (�િ�યના ધમ�) પાલન કર�ન ેવીરગિતન ે�ા�ત કર�શ તો એ પરધમ� (સ�ંયાસીના) કરતા ંઉ�મ
અન ેક�યાણકારક છ.ે(૩૫)
अथ केन �य�ुतोऽय ंपाप ंचर�त पू�षः ।अ�न�छ�न�प वा�ण�य बला�दव �नयोिजतः ॥३-३६॥
અ�ુ�ન કહ� છ-ેહ� ��ૃણ, મ��ુય પોત ેઈ�છતો ન હોવા છતા ંપાપકમ� કરવા માટ� ક�મ ���ૃ થાય છ ે? (૩૬)
काम एष �ोध एष रजोगणुसम�ुवः ।महाशनो महापा�मा �व��यने�मह वै�रणम ्॥३-३७॥
�ી ભગવાન કહ� છ,ે
રજો�ણુના �ભાવથી પદેા થનાર કામ તથા �ોધ જ મહાિવનાશી, મહાપાપી તથા મોટામા ંમોટા �ુ�મન છ.ે(૩૭)
धमूनेा��यत ेवि�नय�थादश� मलने च ।यथो�बनेावतृो गभ��तथा तनेदेमावतृम ्॥३-३८॥
�મ �મુાડો આગન,ે મલે દપ�ણન,ે ઓર ગભ�ન ેઢાકં� દ� છ ેતવેી જ ર�ત ેકામ તથા �ોધ �ય��તના �ાન પર
પડદો નાખંી દ� છ.ે (૩૮)
आवतृ ं�ानमतेने �ा�ननो �न�यवै�रणा ।काम�पणे कौ�तये द�ुपूरणेानलने च ॥३-३९॥
એથી હ� કૌ�તયે, અ��ન ના સમાન �ની કદ� ��ૃ�ત થતી જ નથી
એવા કામ અન ે�ોધના આવગેો �ાનીના �ાન ન ેઢાકં� દ� છ,ે�ાનીઓ ના ત ેસૌથી મોટા �ુ�મન છ.ે (૩૯)
इि��या�ण मनो ब�ु�र�या�ध�ठानम�ुयत े।एत�ैव�मोहय�यषे �ानमाव�ृय द�ेहनम ्॥३-४०॥
મન, ��ુ� અન ેઈ���ય, એ કામ �ું િનવાસ �થાન છ,ેઆ કામ મન,��ુ� અન ેઇ���યો ન ેપોતાના વશ કર� ન,ે
�ાન અન ેિવવકે ન ેઢાકં�ન ેમ��ુય ન ેભટકાવી �કુ� છ.ે.(૪૦)
त�मा��व�मि��या�यादौ �नय�य भरतष�भ ।पा�मान ं�ज�ह �यने ं�ान�व�ाननाशनम ्॥३-४१॥
એથી હ� અ�ુ�ન, સૌથી �થમ �ું ઈ���યોન ેવશમા ંકર અન ેઆ પાપમયી, �ાન અન ેિવવકે ન ેહણનાર
કામનામાથંી િન�િૃ� મળેવ. (૪૧)
इि��या�ण परा�याह�ुरि��य�ेयः पर ंमनः ।मनस�त ुपरा ब�ु�य� ब�ुःे परत�त ुसः ॥३-४२॥
મ��ુય દ�હમા ંઈ���યોન ેબળવાન કહ�વામા ંઆવી છ.ે પર�ં ુમન ઈ���યોથી બળવાન છ.ે ��ુ� મનથી બળવાન
છ ેઅન ેઆ�મા ��ુ� કરતા ંપણ ��ેઠ છ.ે (૪૨)
एव ंब�ुःे पर ंब�ु�वा स�ंत�या�मानमा�मना ।ज�ह श�ुं महाबाहो काम�प ंदरुासदम ्॥३-४३॥
એથી આ�મત�વન ેસૌથી બળવાન માની,��ુ� વડ� મન ન ેવશ કર�, આ કામ�પી �ુ�ય શ�નુો �ું તરત નાશ
કર� નાખ.(૪૩)
અ�યાય -૩ - કમ�યોગ- સમા�ત
અ�યાય-૪--�ાન-કમ�-સ�યાસ-યોગ
इम ं�वव�वत ेयोग ं�ो�तवानहम�ययम ्।�वव�वा�मनव े�ाह मन�ुर�वाकवऽेब ्॥४-૧॥
एव ंपर�परा�ा�त�मम ंराजष�यो �वदःु ।स कालनेहे महता योगो न�टः पर�तप ॥४-२॥
स एवाय ंमया तऽे�य योगः �ो�तः परुातनः ।भ�तोऽ�स म ेसखा च�ेत रह�य ं�यतेद�ुतमम ्॥४-३॥
�ી ભગવાન કહ� છે
18
મ� આ અિવનાશી યોગ સૌ�થમ �યૂ�ન ેક�ો હતો. �યૂ� એના ��ુ મ�નુ ેક�ો અન ેમ�એુ એના ��ુ ઈ�વા�ુને
ક�ો. હ� અ�ુ�ન, આ ર�ત ેપરપંરાથી ચા�યો આવતો આ યોગ ઋિષઓએ ��યો.
પર�ં ુકાળ�મ ેએ યોગ ન�ટ પા�યો છ.ે �ું મારો િ�ય ભ�ત અન ેિમ� છ ેએથી આ� આ �ાનન ેમ� તાર� આગળ
�કટ ક��ુ.(૧-૨-૩)
अपर ंभवतो ज�म पर ंज�म �वव�वतः ।कथमते��वजानीया ं�वमादौ �ो�तवा�न�त ॥४-४॥
અ�ુ�ન કહ� છ-ેહ� ક�શવ, તમારો જ�મ તો હમણા ંથયો �યાર� �યૂ� તો બ� ુપહ�લથેી િવ�માન છ.ે તો મન ેસશંય
થાય છ ેક� તમ ે�યૂ�ન ેઆ યોગ ��ૃ�ટના આરભંમા ંક�વી ર�ત ેક�ો ? (૪)
बहू�न म े�यतीता�न ज�मा�न तव चाज�ुन ।ता�यह ंवदे सवा��ण न �व ंव�ेथ पर�तप ॥४-५॥
�ી ભગવાન કહ� છે
હ� અ�ુ�ન, તારા અન ેમારા અનકે જ�મ થઈ ��ુા છ.ે પર�ં ુફરક એટલો છ ેક� મન ેએ બધા યાદ છ ેઅન ેતનેે
એ યાદ નથી ર�ા.(૫)
अजोऽ�प स�न�यया�मा भतूानामी�वरोऽ�प सन ्।�क�ृत ं�वाम�ध�ठाय सभंवा�या�ममायया ॥४-६॥
�ું અજ�મા અન ેઅિવનાશી �.ં સવ� �તૂોનો ઈ�ર �.ં છતા ં��િૃતનો આધાર લઈન ે�કટ થા� �.ં (૬)
यदा यदा �ह धम��य �ला�नभ�व�त भारत ।अ�य�ुथानमधम��य तदा�मान ंसजृा�यहम ्॥४-७॥
प�र�ाणाय साधनूा ं�वनाशाय च द�ुकतृाम ्।धम�स�ंथापनाथा�य स�भवा�म यगुे यगुे ॥४-८॥
હ� ભારત, �યાર� �યાર� ધમ�નો નાશ થઈ �ય છ ેઅન ેઅધમ�નો �યાપ વધ ેછ ે�યાર� �ું અવતાર ધારણ ક�ુ ં�.ં
સા��ુ�ુુષો�ું ર�ણ, �ુ�કમ�ઓનો િવનાશ તથા ધમ�ની સ�ંથાપનાના હ�� ુમાટ� �ગુ ે�ગુ ે�ું �કટ થા� �.ં(૭-૮)
ज�म कम� च म े�द�यमवे ंयो विे�त त��वतः ।�य��वा दहे ंपनुज��म न�ैत माम�ेत सोऽज�ुन ॥४-९॥
મારા જ�મ અન ેકમ� �દ�ય તથા અલૌ�કક છ.ે � મ��ુય એનો પાર પામી �ય છ ેએ ��ૃ� ુપછ� મન ેપામ ેછ.ે એ
જ�મ-મરણના ચ�મા ંનથી ફસાતો. (૯)
वीतराग भय�ोधा म�मया मामपुा��ताः।बहवो �ानतपसा पूता म�ावमागताः ॥४-१०॥
�ના રાગ, �ષે, ભય તથા �ોધનો નાશ થયો છ ેઅન ે� અન�યભાવથી મા�ુ ં�ચ�તન કર� છ ેત ે�વા�મા તપ
અન ે�ાનથી પિવ� થઈન ેમાર� પાસ ેપહ�ચ ેછ.ે(૧૦)
य ेयथा मा ं�प�य�त ेता�ंतथवै भजा�यहम ्।मम व�मा�नवुत��त ेमन�ुयाः पाथ� सव�शः ॥४-११॥
હ� અ�ુ�ન, � ભ�ત મા�ુ ં� �માણ ે�ચ�તન કર� છ ેતને ે�ું તવેી ર�ત ેમ� ં�.ં �યેના �ુદા �ુદા માગ�થી મ��ુય
માર� પાસ ેજ આવ ેછ.ે (૧૧)
का���तः कम�णा ं�स�� ंयज�त इह दवेताः ।��� ं�ह मानषु ेलोके �स��भ�व�त कम�जा ॥४-१२॥
આ લોકમા ંકમ�ફળની કામના રાખનાર દ�વો�ું �જૂન કર� છે
કારણ ક� એમ કરવાથી કમ�ફળની િસ�� શી� થાય છ.ે (૧૨)
चातवु��य� मया स�ृट ंगणुकम��वभागशः ।त�य कता�रम�प मा ं�व��यकता�रम�ययम ्॥४-१३॥
વણ�ની રચના (�ા�ણ, �િ�ય, વ�ૈય અન ે��ુ - એ ચાર) કમ� તથા �ણુના આધાર પર મ� જ કર�લી છ.ે
એ કમ�નો �ું જ કતા� � ંછતા ંમન ે�ું અકતા� �ણ. (૧૩)
19
न मा ंकमा��ण �ल�पि�त न म ेकम�फल े�पहृा ।इ�त मा ंयोऽ�भजाना�त कम��भन� स ब�यत े॥४-१४॥
કારણ ક� એ કમ� મન ેબા�ય કરતા નથી. ક�મ ક� મન ેકમ�ફળની કોઈ ઈ�છા નથી. � મારા રહ�યન ેઆ �કાર�
�ણી લ ેછ ેત ેકમ�ના બધંનોથી ��ુત થઈ �ય છ.ે (૧૪)
एव ं�ा�वा कतृ ंकम� पूव�र�प ममु�ु�ुभः ।कु� कम�व त�मा��व ंपूव�ः पूव�तर ंकतृम ्॥४-१५॥
પહ�લાનંા સમયમા ં��ુ�ુઓુ આ �માણ ેકમ� કરતા હતા. એથી હ� અ�ુ�ન, �ું પણ એમની માફક કમ��ું અ��ુઠાન
કર.(૧૫)
�क ंकम� �कमकम��त कवयोऽ�य� मो�हताः ।त�त ेकम� �व�या�म य��ा�वा मो�यसऽेशभुात ्॥४-१६॥
કમ� કોન ેકહ�વાય અન ેઅકમ� કોન ેકહ�વાય ત ેન�� કરવામા ંમોટા મોટા િવ�ાનો પણ ગો�ું ખાઈ �ય છ.ે �ું
તન ેકમ� િવશ ેસમ��ું �થી �ું કમ�બધંન અન ે(��ુ�િૂમમા ંઅ�યાર� તન ેથયલે) �લશેમાથંી ��ુત થશ.ે (૧૬)
कम�णो �य�प बो��य ंबो��य ंच �वकम�णः ।अकम�ण�च बो��य ंगहना कम�णो ग�तः ॥४-१७॥
કમ�, અકમ� અન ેિવકમ� - એ �ણયે િવશ ે�ણ�ું જ�ર� છ ેકારણ ક� કમ�ની ગિત અિતશય ગહન છ.ે (૧૭)
कम��यकम� यः प�यदेकम��ण च कम� यः ।स ब�ु�मा�मन�ुयषे ुस य�ुतः क�ृ�नकम�कतृ ्॥४-१८॥
� મ��ુય કમ�મા ંઅકમ�ન ે�ુએ છ ેતથા અકમ�મા ંકમ��ું દશ�ન કર� છ ેત ે��ુ�માન છ.ે એ �ાનથી મ�ંડત થઈન ેતે
પોતાના સવ� કાય� કર� છ.ે (૧૮)
य�य सव� समार�भाः कामसकं�पविज�ताः ।�ानाि�नद�धकमा�ण ंतमाहःु पि�डत ंबधुाः ॥४-१९॥
�ના વડ� આરભંાયલેા સવ� કાય� કામનાથી ��ુત છ ેતથા �ના બધા કમ� ય��પી અ��નમા ંબળ�ન ેભ�મ થઈ
ગયા છ,ે તને ે�ાનીઓ પ�ંડત કહ� છ.ે (૧૯)
�य��वा कम�फलास�ग ं�न�यत�ृतो �नरा�यः ।कम��य�भ�व�ृतोऽ�प नवै �क�ंच�करो�त सः ॥४-२०॥
� ��ુુષ કમ�ફળની આસ��તનો સ�ંણૂ� �યાગ કર�ન ેપરમ ��ૃત અન ેઆ�યની આકા�ંાથી ર�હત હોય છ ેતે
કમ�મા ંજોડાયલેો હોવા છતા ંએનાથી લપેાયલેો નથી.(૨૦)
�नराशीय�त�च�ता�मा �य�तसव�प�र�हः ।शार�र ंकेवल ंकम� कुव��ना�नो�त �कि�बषम ्॥४-२१॥
� ��ૃણાર�હત થઈન,ે પોતાના મન અન ેઈ���યોનો કા� ૂકર� ક�વળ શર�રિનવા�હન ેમાટ� જ કમ� કર� છ ેતે
પાપથી લપેાતો નથી. (૨૧)
य��छालाभसतं�ुटो �व��वातीतो �वम�सरः ।समः �स�ाव�स�ौ च क�ृवा�प न �नब�यत े॥४-२२॥
કોઈ ઈ�છા કયા� વગર સહજ ર�ત ે� મળ ેતમેા ંસ�ં�ુઠ રહ�નાર, ઈષા�થી પર, �ખુ�ુઃખા�દ ��ંોથી ��ુત, તથા
િવજય ક� હાિનમા ંસમતા રાખનાર મ��ુય કમ� કરવા છતા ંતમેા ંબધંાતો નથી. (૨૨)
गतस�ग�य म�ुत�य �ानावि�थतचतेसः ।य�ायाचरतः कम� सम� ं��वल�यत े॥४-२३॥
� અનાસ�ત રહ�ન ેપરમા�મા�ું �ચ�તન કરતા ંય�ભાવથી બધા કમ� કર� છ,ે
તનેા બધા જ કમ� નાશ પામ ેછ.ે(૨૩)
��माप�ण ं��म ह�व���मा�नौ ��मणा हतुम ्।��मवै तने ग�त�य ं��मकम�समा�धना ॥४-२४॥
ક�મ ક� ય�મા ંઅપ�ણ કરાતી વ�� ુ�� છ,ે અપ�ણ કરવા�ું સાધન �� છ,ે �ન ેએ અપ�ણ કરવામા ંઆવ ેછ ેતે
20
�� છ ેતથા � અપ�ણ કરનાર છ ેત ેપણ �� છ.ે � આ ર�ત ેકમ� કરતી વખત ે��મા ં��થત હોય ત ેયોગી
��ન ે�ા�ત કર� લ ેછ.ે (૨૪)
दैवमवेापर ेय� ंयो�गनः पय�ुपासत े।��मा�नावपर ेय� ंय�नेवैोपज�ुव�त ॥४-२५॥
ક�ટલાક યોગીઓ ય� વડ� દ�વતાઓન ે��ૂ છ,ે �યાર� ક�ટલાક �ાનીઓ, (�ાન�પી ય� મા ં)
��ા��નના અ��નમા ંપોતાના આ�માની આ�િૂત આપ ેછ.ે(૨૫)
�ो�ाद�नीि��या�य�य ेसयंमाि�नष ुज�ुव�त ।श�दाद�ि�वषयान�य इि��याि�नष ुज�ुव�त ॥४-२६॥
ક�ટલાક પોતાની �વણ�ે��ન ેસયંમના અ��નમા ંહોમ ેછ,ે
ક�ટલાક શ�દા�દ િવષયોન ેઈ���ય�પી અ��નમા ંહોમ ેછ,ે (૨૬)
सवा�णीि��यकमा��ण �ाणकमा��ण चापर े।आ�मसयंमयोगा�नौ ज�ुव�त �ानद��पत े॥४-२७॥
તો વળ� ક�ટલાક ઈ���યો તથા �ાણની સમ�ત ��યાઓન ેઆ�મસયંમ�પી યોગા��નમા ંહોમ ેછ.ે (૨૭)
��यय�ा�तपोय�ा योगय�ा�तथापर े।�वा�याय�ानय�ा�च यतयः स�ंशत�ताः ॥४-२८॥
કોઈ આ ર�ત ે��યય� કર� છ,ે કોઈ તપ ય� કર� છ,ે કોઈ કમ� �ારા ય� કર� છ ેતો કોઈ િનયમ�તો�ું પાલન
કર�ન ે�વા�યાય �ારા �ાનય� કર� છ.ે (૨૮)
अपान ेज�ुव�त �ाण ं�ाणऽेपान ंतथापर े।�ाणापानगती ���वा �ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥
ક�ટલાક યોગીજન અપાનવા�મુા ં�ાણન ેહોમ ેછ ે�યાર� ક�ટલાક �ાણમા ંઅપાનવા�નુ ેહોમ ેછ.ે ક�ટલાક �ાણ
અન ેઅપાનની ગિતન ેકા�મૂા ંકર� �ાણાયામ કર� છ.ે (૨૯)
अपर े�नयताहाराः �ाणा��ाणषे ुज�ुव�त ।सव�ऽ�यते ेय��वदो य���पतक�मषाः ॥४-३०॥
ક�ટલાક આહાર પર કા� ૂકર� પોતાના બધા જ �ાણન ે�ાણમા ંહોમ ેછ.ે આ ર�ત ેસાધક પોતપોતાની ર�તે
પાપોનો નાશ કરવા ય��ું અ��ુઠાન કર� છ.ે(૩૦)
य��श�टामतृभजुो याि�त ��म सनातनम ्।नाय ंलोकोऽ��यय��य कुतोऽ�यः कु�स�तम ॥४-३१॥
હ� અ�ુ�ન, ય�િશ�ઠ અ� ખાનારન ેસનાતન ��ની �ા��ત થાય છ.ે � એ �માણ ેય��ું અ��ુઠાન નથી કરતા
તમેન ેમાટ� આ ��ૃ�લુોક �ખુકારક નથી થતો. તો પછ� પરલોક તો �ખુદાયી �ાથંી થાય ? (૩૧)
एव ंबह�ुवधा य�ा �वतता ��मणो मखु े।कम�जाि�व�� ता�सवा�नवे ं�ा�वा �वमो�यस े॥४-३२॥
વદેમા ં��ા �ારા આવા અનકે ય�ો�ું વણ�ન કરવામા ંઆ��ું છ.ે આ સવ� ય�ો મન, ઈ���ય અન ેશર�ર �ારા
ફળની ઈ�છાથી કરવામા ંઆવ ેછ.ે એ �માણ ે�ણવાથી �ું કમ�બધંનથી ��ુત થઈશ. (૩૨)
�येा���यमया�य�ा��ानय�ः पर�तप ।सव� कमा��खल ंपाथ� �ान ेप�रसमा�यत े॥४-३३॥
હ� અ�ુ�ન, ��યય�ની �લુનામા ં�ાનય� ��ેઠ છ.ે ક�મ ક� �ણૂ� �ાનમા ંબધા જ કમ� સમાઈ �ય છ.ે (૩૩)
त��व�� ��णपातने प�र��नने सवेया ।उपद�ेयि�त त े�ान ं�ा�नन�त��वद�श�नः ॥४-३४॥
આ સ�યન ેબરાબર �ણી �કુ�લ �ાની ��ુુષન ે�ું �ણામ કર�, વાતા�લાપ �ારા ક� સવેાથી �સ� કર. ત ેતને
�ાન �દાન કરશ.ે (૩૪)
य��ा�वा न पनुम�हमवे ंया�य�स पा�डव ।यने भतूा�यशषेणे ��य�या�म�यथो म�य ॥४-३५॥
હ� પાડંવ, આ ર�ત ે�ાન પા�યા પછ� તન ેમોહ નહ� થાય અન ે�ું તારા પોતામા ંતથા
અ�ય �વોમા ંમન ે(પરમા�માન)ે િનહાળ� શક�શ.(૩૫)
21
अ�प चदे�स पाप�ेयः सव��यः पापक�ृतमः ।सव� �ान�लवनेवै विृजन ंस�त�र�य�स ॥४-३६॥
જો �ું અધમાધમ પાપી હોઈશ તો પણ �ાન �પી નાવમા ંબસેીન ેપાપના સ��ુન ેપાર કર� જઈશ.(૩૬)
यथधैा�ंस स�म�ोऽि�नभ��मसा�कु�तऽेज�ुन ।�ानाि�नः सव�कमा��ण भ�मसा�कु�त ेतथा ॥४-३७॥
�વી ર�ત ે��વ�લત થયલે અ��ન કા�ઠન ેબાળ� નાખ ેછ ેતવેી ર�તે
�ાનનો અ��ન બધા કમ�ન ેભ�મ કર� નાખ ેછ.ે (૩૭)
न �ह �ानने स�श ंप�व��मह �व�यत े।त��वय ंयोगस�ंस�ः कालनेा�म�न �व�द�त ॥४-३८॥
�ાનથી અિધક પિવ� આ સસંારમા ંબી�ુ ં ક�ું જ નથી. યોગમા ંિસ� થયલે ��ુુષ આ �ાનન ે�ા�ત કર� છ.ે(૩૮)
��ावा�ँलभत े�ान ंत�परः सयंतिे��यः ।�ान ंल��वा परा ंशाि�तम�चरणेा�धग�छ�त ॥४-३९॥
��ાવાન અન ે�જત�ે��ય મ��ુય �ાન (સ�ય-પરમ-�ાન) ન ે�ા�ત કર� છ,ે
અન ેઆ �ાન થી ત ેતરત જ શાિંત �ા�ત કર� છ.ે(૩૯)
अ��चा��धान�च सशंया�मा �वन�य�त ।नाय ंलोकोऽि�त न परो न सखु ंसशंया�मनः ॥४-४०॥
�યાર� આ�મ�ાન િવનાનો, ��ાહ�ન તથા સશંયી મ��ુય એ �ાન મળેવી શકતો નથી અન ેિવનાશ પામ ેછ.ે
તવેા મ��ુયન ેઆ લોક ક� પરલોકમા ં�ાયં �ખુ મળ�ું નથી.(૪૦)
योगस�ंय�तकमा�ण ं�ानस�ंछ�नसशंयम ्।आ�मव�त ंन कमा��ण �नब�नि�त धनजंय ॥४-४१॥
હ� ધનજંય, �ણ ેયોગ �ારા પોતાના સમ�ત કમ�નો �યાગ કય� છ ેઅન ે�ાન વડ� �ણ ેપોતાના સશંયો છદે�
ના�યા છ ેતવેા આ�મિન�ઠ ��ુુષન ેકમ� બધંનકતા� નથી થ�ું. (૪૧)
त�माद�ानस�भतू ं���थ ं�ाना�सना�मनः ।�छ��वैन ंसशंय ंयोगमा�त�ठोि�त�ठ भारत ॥४-४२॥
એથી હ� ભારત, તારા �દયન ે�ણ ેશોકથી હણી ના��ું છ ેએવા અ�ાનથી પદેા થયલે સશંયન ે�ું �ાન�પી
શ�થી છદે� નાખ અન ેયોગમા ં��થત થઈ ��ુ માટ� તયૈાર થઈ �.(૪૨)
અ�યાય -૪- �ાન-કમ�-સ�યાસ-યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૫-કમ�-સ�યાસ-યોગ
स�ंयास ंकम�णा ंक�ृण पनुय�ग ंच शसं�स ।य��ये एतयोरकें त�म े�ू�ह स�ुनि�चतम ्॥५-१॥
અ�ુ�ન ેક�ું : હ� ��ૃણ ! આપ એક તરફ કમ� ના �યાગ ના વખાણ કરો છો
અન ેબી� તરફ કમ�યોગ ના વખાણ કરો છો.તો એ બ ેમાથંી � ક�યાણકાર� હોય ત ેમન ેકહો.(૧)
स�ंयासः कम�योग�च �नः�येसकरावभुौ ।तयो�त ुकम�स�ंयासा�कम�योगो �व�श�यत े॥५-२॥
�ી ભગવાન બો�યા: કમ� નો �યાગ અન ેકમ�યોગ બ� ેક�યાણકારક છ,ેપર�ં ુએ બ�મેાં
કમ� ના �યાગથી કમ�યોગ ��ેઠ છ.ે (૨)
�येः स �न�यस�ंयासी यो न �विे�ट न का���त ।�न��व��वो �ह महाबाहो सखु ंब�धा��म�ुयत े॥५-३॥
હ� મહાબાહો ! � કોઈનો �ષે કરતો નથી, � કોઈ અ�ભલાષા રાખતો નથી, તને ેિન�ય સ�ંયાસી �ણવો.
22
આવો રાગ �ષે િવનાનો મ��ુય ��ંર�હત બની સસંાર બધંનમાથંી �ખુ�વૂ�ક ��ુત થાય છ.ે (૩)
सा�ंययोगौ पथृ�बालाः �वदि�त न पि�डताः ।एकम�याि�थतः स�यगभुयो�व��दत ेफलम ्॥५-४॥
સ�ંયાસ અન ેકમ�યોગ ફળની ���ટએ અલગ અલગ છ ેએમ અ�ાનીઓ માન ેછ,ે પર�ં ુ�ાનીઓ
એમ કહ�તા નથી.બ�મેાથંી એક �ું પણ ઉ�મ ર�ત ેઅ��ુઠાન કરનાર બનંનેા ફળ ન ે�ા�ત કર� છ.ે(૪)
य�सा�ंयःै �ा�यत े�थान ंत�योगैर�प ग�यत े।एकं सा�ंय ंच योग ंच यः प�य�त स प�य�त ॥५-५॥
� મો�પદ �ાનયોગ �ારા �ા�ત થઇ શક� છ,ેત ેજ પદ િન�કામ કમ�યોગ �ારા પણ �ા�ત કર�
શકાય છ.ેએ માટ� જ સા�ંય તથા કમ�યોગ ન ે� એકજ સમ� છ ેત ેસાચો �ાની છ.ે(૫)
स�ंयास�त ुमहाबाहो दःुखमा�तमुयोगतः ।योगय�ुतो म�ुन���म न�चरणेा�धग�छ�त ॥५-६॥
હ� મહાબાહો ! કમ�યોગ ના અ��ુઠાન વગર સ�ંયાસ �ા�ત કરવો કઠ�ન છ.ે જયાર� કમ�યોગી
�િુન જલદ�થી સ�ંયાસ �ા�ત કર� �� ન ેપામ ેછ.ે(૬)
योगय�ुतो �वश�ुा�मा �विजता�मा िजतिे��यः ।सव�भतूा�मभतूा�मा कुव��न�प न �ल�यत े॥५-७॥
કમ�યોગ ના આચરણ થી ��ું �ત:કરણ ��ુ થઇ ગ�ું છ,ે� મનન ેવશ કરનારો,ઈ���યોન ે�તનારો છ.ેઅને
�નો આ�મા સવ� �તૂો નો આ�મા બની ગયો છ,ેત ેમ��ુય કમ� કર� છ ેછતા ંતનેાથી લપેાતો નથી.(૭)
नवै �क�ंच�करोमी�त य�ुतो म�यते त��व�वत ्।प�य���ृव��पशृि�ज��न�नन ्ग�छ��वप��वसन ्॥५-८॥
યોગ��ુત બનલેો ત�વ�ાની પોત ેજોતા,ંસાભંળતા,ં �પશ� કરતા,ં �ુંઘતા,ંખાતા,ંપીતા,ંચાલતા,ં
િન��ા લતેા,ં�ાસો�ાસ લતેા,ંબોલતા,ં�યાગ કરતા,ં�હણ કરતા ં(૮)
�लपि�वसजृ�ग�ृण�निु�मषि�न�मष�न�प ।इि��याणीि��याथ�ष ुवत��त इ�त धारयन ्॥५-९॥
�ખ ઉઘડતા ંમ�ચતા,ંહોવા છતા,ંઇ���યો પોત પોતાના િવષય મા ં��તૃ થાય છ ેએમ સમ�ને
�ું કઈં કરતો નથી એમ િન�ય�વૂ�ક માન ેછ.ે(૯)
��म�याधाय कमा��ण स�ग ं�य��वा करो�त यः ।�ल�यत ेन स पापने प�प��मवा�भसा ॥५-१०॥
� મ��ુય ફળ ની ઈ�છા નો �યાગ કર� સવ� ફળ ��ાપણ� ��ુ� થી કર� છ,ે એ કમળપ� �મ પાણી
મા ંરહ�વા છતા ંભ���ું નથી, તમે પાપ વડ� લપેાતો નથી.(૧૦)
कायने मनसा ब�ु�या केवल�ैरि��यरै�प ।यो�गनः कम� कुव�ि�त स�ग ं�य��वा�मश�ुय े॥५-११॥
યોગીઓ મા� મન,��ુ� અન ેઇ���યોથી ફળની આસ��ત છોડ� દઈઆ�માની ��ુ� માટ� કમ� કર� છ.ે(૧૧)
य�ुतः कम�फल ं�य��वा शाि�तमा�नो�त निै�ठक�म ्।अय�ुतः कामकारणे फल ेस�तो �नब�यत े॥५-१२॥
કમ�યોગી મ��ુય કમ�ફળન ે�ય�ન ેસ�વ��ુ�ના �મથી થયલેી શાિંતન ે�ા�ત કર�છ.ે
જયાર� સકામ મ��ુય કામના વડ� ફળની આસ��ત રાખી બધંનમા ંપડ� છ.ે(૧૨)
सव�कमा��ण मनसा स�ंय�या�त ेसखु ंवशी ।नव�वार ेपरु ेदहे� नवै कुव��न कारयन ्॥५-१३॥
દ�હન ેવશ કરનારો મ��ુય સવ� કમ�ન ેમાનિસક ર�ત ે�યાગીન ેનવ દરવા� વાળા નગરમા ં�ખુ�વૂ�ક રહ� છ.ેતે
કઈં જ કરતો નથી અન ેકઈં જ કરાવતો નથી.(૧૩)
न कत�ृ�व ंन कमा��ण लोक�य सजृ�त �भःु ।न कम�फलसयंोग ं�वभाव�त ु�वत�त े॥५-१४॥
આ�મા દ�હા�દક ના કતા�પણાન ેઉ�પન કરતો નથી,કમ�ન ેઉ�પન કરતો નથી ક� કમ�ફળ ના સયંોગ ને
ઉ�પન કરતો નથી,પર�ં ુત ેઅિવ�ા�પ માયાનો જ સવ� ખલે છ.ે(૧૪)
23
नाद�त ेक�य�च�पाप ंन चैव सकुतृ ं�वभःु ।अ�ाननेावतृ ं�ान ंतने म�ुयि�त ज�तवः ॥५-१५॥
પરમ�ેર કોઈના ંપાપ ક� ��ુયન ેપોતાના િશર� વહોર� લતેા નથી,પર�ં ુ�ાન અ�ાન વડ� ઢકંાય�ેું છ.ે
તને ેલીધ ેસવ� �વો મોહ પામ ેછ.ે(૧૫)
�ानने त ुतद�ान ंयषेा ंना�शतमा�मनः ।तषेामा�द�यव��ान ं�काशय�त त�परम ्॥५-१६॥
વળ� �મ�ું એ અ�ાન આ�માના �ાન વડ� નાશ પામ�ેું છ,ેતમે�ું ત ે�ાન �યૂ�ની �મ પર��ને
�કાિશત કર�છ.ે(૧૬)
त� ब�ुय�तदा�मान�ति�न�ठा�त�परायणाः ।ग�छ��यपनुराविृ�त ं�ान�नध�ूतक�मषाः ॥५-१७॥
ત ેપર��મા ંજ �મની ��ુ� ��થત થઇ છ ેત ે�� જ તમેનો આ�મા છ.ેતમેનામા ંજ તમેની સ�ંણૂ�
િન�ઠા છ.ે તઓે તમેના જ પરાયણ બની �ય છ.ે�ાન વડ� �મના ંપાપકમ� નાશ પામછે ેતઓે
જ�મમરણના ચ�ર મા ંપડતા નથી.(૧૭)
�व�या�वनयसपं�न े�ा�मण ेग�व हि�त�न ।श�ुन चैव �वपाके च पि�डताः समद�श�नः ॥५-१८॥
� �ાનીજન િવ�ા અન ેિવનય આ�દના �ણુોવાળા છ ેત ેપ�ંડત,�ા�ણ,ગાય,હાથી,�ુતરો,ચડંાળ વગરે�
સવ�મા ંસમાન ���ટવાળા હોય છ.ે(૧૮)
इहैव तिैज�तः सग� यषेा ंसा�य ेि�थत ंमनः ।�नद�ष ं�ह सम ं��म त�मा���म�ण त ेि�थताः ॥५-१९॥
�મ�ું મન સમ�વ(પરમા�મા) મા ંર�ું છ ેત ેસમદશ� મ��ુય ેઆ જ�મમા ંજ સસંારન ે�તી લીધો છ.ે
કારણ ક� �� દોષથી ર�હત અન ેસમાન હોવાથી એ મ��ુય ��મા ં��થત રહ� છ.ે(૧૯)
न ���यिे��य ं�ा�य नो��वज�े�ा�य चा��यम ्।ि�थरब�ु�रसमंढूो ��म�व���म�ण ि�थतः ॥५-२०॥
�ની ��ુ� ��થર થયલેી છ,ે��ું અ�ાન નાશ પા��ું છ ેઅન ે� ��મા ં��થર થયો છ ેએવો ��વ�ેા
મ��ુય ત ેિ�ય પદાથ� મળેવીન ેહષ� પામતો નથી અન ેઅિ�ય પદાથ� પામીન ે�ુઃખી થતો નથી.(૨૦)
बा�य�पश��वस�ता�मा �व�द�या�म�न यत ्सखुम ्।स ��मयोगय�ुता�मा सखुम�यम�नतु े॥५-२१॥
ઇ���યોના �પશ�થી ઉ�પન થનાર �ખુોમા ંઆસ��ત ર�હત �ચ�વાળો મ��ુય આ�મામા ંરહ�લા �ખુને
પામ ેછ.ેએવો પર�� �વ�પ �ા�ત થયલેો મ��ુય અ�ય �ખુ નો અ�ભુવ કર� છ.ે(૨૧)
य े�ह स�ंपश�जा भोगा दःुखयोनय एव त े।आ�य�तव�तः कौ�तये न तषे ुरमत ेबधुः ॥५-२२॥
હ� કા�ંતયે ! ઇ���યો અન ેિવષયોના �પશ�થી ઉ�પન થયલેા � ભોગો છ ેત ેસવ� ઉ�પિત અન ેનાશ ને
વશ હોવાથી �ુઃખના કારણ�પ છ.ેએટલા માટ� �ાનીજનો તમેા ં�ીિત રાખતા નથી.(૨૨)
श�नोतीहैव यः सोढु ं�ा�शर�र�वमो�णात ्।काम�ोधो�व ंवगे ंस य�ुतः स सखुी नरः ॥५-२३॥
શર�ર નો નાશ થવા પહ�લા ં� મ��ુય કામ અન ે�ોધથી ઉ�પન થયલેા વગેન ેસહન કર� શક� છ ેતે
મ��ુય આ લોકમા ંયોગી છ ેઅન ેત ેસાચો �ખુી છ.ે(૨૩)
योऽ�तःसखुोऽ�तराराम�तथा�त�य��तरवे यः ।स योगी ��म�नवा�ण ं��मभतूोऽ�धग�छ�त ॥५-२४॥
� �તરા�મા મા ં�ખુનો અ�ભુવ કર� છ ેતથા આ�મા મા ંજ રમણ કર� છ,ે�ના �તરા�મામા ં�ાન �પી
�કાશ પથરાઈ ગયો છ ેત ેયોગી ���વ�પ બની પર��મા ંજ િનવા�ણ પામછે.ે(૨૪)
लभ�त े��म�नवा�णमषृयः �ीणक�मषाः ।�छ�न�वैधा यता�मानः सव�भतू�हत ेरताः ॥५-२५॥
�ના પાપા�દ દોષો નાશ પા�યા છ,ે�ના સશંયો છદેાઈ ગયા છ,ે�મના ંમન-ઇ���યો વશમા ંથઇ ગયા છે
24
અન ે� �ાણીમા�ના �હત માટ� ત�પર છ,ેએવા ઋિષઓ ��િનવા�ણન ેપામ ેછ.ે(૨૫)
काम�ोध�वय�ुताना ंयतीना ंयतचतेसाम ्।अ�भतो ��म�नवा�ण ंवत�त े�व�दता�मनाम ्॥५-२६॥
�ઓ કામ-�ોધથી ર�હત છ,ે�મણ ે�ચ�ન ેવશમા ંરા��ું છ,ેઅન ે�ઓ આ�મસા�ા�કાર પામલેા છ ેએવા
યોગીઓ સવ� અવ�થામા ંપર�� પરમા�માન ે�ા�ત થાય છ.ે(૨૬)
�पशा��क�ृवा ब�हबा��या�ंच��ुचैवा�तर े�वुोः ।�ाणापानौ समौ क�ृवा नासा�य�तरचा�रणौ ॥५-२७॥
બહારના િવષયોન ેવરૈા�ય �ારા બહાર કાઢ�ન ેતથા ���ટન ે�મરની મ�યમા ં��થર કર�ન ેનાકની �દર
ગિત કરનારા �ાણ તથા અપાનવા�નુ ેસમાન કર�ન.ે(૨૭)
यतिे��य मनोब�ु�म�ु�नम��परायणः ।�वगत�ेछाभय�ोधो यः सदा म�ुत एव सः ॥५-२८॥
�ણ ેઇ���યો, મન તથા ��ુ� વશ કયા� છ ેતથા �ના ંઈ�છા,ભય અન ે�ોધ �ુર થયાછં ેએવા �િુન
મો�પરાયણ છ ેત ેસદા ��ુત જ છ.ે(૨૮)
भो�तार ंय�तपसा ंसव�लोकमह�ेवरम ्।स�ुद ंसव�भतूाना ं�ा�वा मा ंशाि�तम�ृछ�त ॥५-२९॥
સવ� ય� અન ેતપનો ભો�તા,સવ� લોકોનો મહ��ર અન ેસવ� �તૂોનો પરમ િમ� �ું જ �.ં
એ ર�ત ે� �ણ ેછ ેત ેશાિંતન ે�ા�ત થાય છ.ે(૨૯)
અ�યાય-૫-કમ�-સ�યાસ-યોગ-સમા�ત._
અ�યાય-૬-આ�મ-સ�યાસ-યોગ
अना��तः कम�फल ंकाय� कम� करो�त यः ।स स�ंयासी च योगी च न �नरि�नन� चा��यः ॥६-१॥
�ી ભગવાન કહ�: હ� પાથ� ! કમ� ના ફળન ેન ચાહ�ન ેકરવા યો�ય કમ� કર�છ ેતજે સ�ંયાસી
અન ેકમ�યોગી છ.ેક�વળ અ��નનો �યાગ કરનારો સ�ંયાસી નથી તમેજ ક�વળ ��યાઓને
�યાગનારો પણ સ�ંયાસી ક� યોગી નથી.(૧)
य ंस�ंयास�म�त �ाहयु�ग ंत ं�व�� पा�डव ।न �यस�ंय�तसकं�पो योगी भव�त क�चन ॥६-२॥
હ� પાડંવ ! �ન ેસ�ંયાસ કહ� છ ેતને ેજ યોગ સમજ.મનના સકં�પોન ે�યાગ કયા� િસવાય
કોઈ પણ મ��ુય કમ�યોગી થઇ શકતો નથી.(૨)
आ���ोम�ुनये�ग ंकम� कारणम�ुयत े।योगा�ढ�य त�यवै शमः कारणम�ुयत े॥६-३॥
� યોગીન ે�યાનયોગ િસ� કરવો હોય તને ેમાટ� િવ�હત કમ��ું આચરણ સાધન છ.ે
પર�ં ુયોગ�ા�તી થઇ �ય પછ� તને ેસ�ંણૂ� કરવા માટ� કમ� િન�િૃ� જ ��ેઠ સાધન
બની �ય છ.ેપછ� ત ેકમ�ફળ મા ં��ુધ થતો નથી.(૩)
यदा �ह निे��याथ�ष ुन कम��वनषु�जत े।सव�सकं�पस�ंयासी योगा�ढ�तदो�यत े॥६-४॥
જયાર� મ��ુય ઇ���યોના િવષયમા ંઅન ેકમ�મા ંઆસ�ત થતો નથી અન ેસવ� સકં�પોને
25
છોડ� દ� છ ે�યાર� ત ેયોગા�ઢ કહ�વાય છ.ે(૪)
उ�रदेा�मना�मान ंना�मानमवसादयते ्।आ�मवै �या�मनो ब�धरुा�मवै �रपरुा�मनः ॥६-५॥
આ�મા વડ� આ�માનો ઉ�ાર કરવો પર�ં ુઆ�માન ેઅધોગિત ના માગ� લઇ જવો ન�હ,
ક�મ ક� આ�મા જ આ�માનો બ�� ુછ ેઅન ેઆ�મા જ આ�માનો શ� ુછ.ે(૫)
ब�धरुा�मा�मन�त�य यनेा�मवैा�मना िजतः ।अना�मन�त ुश��ुव ेवत�ता�मवै श�वुत ्॥६-६॥
�ણ ેઆ�માન ે�ત�ે��ય બના�યો છ,ે��યો છ,ેતનેો આ�મા બ�� ુછ.ેપર�ં ુ�ના આ�મા એ
ઇ���યો પર િવજય મળે�યો નથી તનેો આ�મા જ તનેો શ� ુછ.ે(૬)
िजता�मनः �शा�त�य परमा�मा समा�हतः ।शीतो�णसखुदःुखषे ुतथा मानापमानयोः ॥६-७॥
�ણ ેપોતા�ું મન ટાઢ-તડકો,�ખુ-�ુઃખ,માન-અપમાન વગરે� મા ંએક સર�ું રા��ુંછ ે,
� િનિવ�કાર રહ�છ,ેત ેસવ� ��થિત મા ંસમાન ભાવ ેરહ� છ.ે(૭)
�ान�व�ानत�ृता�मा कूट�थो �विजतिे��यः ।य�ुत इ�य�ुयत ेयोगी समलो�टा�मका�चनः ॥६-८॥
� �ાન અન ેિવ�ાન વડ� ��ૃત થયો છ,ે� �ત�ે��ય છ,ે� માટ� તથા સોનાન ેસર�ું ગણ ેછ ેતે
યોગી “યોગિસ� “કહ�વાય છ.ે(૮)
स�ुि�म�ाय�ुदासीनम�य�थ�व�ेयब�धषु ु।साध�ुव�प च पापषे ुसमब�ु��व��श�यत े॥६-९॥
��ુદ,િમ�,શ�,ુઉદાસીન,મ�ય�થ,�ષે ન ેપા� અન ેસબંધંીજનમા,ંસા�ઓુમા ંક� પપીઓમાં
� યોગીની સમ��ુ� હોય છ,ેત ેસવ� મા ં��ેઠ યોગી છ.ે
योगी य�ुजीत सततमा�मान ंरह�स ि�थतः ।एकाक� यत�च�ता�मा �नराशीरप�र�हः ॥६-१०॥
માટ� યોગીઓએ �ચ� ન ેતથા દ�હ ન ેવશ કર�,આશાર�હત અન ેપર��હર�હત થઈન ે,
એકાતં મા ંિનવાસ કર� �ત:કરણન ેસદા યોગા�યાસ મા ંજોડ�ું.(૧૦)
शचुौ दशे े��त�ठा�य ि�थरमासनमा�मनः ।ना�यिु��त ंना�तनीच ंचैलािजनकुशो�तरम ्॥६-११॥
યોગીએ પિવ� �થાનમા ંપહ�લા ંદભ� ,તનેા પર �ગૃચમ� અન ેતનેા પર આસન પાથર�ું.
એ આસન પર ��થરતાથી બસે�ું,આસન વ� ુપડ�ું ��ું ક� ની�ું ન રહ� ત�ેું �યાન રાખ�ું.(૧૧)
त�कैा� ंमनः क�ृवा यत�च�तिे��य��यः ।उप�व�यासन ेय�ु�या�योगमा�म�वश�ुय े॥६-१२॥
તયૈાર કર�લા ત ેઆસન પર બસેી ,�ચ�ન ેએકા� કર� ,ઈ���યોન ે�તી,પોતાના �ત:કરણની
��ુ� માટ� યોગ નો અ�યાસ કરવો.(૧૨)
सम ंकाय�शरो�ीव ंधारय�नचल ंि�थरः ।स���ेय ना�सका� ं�व ं�दश�चानवलोकयन ्॥६-१३॥
સાધક� ��થર થઈન ેપોતાનો દ�હ,મ�તક અન ેડોકન ે��થર રાખવા,ંપછ� પોતાની નાિસકના
અ�ભાગ પર ���ટ ��થર કર�,આમતમે ન જોતા ંયોગનો અ�યાસ શ� કરવો.(૧૩)
�शा�ता�मा �वगतभी���मचा�र�त ेि�थतः ।मनः सयं�य मि�च�तो य�ुत आसीत म�परः ॥६-१४॥
26
યોગીએ �ત:કરણ ન ેશાતં બનાવી,િનભ�યતા �વૂ�ક,��ચય� �ત�ું પાલન કર�ું, પછ�
મનનો સયંમ કર�,મા�ુ ં�ચ�તન કરતા,ંમારા પરાયણ થઇ �યાનમ�ન રહ��ું.(૧૪)
य�ुज�नवे ंसदा�मान ंयोगी �नयतमानसः ।शाि�त ं�नवा�णपरमा ंम�स�ंथाम�धग�छ�त ॥६-१५॥
આ ર�ત ે�ત:કરણ ન ેિનરતંર પરમ�ેરના �વ�પમા ંલગાડ�ન,ે�વાધીન મનવાળો યોગી
મારામા ં��થિત�પ પરમાનદં જ પરાકા�ઠાવાળ� શાિંતન ે�ા�ત કર� છ.ે(૧૫)
ना�य�नत�त ुयोगोऽि�त न चैका�तमन�नतः ।न चा�त �व�नशील�य जा�तो नवै चाज�ुन ॥६-१६॥
હ� અ�ુ�ન ! વ� ુઆહાર કરવાથી અથવા િનરાહાર રહ�વાથી યોગ સાધી શકાતો નથી.
ત ેજ ર�ત ેવ� ુિન�ા લનેાર ક� અિત ઓછ� િન�ા લનેારથી પણ યોગ સાધી શકાતો નથી.(૧૬)
य�ुताहार�वहार�य य�ुतच�ेट�य कम�स ु।य�ुत�व�नावबोध�य योगो भव�त दःुखहा ॥६-१७॥
�નો આહાર િવહાર ��ુત હોય,�ના ંકમા�ચરણ યો�ય હોય અન ે�ની િન�ા અન ે��િૃત
�માણસર ની હોય છ ેત ે��ુુષ યોગ સાધી શક� છ.ેઅન ેતનેા �ુઃખોનો નાશ કર� નાખછે.ે(૧૭)
यदा �व�नयत ं�च�तमा�म�यवेाव�त�ठत े।�नः�पहृः सव�काम�ेयो य�ुत इ�य�ुयत ेतदा ॥६-१८॥
જયાર� યોગી�ું વશ થય�ેું �ચ� આ�મામા ંજ ��થર રહ� છ,ેતનેી સવ� કામનાઓ િન:��હૃ
બની �ય છ ે�યાર� ત ેયોગી સમાિધ�ઠ કહ�વાય છ.ે(૧૮)
यथा द�पो �नवात�थो न�ेगत ेसोपमा �मतृा ।यो�गनो यत�च�त�य य�ुजतो योगमा�मनः ॥६-१९॥
�મ વા�રુ�હત �થાનમા ંરહ�લો દ�પક ડોલતો નથી,તમે સમાિધિન�ઠ યોગી �ું મન
ચ�લત થ�ું નથી.(૧૯)य�ोपरमत े�च�त ं�न�� ंयोगसवेया ।य� चैवा�मना�मान ंप�य�ना�म�न त�ुय�त ॥६-२०॥
યોગા�યાસથી સયંિમત થય�ેું �ચ� કમ�થી િન�તૃ થાયછ,ેજયાર� યોગી પોતાના િનમ�ળ
થયલેા ં�ત:કરણમા ંપરમા�માનો સા�ા�કાર પામી પોતાના જ �વ�પમા ંસતંોષ પામછે.ે(૨૦)
सखुमा�यि�तकं य�त� ब�ु��ा�यमतीि��यम ्।विे�त य� न चैवाय ंि�थत�चल�त त��वतः ॥६-२१॥
જયાર� ��ુમ��ુધીથી �ા� અન ેઇ���યોથી અ�ા� એ�ું પરમ �ખુ પામ ેછ ે�યાર� ત ે��થર
થયલેો યોગી ����વ�પમાથંી ચ�લત થતો નથી.(૨૧)
य ंल��वा चापर ंलाभ ंम�यत ेना�धकं ततः ।यि�मि��थतो न दःुखने ग�ुणा�प �वचा�यत े॥६-२२॥
આ ��થિત �ા�ત થતા ંયોગી બી� કોઈ લાભન ેઅિધક માનતો નથી અન ેગમ ેતવેા �ુઃખો
આવ ેછતા ંત�ેું �ચ� �વ�પાનદંથી િવચ�લત થ�ું નથી.(૨૨)
त ं�व�या� दःुखसयंोग�वयोग ंयोगस�ं�तम ्।स �न�चयने यो�त�यो योगोऽ�न�व��णचतेसा ॥६-२३॥
�મા ંજરાય �ુઃખનો સચંાર થતો નથી અન ે� �ુઃખના સબંધંન ેતોડ� નાખ ેછ ેતને ેજ યોગ
કહ�વાય છ.ેઆ યોગ �સ� �ચ� વડ� અન ેદઢ િન�યથી સા�ય કરવો.(૨૩)
सकं�प�भवा�कामा�ं�य��वा सवा�नशषेतः ।मनसवैिे��य�ाम ं�व�नय�य सम�ततः ॥६-२४॥
સકં�પથી ઉ�પ� થતી સવ� વાસનાઓનો �યાગ કર� ,મનથી જ સવ� ઈ���યોન ેસવ� ર�તે
�તી ન ે(૨૪)
27
शनःै शन�ैपरम�े ब�ु�या ध�ृतगहृ�तया ।आ�मस�ंथ ंमनः क�ृवा न �क�ंचद�प �च�तयते ्॥६-२५॥
તથા ધીરજવાળ� ��ુ�થી ધીમ ેધીમ ેઆ�મ�વ�પમા ં��થર થ�ું અન ેમનન ેએ ર�ત ે��થર
કર� બી�ુ ં કોઈ �ચ�તન કર�ું ન�હ.(૨૫)
यतो यतो �न�चर�त मन�च�चलमि�थरम ्।तत�ततो �नय�यतैदा�म�यवे वश ंनयते ्॥६-२६i
આ ચચંળ મન �યા ં�યા ંભટક� �યાથંી િન�હ વડ� પા� ંવાળ�ન ેઆ�મ�વ�પમા ંજ સલં�ન કર�ું.(૨૬)
�शा�तमनस ं�यने ंयो�गन ंसखुम�ुतमम ्।उपै�त शा�तरजस ं��मभतूमक�मषम ्॥६-२७॥
� યોગી�ું �ચ� સતંોષ પા��ું છ,ે�નો રજો�ણુ નાશ પા�યો છ ેઅન ે� ���વ�પ બની
િન�પાપ બની ગયો છ,ેત ેયોગી ���ખુ મળેવ ેછ.ે(૨૭)
य�ुज�नवे ंसदा�मान ंयोगी �वगतक�मषः ।सखुने ��मस�ंपश�म�य�त ंसखुम�नतु े॥६-२८॥
આ �માણ ેસતત આ�મ િવષયક યોગ કરનાર િન�પાપ યોગી ,�મા ં��નો અ�ભુવ
રહ�લો છ,ેએ�ું અ�યતં �ખુ અનાયાસ ેમળેવ ેછ.ે
सव�भतू�थमा�मान ंसव�भतूा�न चा�म�न ।ई�त ेयोगय�ुता�मा सव�� समदश�नः ॥६-२९॥
� સવ�� સમ���ટ રાખ ેછ ેએ યોગી��ુુષ સવ� �તૂોમા ંપોતાના આ�મા ન ેઅન ેપોતાના
આ�મામા ંસવ� �તૂોન ે�ુવછે.ે(૨૯)
मा ंप�य�त सव�� सव� च म�य प�य�त ।त�याह ंन �ण�या�म स च म ेन �ण�य�त ॥६-३०॥
� યોગી સવ� �તૂોમા ંમન ે�ુવ ેછ ેઅન ેમારામા ંસવ� �તૂોન ે�ુવ ેછ,ેતનેી ���ટ સમ�
જ �ું ર�ું �.ં(૩૦)
सव�भतूि�थत ंयो मा ंभज�यके�वमाि�थतः ।सव�था वत�मानोऽ�प स योगी म�य वत�त े॥६-३१॥
� યોગી એકિન�ઠાથી સવ� �તૂોમા ંરહ�લા મન ેભ� છ,ેત ેકોઈ પણ ર�ત ેવત�તો હોય
તો પણ મારા �વ�પમા ંજ રહ� છ.ે(૩૧)
आ�मौप�यने सव�� सम ंप�य�त योऽज�ुन ।सखु ंवा य�द वा दःुख ंस योगी परमो मतः ॥६-३२॥
હ� અ�ુ�ન ! � યોગી પોતાની �મ જ સવ� ન ે�ખુ-�ુઃખની અ��ુિૂત થાય છ ેએવી સમ���ટ
થી �ુવ ેછ,ેત ેમન ેપરમ મા�ય છ.ે(૩૨)
योऽय ंयोग��वया �ो�तः सा�यने मधसुदून ।एत�याह ंन प�या�म च�चल�वाि��थ�त ंि�थराम ्॥६-३३॥
અ�ુ�ન કહ�: હ� મ��ુદુન !તમ ે� સમ���ટ નો યોગ ક�ો ત ેયોગની અચલ ��થિત મનની
ચચંળતા ન ેલીધ ેરહ� શક� તમે લાગ�ું નથી.
च�चल ं�ह मनः क�ृण �मा�थ बलव� �ढम ्।त�याह ं�न�ह ंम�य ेवायो�रव सदु�ुकरम ्॥६-३४॥
હ� �ી ��ૃણ ! મન અિત ચચંળ છ.ેત ેકોઈ પણ કામના ન ેિસ� થવા દ��ું નથી.ત ેબળવાન
અન ેઅભ�ે છ.ેતનેો િન�હ કરવો એ વા�નુ ેરોકવા �ટ�ું કઠ�ન છ,ેએ�ું મન ેલાગ ેછ.ે(૩૪)
असशंय ंमहाबाहो मनो द�ुन��ह ंचलम ्।अ�यासने त ुकौ�तये वैरा�यणे च ग�ृयत े॥६-३५॥
�ી ભગવાન કહ� : હ� મહાબાહો ! મન ચચંળ હોવાથી તનેો િન�હ કરવો કઠ�ન જ છ,ે
એ વાત િન:સશંય �ું મા�ું �,ંપર�ં ુહ� કા�ં�તયે ! વરૈા�ય અન ેઅ�યાસ ના યોગ થી
28
તને ેપણ �વાધીન કર� શકાય છ.ે(૩૫)
असयंता�मना योगो द�ु�ाप इ�त म ेम�तः ।व�या�मना त ुयतता श�योऽवा�तमुपुायतः ॥६-३६॥
� મન નો િન�હ કરવાનો અ�યાસ કરતો નથી તને ેયોગ �ા�ત થતો નથી.� �ત:કરણ
ન ેવશ કર� મનનો િન�હ કરવાનો ય�ન કર�છ,ેતને ે�ય�ન વડ� યોગ �ા�ત થાય છ.ે
એવો મારો મત છ.ે(૩૬)
अय�तः ��योपतेो योगा�च�लतमानसः ।अ�ा�य योगस�ंस�� ंका ंग�त ंक�ृण ग�छ�त ॥६-३७॥
અ�ુ�ન કહ�: હ� �ી ��ૃણ ! � સાધક ��ાવાન હોવા છતા ં�ય�ન કરતો નથી,��ું મન�તકાળે
યોગ માથંી ��તુ થ�ું છ,ેએવા ��ુુષ યોગિસ��ધ ન પામતા ંકઈ ગિત પામછે?ે(૩૭)
कि�च�नोभय�व��टि�छ�ना��मव न�य�त ।अ��त�ठो महाबाहो �वमढूो ��मणः प�थ ॥६-३८॥
હ� �ી ��ૃણ ! મોહવશ થયલેો યોગી ��માગ�મા ંજતા ંકમ�માગ� અન ેયોગમાગ� એમ બનંે
માગ�થી ��ટ થઇ િવખરાઈ જતા ંવાદળોની �મ નાશ નથી પામતો?(૩૮)
एत�म ेसशंय ंक�ृण छ�ेतमुह��यशषेतः ।�वद�यः सशंय�या�य छ�ेता न �यपुप�यत े॥६-३९॥
હ� �ી ��ૃણ ! માર� આ શકંા ન ેિન��ૂળ કરવા આપ જ સમથ� છો.આ શકંા ન ે�ુર કરવા આપ
િસવાય બી�ુ ં કોઈ સમથ� નથી.(૩૯)
पाथ� नवैहे नाम�ु �वनाश�त�य �व�यत े।न �ह क�याणक�ृकि�च� दगु��त ंतात ग�छ�त ॥६-४०॥
�ી ભગવાન કહ�: હ� પાથ� ! � યોગની ઇ�છાવાળો ��ુુષ હોય છ ેત ેઆ લોક ક� પરલોક થી
વ�ંચત રહ�તો નથી.હ� તાત ! સ�કમ� કરનાર મ��ુયની કદ� પણ �ુગ�િત થતી નથી.(૪૦)
�ा�य प�ुयकतृा ंलोकान�ुष�वा शा�वतीः समाः ।शचुीना ं�ीमता ंगेह ेयोग��टोऽ�भजायत े॥६-४१॥
યોગ��ટ મ��ુય મહાન ��ુયકમ� થી મળતા ં�વગા��દ �ખુો �ા�ત કર� જયાર� ��ૃ�લુોક
મા ંઆવછે ે�યાર� પિવ� તથા �ીમતં �ુળમા ંજ�મ ધારણ કર� છ.ે
अथवा यो�गनामवे कुल ेभव�त धीमताम ्।एत�� दलु�भतर ंलोके ज�म यद��शम ्॥६-४२॥
અથવા ��ુ�શાળ� યોગીના �ુળમા ંજ આવા યોગ��ટ મ��ુયો જ�મ લ ેછ,ે
કારણક� આવા �કાર નો જ�મ આ લોકમા ં�ુલ�ભ છ.ે�નો યોગીના �ુળમા ંજ�મ થાય છ,ે(૪૨)
त� त ंब�ु�सयंोग ंलभत ेपौव�द�ेहकम ्।यतत ेच ततो भयूः स�ंस�ौ कु�न�दन ॥६-४३॥
એટલ ે�વૂ� જ�મની યોગ��ુ� નો તનેામા ંજ�દ� િવકાસ થાય છ.ેઅન ેત ેમ��ુય
યોગ િસ��ધ માટ� �નુ: અ�યાસ કરવામા ંલાગી �ય છ.ે(૪૩)
पूवा��यासने तनेवै ��यत े�यवशोऽ�प सः ।िज�ासरु�प योग�य श�द��मा�तवत�त े॥६-४४॥
ઉ�મ �ુળમા ંજ�મ લઈન ેજો ત ેપરત�ં હોય તોય ે�વૂ�જ�મના યોગના અ�યાસન ેલીધે
ત ેયોગ તરફ વળ ેછ.ેયોગના ��ા�ઓુન ેવદેાચરણ ના ફળ કરતા ંિવશષે ફળ મળ ેછ.ે(૪૪)
�य�ना�यतमान�त ुयोगी सशं�ु�कि�बषः ।अनकेज�मस�ंस��ततो या�त परा ंग�तम ्॥६-४५॥
�ક�� ુિનયમ�વૂ�ક અ�યાસ કરનાર સવ� પાપમાથંી ��ુત થતો અન ેઅનકે જ�મોથી એ જ
અ�યાસ કરતો રહ�લો યોગી પરમગિત ન ે�ા�ત થાય છ.ે
29
तपि�व�योऽ�धको योगी �ा�न�योऽ�प मतोऽ�धकः ।क�म��य�चा�धको योगी त�मा�योगी भवाज�ुन ॥६-४६॥
તપ�વી ,�ાની તથા કમ� કરનાર કરતાયંોગી વ� ુ ��ેઠ છ,ેમાટ� હ� અ�ુ�ન ! �ું યોગી બન.(૪૬)
यो�गनाम�प सव�षा ंम�गतनेा�तरा�मना ।��ावान ्भजत ेयो मा ंस म ेय�ुततमो मतः ॥६-४७॥
સવ� યોગીઓમા ંપણ � યોગી માર� સાથ ે��ા�વૂ�ક એકતા પામી મન ેભ� છ ેત ેમને
પરમ મા�ય છ.ે(૪૭)
અ�યાય-૬-આ�મ-સ�યાસ-યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૭-�ાન-િવ�ાન-યોગ
म�यास�तमनाः पाथ� योग ंय�ुज�मदा�यः ।असशंय ंसम� ंमा ंयथा �ा�य�स त�छृण ु॥७-१॥
ભગવાન કહ� હ� પાથ� ! મારામા ં�ચ� પરોવીન,ેક�વળ મારો જ આ�ય કર� યોગા�યાસ �ારા
મારા �ણૂ� �વ�પન ે�ું �ણી લશે,ેએમા ંજરાય શકંા નથી,તો ત ેિવશ ેસાભંળ(૧)
�ान ंतऽेह ंस�व�ान�मद ंव�या�यशषेतः ।य��ा�वा नहे भयूोऽ�य��ात�यमव�श�यत े॥७-२॥
�ું તન ેિવ�ાનસહ�ત ત ે�ાન કહ�શ.ત ે��યા પછ� આ લોકમા ંબી�ુ ં કઈં
�ણવા�ું બાક� રહ��ું નથી.(૨)
मन�ुयाणा ंसह�षे ुकि�च�यत�त �स�य े।यतताम�प �स�ाना ंकि�च�मा ंविे�त त��वतः ॥७-३॥
હ�રો મ��ુયોમાથંી કોઈક જ મનપેામવાનો ય�ન કર� છ.ેમારા માટ� ય�ન કરવાવાળા
િસ�ોમાથંી માડં એકાદ મન ેસ�ય �વ�પમા ંઓળખી શક�છ.ે(૩)
भ�ूमरापोऽनलो वायःु ख ंमनो ब�ु�रवे च ।अहकंार इतीय ंम े�भ�ना �क�ृतर�टधा ॥७-४॥
માર� ��િૃત �િૂમ,જળ,વા�,ુતજે,આકાશ,મન,��ુ� અન ેઅહકંાર
એમ આઠ ભાગ મા ંિવભા�ત થયલેી છ.ે(૪)
अपरये�मत��व�या ं�क�ृत ं�व�� म ेपराम ्।जीवभतूा ंमहाबाहो ययदे ंधाय�त ेजगत ्॥७-५॥
હ� મહાબાહો ! એતો માર� અપરા એટલ ેક� ગૌણ ��િૃત છ.ેએનાથી અલગ � માર�
�વ �તૂ ��િૃત છ ેત ેપરા ��િૃત છ.ેતનેાથી જ આ જગત ધારણ કરવામા ંઆ��ું છ.ે(૫)
एत�योनी�न भतूा�न सवा�णी�यपुधारय ।अह ंक�ृ�न�य जगतः �भवः �लय�तथा ॥७-६॥
આ બનં ે��િૃતઓથી જ સવ� �તૂોની ઉ�પિત થયલેી છ.ે
એ ��િૃત �ારા �ું સમ� િવ� ની ઉ�પિત અન ેલય ક�ુ ં�.ં(૬)
म�तः परतर ंना�यि�कं�चदि�त धनजंय ।म�य सव��मद ं�ोत ंस�ू ेम�णगणा इव ॥७-७॥
હ� ધનજંય ! મારાથી પર અન ે��ેઠ બી�ુ ં કઈં જ નથી.દોરા મા ં�મ મણકા
પરોવાયલેા હોય છ,ેતમે આ સવ� જગત મારા મા ંઓતપોત થ�ું પરોવાય�ેું છ.ે(૭)
रसोऽहम�स ुकौ�तये �भाि�म श�शसयू�योः ।�णवः सव�वदेषे ुश�दः ख ेपौ�ष ंनषृ ु॥७-८॥
હ� કા�ં�યે ! જળમા ંરસ �ું �,ં �યુ�-ચ�ં મા ંતજે �ું �,ંસવ� વદેો મા ંઓમકાર �ણવ �ું �.ં
આકાશમા ંશ�દ અન ે��ુુષ �ું પરા�મ �ું �.ં(૮)
30
प�ुयो ग�धः प�ृथ�या ंच तजे�चाि�म �वभावसौ ।जीवन ंसव�भतूषे ुतप�चाि�म तपि�वष ु॥७-९॥
ત ેજ ર�ત ે��ૃવીમા ંઉ�મ ગધં �ું �,ંઅ��નમા ંતજે �ું �,ંસવ� �તૂોમા ં�વન �ું � ંઅને
તપ�વીઓ�ું તપ પણ �ું જ �.ં(૯)
बीज ंमा ंसव�भतूाना ं�व�� पाथ� सनातनम ्।ब�ु�ब�ु��मतामि�म तजे�तजेि�वनामहम ्॥७-१०॥
હ� પાથ� ! સવ� �તૂો�ું સનાતન બીજ �ું �,ં��ુ�શાળ�ઓની ��ુ� અન ેતજે�વીઓ�ું તજે �ું �.ં(૧૦)
बल ंबलवता ंचाह ंकामराग�वविज�तम ्।धमा��व��ो भतूषे ुकामोऽि�म भरतष�भ ॥७-११॥
બળવાનો મા ંવાસના અન ે�ષે િવના�ું બળ �ું �,ંહ� ભરત��ેઠ ! ધમ� િવ�ુ� �ય ન�હ
તવેો સવ� �ાણીઓમા ં“કામ" પણ �ું �.ં(૧૧)
य ेचैव साि��वका भावा राजसा�तामसा�च य े।म�त एव�ेत ताि�व�� न �वह ंतषे ुत ेम�य ॥७-१२॥
� સા��વક,રાજસ અન ેતામસિવકારો છ ેત ેપણ મારાથી ઉ�પન થયલેા છ,ેપર�ં ુ�ું તમેા ં
સમાયલેો નથી , તઓે મારામા ંસમાયલેા છ.ે(૧૨)
���भग�ुणमयभैा�वैर�ेभः सव��मद ंजगत ्।मो�हत ंना�भजाना�त माम�ेयः परम�ययम ्॥७-१३॥
આ િ��ણુા�મક િવકારોથી સમ�ત જગત મો�હત થઇ ગ�ું છ,ેતથેી �ણુાતીત અન ેઅિવનાશી
એવા મન ેએ જગત �ણ�ું નથી.(૧૩)
दैवी �यषेा गणुमयी मम माया दरु�यया ।मामवे य े�प�य�त ेमायामतेा ंतरि�त त े॥७-१४॥
ક�મક� અિત �દ�ય અન ેિ��ણુા�મક એવી માર� માયા �ુ�તર છ.ે� મ��ુય મારા
શરણ ેઆવ ેછ ેત ેજ એ માયા �પી નદ�ન ેતર� �ય છ.ે(૧૪)
न मा ंद�ुक�ृतनो मढूाः �प�य�त ेनराधमाः ।माययाप�त�ाना आसरु ंभावमा��ताः ॥७-१५॥
આ �ુ�તર માયાથી �મ�ું �ાન ન�ટ થ�ું છ ેતથા �મણ ેઆ�રુ� ��િૃતનો આ�ય કય� છ ે
તવેા પાપી,�ઢૂ અન ેનરાધમ મ��ુયો માર� શરણ ેઆવતા નથી.(૧૫)
चत�ुव�धा भज�त ेमा ंजनाः सकु�ृतनोऽज�ुन ।आत� िज�ासरुथा�थ� �ानी च भरतष�भ ॥७-१६॥
હ� ભરત��ેઠ ! આત� ,�જ�ા�,ુઅથાથ� અન ે�ાની, એમ ચાર �કારના મ��ુયો મન ેભ�છ.ે(૧૬)
तषेा ं�ानी �न�यय�ुत एकभि�त�व��श�यत े।��यो �ह �ा�ननोऽ�यथ�मह ंस च मम ��यः ॥७-१७॥
તમેા ં�ાની જનો ,િનરતંર મારામા ંલીન રહ� એકિન�ઠા થી માર� ભ��ત કર� છ,ેતથેી તઓે ��ેઠ છ.ે
આવા �ાની જનો ન ે�ું અ�યતં િ�ય � ંઅન ેતઓે મન ેઅ�યતં િ�ય છ.ે(૧૭)
उदाराः सव� एवैत े�ानी �वा�मवै म ेमतम ्।आि�थतः स �ह य�ुता�मा मामवेान�ुतमा ंग�तम ्॥७-१८॥
એ સવ���ેઠ છ,ેપર�ં ુ�ાની તો મારો આ�મા છ.ેએમ �ું મા�ું � ંકારણક� ત ેમારામા ં�ચત
પરોવી મન ેજ સવ�તમ માની મારો આ�ય કર� છ.ે(૧૮)
बहूना ंज�मनाम�त े�ानवा�मा ं�प�यत े।वासदुवेः सव��म�त स महा�मा सदुलु�भः ॥७-१९॥
“અનકે જ�મો પછ� સવ� કઈં વા�દુ�વ �પ છ ે” �ન ેએ�ું �ાન પ�રપ�વ થ�ું છ,ે
એવા �ાનીન ેમાર� �ા��ત થાય છ ેએવા મહા�મા અિત �ુલ�ભ છ.ે(!(૧૯)
काम�ैत�ैत�ै�त�ानाः �प�य�तऽे�यदवेताः ।त ंत ं�नयममा�थाय �क�ृया �नयताः �वया ॥७-२०॥
31
� અ�ાનીઓ �ું પોતાના �વભાવ ન ેવશ થવાથી અન ેિવિવધ કામનાઓથી �ાન ન�ટ
થ�ું છ ેત ેમારા-આ�મ�પ વા�દુ�વથી �ભ� ઈતર દ�વતાઓની ઉપાસના કર� છ.ે(૨૦)
यो यो या ंया ंतनुं भ�तः ��या�च�त�ुम�छ�त ।त�य त�याचला ं��ा ंतामवे �वदधा�यहम ्॥७-२१॥
� ભ�ત , � દ�વતામા ંભ��તભાવથી તનેી આરાધના કર� છ,ે તનેી ત ે��ાન ેત ેદ�વતામા ં
�ું જ ��થર ક�ુ ં�.ં(૨૧)
स तया ��या य�ुत�त�याराधनमीहत े।लभत ेच ततः कामा�मयवै �व�हताि�ह तान ्॥७-२२॥
એ ત ે�કારની ��ા રાખી ત ેદ�વની આરાધના કર� છ ેઅન ેપછ� મ� િનમા�ણ કર�લી તનેી તે
કામનાઓ �ણૂ� થાય છ.ે(૨૨)
अ�तव�त ुफल ंतषेा ंत�व�य�पमधेसाम ्।दवेा�दवेयजो याि�त म��ता याि�त माम�प ॥७-२३॥
અ�ય દ�વતાઓન ેભજવાથી અ�ાની મ��ુયોન ે�ા�ત થય�ેું ત ેફળ નાશવતં હોયછ.ે
દ�વતાઓના ભ�ત દ�વતાઓન ેપામ ેછ ેઅન ેમારા ભ�તો મન ેપામ ેછ.ે(૨૩)
अ�य�त ं�यि�तमाप�न ंम�य�त ेमामब�ुयः ।पर ंभावमजान�तो ममा�ययमन�ुतमम ्॥७-२४॥
મારા ઉ���ૃટ, અિવનાશી અન ેઅિત ઉ�મ ભાવન ેન �ણનારા અ�ાની લોકો ,�ું અ�ય�ત
હોવા છતા ંમન ેસાકાર માન ેછ.ે(૨૪)
नाह ं�काशः सव��य योगमायासमावतृः ।मढूोऽय ंना�भजाना�त लोको मामजम�ययम ्॥७-२५॥
�ું યોગમાયાથી આ�ાયલેો �,ંઆથી સવ� ન ે�પ�ટ પણ ેદ�ખાતો નથી.આથી �ઢૂ મ��ુયો
અજ�મા અન ેઅિવનાશી એવા મન ે�ણતા નથી.(૨૫)
वदेाह ंसमतीता�न वत�माना�न चाज�ुन ।भ�व�या�ण च भतूा�न मा ंत ुवदे न क�चन ॥७-२६॥
હ� અ�ુ�ન ! પહ�લા ંથઇ ગયલેા , અ�યાર� થઇ રહ�લા અન ેહવ ેપછ� થનારા સઘળા
�તૂોન ે(�ાણીઓન ે) �ું ��ું �,ંપર�ં ુમન ેકોઈ �ણ�ું નથી.(૨૬)
इ�छा�वषेसम�ुथने �व��वमोहने भारत ।सव�भतूा�न समंोह ंसग� याि�त पर�तप ॥७-२७ll
હ� પરતંપ ! ઈ�છા અન ેઈષા�થી ઉ�પન થયલેા �ખુ�ુઃખ �પી મોહથી સવ� �તૂો
(�ાણીઓ) �માદ� બનીન ેઉ�પિત સમય ેઘણી ��ઘા મા ંપડ� �ય છ.ે(૨૭)
यषेा ं�व�तगत ंपाप ंजनाना ंप�ुयकम�णाम ्।त े�व��वमोह�नम�ु�ता भज�त ेमा ं�ढ�ताः ॥७-२८॥
પર�ં ુસતકમ� ના ��ુય ભાવ ે�ના ંપાપો નાશ પા�યા ંછ,ે ત ેદઢ િન�યી મ��ુયો �ખુ�ુઃખની
મોહ�ળ થી ��ુત થઇ ન ેમન ેભ� છ.ે(૨૮)
जरामरणमो�ाय मामा���य यति�त य े।त े��म त��वदःु क�ृ�नम�या�म ंकम� चा�खलम ्॥७-२९॥
�ઓ મારો આ�ય કર� જરા-��ૃ�થુી ��ુત થવાનો ય�ન કર� છ,ે તઓેજ ��ન ે�ણી શક� છ.ે
ય�નથી તઓે અ�યા�મ તથા સવ� કમ�ન ેપણ �ણ ેછ.ે(૨૯)
सा�धभतूा�धदैव ंमा ंसा�धय� ंच य े�वदःु ।�याणकालऽे�प च मा ंत े�वदयु�ु�तचतेसः ॥७-३०॥
� યોગી અિધ�તૂ, અિધદ�વ અન ેઅિધય� સહ�ત મન ે�ણ ેછ,ેત ે�વ�થ�ચ� ��ુુષો
મરણ સમય ેપણ મન ેજ �ણ ેછ.ે(૩૦)
32
અ�યાય-૭-�ાન-િવ�ાન-યોગ -સમા�ત.
અ�યાય-૮-અ�ર-��-યોગ
�क ंत���म �कम�या�म ं�क ंकम� प�ुषो�तम ।अ�धभतू ंच �क ं�ो�तम�धदैव ं�कम�ुयत े॥८-१॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� ��ુુષો�મ ! �� એટલ ે�ું? અ�યા�મ એટલ ે�ું? કમ�
એટલ ે�ું? અિધ�તૂ શાન ેકહ� છ?ે અન ેઅિધદ�વ કોન ેકહ� છ?ે(૧)
अ�धय�ः कथ ंकोऽ� दहेऽेि�म�मधसुदून ।�याणकाल ेच कथ ं�येोऽ�स �नयता�म�भः ॥८-२॥
હ� મ� ુ�દુન ! આ દ�હ મા ંઅિધય� કોણ છ ે? ત ેક�વો છ ે? �ણ ે�ત: કરણન ે�તી લી�છુ ે,
એવો યોગી મરણ સમય ેતમન ેક�વીર�ત ે�ણ ેછ ે? (૨)
अ�र ं��म परम ं�वभावोऽ�या�मम�ुयत े।भतूभावो�वकरो �वसग�ः कम�स�ं�तः ॥८-३॥
�ી ભગવાન કહ� છ ે: �� અિવનાશી અન ેસવ� ��ેઠ છ.ે તનેો �વ-ભાવ અ�યા�મ છ.ે
�ાણીની ઉ�પિત ન ેલીધ ે� િવસગ�, દ�વોન ેઉ�શેી ય�મા ંકર��ું ��ય�દાન, તને ે કમ� કહ� છ.ે(૩)
अ�धभतू ं�रो भावः प�ुष�चा�धदैवतम ्।अ�धय�ोऽहमवेा� दहे ेदहेभतृा ंवर ॥८-४॥
હ� નર��ેઠ ! � નાશવતં પદાથ� છ ેત ેઅિધ�તૂ છ.ે ��ુુષ ( ચતૈ�ય અિધ�ઠાતા ) અિધદ�વ છ.ે
આ દ�હમા ં� સા�ી�તૂ છ ેત ે�ું અિધય� �.ં(૪)
अ�तकाल ेच मामवे �मर�म�ु�वा कलवेरम ्।यः �या�त स म�ाव ंया�त ना��य� सशंयः ॥८-५॥
વળ� � �ત:કાળ ેમા�ુ ં�મરણ કરતા ંકરતા ંશર�ર નો �યાગ કર� છ,ે
ત ેમારા �વ�પમા ંસમાઈ �ય છ,ેતમેા ંશકંા ન ે�થાન નથી.(૫)
य ंय ंवा�प �मर�भाव ं�यज�य�त ेकलवेरम ्।त ंतमवेै�त कौ�तये सदा त�ावभा�वतः ॥८-६॥
અથવા હ� કાતંયે ! � મ��ુયો મનમા ં� � ભાવ રાખીન ે�ત ેદ�હ છોડ� છ,ે
ત ેબી� જ�મમા ંત ેત ેભાવથી ��ુત થઈન ેત ેજ�મ ેછ.ે(૬)
त�मा�सव�ष ुकालषे ुमामन�ुमर य�ुय च ।म�य�प�तमनोब�ु�मा�मवेै�य�यसशंयम ्॥८-७॥
માટ� હ� પાથ� ! મન અન ે��ુ�ન ેમારામા ંઅપ�ણ કર�ન ેસદ�વ મા�ુ ં�ચ�તન કર અન ે��ુ કર,
એટલ ેત ેકમ� મારામા ંજ આવી મળશ ેતમેા ંસશંય નથી. (૭)
अ�यासयोगय�ुतने चतेसा ना�यगा�मना ।परम ंप�ुष ं�द�य ंया�त पाथा�न�ुच�तयन ्॥८-८॥
હ� પાથ� ! પોતાના �ચ�ન ે�ાયં ન જવા દ�તા ંયોગા�યાસ ના સાધનથી
�ચ�ન ેએકા� કર�ન ે� મા�ુ ં�ચ�તન કર� છ,ે ત ેતજેોમય ��ુુષમા ંમળ� �ય છ.ે (૮)
क�व ंपरुाणमनशुा�सतारमणोरणीयासंमन�ुमर�ेयः ।सव��य धातारम�च��य�प मा�द�यवण� तमसः पर�तात ्॥८-९॥
સવ�� ,સવ�ના િનયતંા,આ�દ,��ુમાિત��ુમ ,સવ�ના પોષક ,અ�ચ��ય�પ �યૂ� �વા તજે�વી અને
તમો�ણુથી અ�લ�ત એવા �દ�ય પરમ ��ુુષ�ું �ચ�તન કર�છ.ે(૯)
�याणकाल ेमनसाचलने भ��या य�ुतो योगबलने चैव ।�वुोम��य े�ाणमाव�ेय स�यक ्स त ंपर ंप�ुषमपुै�त �द�यम ्॥८-१०॥
33
�તકાળ ે� મ��ુય મન ��થરકર� ભ��ત વાળો થઈન ેયોગબળ ેબ ે�મરોની વ�ચ ે�ાણને
ઉ�મ �કાર� ��થર કર� છ ે,એ ત ે�દ�ય પરમ ��ુુષમા ંલીન થઇ �ય છ.ે(૧૦)
यद�र ंवदे�वदो वदि�त �वशि�त य�यतयो वीतरागाः ।य�द�छ�तो ��मचय� चरि�त त�त ेपद ंस�ंहणे �व�य े॥८-११ll
વદેવ�ેાઓ � પરમ ત�વન ેઅ�ર કહ� છ,ે ત,ે�મના કામ �ોધનો નાશ થયો છ ેએવા સ�ંયાસી � �વ�પને
�ા�ત કર� છ ેઅન ે�ની �ા��ત માટ� ��ચાર�ઓ ��ચય� �ત પાળ ેછ ેત ેપદન ે�ું તન ે�ૂંક મા ંકહ�શ.(૧૧)
सव��वारा�ण सयं�य मनो ��द �न��य च ।म�ू�या�धाया�मनः �ाणमाि�थतो योगधारणाम ्॥८-१२॥
� ઈ���યો�પી સવ� �ારોનો િનરોધ કર� ,�ચ�ન ેહદયમા ં��થર કર� ,��ુુટ� ના મ�યભાગમાં
પોતાના �ાણવા�નુ ે��થર કર� યોગા�યાસમા ં��થર થાય.(૧૨)
ओ�म�यकेा�र ं��म �याहर�मामन�ुमरन ्।यः �या�त �यज�दहे ंस या�त परमा ंग�तम ्॥८-१३॥
��વાચક એકા�ર ॐ નો ઉ�ચાર કર�ન ેમા�ુ ં� �મરણ કરતો દ�હ�યાગ કર� છ ેત ેઉ�મ ગિતન ેપામછે.ે(૧૩)
अन�यचतेाः सतत ंयो मा ं�मर�त �न�यशः ।त�याह ंसलुभः पाथ� �न�यय�ुत�य यो�गनः ॥८-१४॥
હ� પાથ� ! � યોગી એકા��ચ� ેસદા મા�ુ ં�મરણ કર� છ,ે � સદા સમાધાન ��ુત હોય છ ે,
તને ે�ું સહજતાથી �ા�ત થા� �.ં(૧૪)
मामपु�ेय पनुज��म दःुखालयमशा�वतम ्।ना�नवुि�त महा�मानः स�ंस�� ंपरमा ंगताः ॥८-१५॥
એ પરમ િસ�� �ા�ત મહા�માઓ પછ� �ુઃખ�ું �થાન અન ેઅશા�ત એવા જ�મન ેપામતા નથી.(૧૫)
आ��मभवुना�लोकाः पनुराव�त�नोऽज�ुन ।मामपु�ेय त ुकौ�तये पनुज��म न �व�यत े॥८-१६॥
હ� અ�ુ�ન ! ��લોક �ધુીના સવ�લોક ઉ�પિત અન ેિવનાશન ેઆધીન છ.ે
પર�ં ુહ� કાતંયે ! ફ�ત માર� �ા��ત થયા પછ� �નુ��મ થતો નથી.(૧૬)
सह�यगुपय��तमहय����मणो �वदःु ।रा�� ंयगुसह�ा�ता ंतऽेहोरा��वदो जनाः ॥८-१७॥
ક�મક� ચાર હ�ર �ગુ િવત ેછ ે�યાર� ��દ�વનો એક �દવસ થાય છ ેઅન ેપછ�
તટેલા જ સમય ની રાિ� આવ ેછ.ે આ વાત રાિ�-�દવસન ે �ણનારા મ��ુયો જ �ણ ેછ.ે(૧૭)
अ�य�ता��य�तयः सवा�ः �भव��यहरागम े।रा�यागम े�ल�य�त ेत�वैा�य�तस�ंके ॥८-१८॥
�દવસ શ� થતા ંઅ�ય�ત માથંી સવ� �તૂોનો ઉદય થાય છ.ે
અન ેરાિ� �ું આગમન થતા ંજ ત ેસવ� અ�ય�ત મા ંલય પામ ેછ.ે(૧૮)
भतू�ामः स एवाय ंभ�ूवा भ�ूवा �ल�यत े।रा�यागमऽेवशः पाथ� �भव�यहरागम े॥८-१९॥
હ� પાથ� ! ત ેસવ� ચરાચર �તૂોનો સ�દુાય પરાધીન હોવાથી ફર� ફર� ઉ�પન થાય છે
અન ેરાિ� આવતા ંલય પામ ેછ.ે અન ેફર� �દવસ થતા ં�નુ: ઉ�પન થાય છ.ે(૧૯)
पर�त�मा�त ुभावोऽ�योऽ�य�तोऽ�य�ता�सनातनः ।यः स सव�ष ुभतूषे ुन�य�स ुन �वन�य�त ॥८-२०॥
સવ� ચરાચરનો નાશ થયા પછ� પણ � નાશ પામતો નથી ,
એ, ત ેઅ�ય�તથી પર , ઇ���યોથી અગોચર તથા અિવનાશી બીજો ભાવ છ.ે(૨૦)
अ�य�तोऽ�र इ�य�ुत�तमाहःु परमा ंग�तम ्।य ं�ा�य न �नवत��त ेत�ाम परम ंमम ॥८-२१॥
� અ�ય�ત ભાવ અ�ર સ�ંાથી �િસ� છ ેતને ેજ પરમગિત કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે
34
�યા ં�ાનીઓ પહો�યા પછ� �નુ: પાછા આવતા નથી ત ેજ મા�ુ ંપરમધામ છ.ે(૨૧)
प�ुषः स परः पाथ� भ��या ल�य��वन�यया ।य�या�तः�था�न भतूा�न यने सव��मद ंततम ्॥८-२२॥
હ� પાથ� ! �મા ંસવ� �તૂોનો સમાવશે થાય છ ેઅન ે�નાથી આ સમ�ત જગત �યા�ત છ,ે
ત ેપરમ ��ુુષ અન�ય ભ��તથી જ �ા�ત થાય છ.ે(૨૨)
य� काल े�वनाविृ�तमाविृ�त ंचैव यो�गनः ।�याता याि�त त ंकाल ंव�या�म भरतष�भ ॥८-२३॥
હ� ભરત��ેઠ ! � કાળ ેયોગીઓ ��ૃ� ુપામી, પાછા જ�મતા નથી
અન ે� કાળ ે��ૃ� ુપામીન ેપાછા જ�મ ેછ,ે ત ેકાળ �ું તન ેક�ું �.ં(૨૩)
अि�न�य��तरहः श�ुलः ष�मासा उ�तरायणम ्।त� �याता ग�छि�त ��म ��म�वदो जनाः ॥८-२४॥
અ��ન ,�યોિત,�દવસ, ��ુલપ� અન ેઉ�રાયણના છ માસ મા ં��ૃ� ુપામનાર
��વ�ેાઓ �� ન ેજઈ મળ ેછ.ે(૨૪)
धमूो रा���तथा क�ृणः ष�मासा द��णायनम ्।त� चा��मस ं�यो�तय�गी �ा�य �नवत�त े॥८-२५॥
��ૂ, રાત, ��ૃણપ� તથા દ��ણાયન ના છ માસ મા ં��ૃ� ુપામનાર યોગી
ચ��લોકમા ંભોગો ભોગવી આગળ ન જતા ંપાછા વળ ેછ.ે(૨૫)
श�ुलक�ृण ेगती �यते ेजगतः शा�वत ेमत े।एकया या�यनाविृ�तम�ययावत�त ेपनुः ॥८-२६॥
આ જગતની ��ુલ અન ે��ૃણ એમ બ ેગિત શા�ત માનવામા ંઆવી છ.ે એક ગિતથી જનાર યોગીન ેપાછા ફર�ું
પડ�ું નથી અન ેબી� ગિતથી જનાર યોગીન ેપાછા ફર�ું પડ� છ.ે(૨૬)
नतै ेसतृी पाथ� जान�योगी म�ुय�त क�चन ।त�मा�सव�ष ुकालषे ुयोगय�ुतो भवाज�ुन ॥८-२७॥
હ� પાથ� ! આ બ ેમાગ�ન ે�ણનારો કોઈ પણ યોગી મોહમા ંફસાતો નથી.
એટલા માટ� �ું સવ� કાળમા ંયોગ��ુત બન.(૨૭)
वदेषे ुय�षे ुतपःस ुचैव दानषे ुयत ्प�ुयफल ं��द�टम ्।अ�य�ेत त�सव��मद ं�व�द�वा योगी पर ं�थानमपुै�त चा�यम ्॥८-२८॥
આ બ�ું ��યા પછ� વદે,ય� , તપ અન ેદાન �ારા થતી � ��ુયફળની �ા��ત કહ� છ,ે ત ેસવ� ��ુય �ા��ત�ું
અિત�મણ કર�ન ેયોગી આ� તથા ઉ���ૃટ �થાનન ેજ �ા�ત કર� છ.ે(૨૮)
અ�યાય-૮-અ�ર-��-યોગ સમા�ત.
અ�યાય-૯-રાજિવ�ા - રાજ ��ુ યોગ
इद ंत ुत ेग�ुयतम ं�व�या�यनसयूव े।�ान ं�व�ानस�हत ंय��ा�वा मो�यसऽेशभुात ्॥९-१॥
�ી ભગવાન બો�યાઃ હ� અ�ુ�ન ! � �ણવાથી �ું આ અ�ભુ સસંારથી ��ુત થઈશ.
એ�ું અ�યતં ��ુ �ાન છ ેત ેતારા �વા િનમ�ળન ે�ું િવ�ાન સહ�ત કહ� સભંળા�ું �.ં(૧)
राज�व�या राजग�ुय ंप�व��मदम�ुतमम ्।��य�ावगम ंध�य� ससुखु ंकत�ुम�ययम ्॥९-२॥
આ �ાન સવ� િવ�ાઓનો રા� છ,ે સવ� ��ુમા ં��ેઠ છ,ે પિવ� છ,ે ઉ�મ છ,ે
35
��ય� અ�ભુવમા ંલવેાય એ�ું છ,ેધમા��સુાર છ,ે�ખુ�વૂ�ક �ા�ત થના�ુ ંઅન ેઅિવનાશી છ.ે(૨)
अ��धानाः प�ुषा धम��या�य पर�तप ।अ�ा�य मा ं�नवत��त ेम�ृयसुसंारव�म��न ॥९-३॥
હ� પરતંપ ! ધમ�મા ં��ા ન રાખનારા ��ુુષો માર� �ા��ત ન થવાથી
��ૃ��ુ�ુત સસંારના માગ�મા ંજ ભ�યા કર� છ.ે(૩)
मया तत�मद ंसव� जगद�य�तम�ूत�ना ।म��था�न सव�भतूा�न न चाह ंत�ेववि�थतः ॥९-४॥
�ું અ�ય�ત�પ �,ં સકળ જગત મારાથી �યા�ત છ.ે મારામા ંસવ� �તૂો ��થત છ,ે
પર�ં ુ�ું તમેનામા ં��થત નથી.(૪)
न च म��था�न भतूा�न प�य म ेयोगम�ैवरम ्।भतूभ�ृन च भतू�थो ममा�मा भतूभावनः ॥९-५॥
�તૂો મારામા ંનથી, એવી માર� ઈ�ર� અદ�તૂ ઘટના જો. �ું �તૂોન ેધારણ ક�ુ�ં ંછતાં
�તૂોમા ં�ું રહ�તો નથી. મારો આ�મા �તૂોની ઉ�પિત અન ેસરં�ણ કરનારો છ.ે(૫)
यथाकाशि�थतो �न�य ंवायःु सव��गो महान ्।तथा सवा��ण भतूा�न म��थानी�यपुधारय ॥९-६॥
�વી ર�ત ેસવ�� િવચરનાર �ચડં વા� ુકાયમ આકાશ મા ંજ હોય છ,ે
તમે સવ� �તૂો મારામા ં��થત છ ેએમ �ું માન.(૬)
सव�भतूा�न कौ�तये �क�ृत ंयाि�त मा�मकाम ्।क�प�य ेपनु�ता�न क�पादौ �वसजृा�यहम ्॥९-७॥
હ� કાતંયે ! સવ� �તૂો ક�પ ના �ત ેમાર� ��િૃતમા ંજ લીન થાય છ ેઅને
ક�પ ના આરભંમા ંફર� �ું જ એન ેઉ�પન ક�ુ ં�.ં(૭)
�क�ृत ं�वामव�ट�य �वसजृा�म पनुः पनुः ।भतू�ाम�मम ंक�ृ�नमवश ं�कतृवे�शात ्॥९-८॥
આ �માણ ે�ું માર� પોતાની ��િૃતનો આ�ય કર�ન ે�વભાવથી પરત�ં એવા
આ �તૂ સ�દુાયન ેફર� ફર� લીન ક�ુ ં� ંઅન ેઉ�પન ક�ુ ં�.ં(૮)
न च मा ंता�न कमा��ण �नब�नि�त धनजंय ।उदासीनवदासीनमस�त ंतषे ुकम�स ु॥९-९॥
હ� ધનજંય ! કમ� ��ય ેઉદાસીન ��ુુષ �માણ ેઆસ��ત વગરના રહ�લા મન ેત ેકમ� બધંન કરતા ંનથી.(૯)
मया�य�णे �क�ृतः सयूत ेसचराचरम ्।हतेनुानने कौ�तये जग��वप�रवत�त े॥९-१०॥
હ� કાતંયે ! માર� અ�ય�તાથી આ િ��ણુા�મક ��િૃત આ ચરાચર જગતન ેઉ�પન કર� છ.ે
એજ કારણ થી િવ� ફર�ું રહ� છ.ે(૧૦)
अवजानि�त मा ंमढूा मानषुी ंतनमुा��तम ्।पर ंभावमजान�तो मम भतूमह�ेवरम ्॥९-११॥
મ� મ��ુય દ�હ ધારણ કર�લો છ.ે તથેી �ઢૂ મ��ુયો માર� અવ�ા કર� છ.ે
�ું સવ� �તૂોનો ઈ�ર � ંએ�ું � મા�ુ ંઉ���ૃટ �વ�પ છ ેત�ેું �ાન તમેન ેહો�ું નથી.(૧૧)
मोघाशा मोघकमा�णो मोघ�ाना �वचतेसः ।रा�सीमासरु� ंचैव �क�ृत ंमो�हनी ं��ताः ॥९-१२॥
ત ેઅ�ાનીઓની આશા ,કમ� અન ે�ાન – સવ� �યથ� જ છ.ે તઓે િવચાર��ૂય થઇ �ય છ ેઅને
મોહમા ંબાધંનારા રા�સી તથા આ�રુ� �વભાવનો જ આ�ય કર� છ.ે(૧૨)
महा�मान�त ुमा ंपाथ� दैवी ं�क�ृतमा��ताः ।भज��यन�यमनसो �ा�वा भतूा�दम�ययम ्॥९-१३॥
હ� પાથ� ! �મણ ેદ�વી ��િૃતનો આ�ય કય� છ ેએવા એકિન�ઠ મહા�માઓ �ણ ેજ છ ેક�
�ું �તૂોનો આ�દ અન ેઅિવનાશી �.ં તઓે એમ સમ�ન ેજ મન ેભ� છ.ે(૧૩)
36
सतत ंक�त�य�तो मा ंयत�त�च �ढ�ताः ।नम�य�त�च मा ंभ��या �न�यय�ुता उपासत े॥९-१४॥
િન�ય ભ��ત�વૂ�ક શમા�દ �તોન ેદઢતા�વૂ�ક પાળ� ત ેમહા�માઓ , િનરતંર મા�ુ ંક�ત�ન કર� તથા
ઇ���ય દમન અન ેનમ�કાર કરતા ંમાર� જ ઉપાસના કર� છ.ે(૧૪)
�ानय�ने चा�य�य ेयज�तो मामपुासत े।एक�वने पथृ��वने बहधुा �व�वतोमखुम ्॥९-१५॥
�ાનય�થી �જૂનારા ક�ટલાક મ��ુયો માર� ઉપાસના કર� છ.ેઅન ેિવ�તો�ખુ ેરહ�લા
ક�ટલાક મ��ુયો માર� એક�પથી, �ભ� �ભ� �પથી માર� ઉપાસના કર� છ.ે(૧૫)
अह ं�तरुह ंय�ः �वधाहमहमौषधम ्।म��ोऽहमहमवेा�यमहमि�नरह ंहतुम ्॥९-१६॥
અ��નહો� આ�દ �ોતય�, વ�ૈદ�વા�દક �માત�ય�, િપ�ઓૃન ેઅપ�ણ થ�ું “ �વધા” અ�,
ઔષધ, મ�ં, ��ુ��ય, અ��ન અન ેહવનકમ� �ું જ �.ં(૧૬)
�पताहम�य जगतो माता धाता �पतामहः ।व�ेय ंप�व�म�कार ऋ�साम यजरुवे च ॥९-१७॥
આ જગતનો િપતા, માતા, િપતામહ એટલકે� કમ�ફળ આપનાર ��દ�વનો િપતા,
પિવ� કરનાર ય�યાગા�દ કમ�, ઓમકાર, ઋગવદે, સામવદે તથા ય�ુવ�દ પણ �ું જ �.ં(૧૭)
ग�तभ�ता� �भःु सा�ी �नवासः शरण ंस�ुत ्।�भवः �लयः �थान ं�नधान ंबीजम�ययम ्॥९-१८॥
�ા�ત થવા યો�ય કમ�ફળ ,જગતનો પોષણકતા�, સવ� નો �વામી ,�ાણીઓના �ભુા�ભુ કમ�નો સા�ી,
સવ��ું િનવાસ�થાન,શરણાગત વ�સલ,અનપ�ે િમ�,જગતની ઉ�પિત,�લય �પ તથા
સવ�નો આ�ય,િનધાન અન ેઅિવનાશી કારણ પણ �ું જ �.ં(૧૮)
तपा�यहमह ंवष� �नग�ृणा�य�ुसजृा�म च ।अमतृ ंचैव म�ृय�ुच सदस�चाहमज�ुन ॥९-१९॥
હ� પાથ� ! �યુ��પ ે�ું ત�ું �,ં વરસાદ પાડનાર અન ેરોકનાર �ું �,ં અ�તૃ �ું �,ં
��ૃ� ુ�ું �,ંસત અન ેઅસત પણ �ું �.ં(૧૯)
��ैव�या मा ंसोमपाः पूतपापा य��ैर��वा �वग��त ं�ाथ�य�त े।त ेप�ुयमासा�य सरु�े�लोकम�नि�त �द�याि�द�व दवेभोगान ्॥९-२०॥
�ણ વદે �ણનારા,સોમપાન કરનારા,અન ેતનેા યોગથી િન�પાપ થયલેા,
યા��કો ય� વડ� મા�ુ ં�જૂન કર�ન ે�વગ� �ા��ત માટ� માર� �ાથના કર� છ ેઅન ે
]તઓે દ���ત ��ુયના�ભાવ ે�વગ�મા ંજઈ દ�વોના ભોગો ભોગવ ેછ.ે(૨૦)
त ेत ंभ�ु�वा �वग�लोकं �वशाल ं�ीण ेप�ुय ेम�य�लोकं �वशि�त ।एव ं�यीधम�मन�ुप�ना गतागत ंकामकामा लभ�त े॥९-२१॥
તઓે િવશાળ�વગ�લોક નો ઉપભોગ કર� ��ુય સમા�ત થતા ંપાછા ��ૃ�લુોકમા ંઆવ ેછ.ેઆમ �ણ વદેમા ં
િન�દ��ટ કર�લા ક�વળ વ�ૈદક કમ� કરનારા કામના િ�ય લોકો જ�મ-મરણના ચ�રમા ંપડ� છ.ે(૨૧)
अन�याि�च�तय�तो मा ंय ेजनाः पय�ुपासत े।तषेा ं�न�या�भय�ुताना ंयोग�मे ंवहा�यहम ्॥९-२२॥
� લોકો એકિન�ઠ થઈન ેમા�ુ ં�ચ�તન કરતા ંમાર� ઉપાસના કર� છ,ે
એ સવ�દા માર� સાથ ેિન�કામ ભ�તોના યોગ�મેન ે�ું ચલાવતો ર�ું �.ં(૨૨)
यऽे�य�यदवेताभ�ता यज�त े��याि�वताः ।तऽे�प मामवे कौ�तये यज��य�व�धपूव�कम ्॥९-२३॥
અ�ય દ�વોન ેઉપાસતા લોકો �ધા��ુત થઇ ત ેદ�વતાઓ�ું �જૂન-યજન કર� છ.ે
હ� કા�તયે !તઓે પણ મા�ુ ંજ યજન કર� છ.ે પર�ં ુતમે�ું એ આચરણ અિવિધ�વૂ�ક�ું હોય છ.ે(૨૩)
अह ं�ह सव�य�ाना ंभो�ता च �भरुवे च ।न त ुमाम�भजानि�त त��वनेात��यवि�त त े॥९-२४॥
ક�મ ક� �ું જ સવ� ય�ોનો ભો�તા અન ે�વામી �,ંઅ�ય દ�વોના ભ�તો મન ેત�વત: �ણતા નથી.
37
તથેી તઓે ��ુય ય�ફળથી વ�ંચત રહ� છ.ે(૨૪)
याि�त दवे�ता दवेाि�पत�ॄयाि�त �पत�ृताः ।भतूा�न याि�त भतू�ेया याि�त म�यािजनोऽ�प माम ्॥९-२५॥
દ�વોની ઉપાસના કરનારા દ�વલોકમા ં�ય છ,ેિપ�ભૃ�તો િપ�લૃોકમા ં�ય છ,ે �તૂોના �જુકોન ે�તૂોની
�ા��ત થાય છ ેઅન ેમા�ુ ંભજન કરનારાઓન ેમાર� �ા��ત થાય છ.ે(૨૫)
प� ंप�ुप ंफल ंतोय ंयो म ेभ��या �य�छ�त ।तदह ंभ��यपु�तम�ना�म �यता�मनः ॥९-२६॥
��ુ �ચ�વાળા ભ�તો �મે અન ેભ��ત�વૂ�ક મન ેપ�,��ુપ,ફળ,જળ વગરે� અપ�ણ કર� છ.ે
ત ે�ું સાકાર�પ ધારણ કર� �મે�વૂ�ક �હણ ક�ુ ં�.ં(૨૬)
य�करो�ष यद�ना�स य�जहुो�ष ददा�स यत ्।य�तप�य�स कौ�तये त�कु��व मदप�णम ्॥९-२७॥
હ� કા�તયે ! �ું � કઈ કમ� કર�, ભ�ણ કર�, હવન કર�, દાન આપ ેક� �વધમા�ચરણ�પ તપકર�,
ત ેસવ� કઈં મન ેઅપ�ણ કર� દ�.(૨૭)
शभुाशभुफलरैवे ंमो�यस ेकम�ब�धनःै ।स�ंयासयोगय�ुता�मा �वम�ुतो मामपुै�य�स ॥९-२८॥
આમ સવ� કમ� મન ેઅપ�ણ કરવાથી તા�ુ ં�ત:કરણ સ�યાસયોગ ��ુત થશ.ેઆથી �ું
�ભુ-અ�ભુ ફળ આપનારા કમ�બધંનથી ��ુત થઇ જઈશ.અન ેએમ �ું મારામા ંમળ� જઈશ.(૨૮)
समोऽह ंसव�भतूषे ुन म े�व�ेयोऽि�त न ��यः ।य ेभजि�त त ुमा ंभ��या म�य त ेतषे ुचा�यहम ्॥९-२९॥
�ું સવ� �તૂોમા ંસમાન �,ં મારો કોઈ શ� ુનથી ક� કોઈ િમ� નથી.
મન ે� ભ��તથી ભ� છ ેતઓે મારામા ં��થર છ ેઅન ે�ું પણ તમેનામા ંર�ું �.ં(૨૯)
अ�प च�ेसदुरुाचारो भजत ेमामन�यभाक ्।साधरुवे स म�त�यः स�य��यव�सतो �ह सः ॥९-३०॥
અિત �ુરાચાર� હોવા છતા ં� એકિન�ઠાથી મા�ુ ંભજન કર� તને ેસા� ુસમજવો.ક�મ ક� ત ેયથાથ�
િન�યવાળો હોય છ.ેએટલકે� ત ેએ�ું માન ેછ ેક� ��ભુજન િસવાય અ�ય કઇ જ નથી.(૩૦)
��� ंभव�त धमा��मा श�व�छाि�त ं�नग�छ�त ।कौ�तये ��त जानी�ह न म ेभ�तः �ण�य�त ॥९-३१॥
હ� કા�તયે ! ત ેતરત જ ધમા��મા બની �ય છ ેઅન ેશા�ત, પરમ શાિંત પામ ેછ.ે
મારા ભ�તનો કદ� નાશ થતો નથી, એ �ું િન�ય�વૂ�ક �ણ.(૩૧)
मा ं�ह पाथ� �यपा���य यऽे�प �यःु पापयोनयः ।ि��यो वै�या�तथा श�ूा�तऽे�प याि�त परा ंग�तम ्॥९-३२॥
�ીઓ,વ�ૈય , ��ુ વગરે� � કોઈ પાપ યોનીમા ંજ��યા હોય તો પણ
હ� પાથ� ! તઓે મારો આ�ય કર� તો તને ેઉ�મ ગિત �ા�ત થાય છ.ે(૩૨)
�क ंपनु�ा��मणाः प�ुया भ�ता राजष�य�तथा ।अ�न�यमसखु ंलोक�मम ं�ा�य भज�व माम ्॥९-३३॥
આ �માણ ેછ ેતો � ��ુયશાળ� હોય અન ેસાથ ેમાર� ભ��ત કરનારા �ા�ણ અન ેરાજિષ� હોય તો ત ે
મન ેઅિત િ�ય જ હોય. ત� આ નાશવતં અન ે�ુઃખી એવા ��ૃ�લુોકમા ંજ�મ ધારણ કય� છ,ે
તો મા�ુ ંભજન કર.(૩૩)
म�मना भव म��तो म�याजी मा ंनम�कु� ।मामवेै�य�स य�ु�वैवमा�मान ंम�परायणः ॥९-३४॥
હ� અ�ુ�ન ! �ું મારામા ંમન રાખ, મારો ભ�ત થા, મારા �જૂન િવષ ેપરાયણ થા તથા મન ેનમ�કાર કર.
આ �કાર� મારા શરણ ન ે�ા�ત થયલેો �ું તારા �ત:કરણન ેમારામા ંયોજવાથી મન ેપામીશ.(૩૪)
38
અ�યાય-૯-રાજિવ�ા-રાજ ��ુ યોગ સમા�ત.
39
અ�યાય-૧૦- િવ�િૂતયોગ
भयू एव महाबाहो शणृ ुम ेपरम ंवचः ।य�तऽेह ं�ीयमाणाय व�या�म �हतका�यया ॥१०-१॥
�ી ભગવાન કહ� : હ� મહાબાહો ! ફર�થી �ું મારા પરમ વચનો સાભંળ; તન ેમારા ભાષણ થી
સતંોષ થઇ ર�ો છ ેએટલ ેજ તા�ુ ં�હત કરવાની ઈ�છાથી �ું તન ેઆગળ ક�ું �.ં(૧)
न म े�वदःु सरुगणाः �भव ंन महष�यः ।अहमा�द�ह� दवेाना ंमहष�णा ंच सव�शः ॥१०-२॥
દ�વગણો તથા મહિષ�ઓન ેપણ મારા �ા�ુભા�વની ખબર નથી, ક�મ ક� �ું સવ� ર�ત ે
દ�વો અન ેમહિષ�ઓ�ું આ�દ કારણ �.ં(૨)
जमना�द ंच विे�त लोकमह�ेवरम ्।असमंढूः स म�य�ष ुसव�पापैः �म�ुयत े॥१०-३॥
� મન ેઅજ�મા, અના�દ અન ેસવ� લોકોનો મહાન અિધપિત ઈ�ર ત�વથી
ઓળખ ેછ,ે ત ેમ��ુયોમા ં�ાનવાન ��ુુષ સવ� પાપોના બધંનમાથંી ��ુત થઇ �ય છ.ે(૩)
ब�ु��ा�नमसमंोहः �मा स�य ंदमः शमः ।सखु ंदःुख ंभवोऽभावो भय ंचाभयमवे च ॥१०-४॥
��ુ�, ત�વ�ાન, અસમંોહ, �મા, સ�ય, શમ, �ખુ, �ુઃખ, ઉ�પિત, િવનાશ, ભય અભય અન.ે(૪)
अ�हसंा समता तिु�ट�तपो दान ंयशोऽयशः ।भवि�त भावा भतूाना ंम�त एव पथृि�वधाः ॥१०-५॥
અ�હ�સા, સમતા, ��ુ�ટ, તપ, દાન,યશ, અપયશ વગરે� સવ� �ભ� �ભ� �કારના ભાવો
�ાણીઓમા ંમારા થક� જ ઉ�પન થાય છ.ે(૫)
महष�यः स�त पूव� च�वारो मनव�तथा ।म�ावा मानसा जाता यषेा ंलोक इमाः �जाः ॥१०-६॥
�ાચીન સ�તિષ�ઓ અન ેતમેની પહ�લા ંથઇ ગયલેા ��દ�વના સનત�ુમાર આ�દ ચાર માનસ��ુો તથા ચૌદ
મ�ઓુ મારામા ંભાવવાળા બધા જ મારા સકં�પથી ઉ�પન થયલેા છ.ે અન ેતમેનાથી જ જગતના ંસવ� �ાણીઓ
ઉ�પિ� થઇ છ.ે(૬)
एता ं�वभ�ूत ंयोग ंच मम यो विे�त त��वतः ।सोऽ�वक�पने योगेन य�ुयत ेना� सशंयः ॥१०-७॥
� ��ુુષ માર� પરમ અ�ય��પ િવ�િૂતન ેએટલકે� મારા િવ�તારન ેઅન ેયોગશ��તન ે(ઉ�પન કરવાની શ��તન)ે
ત�વથી �ણ ેછ ેત ે��ુુષ િન�લ �યાનયોગથી મારામા ંઐ� ભાવથી ��થત થઇ સ�યગદશ�ન ના યોગવાળો
થાય છ,ે એમા ં સશંયન ે�થાન નથી.(૭)
अह ंसव��य �भवो म�तः सव� �वत�त े।इ�त म�वा भज�त ेमा ंबधुा भावसमि�वताः ॥१०-८॥
�ું – �ી ��ૃણ જ સ�ંણૂ� જગતની ઉ�પિત�ું કારણ �.ં મારા વડ� જ સવ� જગત ��તૃ થાય છ.ે એમ ત�વથી
�ણીન ે��ા- ભ��ત��ુત થયલેા �ાનીજનો મન ે–પરમ�ેરન ેિનરતંર ભ� છ.ે(૮)
मि�च�ता म�गत�ाणा बोधय�तः पर�परम ्।कथय�त�च मा ं�न�य ंत�ुयि�त च रमि�त च ॥१०-९॥
ત ે�ાનીઓ િનરતંર મારામા ં�ચ� રાખી, મારામય રહ� મન ેસવ��વ અપ�ણ કરનારા ભ�તજન મારા િવષ ેબોધ
આપતા �ણુ અન ે�ભાવ સાથ ેમા�ુ ંક�ત�ન કરતા ંિનરતંર સ�ં�ુટ રહ� છ ેઅન ેમારામા ંલીન રહ� છ.ે(૯)
तषेा ंसततय�ुताना ंभजता ं�ी�तपूव�कम ्।ददा�म ब�ु�योग ंत ंयने मामपुयाि�त त े॥१०-१०॥
સદ�વ મારા �યાનમા ંરહ�નારા અન ે�ીિતથી મન ેજ ભજનારા �ાનીજનો છ ેતમેન ેત�વ�ાનયોગથી �ું �ા�ત
થઇ શ�ુ ંતવેો ��ુ�યોગ આ�ું �.ં(૧૦)
40
तषेामवेानकु�पाथ�महम�ानज ंतमः ।नाशया�या�मभाव�थो �ानद�पने भा�वता ॥१०-११॥
તમેના પર અ��ુહ કરવા તમેના �ત:કરણમા ંઐ�ભાવથી ��થત થઈન ે�કાિશત ત�વ�ાન�પી દ�પકના
યોગથી તમેનો અ�ાનજ�ય �ધકાર �ું ન�ટ ક�ુ ં�.ં(૧૧)
पर ं��म पर ंधाम प�व� ंपरम ंभवान ्।प�ुष ंशा�वत ं�द�यमा�ददवेमज ं�वभमु ्॥१०-१२॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� િવ� ુ! આપ પરમ ��, પરમ ધામ અન ેપરમ પિવ� છો. આપ સનાતન �દ�ય ��ુુષ,
દ�વાિધદ�વ આ�દદ�વ, શા�ત અન ેસવ��યાપક છો.(૧૨)
आह�ु�वामषृयः सव� दवे�ष�ना�रद�तथा ।अ�सतो दवेलो �यासः �वय ंचैव �वी�ष म े॥१०-१३॥
એટલા માટ� જ દ�વિષ� નારદ, અિસત, દ�વલ, �યાસ વગરે� દ�વિષ�ઓ આપન ેએ ર�ત ેઓળખ ેછ.ે અ
ન ેઆપ �વય ંપણ મન ેએ જ વાત કર� ર�ા છો.(૧૩)
सव�मते�त ंम�य ेय�मा ंवद�स केशव ।न �ह त ेभगव��यि�त ं�वददु�वा न दानवाः ॥१०-१४॥
હ� ક�શવ ! આપ � કઈં મન ેકહ� ર�ા છો, ત ેસવ� �ું સ�ય મા�ું �.ં હ� ભગવાન ! દ�વો અન ેદ��યો પણ આપ�ું
�વ�પ �ણી શ�ા નથી.(૧૪)
�वयमवेा�मना�मान ंव�ेथ �व ंप�ुषो�तम ।भतूभावन भतूशे दवेदवे जग�पत े॥१०-१५॥
હ� ��ુુષો�મ ! હ� �તૂભાવન ! હ� �તૂશે ! હ� દ�વાિધદ�વ ! હ� જગતપિત ! આપ �વય ંઆપના સામ�ય�થી
આપન ે�ણો છો.(૧૫)
व�तमुह��यशषेणे �द�या �या�म�वभतूयः ।या�भ�व�भ�ूत�भल�का�नमा�ं�व ं�या�य �त�ठ�स ॥१०-१६॥
હ� મહારાજ ! તમાર� અનતં િવ�તૂીઓમાથંી �ટલી �યાપક, શ��તશાળ� તથા તજે�વી હોય, ત ેબધી મન ેહવે
જણાવો. હ� અનતં ! તમાર� � િવ�િૂતઓ �ણલેોકમા ં�યા�ત થઇ રહ� છ,ે તમેાથંી � ��ુય અન ે�િસ� છ ેતે
મન ેકહો.(૧૬)
कथ ं�व�यामह ंयो�ग�ं�वा ंसदा प�र�च�तयन ्।केष ुकेष ुच भावषे ु�च��योऽ�स भगव�मया ॥१०-१७॥
હ� યોગ�ેર ! સતત આપ�ું �ચ�તન કરનારો �ું આપન ેકયી ર�ત ે�ણી શ�ુ?ં હ� ભગવ� ્ ! આપ કયા કયા
ભાવોમા ંમારા વડ� �ચ�તન કરવા યો�ય છો ? (૧૭)
�व�तरणेा�मनो योग ं�वभ�ूत ंच जनाद�न ।भयूः कथय तिृ�त�ह� श�ृवतो नाि�त मऽेमतृम ्॥१०-१८॥
હ� જનાદ�ન ! તમારો એ યોગ અન ેિવ�િૂત મન ેફર� િવ�તાર�વૂ�ક કહો, ક�મ ક� તમાર� અ�તૃમય વાણી ગમે
તટેલી વાર સાભંળવા છતા ંમન ે��ૃ�ત થતી નથી.(૧૮)
ह�त त ेकथ�य�या�म �द�या �या�म�वभतूयः ।�ाधा�यतः कु���ेठ ना��य�तो �व�तर�य म े॥१०-१९॥
�ી ભગવાન કહ� : હ� �ુ�ુ��ેઠ ! હવ ેમાર� ��ખુ િવ�િૂતઓ �ું તન ેકહ�શ કારણ ક� મારા િવ�તારનો �ત
નથી.(૧૯)
अहमा�मा गडुाकेश सव�भतूाशयि�थतः ।अहमा�द�च म�य ंच भतूानाम�त एव च ॥१०-२०॥
હ� �ડુાક�શ ! સવ� �તૂોના �તરમા ંરહ�લો સવ�નો આ�મા �ું �.ં સવ� �તૂોનો આ�દ,મ�ય અન ેતનેો �ત પણ �ું
�.ં(૨૦)
आ�द�यानामह ं�व�ण�ुय��तषा ंर�वरशंमुान ्।मर��चम��तामि�म न��ाणामह ंशशी ॥१०-२१॥
41
હ� પાથ� ! અ�દિતના બાર ��ુોમા ંિવ�� ુઅથા�ત વામન અવતાર �ું �.ં �કાશવતંોમા ં�યૂ� �ું �.ંઓગણપચાસ
વા�દુ�વતાઓમા ંમર��ચ નામનો વા�દુ�વ �ું � ંઅન ેન��ોમા ંના��ાધીપિત ચ�ંમા �ું �.ં(૨૧)
वदेाना ंसामवदेोऽि�म दवेानामि�म वासवः ।इि��याणा ंमन�चाि�म भतूानामि�म चतेना ॥१०-२२॥
વદેોમા ંસામવદે �ું �,ં દ�વોમા ંઇ�� �ું �,ં ���યોમા ંમન �ું � ંઅન ે�ાણીમા�મા ં�ળૂ �વકળા �ું �.ં(૨૨)
��ाणा ंशकंर�चाि�म �व�तशेो य�र�साम ्।वसनूा ंपावक�चाि�म म�ेः �शख�रणामहम ्॥१०-२३॥
અ�ગયાર �ુ�ોમા ંશકંર �ું �,ં ય� તથા રા�સોમા ંધનનો �વામી �ુબરે �ું �,ંઆઠ વ�ઓુમા ંઅ��ન �ું � ંઅને
િશખરબધં પવ�તોમા ંમ�ેુ પવ�ત �ું �.ં(૨૩)
परुोधसा ंच म�ुय ंमा ं�व�� पाथ� बहृ�प�तम ्।सनेानीनामह ं�क�दः सरसामि�म सागरः ॥१०-२४॥
હ� પાથ� ! �રુોહ�તમા ંદ�વતાઓના �રુો�હત �હૃ�પિત મન ે�ણ. સનેાપિતઓમા ંકાિત�ક�વામી �ું � ંઅને
જળાશયોમા ંસાગર �ું �.ં(૨૪)
महष�णा ंभगृरुह ं�गराम��यकेम�रम ्।य�ाना ंजपय�ोऽि�म �थावराणा ं�हमालयः ॥१०-२५॥
િસ� મહિષ�ઓમા ં��ૃ ુ�ું �.ં વાણીમા ંએકા�ર અથા�ત ઓમકાર �ું � ં, સવ� �કારના ય�ોમા ંજપય� �ું � ંઅને
અચળ વ��ઓુમા ં�હમાલય �ું �.ં(૨૫)
अ�व�थः सव�व�ृाणा ंदवेष�णा ंच नारदः ।ग�धवा�णा ं�च�रथः �स�ाना ंक�पलो म�ुनः ॥१०-२६॥
સવ� ��ૃોમા ંપીપળો �ું �,ં દ�વિષ�ઓમા ંનારદ �ું �,ં ગધંવ�મા ં�ચ�રથ �ું � ંઅન ેસી�ોમા ંકિપલ�િુન �ું �.ં(૨૬)
उ�चैः�वसम�वाना ं�व�� माममतृो�वम ्।ऐरावत ंगज�े�ाणा ंनराणा ंच नरा�धपम ्॥१०-२७॥
અ�ોમા ં�ીરસાગરમાથંી નીકળલેો ઉચ:ૈ�વા અ� �ું �,ં ઉ�મ હાથીઓમા ંઐરાવત નામનો હાથી �ું � ંઅને
મ��ુયોમા ંરા� �ું � ંએમ સમાજ.(૨૭)
आयधुानामह ंव� ंधनेनूामि�म कामधकु ्।�जन�चाि�म क�दप�ः सपा�णामि�म वास�ुकः ॥१०-२८॥
આ�ધુોમા ંવ� �ું �,ં ગાયોમા ંકામધ�ેું �ું �,ં ��ન ેઉ�પન કરનાર કામદ�વ �ું �,ં સપ�મા ંવા��ુક સપ� �ું
�.ં(૨૮)
अन�त�चाि�म नागाना ंव�णो यादसामहम ्।�पतणॄामय�मा चाि�म यमः सयंमतामहम ्॥१०-२९॥
નાગોમા ંનાગરાજ અનતં �ું �,ં જળદ�વતાઓમા ંવ�ુણ �ું �,ં િપ�ઓૃમા ંઅય�મા નામના િપ�દૃ�વ �ું � ંઅને
િનયમન કરનારામા ંયમ �ું �.ં(૨૯)
��लाद�चाि�म दै�याना ंकालः कलयतामहम ्।मगृाणा ंच मगृे��ोऽह ंवैनतये�च प��णाम ्॥१०-३०॥
દ��યોમા ં�હલાદ �ું �,ં ગણતર�ઓમા ંકાળ �ું �,ં પ�ઓુમા ંિસ�હ �ું � ંઅન ેપ�ીઓમા ંગ�ુડ �ું �.ં(૩૦)
पवनः पवतामि�म रामः श��भतृामहम ्।झषाणा ंमकर�चाि�म �ोतसामि�म जा�नवी ॥१०-३१॥
પિવ� કરનારા પદાથ�મા ં�ું �,ં શ�ધાર�ઓમા ંરામ �ું �,ં જળચરોમા ંમગર �ું � ંઅન ેનદ�ઓમા ંગગંા �ું
�.ં(૩૧)
सगा�णामा�दर�त�च म�य ंचैवाहमज�ुन ।अ�या�म�व�या �व�याना ंवादः �वदतामहम ्॥१०-३२॥
હ� અ�ુ�ન ! ��ૃ�ટનો આ�દ, �ત અન ેમ�ય �ું �,ં સવ� િવ�ાઓમા ંઅ�યા�મવી�ા-��િવધા �ું �,ં વાદિવવાદ
કરનારાઓમા ંવાદ �ું �.ં(૩૨)
अ�राणामकारोऽि�म �व��वः सामा�सक�य च ।अहमवेा�यः कालो धाताह ं�व�वतोमखुः ॥१०-३३॥
42
અ�રોમા ં‘ અ ‘કાર �ું �,ં સમાસોમા ં�દં સમાસ �ું � ંતથા અ�યકાળ અન ેિવરાટ �વ�પ ધર� સવ�ન ેધારણ
–પોષણ કરનારો પણ �ું �.ં(૩૩)
म�ृयःु सव�हर�चाहम�ुव�च भ�व�यताम ्।क��त�ः �ीवा��च नार�णा ं�म�ृतम�धा ध�ृतः �मा ॥१०-३४॥
સવ��ું ��ૃ� ુ�ું �,ં ભિવ�યમા ંથનારા ં�ાણીઓની ઉ�પિતનો તમેજ ઉ�િતનો હ�� ુ�ું �,ં નાર� િવ�િૂતઓમા ંક�િત�,
લ�મી, વાણી, ��િૃત, ��ુ�, �િૃત અન ે�મા પણ �ું જ �.ં(૩૪)
बहृ�साम तथा सा�ना ंगाय�ी छ�दसामहम ्।मासाना ंमाग�शीष�ऽहमतृनूा ंकुसमुाकरः ॥१०-३५॥
ગાયન કરવા યો�ય �િુતઓમા ં��ૃ�સામ �ું �,ં છદંોમા ંગાય�ીછદં �ું �,ં મ�હનાઓમા ંમાગ�શીષ માસ �ું � ંઅને
ઋ�ઓુમા ંવસતંઋ� ુ�ું �.ં(૩૫)
�यतू ंछलयतामि�म तजे�तजेि�वनामहम ्।जयोऽि�म �यवसायोऽि�म स��व ंस��ववतामहम ्॥१०-३६॥
છલ કરનારાઓમા ં�તૃ (�ુગાર) �ું �,ં �ભાવશાળ� ��ુુષોનો �ભાવ �ું �,ં �તનારાઓનો િવજય �ું �,ં િન�ય
કરનારાઓનો િન�ય �ું �,ં સા��વક ��ુુષોની સા��વકતા �ું �.ં(૩૬)
व�ृणीना ंवासदुवेोऽि�म पा�डवाना ंधनजंयः ।मनुीनाम�यह ं�यासः कवीनामशुना क�वः ॥१०-३७॥
��ૃ�ણવશંીઓમા ંવા�દુ�વ �ું � ંઅન ેપાડંવોમા ંઅ�ુ�ન �ું �,ં �િુનઓમા ંવદે�યાસ �ું � ંઅન ેકિવઓમા ં��ુાચાય�
�ું �.ં(૩૭)
द�डो दमयतामि�म नी�तरि�म िजगीषताम ्।मौन ंचैवाि�म ग�ुयाना ं�ान ं�ानवतामहम ्॥१०-३८॥
દમન કરનારાઓની દમનશ��ત �ું �,ં જય મળેવવાની ઈ�છાવાળાઓની નીિત �ું �,ં ��ુત રાખવાના ભાવમાં
મૌન �ું � ંઅન ે�ાનીઓ�ું ત�વ�ાન પણ �ું �.ં(૩૮)
य�चा�प सव�भतूाना ंबीज ंतदहमज�ुन ।न तदि�त �वना य��या�मया भतू ंचराचरम ्॥१०-३९॥
હ� અ�ુ�ન ! સવ� �તૂોની ઉ�પિ��ું કારણ �ું �,ં મારા િસવાયના ચરાચર �તૂો કોઈ જ નથી.(૩૯)
ना�तोऽि�त मम �द�याना ं�वभतूीना ंपर�तप ।एष त�ूशेतः �ो�तो �वभतू�ेव��तरो मया ॥१०-४०॥
હ� પરતંપ ! માર� �દ�ય િવ�િૂતઓનો �ત નથી. માર� � િવ�િૂતઓનો િવ�તાર છ ેત ેમ� તન ે�ૂંકમા ંકહ�
સભંળા�યો.(૪૦)
य�य��वभ�ूतम�स��व ं�ीमदिूज�तमवे वा ।त�तदवेावग�छ �व ंमम तजे�ऽशसभंवम ्॥१०-४१॥
હ� પાથ� ! � પણ િવ�િૂત��ુત, અ�ય���ુત, શોભા��ુત, ક� અ�ય �ભાવથી ��ુત હોય ત ેમારા તજેના
�શ�પ છ ેએમ �ું �ણ.(૪૧)
अथवा बहनुतैने �क ं�ातने तवाज�ुन ।�व�ट�याह�मद ंक�ृ�नमकेाशंने ि�थतो जगत ्॥१०-४२॥
અથવા હ� અ�ુ�ન ! મ� � આ ઘણી વાતો તન ેસભંળાવી ત ે�ણવા�ું �યોજન �ું છ?ે �ું આ સ�ંણૂ� જગતન ેમાર�
યોગમાયાના એક �શ મા�થી ધારણ કર� ર�ો �,ં માટ� મન ેજ ત�વથી �ણવો જોઈએ.(૪૨)
અ�યાય-૧૦ - િવ�િૂતયોગ સમા�ત.
43
અ�યાય-૧૧-િવ��પ-દશ�ન-યોગ
मदन�ुहाय परम ंग�ुयम�या�मस�ं�तम ्।य��वयो�त ंवच�तने मोहोऽय ं�वगतो मम ॥११-१॥
અ�ુ�ન કહ� હ� : ભગવાન ! મારા પર �પૃા કરવા આપ ેઅ�યા�મ ત�વનો અિત ��ુ તથા
�મનાશક � ઉપદ�શ આ�યો તનેાથી મારા સવ� મોહનો લોપ થયો છ.ે(૧)
भवा�ययौ �ह भतूाना ं�तुौ �व�तरशो मया ।�व�तः कमलप�ा� माहा��यम�प चा�ययम ्॥११-२॥
હ� કમળ નયન ! આપની પાસથેી મ� �તૂોની ઉ�પિ� અન ે�લય િવ�તારથી સાભં�યા છ ે
તથા આપનો અિવનાશી �ભાવ પણ સાભં�યો છ.ે(૨)
एवमते�यथा�थ �वमा�मान ंपरम�ेवर ।��टु�म�छा�म त े�पम�ैवर ंप�ुषो�तम ॥११-३॥
હ� પરમ�ેર ! આપના �વ�પ�ું ��ું આપ ેવણ�ન ક��ુ છ ેત ેયથાથ� જ છ.ે
પર�ં ુહ� ��ુુષો�મ !�ું આપ�ું ઈ�ર� �પ જોવા ઈ�� ં�.ં(૩)
म�यस ेय�द त�छ�य ंमया ��टु�म�त �भो ।योगे�वर ततो म े�व ंदश�या�मानम�ययम ्॥११-४॥
હ� �ભો ! ત ે�વ�પ મારાથી જોઈ શકાય તમે હોય, એમ આપ માનતા હો તો
હ� યોગ�ેર ! ત ેઅિવનાશી �વ�પના મન ેદશ�ન કરાવો.(૪)
प�य म ेपाथ� �पा�ण शतशोऽथ सह�शः ।नाना�वधा�न �द�या�न नानावणा�कतृी�न च ॥११-५॥
�ી ભગવાન બો�યા : હ� પાથ� ! અનકે �કારના,ં અનકે વણ� અન ેઅનકે આકાર ના ં
મારા સ�કડો અન ેહ�રો નાના �કાર ના ં�દ�ય �પોન ેિનહાળ.(૫)
प�या�द�या�वस�ू�ुानि�वनौ म�त�तथा ।बहू�य��टपूवा��ण प�या�चया��ण भारत ॥११-६॥
હ� ભારત ! આ�દ�યોન,ે વ�ઓુન,ે �ુ�ોન,ે અિ�ની�ુમારંોન ેતથા મ�ુતોન ે�ું નીહાળ
વળ� �વૂ� ન જોયલેlં એવા ઘણા આ�ય�ન ે�ું જો.(૬)
इहैक�थ ंजग�क�ृ�न ंप�या�य सचराचरम ्।मम दहे ेगडुाकेश य�चा�य� ��टु�म�छ�स ॥११-७॥
હ� �ડુાક�શ ! અહ� મારા દ�હમા ંએકજ �થળ ેરહ�લા �થાવર-જગંમ સ�હત સમ� જગતન ેઆ� �ું જો.
અન ેબી�ુ ં � કઈં જોવા ઈ�છતો હોય ત ેપણ જો.(૭)
न त ुमा ंश�यस े��टुमननेवै �वच�षुा ।�द�य ंददा�म त ेच�ःु प�य म ेयोगम�ैवरम ्॥११-८॥
પર�ં ુતારા ંઆ ચમ�ચ� ુવડ� �ું મન ેિનહાળ� શક�શ ન�હ.
ત ેમાટ� �ું તન ે�દ�ય ���ટ આ��ુ ં,મારા અલlૈ�કક સામ�ય�ન ે�ું જો.(૮)
एवम�ु�वा ततो राज�महायोगे�वरो ह�रः ।दश�यामास पाथा�य परम ं�पम�ैवरम ्॥११-९॥
સજંય કહ� : હ� રાજન ! મહાયોગ�ેર નારાયણ ેએ �માણ ેઅ�ુ�નન ેક�ું.
પછ� તને ેપોતા�ું �દ�ય પરમ ઐ�ય��પ િવરાટ �વ�પ બતા��ું.(૯)
अनकेव��नयनमनकेा�तुदश�नम ्।अनके�द�याभरण ं�द�यानकेो�यतायधुम ्॥११-१०॥
અનકે �ખુ તથા �ખોવા�,ં અનકે અદ�તુ દશ�નવા�,ં અનકે �દ�ય આ�ષુણવા�ં
અન ેઅનકે ઉગામલેા �દ�ય આ�ધુોવા� ંએ �વ�પ હ�ું.(૧૦)
�द�यमा�या�बरधर ं�द�यग�धानलुपेनम ्।सवा��चय�मय ंदवेमन�त ं�व�वतोमखुम ्॥११-११॥
44
�દ�ય-માળા અન ેવ�ો ધારણ કર��ું, �દ�ય �ગુધંી ��યોથી લપેન કર��ું,
સવ� આ�ય�મય �કાશ�પ,અનતં અન ેસવ� બા�ુ �ખુ વા� ંત ે�વ�પ અ�ુ�ન ેજો�ું.(૧૧)
�द�व सयू�सह��य भव�ेयगुपदिु�थता ।य�द भाः स�शी सा �या�ास�त�य महा�मनः ॥११-१२॥
આકાશમા ંએક સાથ ેહ�રો �યૂ��ું તજે �કાશી ઊઠ� તો પણ
ત ેિવ��વ�પ પરમા�માના તજેની તોલ ેકદાચ જ આવ.ે(૧૨)
त�कै�थ ंजग�क�ृ�न ं��वभ�तमनकेधा ।अप�य�वेदवे�य शर�र ेपा�डव�तदा ॥११-१३॥
ત ેસમય ેઅ�ુ�ન ેદ�વાિધદ�વ �ી ��ૃણના �દ�ય �વ�પમા ંઅનકે િવભાગોમા ંિવભ�ત થય�ેું
સવ� જગત ��થત થય�ેું જો�ું.(૧૩)
ततः स �व�मया�व�टो ��टरोमा धनजंयः ।�ण�य �शरसा दवे ंकतृा�ज�लरभाषत ॥११-१४॥
�યાર પછ� આ�ય�ચ�કત અન ેરોમા�ંચત થયલેો ધનજંય ભગવાન �ી હ�રન ે�ણામ કર�,
બ ેહાથ જોડ� કહ�વા લા�યો.(૧૪)
प�या�म दवेा�ंतव दवे दहे ेसवा��तथा भतू�वशषेसघंान ्।��माणमीश ंकमलासन�थमषृी�ंच सवा�नरुगा�ंच �द�यान ्॥११-१५II
અ�ુ�ન બો�યો : હ� ભગવાન ! આપના દ�હમા ં�ું સવ� દ�વોન,ે �ભ� �ભ� �તૂોના સ�દુાયન,ે
કમળ પર �બરાજમાન સવ�ના િનયતંા ��ા�ન,ે સવ� ઋિષઓન ેતમેજ �દ�ય સપ�ન ેજોઈ ર�ો �.ં(૧૫)
अनकेबाहूदरव��न�े ंप�या�म �वा ंसव�तोऽन�त�पम ्।ना�त ंन म�य ंन पनु�तवा�द ंप�या�म �व�व�ेवर �व�व�प ॥११-१६॥
હ� િવ��ેર ! હ� િવ��પ ! આપના અગ�ણત બા�,ુ ઉદરો, �ખુો અન ેન�ેો દ�ખાઈ ર�ા છ.ે
એથી સવ� બા�ુ �ું આપન ેઅનતં �પવાળા જો� �,ં વળ� આપનો આ�દ,
મ�ય ક� �ત �ાયં દ�ખાતો નથી.(૧૬)
�कर��टन ंग�दन ंच��ण ंच तजेोरा�श ंसव�तो द�ि�तम�तम ्।प�या�म �वा ंद�ुन�र��य ंसम�ता�ी�तानलाक��य�ुतम�मयेम ्॥११-१७॥
હ� પરમ�ેર ! ��ુુટ ��ુત, હ�તમા ંગદા અન ેચ� ધારણ કર�લા, તજે ના સ�હૂ �પ સવ� બા�ુથી �કાિશત,
��ુક�લીથી િનહાળ� શકાય તવેા, ��જવ�લત અ��ન તથા �યૂ�ની �ાિંત સમાન,
િનિ�ત કરવાન ેઅશ� એવા આપન ે�ું સવ� તરફથી િનહાળ� ર�ો �.ં(૧૭)
�वम�र ंपरम ंव�ेदत�य ं�वम�य �व�व�य पर ं�नधानम ्।�वम�ययः शा�वतधम�गो�ता सनातन��व ंप�ुषो मतो म े॥११-१८॥
હ� પરમ�ેર ! આપ �ણવા યો�ય પરમ અ�ર છો, આપ આ િવ�ના પરમ આ�ય છો. આપ અિવનાશી છો.
આપ સનાતન ધમ� ના ર�ક છો. આપ �રુાણ��ુુષ છો એમ �ું મા�ું �.ં(૧૮)
अना�दम�या�तमन�तवीय�मन�तबाहुं श�शसयू�न�ेम ्।प�या�म �वा ंद��तहतुाशव�� ं�वतजेसा �व�व�मद ंतप�तम ्॥११-१९॥
હ� િવ� ુ! આપનો આ�દ, મ�ય ક� �ત નથી, આપ અનતં શ��તવાળા, અનતં બા� ુવાળા,
ચ�ં�યૂ��પી ન�ેોવાળા, �ખુમા ં��જવ�લત અ��નવાળા, પોતાના પરમ તજેથી િવ�ન ેતપાવનારા
આપન ે�ું જોઈ ર�ો �.ં(૧૯)
�यावाप�ृथ�यो�रदम�तर ं�ह �या�त ं�वयकैेन �दश�च सवा�ः ।���वा�तु ं�पम�ु ंतवदे ंलोक�य ं��य�थत ंमहा�मन ्॥११-२०॥
હ� મહા�મન ! આપ એકલા એ જ આકાશ અન ે��ૃવી�ું સઘ� ં�તર �યા�ત ક��ુ છ.ે તથા સવ� �દશાઓ
આપનાથી �યા�ત દ�ખાય છ.ે આપના અદ�તુ અન ેઅિત ઉ��પન ેજોઇન ે
�ણલેોક અ�યતં ભયભીત બની ગયlં છ.ે(૨૦)
45
अमी �ह �वा ंसरुसघंा �वशि�त के�च�ीताः �ा�जलयो गणृि�त ।�व�ती�य�ु�वा मह�ष��स�सघंाः �तवुि�त �वा ं�त�ुत�भः प�ुकला�भः
॥११-२१॥
આ દ�વોનો સ�હૂ આપનામા ંજ �વશે ેછ.ેક�ટલાક ભયભીત થઈન ેબ ેહાથ જોડ� આપની ��િુત કર� છ.ે
મહિષ� અન ેિસ�ોનો સ�હૂ ” ક�યાણ થાઓ ”
એમ બોલીન ેપ�ર�ણૂ� અથ� બોધ કરનારા ��િુત વચનો વડ� આપની ��િુત કર� છ.ે(૨૧)
��ा�द�या वसवो य ेच सा�या �व�वऽेि�वनौ म�त�चो�मपा�च ।ग�धव�य�ासरु�स�सघंा वी��त े�वा ं�वि�मता�चैव सव� ॥११-२२॥
હ� િવ� ુ! �ુ�, આ�દ�યો, વ�ઓુ, સા�ય દ�વો, િવ�દ�વો, અિ�ની�ુમારો,મ�ુતો, િપ�ઓૃ, ગધંવ�, ય�, અ�રુ,
િસ�ોનો સ�હૂ વગરે� સવ� િવ���ય થયલેા આપન ેજોઈ ર�ા છ.ે(૨૨)
�प ंमह�त ेबहवु��न�े ंमहाबाहो बहबुाहू�पादम ्।बहूदर ंबहदु�ं�ाकराल ं���वा लोकाः ��य�थता�तथाहम ्॥११-२३॥
હ� મહાબાહો ! બ� ુ�ખુ તથા ન�ેવાળા, ઘણા હાથ -પગવાળા, ઘણા ઉદર વાળા, ઘણી િવકરાળ દાઢોવાળા
આપના આ િવશાળ �પન ેજોઇન ેલોકો ભય પામી ર�ા છ ેતમેજ �ું પણ �યિથત થઇ ર�ો �.ં(૨૩)
नभः�पशृ ंद��तमनकेवण� �या�तानन ंद��त�वशालन�ेम ्।���वा �ह �वा ं��य�थता�तरा�मा ध�ृत ंन �व�दा�म शम ंच �व�णो ॥११-२४॥
હ� િવ�� ુ! આકાશન ે�પશ� કરતા, ��જવ�લત અનકે વણ�વાળા, ઉઘાડા �ખુવાળા, િવશાળ
તજે�વી �ખોવાળા આપન ેિનહાળ� ન ેિન�ય થી મારો �તરા�મા �યા�ુળ થઇ ર�ો છ.ે આથી મા�ુ ંમન
ધીરજ ન ધરવા થી �ું શાિંત ન ેપામી શકતો નથી.(૨૪)
द�ं�ाकराला�न च त ेमखुा�न ���वैव कालानलसि�नभा�न ।�दशो न जान ेन लभ ेच शम� �सीद दवेशे जगि�नवास ॥११-२५॥
હ�દ�વશે ! આપની િવકરાળ દાઢોવાળા, �લયકાળ ના અ��ન સમાન આપના �ખુો જોઈન �ેું�દશાઓન પેણ
સમ� શકતો નથી તથા મન ે�ખુ મળ�ું નથી. હ� જગિનવાસ ! આપ મારા પર �સ� થાઓ.(૨૫)
अमी च �वा ंधतृरा���य प�ुाः सव� सहैवाव�नपालसघंःै ।भी�मो �ोणः सतूप�ु�तथासौ सहा�मद�यरै�प योधम�ुयःै ॥११-२६॥
હ� િવભો ! રા�ઓના સ�હૂ સહ�ત �તૃરા��ના સવ� ��ુો આપનામા ં�વશે કર� ર�ા છ.ેભી�મ, �ોણાચાય�,
�તુ��ુ કણ�, અન ેઅમારા સબંધં�પ અનકે ��ખુ યો�ાઓ.(૨૬)
व��ा�ण त े�वरमाणा �वशि�त द�ं�ाकराला�न भयानका�न ।के�च��वल�ना दशना�तरषे ुस�ं�य�त ेचू�ण�त�ै�तमा�गैः ॥११-२७॥
િવકરાળ દાઢોવાળા આપના ભયાનક �ખુોમા ંવગે�વૂ�ક �વશેી ર�ા છ.ે ક�ટલાક યો�ાઓ �ણૂ� થયલેા ંમ�તકો
સ�હત આપના દાતંોની વ�ચ ેવળગલેા છ.ે(૨૭)
यथा नद�ना ंबहवोऽ�बवुगेाः सम�ुमवेा�भमखुा �वि�त ।तथा तवामी नरलोकवीरा �वशि�त व��ा�य�भ�व�वलि�त॥११-२८॥
�મ નદ�ઓના ઘણા જળ�વાહો સાગર તરફ વહ�તા ંવહ�તા ંસાગરમા ંસમાઈ �ય છ,ે
તમે આ લોક નાયકો આપના �કાશમાન �ખુોમા ં�વશે કર� છ.ે(૨૮)
यथा �द��त ं�वलन ंपत�गा �वशि�त नाशाय सम�ृवगेाः ।तथवै नाशाय �वशि�त लोका�तवा�प व��ा�ण सम�ृवगेाः ॥११-२९॥
�મ ��જવ�લત અ��નમા ંનાશ પામવા માટ� પત�ંગયા ંવગે�વૂ�ક �વશે કર� �ય છ,ેતમે આ સવ� લોકો પણ
અ�યતં વગેવાળા થઈન ેનાશ પામવા માટ� જ આપના ��જવ�લત �ખુમા ં�વશે કરતા �ય છ.ે(૨૯)
ल�ेल�यस े�समानः सम�ता�लोका�सम�ा�वदन�ैव�ल��ः ।तजेो�भरापूय� जग�सम� ंभास�तवो�ाः �तपि�त �व�णो ॥११-३०॥
હ� િવ�� ુ! આપના ��જવ�લત �ખુો વડ� સમ� લોકોન ેગળ� જવાના હો તમે આપ ચાર� બા�ુથી ચાટ� ર�ા
છો.આપ�ું અિત ઉ� તજે સ�ંણૂ� જગતન ેસતંાપી ર�ું છ.ે(૩૦)
आ�या�ह म ेको भवान�ु�पो नमोऽ�त ुत ेदवेवर �सीद ।�व�ात�ुम�छा�म भव�तमा�य ंन �ह �जाना�म तव �विृ�तम ्॥११-३१॥
46
હ� દ�વ��ેઠ ! આવા અિત ઉ� �વ�પવાળા આપ કોણ છો ! આપ �સ� થાઓ. �ું આપન ેનમ�કાર ક�ુ ં�.ંસવ�ના
આ� �પ આપન ે�ું �ણવાની ઈ�છા રા�ું �.ંક�મક� આપની �ઢુ ચ�ેટાઓન ે�ું �ણતો નથી.(૩૧)
कालोऽि�म लोक�यक�ृ�व�ृो लोका�समाहत�ु�मह �व�ृतः ।ऋतऽे�प �वा ंन भ�व�यि�त सव� यऽेवि�थताः ��यनीकेष ुयोधाः ॥११-३२॥
�ી ભગવાન બો�યા : લોકોનો સહંાર કરનારો, અ�યતં ��ૃ� પામલેો મહાન કાળ �ું �,ંહાલ આ લોકોનો નાશ
કરવા માટ� �ું ��તૃ થયો �,ં �િતપ�ીઓની સનેામા ં� યો�ાઓ ઉભા છે
ત ેતારા વગર પણ �વતં રહ�વાના નથી.(૩૨)
त�मा��वमिु�त�ठ यशो लभ�व िज�वा श�नू ्भ�ु�व रा�य ंसम�ृम ्।मयवैैत े�नहताः पूव�मवे �न�म�तमा� ंभव स�यसा�चन ्॥११-३३॥
હ� સવ�સા�ચ ! માટ� �ું ��ુ કરવા ઉભો થઇ �. શ�ઓુન ે�તીન ેયશ મળેવ અન ેઐ�ય�સપં� રા�ય ભોગાવ.
તારા આ શ�ઓુ ખર�ખર તો મ� પહ�લથેી જ માર� ના�યા છ.ે �ું ક�વળ િનિમ��પ બન.(૩૩)
�ोण ंच भी�म ंच जय�थ ंच कण� तथा�यान�प योधवीरान ्।मया हता�ं�व ंज�ह मा �य�थ�ठा य�ुय�व जतेा�स रण ेसप�नान ्॥११-३४॥
�ોણન ેતથા ભી�મન,ે જય�થન ેતથા કણ�ન ેઅન ેબી� મહારથી યો�ાઓન ેમ� હણલેા જ છ ેતમેન ે�ું હણ. ભયને
લીધ ે�ું �યિથત ન થા. હ� પાથ� ! �ું ��ુ કર.રણમા ં�ુ�મનો પર �ું અવ�ય િવજય મળેવીશ.(૩૪)
एत���वा वचन ंकेशव�य कतृा�ज�लव�पमानः �कर�ट� ।नम�क�ृवा भयू एवाह क�ृण ंसग�गद ंभीतभीतः �ण�य ॥११-३५॥
સજંય કહ� : ભગવાન ક�શવના આ વચનો સાભંળ�, બ ેહાથ જોડ�, સ�ંમથી કપંતો, મનમા ંઅ�યતં ભયભીત
થતો અ�ુ�ન નમ�કાર કર� અ�યતં ન� અન ેગ� ગ� કઠં� ફર�થી
ભગવાન �ી ��ૃણન ેઆ �માણ ેકહ�વા લા�યો.(૩૫)
�थान े�षीकेश तव �क��या� जग����य�यनरु�यत ेच ।र�ा�ंस भीता�न �दशो �वि�त सव� नम�यि�त च �स�सघंाः ॥११-३६॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� ઋિષક�શ ! આપના �વણ અન ેક�ત�નથી જગત હષ� પામ ેછ ેઅન ેઅ�રુાગ પામ ેછ.ેરા�સો ભય
પામીન ેસવ� �દશાઓમા ંનાસ ેછ ેઅન ેબધા િસ�ો ના સ�હૂ આપન ેનમ�કાર કર� છ ેત ેયો�ય છ.ે(૩૬)
क�मा�च त ेन नमरे�महा�मन ्गर�यस े��मणोऽ�या�दक�� ।अन�त दवेशे जगि�नवास �वम�र ंसदस�त�पर ंयत ्॥११-३७॥
હ� મહા�મન ! હ� અનતં ! હ� દ�વશે ! હ� જગિનવાસ ! ��ના પણ આપ ��ુુ�પ છો.
આ�દકતા� ત ેસવ� આપન ેશા માટ� નમ�કાર ન કર� ?
આપ સ� ્છો, આપ અસ� ્છો. આપ તનેાથી ય પર છો. અ�ર �� પણ આપ જ છો.(૩૭)
�वमा�ददवेः प�ुषः परुाण��वम�य �व�व�य पर ं�नधानम ्।व�ेता�स व�ेय ंच पर ंच धाम �वया तत ं�व�वमन�त�प ॥११-३८॥
હ� અનતં�પ ! હ� આ�દદ�વ ! આપ જ �રુાણ��ુુષ છો.આપ આ િવ�ના લય�થાન �પ છો.આપ �ાતા છો, અને
�યે છો અન ેઆપ જ પરમ ધામ છો.(૩૮)
वाययु�मोऽि�नव��णः शशा�कः �जाप�त��व ं��पतामह�च ।नमो नम�तऽे�त ुसह�क�ृवः पनु�च भयूोऽ�प नमो नम�त े॥११-३९॥
વા�,ુ યમ, અ��ન, વ�ુણ, ચ�ં, ક�ય પા�દ ��પિત અન ે��દ�વના જનક પણ આપ જ છો.આપન ેહ�રો વાર
નમ�કાર હો.અન ેવારવંાર નમ�કાર હો.(૩૯)
नमः परु�तादथ प�ृठत�त ेनमोऽ�त ुत ेसव�त एव सव� ।अन�तवीया��मत�व�म��व ंसव� समा�नो�ष ततोऽ�स सव�ः ॥११-४०॥
હ� સવ��પ પરમ�ેર ! આપન ેસામથેી, પાછળથી, સવ� તરફથી નમ�કાર હો.આપના બળ અન ેપરા�મ અપાર
છ.ે આપનાથી આ સ�ંણૂ� જગત �યા�ત છ.ેતો પછ� આપ જ સવ� �વ�પ છો.(૪૦)
सख�ेत म�वा �सभ ंयद�ुत ंह ेक�ृण ह ेयादव ह ेसख�ेत ।अजानता म�हमान ंतवदे ंमया �मादा��णयने वा�प ॥११-४१॥
47
હ� િવ� ુ! આપના આ મ�હમાન ેન �ણનારા મ�, આપ મારા િમ� છો એમ માની ન ે�ચ�ની ચચંળતાથી અથવા
�મેવશ હ� ��ૃણ ! હ� યાદવ ! હ� સખા ! એ �માણ ેહઠ�વૂ�ક � કઈં ક�ું હોય ત ેસવ� પાપ મન ે�મા કરો.(૪૧)
य�चावहासाथ�मस�कतृोऽ�स �वहारश�यासनभोजनषे ु।एकोऽथवा�य�यतु त�सम� ंत��ामय े�वामहम�मयेम ्॥११-४२॥
હ� અ��ુત ! પ�રહાસથી, િવહારમા,ં �તૂા,ં બસેતા,ં ખાતા-ંપીતા,ં એકલા અથવા કદા�ચત િમ�ોની સમ�
િવનોદાથ� મ� આપ�ું � કઈં અપમાન ક��ુ હોય ત ેબધા માટ� અ�ચ��ય �ભાવવાળા આપ મન ે�મા કરો.(૪૧)
�पता�स लोक�य चराचर�य �वम�य पू�य�च ग�ुग�र�यान ्।न �व�समोऽ��य�य�धकः कुतोऽ�यो लोक�यऽे�य��तम�भाव ॥११-४३॥
હ� અ�પુમ �ભાવ વાળા ! આપ આ ચરાચર જગત ના િપતા છો, ��ૂય પરમ��ુુ છો. અિધક ગૌરવ વાળા છો.
�ણ ેલોકમા ંઆપના સમાન બીજો કોઈ નથી.તો આપના થી અિધક તો �ાથંી હોય ? (૪૩)
त�मा��ण�य ��णधाय काय ं�सादय े�वामहमीशमी�यम ्।�पतवे प�ु�य सखवे स�यःु ��यः ��यायाह��स दवे सोढुम ्॥११-४४॥
એટલા માટ� હ� ભગવ� ્ ! �ું સા�ટાગં �ણામ કર� ન ે��િુત કરવા યો�ય અન ેસમથ� એવા આપન ે�સ� કરવા
માટ� �ાથ�ના ક�ુ ં�.ં�મ િપતા ��ુના અપરાધ, િમ� િમ�ના અપરાધ અન ે��ુુષ પોતાની િ�યાના અપરાધ
સહન કર� છ,ે તમે આપ મારા અપરાધ સહન કરવા યો�ય છો.(૪૪)
अ��टपूव� ��षतोऽि�म ���वा भयने च ��य�थत ंमनो म े।तदवे म ेदश�य दवे �प ं�सीद दवेशे जगि�नवास ॥११-४५॥
હ� દ�વશે ! હ� જગ િનવાસ ! પહ�લા ંકદ� ન જોયલેા ંએવા આપના �દ�ય િવ��પન ેજોઈન ેમન ેહષ� થયો છ ેઅને
ભયથી મા�ુ ં�ચ� અિત �યા�ુળ થ�ું છ.ે માટ� હ� દ�વ આપ �સ� થાઓ અન ેમન ેઆપ�ું પહ�લા ં�ું મ��ુય
�વ�પ દ�ખાડો.(૪૫)
�कर��टन ंग�दन ंच�ह�त�म�छा�म �वा ं��टुमह ंतथवै ।तनेवै �पणे चतभु�ुजने सह�बाहो भव �व�वमतू� ॥११-४६॥
હ� હ�ર��ુવાળા ! હ� િવ��િૂત� ! આપન ે��ુુટધાર�, હાથમા ંગદા- ચ� ધારણ કર�લા જોવાની માર� ઈ�છા છ.ે
માટ� આપ પહ�લા ંની �મ ચ��ુ�ુજ �વ�પ વાળા થવાની �પૃા કરો.(૪૬)
मया �स�नने तवाज�ुनदे ं�प ंपर ंद�श�तमा�मयोगात ्।तजेोमय ं�व�वमन�तमा�य ंय�म े�वद�यने न ��टपूव�म ्॥११-४७॥
�ી ભગવાન કહ� : હ� અ�ુ�ન ! તારા પર �સ� થઈન ે મ� મારા આ�મયોગના સામ�ય� થી તન ેમા�ુ ંઆ પરમ
તજેોમય, સમ�ત, િવ��પ , અનતં, અના�દ એ�ું આ ��ેઠ�પ દ�ખાડ�ું છ.ે
મા�ુ ંઆ �પ પહ�લા ંકોઈએ િનહા��ું નથી .(૪૭)
न वदेय�ा�ययननै� दाननै� च ��या�भन� तपो�भ��ैः ।एव�ंपः श�य अह ंनलृोके ��टु ं�वद�यने कु��वीर ॥११-४८॥
હ� �ુ�ુ��ેઠ ! વદેોના તથા ય�ોના �ભાવથી, દાન વડ�, ��યા કમ� વડ� અથવા ઉ� તપ�યા વડ� મા�ુ ંઆ
િવ��પ આ મ��ુયલોકમા ંકોઈન ેમ� કદ� પણ દ�ખાડ�ું નથી.ક�વળ �ું જ આ �વ�પ જોઈ શ�ો.(૪૮)
मा त े�यथा मा च �वमढूभावो ���वा �प ंघोरमी��ममदेम ्।�यपतेभीः �ीतमनाः पनु��व ंतदवे म े�प�मद ं�प�य ॥११-४९॥
મારા આ �કારના આ ધોર �વ�પન ેજોઈન ે�ું �યિથત ન થા.અન ે�યા�ુળ પણ ન થા.�ું ફર� ભય ર�હત અને
�સ� �ચ�વાળો થઈન ેમા�ુ ંપહ�લા�ંું જ ચ��ુ�ુજ �વ�પ નીહાળ.(૪૯)
इ�यज�ुन ंवासदुवे�तथो��वा �वकं �प ंदश�यामास भयूः ।आ�वासयामास च भीतमने ंभ�ूवा पनुः सौ�यवपमु�हा�मा ॥११-५०॥
સજંય કહ� : આમ વા�દુ�વ પોતાના પરમ ભ�ત અ�ુ�નન ેઆ �માણ ેકહ�ને
ફર� પોતા�ું �વૂ� હ�ું ત ેશર�ર ધારણ કર� બતા��ું.
આમ સૌ�ય દ�હવાળા ભગવાન ેપોતાના ભય પામલેા ભ�ત અ�ુ�નન ેઆ�ાસન આ��ું.(૫૦)
���वदे ंमानषु ं�प ंतव सौ�य ंजनाद�न ।इदानीमि�म सवं�ृतः सचतेाः �क�ृत ंगतः ॥११-५१॥
48
અ�ુ�ન કહ� : હ� જનાદ�ન ! આપના આ સૌ�ય મ��ુય�પ ન ેજોઈન ેહવ ે�ું �સ� �ચ�વાળો થયો � ંતથા મા�ું
મન પહ�લા ં��ું �વ�થ બની ગ�ું છ.ે(૫૧)
सदुदु�श��मद ं�प ं��टवान�स य�मम ।दवेा अ�य�य �प�य �न�य ंदश�नका���णः ॥११-५२II
�ી ભગવાન કહ� : મા�ુ ં� િવરાટ �વ�પ ત� હમણા ંજો�ું ત ે�પ જોવા�ું અ�યતં �ુલ�ભ છ.ે દ�વો પણ િનરતંર આ
�પના ંદશ�ન કરવાની ઈ�છા રાખ ેછ.ે(૫૨)
नाह ंवदेैन� तपसा न दानने न च�ेयया ।श�य एव�ंवधो ��टु ं��टवान�स मा ंयथा ॥११-५३॥
ત� � �વ�પ વાળો હમણા ંમન ે જોયો ત ે�વ�પવાળો �ું વ�ેશા�ના અ�યયનથી, ચ��ાયણા�દ તાપથી, દાનથી
અન ેય�ો થી પણ શ� નથી.(૫૩)
भ��या �वन�यया श�य अहमवे�ंवधोऽज�ुन ।�ातुं ��टु ंच त��वने �व�ेटु ंच परतंप ॥११-५४॥
હ� પરતંપ ! હ� અ�ુ�ન ! મારા િવ��પન ેખર�ખર �ણવા�ું, જોવા�ું અન ેત�પુ થવા�ું
એક મા� સાધન ક�વળ અન�ય ભ��ત જ છ.ે(૫૪)
म�कम�क�ृम�परमो म��तः स�गविज�तः ।�नव�रः सव�भतूषे ुयः स माम�ेत पा�डव ॥११-५५॥
હ� પાડંવ ! મન ે� �ા�ત કરવાના ઉદ�શથી કમ� કરનાર, મન ેજ સવ��વ માનનાર, ઉપાિધર�હત અન ેસવ�
�તૂોમા ં� વરે ર�હત છ ેત ેજ મારો ભ�ત છ.ેઅન ેત ેજ મન ેપામ ેછ.ે(૫૫)
અ�યાય-૧૧-િવ��પ-દશ�ન-યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૧૨-ભ��ત યોગ
एव ंसततय�ुता य ेभ�ता��वा ंपय�ुपासत े।य ेचा�य�रम�य�त ंतषेा ंके योग�व�तमाः ॥१२-१॥
અ�ુ�ન કહ� છ-ેએ ર�ત ેિનરતંર આપ�ું �યાન ધરતા � ભ�તો આપન ેસ�ણુ �વ�પ ેભ� છ,ે
અન ે� લોકો આપણી િન��ુણ �વ�પ ની ઉપાસના કર� છ,ેત ેબનં ેમા ં��ેઠ યોગવતેા કોણ? (૧)
म�याव�ेय मनो य ेमा ं�न�यय�ुता उपासत े।��या परयोपतेा�त ेम ेय�ुततमा मताः ॥१२-२॥
�ી ભગવાન બો�યા- �ઓ મન ન ેએકા� કર� ,િનરતંર �યાન ધરતા ં��ેઠ ��ધાથી ��ુત થઇ મને
ઉપાસ ેછ ેતમેન ેમ� ��ેઠ યોગવ�ેા ઓ મા�યા છ.ે(૨)
य े�व�रम�नद��यम�य�त ंपय�ुपासत े।सव��गम�च��य ंच कूट�थमचल ं�वुम ्॥१२-३॥
स�ंनय�यिे��य�ाम ंसव�� समब�ुयः ।त े�ा�नवुि�त मामवे सव�भतू�हत ेरताः ॥१२-४॥
�लशेोऽ�धकतर�तषेाम�य�तास�तचतेसाम ्।अ�य�ता �ह ग�तद�ुःख ंदहेव��रवा�यत े॥१२-५॥
સવ� �વો (�તૂો) �ું �હત કરવા મા ંત�પર અન ેસવ� મા ંસમ���ટ રાખવાવાળા � ��ુુષો -
સવ� ઇ���યો�ું યથાથ� િનયમન કર�ન ેઅિન���ય,અ�ય�ત,સવ�મા ં�યાપલેા ,અ�ચ��ય,�ુટ�થ,
અચળ,શા�ત તથા અિવનાશી ��ની ઉપાસના કર�છ,ેતઓે મન ેજ પામ ેછ.ે
િન��ુણ �� ની ઉપાસના કરનારા દ�હધાર� મ��ુયો ક�ટ થી એ
ઉપાસના કર� છ ેઅન ેતમેન ેઅ�ય�ત ગિત ઘણા ય�નથી �ા�ત થાયછ.ે(૩,૪,૫)
49
य ेत ुसवा��ण कमा��ण म�य स�ंय�य म�पराः ।अन�यनेवै योगेन मा ं�याय�त उपासत े॥१२-६II
तषेामह ंसम�ुता� म�ृयसुसंारसागरात ्।भवा�म न�चरा�पाथ� म�याव�ेशतचतेसाम ्॥१२-७॥
�ક�� ુ�ઓ મારા પરાયણ થઇ ન ેસવ� કમ� મન ેઅપ�ણ કર�છ ેઅન ેમા�ુજ �યાન ધર�
અન�ય ��ધા ભાવ થી માર�જ ઉપાસના કર�છ ેતથા
�ઓ પોતા�ું �ચ� મન ેજ સમિપ�ત કર� દ�છ ેએવા મારા ભ�તોનો હ� પાથ� ! �ું જ�મ-મરણ �પી આ સસંાર માથંી
તરત જ ઉ�ાર ક�ુ ં�.ં(૬,૭)
म�यवे मन आध��व म�य ब�ु� ं�नवशेय ।�नव�स�य�स म�यवे अत ऊ�व� न सशंयः ॥१२-८॥
મનન ેમારા િવષ ે��થર કર અન ે��ુ�ન ેપણ મારા િવષ ે ��થર કર તમે કરવાથી આ દ�હના
�ત પછ� �ું મારા િવષ ેજ િનવાસ કર�શ,એમા ંશકંા ન ેકોઈ �થાન નથી.(૮)
નअેथ �च�त ंसमाधातुं न श�नो�ष म�य ि�थरम ्।अ�यासयोगेन ततो मा�म�छा�तुं धनजंय ॥१२-९॥
હ� ધનજંય, જો મારા સ�ણુ �પ મા ંમન �થાપીન ે��થર કરવા માટ� �ું અસમથ� હોય તો -
અ�યાસ ના યોગ વડ� મન ેપામવાની ઈ�છા કર.(૯)
अ�यासऽे�यसमथ�ऽ�स म�कम�परमो भव ।मदथ�म�प कमा��ण कुव�ि�स��मवा��य�स ॥१२-१०॥
અ�યાસ નો યોગ કરવા મા ંપણ �ું અસમથ� હોય તો મારા ઉ�શેથી જ કમ� કરતો રહ�
મન ેઉ�શેીન ેકમ� કર�શ તો પણ �ું િસ�� ન ે�ા�ત કર�શ.(૧૦)
अथतैद�यश�तोऽ�स कत�ु म�योगमा��तः ।सव�कम�फल�याग ंततः कु� यता�मवान ्॥१२-११॥
જો મન ેઉ�શેીન ેકમ� કરવામા ંપણ �ું અશ�ત હોય તો મારા યોગ નો આ�ય કર�-
મનનો સયંમ કર,અન ેઅન�ય ભાવ ેમારા શરણ ેઆવી,સવ� કમ� ના ંફળ નો �યાગ કર� દ�.(૧૧)
�येो �ह �ानम�यासा��ाना��यान ं�व�श�यत े।�याना�कम�फल�याग��यागा�छाि�तरन�तरम ्॥१२-१२॥
અ�યાસ કરતા ં�ાન ��ેઠ છ ેઅન ે�ાન કરતા ં�યાન ��ેઠ છ ેઅને
�યાન કરતા ંકમ� ના ફળ નો �યાગ ��ેઠ છ ેકારણક� કમ�ફળ ના �યાગથી શાિંત ��ેઠ છ.ે
આ ર�ત ેઆગળ વધવાથી શાિંત �ા�ત થાય છ.ે(૧૨)
अ�व�ेटा सव�भतूाना ंम�ैः क�ण एव च ।�नम�मो �नरहकंारः समदःुखसखुः �मी ॥१२-१३॥
� સવ� �તૂો નો �ષે નથી કરતો પર�ં ુસવ� નો િમ� છ,ે� ક�ુણા મય છ,ે� મમતા ર�હત
છ,ે� અહકંાર ર�હત છ,ે� �ખુ �ુઃખ મા ંસમાન ભાવ રાખ ેછ ે,� �માવાન છ,ે(૧૩)
सतं�ुटः सतत ंयोगी यता�मा �ढ�न�चयः ।म�य�प�तमनोब�ु�य� म��तः स म े��यः ॥१२-१४॥
� સદા સ�ં�ુટ રહ� છ,ે� ��થર �ચ� છ,ે��ું મન સયંિમત છ,ે� દઢ િન�યી છ ેઅન ે�ણ ેપોતા�ું
મન તથા ��ુ� મન ેઅપ�ણ કયા� છ ેએવો મારો ભ�ત મન ેિ�ય છ.ે(૧૪)
य�मा�नो��वजत ेलोको लोका�नो��वजत ेच यः ।हषा�मष�भयो�वगेैम�ु�तो यः स च म े��यः ॥१२-१५॥
�નાથી લોકોન ેસતંાપ થતો નથી તથા લોકો ના સસંગ� થી �ન ેસતંાપ થતો નથી,
તમેજ � હષ� ,અદ�ખાઈ ,ભય તથા ઉ�ગે થી ��ુત છ ેત ેમન ેિ�ય છ.ે(૧૫)
अनप�ेः श�ुचद�� उदासीनो गत�यथः ।सवा�र�भप�र�यागी यो म��तः स म े��यः ॥१२-१६॥
મારો � ભ�ત ��હૃાર�હત ,�તર-બા� ર�ત ેપિવ�,દ�,ઉદાસીન,�યથાર�હત અન ેસવ�
આરભં નો �યાગ કરનારો છ ેત ેમન ેિ�ય છ.ે(૧૬)
यो न ��य�त न �विे�ट न शोच�त न का���त ।शभुाशभुप�र�यागी भि�तमा�यः स म े��यः ॥१२-१७॥
50
� હષ� પામતો નથી ,� �ષે કરતો નથી,� ઈ�છા કરતો નથી,� �ભુ અન ેઅ�ભુનો �યાગ કરનારો
ભ��તમાન છ ેત ેમન ેિ�ય છ.ે(૧૭)
समः श�ौ च �म� ेच तथा मानापमानयोः ।शीतो�णसखुदःुखषे ुसमः स�ग�वविज�तः ॥१२-१८॥
त�ुय�न�दा�त�ुतम�नी स�त�ुटो यने केन�चत ्।अ�नकेतः ि�थरम�तभ�ि�तमा�म े��यो नरः ॥१२-१९॥
� શ� ુતથા િમ� મા ંસમાનભાવ રાખ ેછ,ેમાન-અપમાન મા ંસમ છ ે,ટાઢ-તડકો,
�ખુ-�ુઃખ માસંમ છ,ેતથા સગં થી ર�હત (આસ��ત વગરનો) છે
અન ે� િન�દા-��િુતમા ંસમાનતાથી વત� છ,ે� મૌન ધારણ કર�છ,ે
� કઈં મળ ેતમેા ંસ�ં�ુઠ રહ�છ,ે�નો િનવાસ ��થર નથી (�થળ ની આસ��ત નથી)
�ની ��ુ� ��થર છ ેત ેભ��તમાન મ��ુય મન ેિ�ય છ.ે(૧૮,૧૯)
य ेत ुध�या�मतृ�मद ंयथो�त ंपय�ुपासत े।��धाना म�परमा भ�ता�तऽेतीव म े��याः ॥१२-२०॥
પર�ં ુમારામા ં��ા રાખીન ેઅન ેમારા પરાયણ થઈન ેમારા � ભ�તો અ�યાર �ધુીમાં
વણ�વલેા ધમ� �પ અ�તૃ �ું સવેન કર�છ ેત ેભ�તો મન ેઅ�યતં િ�ય છ.ે(૨૦)
અ�યાય-૧૨-ભ��ત યોગ-સમા�ત.
અ�યાય-૧૩-��ે-��ે� િવભાગ યોગ
�क�ृत प�ुष ंचैव ��े ं��े�नमवे च,एत�व�ेदत�ुम�छामी �नानम �नयेम च केशव.
અ��ુન કહ� છ-ે��િૃત અન ે��ુષુ,��ે અન ે��ે� ,�ાન અન ે�યે -આ બધા ંિવષ ે�ું �ણવા ઈ�� ં�.ં
(ન�ધ-ક�ટલાકં ��ુતકોમા ંઆ �લોક પાછળ થી ઉમરેાયો છ,ેએમ ટ�કાકારો માન ેછ,ેજો આ �લોક નો ઉમરેો કરવામા ંઆવ ેતો
ગીતાના �ળુ �લોકો ની સ�ંયા ૭૦૧ ની થશ.ેએટલ ેઆ �લોક ન ેનબંર આ�યો નથી)
इद ंशर�र ंकौ�तये ��े�म�य�भधीयत े।एत�यो विे�त त ं�ाहःु ��े� इ�त त��वदः ॥१३-१॥
ભગવાન કહ�: હ� ક�તયે !
આ દ�હ “��ે ‘કહ�વાય છ ેઅન ેતને ે�ણ ેછ ેત ેત�વ� મ��ુય “��ે� “કહ�વાય છ.ે(૧)
��े� ंचा�प मा ं�व�� सव���ेषे ुभारत ।��े��े�यो�ा�न ंय�त��ान ंमत ंमम ॥१३-२II
હ� ભારત ! સવ� ��ેો મા ં� ��ે� છ ેત ેપણ �ું જ � ંએમ સમજ.
��ે તથા ��ે� �ું � �ાન છ ેત ે��ેઠ �ાન છ ેતવેો મારો મત છ.ે(૨)
त���े ंय�च या��च य��वका�र यत�च यत ्।स च यो य��भाव�च त�समासने म ेशणृ ु॥१३-३॥
��ે �ું અન ેએ�ું �વ�પ �ું?તનેા િવકારો કયા? અન ેત ે�ાથંી આવ ેછ?ે અન ે��ે� કોણ છ?ે
તનેી શ��ત ઓ શી? ત ે��ે તથા ��ે� ના �વ�પ ન ેમાર� પાસથેી �ૂંક મા ંસાભંળ.(૩)
ऋ�ष�भब�हधुा गीत ंछ�दो�भ�व��वधैः पथृक ्।��मस�ूपदै�चैव हतेमु���व��नि�चतःै ॥१३-४॥
આ �ાન ઋિષઓએ િવિવધ ર�ત ેની�પ�ેું છ ે,િવિવધ વદેોએ િવભાગ �વૂ�ક કર��ું છ.ે
અન ે��ુ�ત થી ��ુત તથા િનિ�ત અથ� વાળા ����ુ ના પદો �ારા પણ વણ�વ�ેું છ.ે(૪)
महाभतूा�यहकंारो ब�ु�र�य�तमवे च ।इि��या�ण दशैकं च प�च चिे��यगोचराः ॥१३-५॥
51
પચંમહા�તૂ, અહકંાર, ��ુ�, મહત�વ, દશ ઇ���યો, મન અને
��ેા�દક �ાન�ે��યો ના શ�દા�દક પાચં િવષયો.(૫)
इ�छा �वषेः सखु ंदःुख ंसघंात�चतेना ध�ृतः ।एत���े ंसमासने स�वकारमदुा�तम ्॥१३-६ll
વાણી આ�દ પાચં કમ����યોના પચં િવષયો, ઈ�છા, �ષે, �ખુ-�ુખ, સઘંાત,ચતેના,ધયૈ�- એ િવકારો થી
��ુત આ ��ે (દ�હ) છ ેત ેમ� �ૂંક મા ંક�ું.(૬)
अमा�न�वमदि�भ�वम�हसंा �ाि�तराज�वम ्।आचाय�पासन ंशौच ं�थयै�मा�म�व�न�हः ॥१३-७॥
અમાનીપ�ું, અદભંીપ�ું ,અ�હ�સા, �મા,સરળતા, આચાય�ની ઉપાસના,પિવ�તા,એક િન�ઠા,
અન ેઆ�મ સયંમ; (૭)
इि��याथ�ष ुवैरा�यमनहकंार एव च ।ज�मम�ृयजुरा�या�ध दःुखदोषानदुश�नम ्॥१३-८॥
ઇ���યાદ� િવષયો મા ંવરૈા�ય,તમેજ અહકંાર ર�હતપ�ું, જ�મ, ��ૃ�,ુ જરા, �યાિધ
તથા �ુઃખો ��ય ેના દોષો જોવા; (૮)
असि�तरन�भ�व�गः प�ुदारगहृा�दष ु।�न�य ंच सम�च�त�व�म�टा�न�टोपपि�तष ु॥१३-९॥
��ુ, �ી, ઘર વગરે� પદાથ�મા ં�ીિતનો અભાવ, અહ-ંમમતાનો અભાવ અન ેઇ�ટની તથા અિન�ટની
�ા��ત મા ંસદા સમાનભાવ રાખવો; (૯)
म�य चान�ययोगेन भि�तर�य�भचा�रणी ।�व�व�तदशेस�ेव�वमर�तज�नससं�द ॥१३-१०॥
મારામા ંઅન�ય ભાવથી િનદ�ષ ભ��ત હોવી, એકાતંવાસ પર �મે અને
લોકસ�દુાય મા ંરહ�વા ��ય ેઅ�ીિત હોવી. (૧૦)
अ�या�म�ान�न�य�व ंत��व�ानाथ�दश�नम ्।एत��ान�म�त �ो�तम�ान ंयदतोऽ�यथा ॥१३-११॥
અ�યા�મ�ાન મા ંિન�ઠા રાખવી,ત�વ�ાન નો િવચાર કરવો.આ �ાન કહ�વાય છ.ે
આનાથી િવ�ુ� છ ેત ેઅ�ાન કહ�વાય છ.ે (૧૧)
�ये ंय�त��व�या�म य��ा�वामतृम�नतु े।अना�द म�पर ं��म न स�त�नासद�ुयत े॥१३-१२॥
� �ણવા યો�ય છ,ે�ન ે�ણવાથી �વ ન ેમો� મળ ેછ,ેત ેિવષ ેહવ ેતન ેક�ું �,ં
ત ેઅના�દ સવ����ૃટ ��ન ેસ� ્પણ કહ� શકાય તમે નથી અન ેઅસ� ્પણ કહ� શકાય તમે નથી.(૧૨)
सव�तः पा�णपाद ंत�सव�तोऽ���शरोमखुम ्।सव�तः ��ुतम�लोके सव�माव�ृय �त�ठ�त ॥१३-१३॥
તને ેસવ� તરફ હાથ,પગ,ન�ે,િશર,�ખુ અન ેકાન છ ેઅન ેએવા સવ�� શ��તમાન �પ ેઆ લોકમા,ંચરાચર
જગતમા,ંત ેસવ�� �યાપ�ેું છ.ે(૧૩)
सव�ि��यगणुाभास ंसव�ि��य�वविज�तम ्।अस�त ंसव�भ�ृचैव �नग�ुण ंगणुभो�त ृच ॥१३-१४॥
ત ેસવ� ઇ���યો �ું �ાન કરાવનાર હોવા છતા ંસવ� ઇ���યોથી ર�હત છ.ેત ે�ાયં આસ��ત રાખતો નથી.
છતા ંસવ� ન ેધારણ કર� છ.ેત ે�ણુ ર�હત હોવા છતા ં�ણુ નો ઉપભોગ કર� છ.ે(૧૪)
ब�हर�त�च भतूानामचर ंचरमवे च ।स�ूम�वा�तद�व�ये ंदरू�थ ंचाि�तके च तत ्॥१३-१५॥
ત ે�યે �તૂોની બહાર અન ે�દર તમેજ �થાવર �પ તથા જગંમ �ાણી સ�દુાય �પ છ.ેત ે��ૂમ હોવાથી
�ણી શકાય ત�ેું નથી તથા �ુર રહ��ું છ ેઅન ેઅ�યતં સમીપ મા ંછ.ે(૧૫)
52
अ�वभ�त ंच भतूषे ु�वभ�त�मव च ि�थतम ्।भतूभत�ृ च त��ये ं��स�ण ु�भ�व�ण ुच ॥१३-१६॥
અન ેત ે�� સવ� �તૂો મા ંએક છ,ે છતા ં�ણ ે�ભ� હોય એવી ર�ત ેરહ��ું છ.ેત ેસવ� �તૂોન ેધારણ
કરનાર,�લયકાળ ેસવ� નો સહંાર કરનાર તથા સવ� ન ેઉ�પ� કરવાના સામ�ય�વા� ં�ણ�ું.(૧૬)
�यो�तषाम�प त��यो�त�तमसः परम�ुयत े।�ान ं�ये ं�ानग�य ं��द सव��य �वि�ठतम ्॥१३-१७॥
ત ે�� ચ�ં-�યુા��દક ન ેપણ �કાશ આપછે.ેત ેઅ�ાન�પી �ધકારની પલેી બા�ુએ છ ેએમ �ણ�ું.ત ે�ાન
�વ�પ,�યે �વ�પ તથા �ાનથી �ા�ત કરવા યો�ય છ ેત ેજ સવ� ના �દય મા ંિવધમાન છ.ે(૧૭)
इ�त ��े ंतथा �ान ं�ये ंचो�त ंसमासतः ।म��त एत��व�ाय म�ावायोपप�यत े॥१३-१८॥
એ �માણ ે��ે, �ાન અન ે�યે તન ે�ુકંાણમા ંસભંળા�યા.ંએમન ે�ણવાથી મારો ભ�ત મારા ભાવન ે(�વ-�પન)ે
�ા�ત કર� છ.ે(૧૮)
�क�ृत ंप�ुष ंचैव �व��यनाद� उभाव�प ।�वकारा�ंच गणुा�ंचैव �व�� �क�ृतसभंवान ्॥१३-१९॥
��ે�પ પરા��િૃત તથા ��ે��પ અપરા ��િૃત બનંને ેપણ �ું િન�ય જ �ણ,તથા િવકારો અન ે�ણુોને
��િૃતથી ઉ�પ� થયલેા �ું �ણ.(૧૯)
काय�करणकत�ृ�व ेहतेःु �क�ृत��यत े।प�ुषः सखुदःुखाना ंभो�त�ृव ेहते�ु�यत े॥१३-२०॥
કાય� કરણ ના કતા�પણામા ં��િૃત કારણ કહ�વાય છ.ે
�ખુ-�ુઃખોના ભો�તાપણમા ં��ે� આ�મા કારણ કહ�વાય છ.ે(૨૦)
प�ुषः �क�ृत�थो �ह भ�ु �त े�क�ृतजा�गणुान ्।कारण ंगणुस�गोऽ�य सदस�यो�नज�मस ु॥१३-२१॥
��ે� ��િૃતમા ંરહ�લો,��િૃતથી ઉ�પ� થયલેા �ખુ�ુઃખા�દક �ણુોન ેભોગવ ેછ.ેએ ��ુુષના સાર�નરસી
યોિનમા ંજ�મ�ું કારણ �ણુનો સગં જ છ.ે(૨૨)
उप��टानमु�ता च भता� भो�ता मह�ेवरः ।परमा�म�ेत चा�य�ुतो दहेऽेि�म�प�ुषः परः ॥१३-२२॥
આ દ�હ મા ંસવ� �ભ� ��ુુષ સા�ી અન ેઅ�મુિત આપનારો ભતા� અન ેભો�તા,મહ��ર અન ેપરમા�મા
એ નામ વડ� પણ ક�ો છ.ે(૨૩)
य एव ंविे�त प�ुष ं�क�ृत ंच गणुःै सह ।सव�था वत�मानोऽ�प न स भयूोऽ�भजायत े॥१३-२३॥
� ઉપરો�ત �કાર� ��ે� ન ેસવ� િવકારો સ�હત ��િૃતન ે�ણ ેછ,ેત ેસવ� �કાર� વત�તો હોવા છતાં
ફર�થી જ�મ પામતો નથી. (૨૪)
�याननेा�म�न प�यि�त के�चदा�मानमा�मना ।अ�य ेसा�ंयने योगेन कम�योगेन चापर े॥१३-२४॥
ક�ટલાક �યાન વડ� �દયમા ંઆ�માન ે��ુ �ત:કરણ વડ� �ુવ ેછ.ેક�ટલાક સા�ંયયોગ વડ� અને
બી�ઓ કમ�યોગ વડ� પોતામા ંઆ�મા ન ે�ુવ ેછ.ે (૨૫)
अ�य े�ववेमजान�तः ��ुवा�य�ेय उपासत े।तऽे�प चा�ततर��यवे म�ृयुं ��ुतपरायणाः ॥१३-२५॥
વળ� બી� એ �માણ ેઆ�માન ેન�હ �ણતા ંછતા ંબી�ઓથી �વણ કર� આ�માન ેઉપાસ ેછ.ે
તઓે પણ ��ુુ ઉપદ�શ �વણમા ંત�પર રહ� ��ૃ� ુન ેતર� �ય છ.ે
याव�सजंायत े�क�ंच�स��व ं�थावरज�गमम ्।��े��े�सयंोगा�त��व�� भरतष�भ ॥१३-२६॥
�થાવર અન ેજગંમ,કોઈ પણ �ાણી,��ે ન ે��ે� ના સયંોગ થી પદેા થાય છ.ે(૨૬)
53
सम ंसव�ष ुभतूषे ु�त�ठ�त ंपरम�ेवरम ्।�वन�य��व�वन�य�त ंयः प�य�त स प�य�त ॥१३-२७॥
િવનાશ પામનારા ંસવ� �તૂોમા ંસમભાવ ેરહ�લા અિવનાશી પરમ�ેર ન ે� �ુવ ેછ ેત ેયથાથ� �ુવછે.ે
અન ેત ેજ ખરો �ાની છ.ે (૨૭)
सम ंप�यि�ह सव�� समवि�थतमी�वरम ्।न �हन��या�मना�मान ंततो या�त परा ंग�तम ्॥१३-२८॥
સવ�� સમભાવ ેરહ�લા ઈ�રન ેખર�ખર સમભાવ ેજોતો ��ુુષ આ�મા વડ� આ�મા ન ેહણતો નથી.
તથેી પરમગિત ન ેપામ ેછ.ે(૨૮)
�क�ृयवै च कमा��ण ��यमाणा�न सव�शः ।यः प�य�त तथा�मानमकता�र ंस प�य�त ॥१३-२९॥
તથા ��િૃત વડ� જ સવ� �કાર� કમ� કરાય છ,ેએમ � �ુવ ેછ,ેતમેજ આ�માન ેઅકતા� �ુવ ેછે
ત ેયથાથ� �ુવ ેછ.ે(૨૯)
यदा भतूपथृ�भावमके�थमनपु�य�त ।तत एव च �व�तार ं��म सपं�यत ेतदा ॥१३-३०॥
જયાર� મ��ુય સવ� �તૂોના �ભ�પણા ન ેએક આ�મામા ંરહ�લો �ુવ ેછ ેતથા આ�માથી ત ે�તૂોના
િવ�તારન ે�ુવ ેછ,ે �યાર� ���પન ેપામ ેછ.ે(૩૦)
अना�द�वाि�नग�ुण�वा�परमा�मायम�ययः ।शर�र�थोऽ�प कौ�तये न करो�त न �ल�यत े॥१३-३१॥
હ� કા�ંતયે ! અના�દ િન��ુણ હોવાથી આ પરમા�મા અિવકાર� છ,ેત ેદ�હ મા ંહોવા છતા ંપણ કઈં
કરતા નથી તથા કશાથી લપેાતા નથી.(૩૧)
यथा सव�गत ंसौ��यादाकाश ंनोप�ल�यत े।सव��ावि�थतो दहे ेतथा�मा नोप�ल�यत े॥१३-३२॥
�મ સવ��યાપક આકાશ ��ૂમપણા ન ેલીધ ેલપેા�ું નથી.
તવેી ર�ત ેસવ� દ�હોમા ંરહ�લો આ�મા લપેાતો નથી.(૩૨)
यथा �काशय�यकेः क�ृ�न ंलोक�मम ंर�वः ।��े ं��ेी तथा क�ृ�न ं�काशय�त भारत ॥१३-३३॥
હ� ભારત ! �મ એક �યૂ� આ સવ� લોકન ે�કાિશત કર�છ ેતમે ��ે� સવ� ��ે ન ે�કાિશત કર� છ.ે(૩૩)
��े��े�योरवेम�तर ं�ानच�षुा ।भतू�क�ृतमो� ंच य े�वदयुा�ि�त त ेपरम ्॥१३-३४॥
�વો ��ે તથા ��ે� ના ભદે ન ેએ �માણ ે�ાન�પી ન�ેો વડ� અન ે�તૂોના મો�ન ેકારણ�પ �ણ ેછ,ે
તઓે ��ન ેપામ ેછ.ે(૩૪)
અ�યાય-૧૩-��ે-��ે� િવભાગ યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૧૪-�ણુય�-િવભાગ-યોગ
पर ंभयूः �व�या�म �ानाना ं�ानम�ुतमम ्।य��ा�वा मनुयः सव� परा ं�स���मतो गताः ॥१४-१॥
�ી ભગવાન કહ� : � �ાનન ે�ણીન ેસવ� �િુનઓ આ સસંારમાથંી પરમ િસ��ન ેપા�યા છ.ે(૧)
इद ं�ानमपुा���य मम साध�य�मागताः ।सग�ऽ�प नोपजाय�त े�लय ेन �यथि�त च ॥१४-२॥
આ �ાનનો આ�ય લઈન ે� મારામા ંએક�પ થઇ ગયા છ,ે ત ે��ૃ�ટના ઉ�પિત કાળમા ંજ�મતા નથી ક�
54
�લયમા ં�યથા પામતા નથી.(૨)
मम यो�नम�ह���म ति�म�गभ� दधा�यहम ्।सभंवः सव�भतूाना ंततो भव�त भारत ॥१४-३॥
હ� ભારત ! �ળૂ �ધાન ��િૃત �� મા�ુ ંગભા�ધાન કરવા�ું �થાન છ.ે તમેા �ું ગભ�ન ેધારણ ક�ુ ં�.ં
આથી સવ� �તૂોની ઉ�પિત થાય છ.ે(૩)
सव�यो�नष ुकौ�तये मतू�यः सभंवि�त याः ।तासा ं��म मह�यो�नरह ंबीज�दः �पता ॥१४-४॥
હ� કા�તયે ! સવ� યોનીમા ં� �ાણી ઉ�પન થાય છ,ે ત ે�ાણીઓની ��િૃત-માયા માતા છ ેતથા �ું ગભા�ધાન
કરનારો િપતા �.ં(૪)
स��व ंरज�तम इ�त गणुाः �क�ृतसभंवाः ।�नब�नि�त महाबाहो दहे ेद�ेहनम�ययम ्॥१४-५॥
હ� મહાબાહો ! સ�વ, રજ અન ેતમ એ �ણ �ણુો ��િૃતમાથંી જ ઉ�પ� થયા છ.ે
તઓે આ શર�રમા ંઅિવનાશી �વા�માન ેબાધં ેછ.ે(૫)
त� स��व ं�नम�ल�वा��काशकमनामयम ्।सखुस�गेन ब�ना�त �ानस�गेन चानघ ॥१४-६॥
હ� અનધ ! ત ે�ણ �ણુોમા ંસ�વ�ણુ િનમ�ળપણાન ેલીધ ે�કાશ કરનાર, ઉપ�વર�હત
�ખુના સગંથી અન ે�ાનના સગંથી બાધં ેછ.ે
रजो रागा�मकं �व�� त�ृणास�गसम�ुवम ्।ति�नब�ना�त कौ�तये कम�स�गेन द�ेहनम ्॥१४-७॥
હ� કા�તયે ! �ીિત�વ�પ � રજો�ણુ ત ેઆશા અન ેઆસ��તના સબંધં થી જ ઉ�પ� થયલેો છ.ે
ત ે�વા�માન ેકમ�ની આસ��ત �ારા દ�હમા ંબાધં ેછ.ે(૭)
तम��व�ानज ं�व�� मोहन ंसव�द�ेहनाम ्।�मादाल�य�न�ा�भ�ति�नब�ना�त भारत ॥१४-८॥
હ� ભારત ! વળ� તમો�ણુન ેઅ�ાનથી ઉ�પ� થયલેો તથા સવ� �વા�માઓન ેમોહમા ંનાખનારો �ણ. તે
�વા�મા ન ે�માદ, િન�ા વગરે� વડ� બાધં ેછ.ે(૮)
स��व ंसखु ेसजंय�त रजः कम��ण भारत ।�ानमाव�ृय त ुतमः �माद ेसजंय�यतु ॥१४-९॥
હ� ભારત ! સ�વ�ણુ આ�માન ે�ખુમા ંજોડ� છ,ે રજો�ણુ આ�માન ેકમ�મા ંજોડ� છ ેઅને
તમો�ણુ તો �ાનન ેઢાકં� દઈન ેઆ�માન ેકત��યિવ�ખુ બનાવ ેછ.ે(૯)
रज�तम�चा�भभयू स��व ंभव�त भारत ।रजः स��व ंतम�चैव तमः स��व ंरज�तथा ॥१४-१०॥
હ� ભારત ! રજો�ણુ, સ�વ�ણુ અન ેતમો�ણુન ે�તી ��ૃ� પામ ેછ.ે
તમો�ણુ, સ�વ�ણુ અન ેરજો�ણુન ે�તીન ે��ૃ� પામ ેછ.ે(૧૦)
सव��वारषे ुदहेऽेि�म��काश उपजायत े।�ान ंयदा तदा �व�या��वव�ृ ंस��व�म�यतु ॥१४-११॥
દ�હમા ંસવ� ઇ���યોમા ંજયાર� �ાનનો �કાશ પડ�, �યાર� સ�વની ��ૃ� થઇ છ ેએમ માન�ું.(૧૧)
लोभः �विृ�तरार�भः कम�णामशमः �पहृा ।रज�यतेा�न जाय�त े�वव�ृ ेभरतष�भ ॥१४-१२॥
હ� ભરત��ેઠ ! લોભ,��િૃ�,કમા�રભં, ઉ��ખંલતા અન ેઈ�છા
એ સવ� �ચ�હો રજો�ણુના વધવાથી ઉ�પ� થાય છ.ે(૧૨)
अ�काशोऽ�विृ�त�च �मादो मोह एव च ।तम�यतेा�न जाय�त े�वव�ृ ेकु�न�दन ॥१४-१३॥
િવવકેનો નાશ , કટંાળો, �ુલ�� અન ેમોહ એ તમો�ણુના વધવાથી ઉ�પ� થાય છ.ે(૧૩)
यदा स��व े�व�ृ ेत ु�लय ंया�त दहेभतृ ्।तदो�तम�वदा ंलोकानमला���तप�यत े॥१४-१४॥
55
સ�વ�ણુની ��ૃ� થઇ હોય �યાર� �ાણી��ૃ� ુપામ,ે તો તે
મહત�વા�દકન ે�ણનારા લોકોન ે� ઉ�મ લોકની �ા��ત થાય છ ેત ેઉ�મલોકમા ં�ય છ.ે(૧૪)
रज�स �लय ंग�वा कम�स��गष ुजायत े।तथा �ल�न�तम�स मढूयो�नष ुजायत े॥१४-१५॥
રજો�ણુની ��ૃ� થઇ હોય �યાર� �ાણી ��ૃ� ુપામ ેતો ત ેકમ�મા ંઆસ��ત રાખનાર �ાણીઓમા ંજ�મ ેછ.ે
અન ે તમો�ણુની ��ૃ� થઇ હોય �યાર� �ાણી ��ૃ� ુપામ ેતો તનેો પ�આુ�દ �ઢૂ યોનીમા ંજ�મ થાય છ.ે(૧૫)
कम�णः सकुतृ�याहःु साि��वकं �नम�ल ंफलम ्।रजस�त ुफल ंदःुखम�ान ंतमसः फलम ्॥१४-१६॥
��ુય કમ��ું ફળ સા��વક અન ેિનમ�ળ �ણ�ું, રજો�ણુ�ું ફળ �ુઃખદ અન ેતમો�ણુ�ું ફળ અ�ાન �ણ�ું.(૧૬)
स��वा�सजंायत े�ान ंरजसो लोभ एव च ।�मादमोहौ तमसो भवतोऽ�ानमवे च ॥१४-१७॥
સ�વ�ણુમાથંી �ાન, રજો�ણુમાથંી લોભ અન ેતમો�ણુમાથંી આળસ,મોહ અન ેઅ�ાન ઉ�પ� થાય છ.ે(૧૭)
ऊ�व� ग�छि�त स��व�था म�य े�त�ठि�त राजसाः ।जघ�यगणुविृ�त�था अधो ग�छि�त तामसाः ॥१४-१८॥
� સ�વ�ણુી હોય છ ેતઓે દ�વોની યોિનમા ં�ય છ.ે રજો�ણુી મ��ુય યોિનમા ં�ય છ ેઅને
તમો�ણુી કિન�ટ �ણુમા ંરત રહ� પ� ુયોિન પામ ેછ.ે(૧૮)
ना�य ंगणु�ेयः कता�र ंयदा ��टानपु�य�त ।गणु�ेय�च पर ंविे�त म�ाव ंसोऽ�धग�छ�त ॥१४-१९॥
�વા�મા જયાર� આ �ણ ે�ણુોથી �ભ� કતા� બી� કોઈ નથી એમ સમ� છ ેઅન ેપોતાના �ણુોન ેઅતીત
સમ� છ ે�યાર� ત ેમારા �વ�પ ન ેપામ ેછ.ે
गणुानतेानती�य �ी�दहे� दहेसम�ुवान ्।ज�मम�ृयजुरादःुख�ैव�म�ुतोऽमतृम�नतु े॥१४-२०॥
�વ દ�હ �ારા ઉ�પ� થયલેા �ણ ે�ણુોન ેઅિત�મી
જ�મ, ��ૃ�,ુ ��ૃાવ�થા વગરે� �ુઃખોથી ��ુત થઇ મો�ન ે�ા�ત કર� છ.ે(૨૦)
कै�ल��गै��ी�गणुानतेानतीतो भव�त �भो ।�कमाचारः कथ ंचैता�ं�ी�गणुान�तवत�त े॥१४-२१॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� �ભો ! આ �ણ ે�ણુોનો �યાગ કર�ન ેઆગળ વધલેા �વન ેક�વી ર�ત ે�ણવો? તનેો આચાર
ક�વો હોય ? અન ેત ે�ણ ે�ણુોન ેક�વી ર�ત ેઓળગંી �ય છ?ે(૨૧)
�काश ंच �विृ�त ंच मोहमवे च पा�डव ।न �विे�ट स�ंव�ृता�न न �नव�ृता�न का���त ॥१४-२२॥
�ી ભગવાન કહ� : હ� પાડંવ ! � �ાન, કમ��િૃ� અન ેઅ�ાન �ા�ત થવા છતાયં �ષે કરતો નથી
અન ેતનેો નાશ થતા ંતનેી કામના કરતો નથી.(૨૨)
उदासीनवदासीनो गणुयै� न �वचा�यत े।गणुा वत��त इ�यवे योऽव�त�ठ�त न�ेगत े॥१४-२३॥
� ઉદાસીન રહ� એ �ણ ે�ણુોથી િવકાર પામતો નથી અન ે�ણુો જ કતા� છ ેએમ માની ��થર રહ� છ,ે
પોત ેકઈં જ કરતો નથી.(૨૩)
समदःुखसखुः �व�थः समलो�टा�मका�चनः ।त�ुय��या��यो धीर�त�ुय�न�दा�मस�ंत�ुतः ॥१४-२४॥
� �ખુ-�ુઃખન ેસમાન ગણ ેછ,ે આ�મ�વ�પમા ં��થર રહ� છ,ે માટ�, પ�થર અન ેસોનાન ેસમાન ગણ ેછ,ે
િ�ય અન ેઅિ�ય ન ેસમાન ગણ ેછ,ે િન�દા અન ે��િુતન ેસમાન ગણ ેછ ેઅન ે� ધીરજ વાળો છ.ે(૨૪)
मानापमानयो�त�ुय�त�ुयो �म�ा�रप�योः ।सवा�र�भप�र�यागी गणुातीतः स उ�यत े॥१४-२५॥
�ન ેમાટ� માન-અપમાન સમાન છ,ે � િમ� અન ેશ�નુ ેસમાન ગણ ેછ ેઅને
56
�ણ ેસવ� કમ�નો પ�ર�યાગ કય� છ,ે ત ે�ણુાતીત કહ�વાય છ.ે(૨૫)
मा ंच योऽ�य�भचारणे भि�तयोगेन सवेत े।स गणुा�समती�यतैा���मभयूाय क�पत े॥१४-२६II
� એકિન�ઠ ભ��તથી માર� સવેા કર� છ,ે ત ેઆ �ણ ે�ણુોન ે��ેઠ ર�ત ે�તી
���વ�પ થવાન ેયો�ય બન ેછ.ે(૨૬)
��मणो �ह ��त�ठाहममतृ�या�यय�य च ।शा�वत�य च धम��य सखु�यकैाि�तक�य च ॥१४-२७॥
ક�મ ક� અિવનાશી અન ેિનિવ�કાર ���ું, સનાતન ધમ��ું અન ેશા�ત �ખુ�ું �થાન �ું જ �.ં(૨૭)
અ�યાય-૧૪-�ણુય�-િવભાગ-યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૧૫-��ુુષો�મ-યોગ
ऊ�व�मलूमधःशाखम�व�थ ं�ाहरु�ययम ्।छ�दा�ंस य�य पणा��न य�त ंवदे स वदे�वत ्॥१५-१॥
�ી ભગવાન કહ� : આ સસંાર�પી પીપળાના ��ૃના ં�ળૂ ઉપર તરફ અન ેશાખાઓ નીચ ેતરફ છ.ેએનો
કદ� નાશ થતો નથી.છદંોબ� વદે એ ��ૃના પાન છ.ે � આ રહ�ય ન ે�ણ ેછ ેત ેજ વદેવ�ા છ.ે(૧)
अध�चो�व� �सतृा�त�य शाखा गणु�व�ृा �वषय�वालाः ।अध�च मलूा�यनसुतंता�न कमा�नबु�धी�न मन�ुयलोके ॥१५-२॥
ત ે��ૃની શાખાઓ સ�વા�દ �ણુોથી વધલેી છ.ે શ�દા�દ િવષયોના પાનથી ત ેઉપર-નીચ ેસવ�� �સર�લી છ.ે
નીચ ેમ��ુયલોકમા ં આ ��ૃના કમ��પી �ળૂો એક બી�મા ં�ૂંથાઈ ર�ા છ.ે(૨)
न �पम�यहे तथोपल�यत ेना�तो न चा�दन� च स�ं�त�ठा ।अ�व�थमने ंस�ुव�ढमलूमस�गश��णे �ढने �छ��वा ॥१५-३II
એ પીપળાના ��ૃ�ું � વણ�ન ક��ુ છ,ે ત�ેું ત�ેું ��ુ �વ�પ અ�ભુવા�ું નથી.એનો �ત, આ�દ તથા ��થિત
પણ નથી.આવા બળવાન �ળૂવાળા ��ૃન ેદઢ વરૈા�ય�પી શ� વડ� જ છદે�ન;ે(૩)
ततः पद ंत�प�रमा�ग�त�य ंयि�म�गता न �नवत�ि�त भयूः ।तमवे चा�य ंप�ुष ं�प�य ेयतः �विृ�तः �सतृा परुाणी ॥१५-४॥
�યાર પછ� ત ેપરમ પદન ેશોધ�ું જોઈએ.� પદન ેપામનારા ફર�ન ેઆ સસંારમા ંઆવતા નથી.�માથંી આ
સસંાર ��ૃની અના�દ ��િૃ� �સર�લી છ ેએવા ત ેઆ� ��ુુષન ેજ શરણ ે�ું �ા�ત થયો �.ં(૪)
�नमा�नमोहा िजतस�गदोषा अ�या�म�न�या �व�नव�ृतकामाः । �व��वै�व�म�ुताः सखुदःुखस�ंगै��छ��यमढूाः पदम�यय ंतत ्॥१५-५॥
અહકંાર (અમાની) તથા મોહ િવનાના સગંદોષન ે�તનારા પરમા�મ�વ�પનો િવચાર કરવામા ંત�પર, �મની
કામનાઓ શાતં પામી છ ેતવેા �ખુ�ુઃખ�પી �દંોથી ��ુત થયલેા િવ�ાનો એ અિવનાશી પદન ેપામ ેછ.ે(૫)
न त�ासयत ेसयू� न शशा�को न पावकः ।य�ग�वा न �नवत��त ेत�ाम परम ंमम ॥१५-६॥
ત ેપદન ે�કાિશત કરવા માટ� �યુ�, ચ�ં ક� અ��ન સમથ� નથી અન ે� પદન ે�ા�ત થયલેા લોકો
�નુઃ પાછા આવતા નથી ત ેમા�ુ ંપરમ પદ છ.ે(૬)
ममवैाशंो जीवलोके जीवभतूः सनातनः ।मनःष�ठानीि��या�ण �क�ृत�था�न कष��त ॥१५-७॥
આ સસંારમા ંમારો જ �શ સનાતન �વ�પ ેરહ�લો છ.ે��િૃતમા ંરહ�લી મન સ�હત છ �ોતા�દક
ઈ���યોન ેત ેઆકષ� છ.ે(૭)
57
शर�र ंयदवा�नो�त य�चा�य�ु�ामती�वरः ।ग�ृह�वैता�न सयंा�त वायगु��धा�नवाशयात ्॥१५-८॥
વા� ુ�વી ર�ત ે��ુપમાથંી �વુાસ લઇ �ય છ ેતમે શર�ર નો �વામી �વા�મા � �ણૂ� દ�હ �યાગ
કર� છ,ેતમેાથંી મન સ�હત ઈ���યોન ે�હણકર� � બીજો દ�હ ધારણ કર� છે
તમેા ંતમેન ેપોતાની સાથ ેલઇ �ય છ.ે(૮)
�ो� ंच�ःु �पश�न ंच रसन ं�ाणमवे च ।अ�ध�ठाय मन�चाय ं�वषयानपुसवेत े॥१५-९॥
ત ે�વ કાન, �ખ, �વચા,�ભ,નાક વગરે� ઇ���યો તથા મનનો આ�ય કર�ન ેિવષયોનો
ઉપભોગ કર� છ.ે(૯)
उ��ाम�त ंि�थत ंवा�प भ�ुजान ंवा गणुाि�वतम ्।�वमढूा नानपु�यि�त प�यि�त �ानच�षुः ॥१५-१०॥
બી� દ�હમા ંજનારો ક� દ�હમા ંિનવાસ કરનારો, શ�દા�દ િવષયોનો ઉપભોગ કરનારો અથવા �ખુ�ુખા�દ
��ુત રહ�નારો � �વ છ ેત�ેું સ��વ�પ �ઢૂજનોન ેદ�ખા�ું નથી પણ �મન ે�ાનચ� ુહોય છ ેતમેન ેજ
દ�ખાય છ.ે(૧૦)
यत�तो यो�गन�चैन ंप�य��या�म�यवि�थतम ्।यत�तोऽ�यक ृता�मानो ननै ंप�य��यचतेसः ॥१५-११॥
ય�ન કરનારા યોગીઓ પોતાનામા ંરહ�લા �વા�મા ન ે�ુવછે ેઅન ે�ઓ અ��ુ �ત:કરણવાળા અને
અિવવકે� છ ેતને ેએ �વ �ું �વ�પ દ�ખા�ું નથી.(૧૧)
यदा�द�यगत ंतजेो जग�ासयतऽे�खलम ्।य�च��म�स य�चा�नौ त�तजेो �व�� मामकम ्॥१५-१२॥
�યૂ�મા ંરહ��ું તજે સવ� જગતન ે�કાિશત કર�છ ેઅન ે� અ��ન તથા ચ�ં મા ંપણ રહ��ું છે
ત ેતજે મા�ુ ંછ ેએમ �ું સમજ (૧૨)
गामा�व�य च भतूा�न धारया�यहमोजसा ।प�ुणा�म चौषधीः सवा�ः सोमो भ�ूवा रसा�मकः ॥१५-१३॥
�ું જ આ ��ૃવીમા ં�વશે કર� મારા સામ�ય�થી સવ� �તૂોન ેધારણ ક�ુ ં� ંતથા રસા�મક ચ�ં થઈને
સવ� ઔષિધઓન ેપો�ું �.ં(૧૩)
अह ंवै�वानरो भ�ूवा �ा�णना ंदहेमा��तः ।�ाणापानसमाय�ुतः पचा�य�न ंचत�ुव�धम ्॥१५-१४॥
�ું �ાણીઓના દ�હમા ં�વશેીન ે�ાણ, અપાન ઈ�યા�દ વા�મુા ંમળ�ન ેજઠરા��ન બની ચાર �કારના
અ� �ું પાચન ક�ુ ં�.ં(૧૪)
सव��य चाह ं��द स�ंन�व�टो म�तः �म�ृत�ा�नमपोहन ंच ।वदेै�च सव�रहमवे व�ेयो वदेा�तक�ृवदे�वदवे चाहम ्॥१५-१५॥
વળ� �ું સવ�ના હદયમા ંરહ�લો �.ં મારા વડ� જ ��િૃત અન ે�ાન તથા એ બનંનેો અભાવ ઉ�પ� થાય છ.ે
સવ� વદેો �ારા �ું જ �ણવા યો�ય �.ંવદેાતંનો િસ�ાતં કરનાર અન ેતનેો �ાતા પણ �ું �.ં(૧૫)
�वा�वमौ प�ुषौ लोके �र�चा�र एव च ।�रः सवा��ण भतूा�न कूट�थोऽ�र उ�यत े॥१५-१६॥
આ લોકમા ં�ર અન ેઅ�ર અિવનાશી બ ેજ ��ુુષ છ.ે સવ� �તૂોન ે�ર કહ�વામા ંઆવ ેછે
અન ે�ુટ�થ-સવ� �તૂોની ઉ�પિ�ના કારણ�પ ન ેઅ�ર કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે(૧૬)
उ�तमः प�ुष��व�यः परमा�म�ेयदुा�तः ।यो लोक�यमा�व�य �बभ�य��यय ई�वरः ॥१५-१७॥
ઉ�મ ��ુુષ તો આ બનંથેી અલગ છ.ે તને ેપરમા�મા કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે એ અિવનાશી ઈ�ર�પ
બની આ જગત�યમા ં�વશેી ન ેત�ેું ધારણ-પોષણ કર� છ.ે(૧૭)
य�मा��रमतीतोऽहम�राद�प चो�तमः ।अतोऽि�म लोके वदे ेच ��थतः प�ुषो�तमः ॥१५-१८॥
�ું �રથી તો સવ�થા પર � ંઅન ેમાયામા ં��થત અિવનાશી �વા�મા અ�રથી પણ ઉ�મ �.ં
તથેી લોકોમા ંઅન ેવદેોમા ં��ુુષો�મ નામથી �િસ� �.ં(૧૮)
58
यो मामवेमसमंढूो जाना�त प�ुषो�तमम ्।स सव��व�ज�त मा ंसव�भावने भारत ॥१५-१९॥
હ� ભારત ! � સમંોહથી ર�હત મન ેએ �કાર� ��ુુષો�મ �પ ે�ણ ેછ,ે ત ેસવ�� છ.ે અન ેતે
સવ� ભ��તયોગથી મન ેભ� છ.ે(૧૯)
इ�त ग�ुयतम ंशा���मदम�ुत ंमयानघ ।एत� ब�ु�वा ब�ु�मा��या�कतृक�ृय�च भारत ॥१५-२०॥
હ� િન�પાપ ! હ� ભારત ! મ� આ �માણ ેતન ે��ુ મા ં��ુ શા� ક�ું છ.ે એન ે�ણીન ેઆ�મા �ાનવાન
થાય છ ેઅન ે�તૃાથ� થાય છ.ે(૨૦)
અ�યાય-૧૫-��ુુષો�મ-યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૧૬-દ�વા�રુ- સપં��ભાગ- યોગ
अभय ंस��वसशं�ु��ा�नयोग�यवि�थ�तः ।दान ंदम�च य��च �वा�याय�तप आज�वम ्॥१६-१॥
�ી ભગવાન કહ�: અભય, �ચ���ુ�, �ાન તથા યોગમા એંકિન�ઠા, દાન, ઇ���યોનો સયંમ, ય�, વદેો�ું
પઠન-મનન, તપ , સરળતા;(૧)
अ�हसंा स�यम�ोध��यागः शाि�तरपैशनुम ्।दया भतू�ेवलोल�ु�व ंमाद�व ं��रचापलम ्॥१६-२॥
અ�હ�સા, સ�ય, અ�ોધ, સ�ંયાસ, શાિંત, પીઠ પાછળ િન�દા ન કરવી ત,ે સવ��ાણી મા� પર દયા, ઇ���યો�ું
િનિવ�કારપ�ું, ન�તા, લોકલાજ અન ે��થરતા;(૨)
तजेः �मा ध�ृतः शौचम�ोहो ना�तमा�नता ।भवि�त सपंद ंदैवीम�भजात�य भारत ॥१६-३॥
તજે, �મા, ધયૈ�, પિવ�તા, અ�ોહ, ન�તા વગરે� બધા --
દ�વી �ણુોવાળ� સપંિ�ન ેસપંાદન કર�ન ેજ�મલેા મ��ુયન ે�ા�ત થાય છ.ે(૩)
द�भो दप�ऽ�भमान�च �ोधः पा��यमवे च ।अ�ान ंचा�भजात�य पाथ� सपंदमासरु�म ्॥१६-४॥
હ� પાથ� ! દભં, અ�ભમાન, ગવ�, �ોધ, મમ�ભદેક વાણી અન ેઅ�ાન વગરે� લ�ણો
આ�રુ� સપંિ�મા ંઉ�પ� થયલેા મ��ુયોમા ંરહ�લા ંહોય છ.ે(૪)
दैवी सपं��वमो�ाय �नब�धायासरु� मता ।मा शचुः सपंद ंदैवीम�भजातोऽ�स पा�डव ॥१६-५॥
દ�વી સપંિ� મો� આપનાર� છ ેજયાર� આ�રુ� સપંિ� બધંનમા ંનાખનાર� છ.ે
હ� પાડંવ ! �ું િવષાદ ન કર, ક�મ ક� �ું દ�વી સપંિ� સપંાદન કર�ન ેજ�મલેો છ.ે(૫)
�वौ भतूसग� लोकेऽि�म�दैव आसरु एव च ।दैवो �व�तरशः �ो�त आसरु ंपाथ� म ेशणृ ु॥१६-६॥
હ� પાથ� ! આ લોકમા ં�ાણીઓના બ ેજ �કારના �વભાવ છ.ે દ�વી �વભાવ અન ેઆ�રુ� �વભાવ,
એમા ંદ�વી �કાર મ� તન ેિવ�તાર �વૂ�ક કહ�લો છ.ે એટલ ેહવ ેઆ�રુ� �વભાવન ેસાભંળ.(૬)
�विृ�त ंच �नविृ�त ंच जना न �वदरुासरुाः ।न शौच ंना�प चाचारो न स�य ंतषे ु�व�यत े॥१६-७॥
આ�રુ� �િૃતવાળા માનવીઓ ��િૃ� તથા િન�િૃતન સેમજતા નથી. અન તેમેનામા �ંિવ�તા હોતી નથી.
તમેનામા ંઆચાર અન ેસ�યનો પણ અભાવ હોય છ.ે(૭)
अस�यम��त�ठ ंत ेजगदाहरुनी�वरम ्।अपर�परसभंतू ं�कम�य�कामहैतकुम ्॥१६-८॥
ત આે�રુ� મ��ુયો જગતન અેસ�ય, અ�િત��ઠત, ઈ�ર વગર�ું, એક બી�ના સયંોગથી ઉ�પ� થય�ેું, કામના
59
હ�� ુવા� ંકહ� છ.ે તઓે માન ેછ ેક� આ જગત�ું કામના હ��થુી �ભ� અ�ય �ું કારણ હોઈ શક�?(૮)
एता ं�ि�टमव�ट�य न�टा�मानोऽ�पब�ुयः ।�भव��य�ुकमा�णः �याय जगतोऽ�हताः ॥१६-९॥
આવા ના��તક મતનો આ�ય કર�ન પેરલોકના સાધનોથી ��ટ થયલેા,ં અ�પ��ુ� વાળા, �હ�સા�દ ઉ� કમ�
કરનારા ત ેઆ�રુ� મ��ુયો જગતના નાશ માટ� જ �વત� છ.ે(૯)
काममा���य द�ुपूर ंद�भमानमदाि�वताः ।मोहा� गहृ��वास��ाहा��वत��तऽेश�ुच�ताः ॥१६-१०॥
��ૃત ન કર� શકાય એવા કામનો આ�ય કર�ન તેઓે દભં,માન તથા મદથી ��ુત થયલેા,અપિવ� �તવાળા,
અ�ાનથી અ�ભુ િનયમોન ે�હણ કર�ન ેવદે િવ�ુ� કમ� કર� છ.ે(૧૦)
�च�तामप�रमयेा ंच �लया�तामपुा��ताः ।कामोपभोगपरमा एताव�द�त �नि�चताः ॥१६-११॥
તથા ��ૃ� ુ�ય�ત અપ�ર�ચત �ચ�તાનો આ�ય કરનારા, િવષયભોગન ેપરમ ��ુુષાથ� માનનારા –
એ �માણ ેિન�ય કરનારા હોય છ.ે(૧૧)
आशापाशशतबै��ाः काम�ोधपरायणाः ।ईह�त ेकामभोगाथ�म�यायनेाथ�स�चयान ्॥१६-१२॥
આશા�પી સ�કડો પાશ વડ� બધંાયલેા, કામ તથા �ોધમા ંત�પર રહ�નારા તઓે િવષયભોગ ભોગવવા અને
અ�યાય થી ધનનો સચંય ઇ�છનારા હોય છ.ે(૧૨)
इदम�य मया ल�ध�मम ं�ा��य ेमनोरथम ्।इदम�तीदम�प म ेभ�व�य�त पनुध�नम ्॥१६-१३॥
આમ ેઆ� મળે��ું, કાલ ે�ું આ સા�ય કર�શ,આટ�ું ધન હાલ માર� પાસ ેછ.ેઅન ેબી�ુ ં પણ ફર�થી વધાર�
મળવા�ું છ.ે(૧૩)
असौ मया हतः श�हु��न�य ेचापरान�प ।ई�वरोऽहमह ंभोगी �स�ोऽह ंबलवा�सखुी ॥१६-१४॥
આ શ�નુ ેમ� હ�યો અન ેબી�ઓન ેપણ હણીશ.�ું અિત સમથ� �,ં�ું ઈ�ર �,ં�ું ભોગી �,ં�ું િસ�� �.ં
�ું બળવાન અન ે�ખુી �.ં(૧૪)
आ�योऽ�भजनवानि�म कोऽ�योऽि�त स�शो मया ।य�य ेदा�या�म मो�द�य इ�य�ान�वमो�हताः ॥१६-१५॥
�ું ધનાઢ� �,ં �ુલીન �,ં આ જગત મા ંમારા �વો બીજો કોણ છ?ે �ું ય� કરનારાઓના કમ�મા ંઅ�ણી બનીશ.
નટા�દ લોકોન ેિવશષે ધન આપીશ અન ેઆનદં મળેવીશ.આમ તઓે અિત �ઢૂ થઇ બ�ા કર� છ.ે(૧૫)
अनके�च�त�व�ा�ता मोहजालसमावतृाः ।�स�ताः कामभोगेष ुपति�त नरकेऽशचुौ ॥१६-१६॥
�ું ધનવાન �,ં�ું �ુળવાન �,ં મારા �વો અ�ય કોણ હોઈ શક� ? �ું ય� કર�શ,�ું દાન આપીશ,
આ �કાર� આ�રુ� મ��ુય અ�ાનમા ંમોહ પામલેા હોય છ.ે(૧૬)
आ�मसभंा�वताः �त�धा धनमानमदाि�वताः ।यज�त ेनामय��ैत ेद�भनेा�व�धपूव�कम ्॥१६-१७॥
પોતજે પોતાની �શસંા કરનાર, અ�ડ થઈન ેવત�નાર તથા ધન અન ેમાનના મદથી ઉ�મ� બનલેા આવા
મ��ુયો શા�િવિધ છોડ� ક� બળ દભંથી જ ય�કાય� કર� છ.ે(૧૭)
अहकंार ंबल ंदप� काम ं�ोध ंच स�ं�ताः ।मामा�मपरदहेषे ु���वष�तोऽ�यसयूकाः ॥१६-१८॥
અહતંા, બળ,ગવ�, કામ તથા ં�ોધનો આ�ય લઇ તઓે તમેના તથા અ�યના દ�હમા ંરહ�લા મારો
(ઈ�રનો ) �ષે કર� છ.ેવળ� તઓે અ�યનો ઉ�કષ� સહન કર� શકતા નથી.(૧૮)
तानह ं��वषतः �ुरा�ससंारषे ुनराधमान ्।��पा�यज�मशभुानासरु��ववे यो�नष ु॥१६-१९॥
ત ેસા�ઓુનો �ષે કરનારા, પાપી નરાધમો ન ે�ું સસંારમા ંઆ�રુ� યોિનમા ંજ િનરતંર વા� ં�.ં(૧૯)
60
आसरु� ंयो�नमाप�ना मढूा ज�म�न ज�म�न ।माम�ा�यवै कौ�तये ततो या��यधमा ंग�तम ्॥१६-२०॥
હ� કા�તયે ! આ�રુ� યોિનન ે�ા�ત થયલેા ત ે��ુુષો જ�મોજ�મ �ઢૂ થતા ંથતા ંમન ેન પામતા
ઉતરો�ર અધમ ગિતન ે�ા�ત થતા �ય છ.ે(૨૦)
���वध ंनरक�यदे ं�वार ंनाशनमा�मनः ।कामः �ोध�तथा लोभ�त�मादते��य ं�यजते ्॥१६-२१॥
કામ, �ોધ અન ેલોભ એ �વન ેકોઈ પણ �કારના ��ુુષાથ�ની �ા�તીન થવા દ�નારા નરક નાં
�ણ �ારો છ.ેમાટ� એ �ણનેો �યાગ કરવો.(૨૧)
एत�ैव�म�ुतः कौ�तये तमो�वारिै���भन�रः ।आचर�या�मनः �ये�ततो या�त परा ंग�तम ्॥१६-२२॥
હ� કા�તયે ! નરક ના ંઆ �ણ ે�ારોથી � મ��ુય ��ુત થઇ �ય છ ેત ેપોતા�ું ક�યાણ સાધ ેછ ે
અન ેઉતમ ગિત ન ે�ા�ત થાય છ.ે(૨૨)
यः शा���व�धम�ुस�ृय वत�त ेकामकारतः ।न स �स��मवा�नो�त न सखु ंन परा ंग�तम ्॥१६-२३॥
� શા�ો�ત િવિધ છોડ� પોતાની ઈ�છા �માણ ેવત� છ,ે તને ેિસ��, �ખુ અન ેઉ�મ ગિત �ા�ત થતી નથી.(૨૩)
त�मा�छा�� ं�माण ंत ेकाया�काय��यवि�थतौ ।�ा�वा शा���वधानो�त ंकम� कत�ु�महाह��स ॥१६-२४॥
માટ� કાય� અન ેઅકાય� નો િનણ�ય કરવામા ંતાર� માટ� શા� એ જ �માણ છ.ે શા�મા ંક�ા અ�સુાર કમ� �ણી
લઈન ેત�ેું આ લોકમા ંઆચરણ કર�ું એ જ તારા માટ� ઉ�ચત છ.ે
અ�યાય-૧૬-દ�વા�રુ- સપં��ભાગ- યોગ-સમા�ત
અ�યાય-૧૭-��ા�ય- િવભાગ- યોગ
य ेशा���व�धम�ुस�ृय यज�त े��याि�वताः ।तषेा ं�न�ठा त ुका क�ृण स��वमाहो रज�तमः ॥१७-१॥
અ�ુ�ન કહ�: હ��ી ��ૃણ ! � મ��ુયો શા�િવિધનો �યાગ કર�ન,ે ��ા��ુત થઇ દ�વતાઓ�ુંયજન કર�છ તેમેની
ત ેિન�ઠા ક�વા �કારની છ?ે સા��વક, રાજસ ક� તામસ?(૧)
���वधा भव�त ��ा द�ेहना ंसा �वभावजा ।साि��वक� राजसी चैव तामसी च�ेत ता ंशणृ ु॥१७-२॥
�ી ભગવાન કહ�: મ��ુયની � �વાભાિવક ��ા હોય છ તે સેા��વક, રાજસ અન તેામસ, એમ �ણ �કારની હોય
છ ેત ેસાભંળ.(૨)
स��वान�ुपा सव��य ��ा भव�त भारत ।��ामयोऽय ंप�ुषो यो य���ः स एव सः ॥१७-३॥
હ�ભારત ! સવ�ન પેોત પોતાના �વૂ�સ�ંકાર �માણ �ે�ા ઉ�પ� થાય છ,ે કારણ ક�આ સસંાર� �વ ��ામય
હોય છ ેતથેી મ��ુય �વી ��ાવાળો થાય છ,ેત ેતવેી જ યો�યતાનો કહ�વાય છ.ે
यज�त ेसाि��वका दवेा�य�र�ा�ंस राजसाः ।�तेा�भतूगणा�ंचा�य ेयज�त ेतामसा जनाः ॥१७-४॥
�ઓ સા��વક હોય છ,ે તઓે દ�વો�ું�જૂન કર�છ.ે �ઓ રાજસ હોય છ તેઓે ય�ો-રા�સો�ું�જૂન કર�છ અેને
તામસ હોય છ ેત ે�તૂગણો- �તેો�ું �જૂન કર� છ.ે(૪)
अशा���व�हत ंघोर ंत�य�त ेय ेतपो जनाः ।द�भाहकंारसयं�ुताः कामरागबलाि�वताः ॥१७-५॥
દભં અન ેઅહકંાર તમેજ કામ અન ે�ીિતના બળથી ��ુત એવા � જનો શા� િવ�ુ� ઘોર તપ કર� છ;ે(૫)
61
कष�य�तः शर�र�थ ंभतू�ाममचतेसः ।मा ंचैवा�तःशर�र�थ ंताि�व��यासरु�न�चयान ्॥१७-६॥
અન �ે અિવવકે�જન દ�હની ઈ���યોન અેન દે�હની �દર રહ�તા મન પેણ �શૃ બનાવ છે,ે ત આે�રુ� િન�ઠાવાળા
છ ેએમ �ું માન.(૬)
आहार��व�प सव��य ���वधो भव�त ��यः ।य��तप�तथा दान ंतषेा ंभदे�मम ंशणृ ु॥१७-७॥
��યકેન મેનગમતો આહાર પણ �ણ �કારનો હોય છ.ે ત રે�ત યે�,તપ અન દેાન પણ �ણ �કારના હંોય છ.ે
ત ેદાનના ભદે �ું તન ેકહ�શ સાભંળ.(૭)
आयःुस��वबलारो�य सखु�ी�त�ववध�नाः ।र�याः ि�न�धाः ि�थरा ��या आहाराः साि��वक��याः ॥१७-८॥
આ��ુય, બળ, સ�વ, આરો�ય,�ખુ અન �ેુ�ચન વેધારનારા રસદાર તથા ચીકાશવાળા, દ�હન �ે�ૃ�ટ આપનારા
અન ેહદયન ે�સ�તા આપ ેતવેા આહારો સા��વક મ��ુયન ેિ�ય હોય છ.ે(૮)
क� व�ललवणा�य�ुण ती�ण���वदा�हनः ।आहारा राजस�य�ेटा दःुखशोकामय�दाः ॥१७-९॥
અિતશય કડવા,ખારા, ખાટા, ગરમ, તીખા, �ુ�, દાહક તથા �ુઃખ, શોક અન ેરોગ ઉ�પ� કર� તવેા આહાર
રાજસોન ેિ�ય હોય છ.ે(૯)
यातयाम ंगतरस ंपू�त पय�ु�षत ंच यत ्।उि�छ�टम�प चाम�ेय ंभोजन ंतामस��यम ्॥१७-१०॥
કા�પુા�ુ,ં ઉતર� ગય�ેું, વાસી, ગધંા�ું, ��ુ ંતથા અપિવ� અ� તામસી ��િૃતના મ��ુયન ેિ�ય લાગ ેછ.ે(૧૦)
अफलाका����भय��ो �व�ध��टो य इ�यत े।य�ट�यमवे�ेत मनः समाधाय स साि��वकः ॥१७-११॥
ફળની કામના ન રાખનાર મ��ુય, પોતા�ું કત��ય છ ેએમ સમ�ન ેમન થી િન�ય કર� � શા�ોકતિવિધ
�માણ ેય� કર� છ ેત ેસા��વક ય� કહ�વાય છ.ે(૧૧)
अ�भसधंाय त ुफल ंद�भाथ�म�प चैव यत ्।इ�यत ेभरत��ेठ त ंय� ं�व�� राजसम ्॥१७-१२॥
હ� ભરત��ેઠ ! ફળની ઇ�છાથી ક� ક�વળ દભં કરવા માટ� � ય� કરવામા ંઆવ ેછ ેત ેરાજસય�
કહ�વામા ંઆવ ેછ,ે એમ �ું સમજ.(૧૨)
�व�धह�नमस�ृटा�न ंम��ह�नमद��णम ्।��ा�वर�हत ंय� ंतामस ंप�रच�त े॥१७-१३॥
શા�િવિધ ર�હત, અ�દાન ર�હત, મ�ં ર�હત, દ��ણાર�હત અન ે��ાર�હત � ય� કરવામા ંઆવ ેછ ેતે
તામસ ય� કહ�વાય છ.ે
दवे��वजग�ु�ा�पूजन ंशौचमाज�वम ्।��मचय�म�हसंा च शार�र ंतप उ�यत े॥१७-१४॥
દ�વ, ��જ, ��ુુ અન ે�ા��ું �જૂન,પિવ�તા,સરળતા,��ચય� અન ેઅ�હ�સા
એ શર�રસબંધંી તપ કહ�વાય છ.ે(૧૪)
अन�ुवगेकर ंवा�य ंस�य ं��य�हत ंच यत ्।�वा�याया�यसन ंचैव वा�मय ंतप उ�यत े॥१७-१५॥
કોઈ�ું મન ન �ુભાય ત�ેું, સ�ય, મ�રુ, સવ�ન ેિ�ય અન ે�હતકારક એ�ું વચન બોલ�ું તથા યથાિવિધ
વદેશા�નો અ�યાસ કરવો તને ેવાણી�ું તપ કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે(૧૫)
मनः �सादः सौ�य�व ंमौनमा�म�व�न�हः ।भावसशं�ु��र�यते�तपो मानसम�ुयत े॥१७-१६॥
મનની �સ�તા, સૌજ�ય, મૌન,આ�મસયંમ અન ે�ત:કરણની ��ુ�ન ેમાનિસક તપ કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે(૧૬)
��या परया त�त ंतप�ति���वध ंनरःै ।अफलाका����भय�ु�तःै साि��वकं प�रच�त े॥१७-१७॥
62
ફળની આશા વગર તથા સમા�હત �ચ�વાળા ��ુુષ ે��ેઠ ��ાથી ઉપરો�ત �ણ ર�ત ેઆચર��ું તપ
સા��વક તપ કહ�વાય છ.ે(૧૭)
स�कारमानपूजाथ� तपो द�भने चैव यत ्।��यत ेत�दह �ो�त ंराजस ंचलम�वुम ्॥१७-१८॥
અન ે� તપ પોતાની ��િુત, માન તથા ��ૂના હ��થુી, ક�વળ દભંથી કરવામા ંઆવ ેછ ેતને ેરાજસ તપ
કહ�વાય છ.ેત ેઆ લોકમા ંનાશવતં અન ેઅિનિ�ત ફળવા� ંછ.ે(૧૮)
मढू�ाहणेा�मनो य�पीडया ��यत ेतपः ।पर�यो�सादनाथ� वा त�तामसमदुा�तम ्॥१७-१९॥
ઉ�મ�તાથી �ુરા�હ�વૂ�ક પોતાના દ�હન ેક�ટ આપી અથવા બી��ું અ�હત ક� નાશ કરવાની કામનાથી
� તપ કરવામા ંઆવ ેછ ેત ેતામસ તપ કહ�વાય છ.ે(૧૯)
दात�य�म�त य�ान ंद�यतऽेनपुका�रण े।दशे ेकाल ेच पा� ेच त�ान ंसाि��वकं �मतृम ्॥१७-२०॥
દાન કર�ું એ આપ�ું કત��ય છ,ે એવા હ��થુી � દાન ���પુકાર ન�હ કર� શકનાર સ�પા�ન,ે ��ુય��ેમાં
અન ેપવ�કાળ ેઆપવામા ંઆવ ેછ ેતને ેસા��વક દાન કહ�વામા ંઆવછે.ે(૨૦)
य�त ु��यपुकाराथ� फलम�ु��य वा पनुः ।द�यत ेच प�रि�ल�ट ंत�ान ंराजस ं�मतृम ्॥१७-२१॥
વળ� � કઈં દાન �િતઉપકાર માટ� અથવા ફળન ેઉ�શેી તથા કલશે પામીન ેઆપવામા ંઆવ ેતને ેરાજસ
દાન કહ�વાય છ.ે(૨૧)
अदशेकाल ेय�ानमपा��ेय�च द�यत े।अस�कतृमव�ात ंत�तामसमदुा�तम ्॥१७-२२॥
� દાન સ�કારર�હત, અપમાન �વૂ�ક, અપિવ� જગામા ંતથા કાળમા ંઅન ેઅપા�ન ેઅપાય છ ેતે
તામસ દાન કહ�વાય છ.ે(૨૨)
ॐ त�स�द�त �नद�शो ��मणि���वधः �मतृः ।�ा�मणा�तने वदेा�च य�ा�च �व�हताः परुा ॥१७-२३॥
ॐ, ત� ્અન ેસ� ્- એવા �ણ�કારના ��ના ંનામો છ,ેતમેના યોગથી �વૂ� આ�દકાળમા ં�ા�ણ, વદે અને
ય� ઉ�પ� કરવામા ંઆ�યા છ.ે(૨૩)
त�मादो�म�यदुा��य य�दानतपः��याः ।�वत��त े�वधानो�ताः सतत ं��मवा�दनाम ्॥१७-२४॥
એટલજે વદેવ�ેIઓની યથાિવિધ ય�, દાન અન ેતપ વગરે� ��યાઓ ��ના ં ॐ ઉ�ચાર સ�હત સતત
ચાલતી હોય છ.ે(૨૪)
त�द�यन�भस�धाय फल ंय�तपः��याः ।दान��या�च �व�वधाः ��य�त ेमो�का����भः ॥१७-२५॥
મો�ની કામનાવાળા ��ના ત� ્ નામનો ઉ�ચાર કર� ન ેફળની કામના ન રાખતા ંય� અન ેતપ�પ ��યાઓ
તથા િવિવધ દાન ��યાઓ કર� છ.ે(૨૫)
स�ाव ेसाधभुाव ेच स�द�यते��य�ुयत े।�श�त ेकम��ण तथा स�छ�दः पाथ� य�ुयत े॥१७-२६॥
હ� પાથ� ! સ�ભાવમા ંતથા સા�ભુાવમા ંસ� ્એ �માણ ેએનો �યોગ કરાય છ ેતથા માગં�લક કમ�માં
સ� ્શ�દનો �યોગ કરવામા ંઆવ ેછ.ે(૨૬)
य� ेतप�स दान ेच ि�थ�तः स�द�त चो�यत े।कम� चैव तदथ�य ंस�द�यवेा�भधीयत े॥१७-२७॥
ય�મા ંતપમા ંતથા દાનમા ંિન�ઠાથી સ� ્એમ કહ�વાય છ.ે તમે જ તને ેમાટ� કરવામા ંઆવ�ું કમ� પણ
એ જ �માણ ેકહ�વાય છ.ે(૨૭)
अ��या हतु ंद�त ंतप�त�त ंकतृ ंच यत ्।अस�द�य�ुयत ेपाथ� न च त���ेय नो इह ॥१७-२८॥
63
હ� પાથ� ! અ��ાથી હોમ�ેું, આપ�ેું, તપ કર��ું,તથા � કઈં કર��ું હોય ત ેઅસ� ્કહ�વાય છ;ે કારણ ક�
ત ેઆ લોકમા ંક� પરલોકમા ંફળ આપ�ું નથી.(૨૮)
અ�યાય-૧૭-��ા�ય- િવભાગ- યોગ-સમા�ત
અ�યાય -૧૮-મો�-સ�ંયાસ-યોગ
स�ंयास�य महाबाहो त��व�म�छा�म व�ेदतमु ्।�याग�य च �षीकेश पथृ�के�श�नषूदन ॥१८-१॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� મહાબાહો ! હ� ઋિષક�શ ! હ� ક�િશની�દૂન ! �ું ‘ સ�યાસ’ શ�દનો ખરો અથ� અન ે
’ �યાગ ’ શ�દ નો પણ સ�ય અથ� �થૃક �ણવા ઈ�� ં�.ં(૧)
का�याना ंकम�णा ं�यास ंस�ंयास ंकवयो �वदःु ।सव�कम�फल�याग ं�ाह�ु�याग ं�वच�णाः ॥१८-२॥
�ી ભગવાન બો�યા : ક�ટલાક ��ુમદશ� પ�ંડતો કા�યકમ� ના �યાગન ે’સ�યાસ’કહ� છ ેજયાર�
િવ�ાનો સવ� કમ�ના ફળનો �યાગ કરવો એન ે�યાગ કહ� છ.ે(૨)
�या�य ंदोषव�द�यकेे कम� �ाहमु�नी�षणः ।य�दानतपःकम� न �या�य�म�त चापर े॥१८-३॥
ક�ટલાક પ�ંડતો�ું કહ��ું છ ેક� કમ� મા� દોષ��ુત હોય છ.ે આથી તનેો �યાગ કરવો.જયાર� ક�ટલાક
પ�ંડતો કહ� છ ેક� ય�,દાન.તપ વગરે� કમ�નો �યાગ કરવો ન�હ .(૩)
�न�चय ंशणृ ुम ेत� �यागे भरतस�तम ।�यागो �ह प�ुष�या� ���वधः स�ंक��त�तः ॥१८-४॥
હ� ભરત��ેઠ ! એ �યાગ િવષ ેમારો ચો�સ મત શો છ ેત ેતન ેક�ું � ંસાભંળ.
હ� ��ુુષ�યા� ! �યાગ પણ �ણ �કારનો છ.ે(૪)
य�दानतपःकम� न �या�य ंकाय�मवे तत ्।य�ो दान ंतप�चैव पावना�न मनी�षणाम ्॥१८-५॥
ય�, દાન અન ેતપ�પ કમ� �યાગ કરવા યો�ય નથી.ત ેકરવાજ જોઈએ.
ય�, દાન અન ેતપ ફળની ઈ�છા ર�હત કરવામા ંઆવ ેતો ત ેમ��ુયન ેપિવ� બનાવ ેછ.ે(૫)
एता�य�प त ुकमा��ण स�ग ं�य��वा फला�न च ।कत��यानी�त म ेपाथ� �नि�चत ंमतम�ुतमम ्॥१८-६॥
હ� પાથ� ! એ ય�ા�દ કમ� પણ સગંનો તથા ફળનો �યાગ કર�ન ેકરવા જોઈએ
એવો મારો િનિ�ત અન ેઉ�મ અ�ભ�ાય છ.ે(૬)
�नयत�य त ुस�ंयासः कम�णो नोपप�यत े।मोहा�त�य प�र�याग�तामसः प�रक��त�तः ॥१८-७॥
િનયત કમ�નો �યાગ કરવો યો�ય નથી.તનેા મોહથી પ�ર�યાગ કરવો તને ેતામસ �યાગ કહ�વાય છ.ે(૭)
दःुख�म�यवे य�कम� काय�लशेभया��यजते ्।स क�ृवा राजस ं�याग ंनवै �यागफल ंलभते ्॥१८-८॥
કમ� �ુઃખ�પ છ,ે એમ માની શર�રના કલશેના ભયથી તનેો �યાગ કરવો ત ેરાજસ �યાગ કહ�વાય છ.ે
એ ર�ત ેરાજસ �યાગ કર�ન ેત ે��ુુષ �યાગના ફળન ેપામતો નથી.(૮)
काय��म�यवे य�कम� �नयत ं��यतऽेज�ुन ।स�ग ं�य��वा फल ंचैव स �यागः साि��वको मतः ॥१८-९॥
હ�અ�ુ�ન આ કરવા યો�ય છ,ે એમ િન�ય કર�ન સેગં તથા ફળનો �યાગ કર�ન �ે િન�યકમ�કરવામા આંવ છેે
તને ેસા��વક �યાગ માનલેો છ.ે(૯)
64
न �व�े�यकुशल ंकम� कुशल ेनानषु�जत े।�यागी स��वसमा�व�टो मधेावी �छ�नसशंयः ॥१८-१०॥
સા��વક �યાગી સ�વ�ણુથી �યા�ત થયલેા આ�મ�ાન વાળો થાય છ તેથા સવ�શકંાઓથી ર�હત હોય તવેા
અ�ભુ કમ�નો �ષે કરતો નથી.વળ� ત ેિવ�હત કમ�મા ંઆશ�ત થતો નથી.(૧૦)
न �ह दहेभतृा श�य ं�य�तुं कमा��यशषेतः ।य�त ुकम�फल�यागी स �यागी�य�भधीयत े॥१८-११॥
દ�હધાર� �વા�મા માટ� સ�ંણૂ� ર�ત ેકમ�નો �યાગ કરવો શ� નથી.માટ�
� કમ�ફળ નો �યાગ કરનારો છ,ે ત ે�યાગી એ �માણ ેકહ�વાય છ.ે(૧૧)
अ�न�ट�म�ट ं�म� ंच ���वध ंकम�णः फलम ्।भव�य�या�गना ं��ेय न त ुस�ंया�सना ं�व�चत ्॥१८-१२॥
કમ�ફળના �યાગ ન કરનાર ન ે��ૃ� ુપછ� કમ��ું અિન�ટ, ઇ�ટ અન ેિમ� એમ �ણ �કાર�ું ફળ �ા�ત થાય છ.ે
પર�ં ુસ�ંયાસીઓન ેકદ� પણ �ણ �કાર�ું ફળ �ા�ત થ�ું નથી.(૧૨)
प�चैता�न महाबाहो कारणा�न �नबोध म े।सा�ंय ेकतृा�त े�ो�ता�न �स�य ेसव�कम�णाम ्॥१८-१३॥
હ� મહાબાહો ! કમ�ની સમા��તવાળા વદેાતં શા�મા ંસવ� કમ�થી િસ�� માટ� આ પાચં સાધનો કહ�વામા ંઆ�યા
છ ેત ેમાર� પાસથેી સમ� લ.ે(૧૩)
अ�ध�ठान ंतथा कता� करण ंच पथृि�वधम ्।�व�वधा�च पथृ�च�ेटा दैव ंचैवा� प�चमम ्॥१८-१४॥
�ખુ�ુઃખા�દનો આ�ય કરનાર દ�હ, �વા�મા, �ુદ� �ુદ� ઇ���યો, �ાણપાના�દ વા�નુા નાના �કારની
��યાઓ અન ેદ�વ (એટલકે� વા�,ુ �યૂ� વગરે� ઇ���યોના દ�વતાઓ) આ પાચં કારણો છ.ે(૧૪)
शर�रवा� मनो�भय��कम� �ारभत ेनरः ।�या�य ंवा �वपर�त ंवा प�चैत ेत�य हतेवः ॥१८-१५॥
��ુુષ દ�હ, મન અન ેવાણી વડ� � ધમ��પ ક� અધમ� �પ પણ કમ�નો �ારભં કર�છ,ે
ત ેસવ� કમ�ના આ પાચં કારણો છ.ે(૧૫)
त�वै ंस�त कता�रमा�मान ंकेवल ंत ुयः ।प�य�यकतृब�ु��वा�न स प�य�त दमु��तः ॥१८-१६॥
ત ેસવ� કમ�મા ંઆ �માણ ેહોવા છતા ંપણ � ��ુ આ�માન ેકતા� માન ેછ,ે સમ� છ ેત ે- �ુમ�િત,
અસ�ંકાર� ��ુ�ન ેલીધ ેવા�તિવક ર�ત ેજોતો નથી.(૧૬)
य�य नाहकंतृो भावो ब�ु�य��य न �ल�यत े।ह�वा�प स इमा�ँलोका�न हि�त न �नब�यत े॥१८-१७॥
�ું આ કમ� ક�ુ ં�.ંએ �કારની �ન ેભાવના નથી, �ની ��ુ� લપેાતી નથી ત ે�ાનિન�ઠ આ �ાણીઓનો
વધ કર� નાખ ેતો પણ ત ેવધ કરતો નથી.અન ેત ેવધના દોષથી બધંાતો નથી.(૧૭)
�ान ं�ये ंप�र�ाता ���वधा कम�चोदना ।करण ंकम� कत��त ���वधः कम�स�ंहः ॥१८-१८॥
�ાન, �યે અન ે�ાતા એ �ણ �કારના કમ�નો �રેક છ ેઅન ેકરણ (મન અન ે��ુ� સ�હત દશ ઇ���યો )
કમ� અન ેકતા� એ �કાર� �ણ �કારનો કમ�નો આ�ય છ.ે(૧૮)
�ान ंकम� च कता� च ��धैव गणुभदेतः ।�ो�यत ेगणुस�ंयान ेयथाव�छृण ुता�य�प ॥१८-१९॥
સા�ંયશા�મા ં�ાન,કમ� તથા કતા� સ�વા�દ �ણ �ણુના ભદેથી �ણ �કારના કહ�વાય છ.ે
ત ેભદે ન ેયથાથ� ર�ત ે�ું સાભંળ.(૧૯)
सव�भतूषे ुयनेकैं भावम�ययमी�त े।अ�वभ�त ं�वभ�तषे ुत��ान ं�व�� साि��वकम ्॥१८-२०॥
� �ાનના યોગથી �વ પર�પર ભદેવાળા સવ� �તૂોમા ંઅિવભ�ત એવા એક આ�મત�વન ે�ુએ છ ે
65
ત ે�ાનન ે�ું સા��વક �ણ.(૨૦)
पथृ��वने त ुय��ान ंनानाभावा�पथृि�वधान ्।विे�त सव�ष ुभतूषे ुत��ान ं�व�� राजसम ्॥१८-२१॥
વળ� પર�પર ભદેથી રહ�લા સવ� �તૂોમા ંએક બી�થી �ભ� ઘણા આ�માઓન ે� �ાન �ણ ેછ ે
ત ે�ાનન ે�ું રાજસ �ાન �ણ.(૨૧)
य�त ुक�ृ�नवदकेि�म�काय� स�तमहैतकुम ्।अत��वाथ�वद�प ंच त�तामसमदुा�तम ्॥१८-२२॥
વળ� � �ાન એક કમ� મા ંપ�ર�ણૂ� ની �મ અ�ભિનવશેવા� ંહ�� ુિવના�ું ત�વાથ� થી ર�હત
તથા અ�પ િવષય વા� ંછ ેત ે�ાનન ેતામસ ક�ું છ.ે(૨૨)
�नयत ंस�गर�हतमराग�वषेतः कतृम ्।अफल��ेसनुा कम� य�त�साि��वकम�ुयत े॥१८-२३॥
ફળની ઈ�છા ન રાખતા ં� િન�ય નિૈમિ�ક કમ�, ક��ુ�વ ના અ�ભમાનના �યાગ �વૂ�ક રાગ-�ષે
ર�હત કરવામા ંઆવ ેછ ેતને ેસા��વક કમ� કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે(૨૩)
य�त ुकाम�ेसनुा कम� साहकंारणे वा पनुः ।��यत ेबहलुायास ंत�ाजसमदुा�तम ्॥१८-२४॥
વળ� �વગા��દ ફળની કામનાવાળા તથા અહકંાર વાળા મ��ુયો �ારા બ� ુપ�ર�મ વડ� � કરાય છ,ે
ત ેરાજસ ક�ું છ.ે(૨૪)
अनबु�ध ं�य ं�हसंामनव�ेय च पौ�षम ्।मोहादार�यत ेकम� य�त�तामसम�ुयत े॥१८-२५॥
� કમ� પ�રણામ નો, હાિનનો, �હ�સાનો તથા પોતાના સામ�ય�નો િવચાર કયા� વગર અિવવકેથી
આરભં કરવામા ંઆવ ેછ ેતને ેતામસ કમ� કહ� છ.ે (૨૫)
म�ुतस�गोऽनहवंाद� ध�ृय�ुसाहसमि�वतः ।�स��य�स��यो�न��व�कारः कता� साि��वक उ�यत े॥१८-२६॥
ફળની ઈ�છા વગરનો. ‘ �ું કતા� �.ં’ એમ ન�હ કહ�નારો, ધયૈ� તથા ઉ�સાહથી ��ુત િસ��મા ંઅન ેઅિસ��મા ં
િવકાર ર�હત કમ� કરનારો, સા��વક કહ�વાય છ.ે(૨૬)
रागी कम�फल��ेसलु�ु�धो �हसंा�मकोऽश�ुचः ।हष�शोकाि�वतः कता� राजसः प�रक��त�तः ॥१८-२७॥
રાગી, કમ�ફળની ઇ�છાવાળો, લોભી,�હ�સા કરવાવાળો,અપિવ� તથા હષ�-શોકવાળા કતા�ન ેરાજસ
કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે(૨૭)
अय�ुतः �ाकतृः �त�धः शठो न�ैक�ृतकोऽलसः ।�वषाद� द�घ�स�ूी च कता� तामस उ�यत े॥१८-२८॥
અ��થર �ચ�વાળો, અસ�ંકાર�, ઉ�ત, શઠ, બી�ની આ�િવકાનો નાશ કરનાર, આળ�,ુિવષાદ કરવાના
�વભાવવાળો તથા કાય�ન ેલબંાવવાના �વભાવવાળો કતા� તામસ કહ�વાય છ.ે(૨૮)
ब�ुभे�द ंधतृ�ेचैव गणुति���वध ंशणृ ु।�ो�यमानमशषेणे पथृ��वने धनजंय ॥१८-२९॥
હ� ધનજંય ! ��ુ�ના તમેજ ધયૈ�ના સ�વા�દક �ણુોથી �ણ �કારના ભદેન ેસ�ંણૂ� પણ ે�ુદા ં�ુદા
કહ�વાય છ,ે ત ે�ું સાભંળ.(૨૯)
�विृ�त ंच �नविृ�त ंच काया�काय� भयाभय े।ब�ध ंमो� ंच या विे�त ब�ु�ः सा पाथ� साि��वक� ॥१८-३०॥
હ� પાથ� ! � ��ુ� ��િૃતન ેતથા િન�િૃ�ન ેતમેજ કાય� તથા અકાય�ન,ે ભય તથા અભયન,ે બધંન
તથા મો�ન ે�ણ ેછ ેત ે��ુ� સા��વક છ.ે(૩૦)
यया धम�मधम� च काय� चाकाय�मवे च ।अयथाव��जाना�त ब�ु�ः सा पाथ� राजसी ॥१८-३१॥
હ� પાથ� ! � ��ુ� ધમ�ન ેતથા અધમ�ન,ે કાય� તમેજ અકાય�ન ેયથાથ� ર�ત ેન�હ �ણ ેત ે��ુ� રાજસી છ.ે(૩૧)
66
अधम� धम��म�त या म�यत ेतमसावतृा ।सवा�था�ि�वपर�ता�ंच ब�ु�ः सा पाथ� तामसी ॥१८-३२॥
હ� પાથ� ! તમો�ણુથી ઢકંાયલેી � ��ુ� અધમ�ન ેધમ� છ ેએમ માન ેછ ેતથા સવ� પદાથ�ન ેિવપર�ત માન ેછ,ે
ત ેતામસી ��ુ� છ.ે(૩૨)
ध�ृया यया धारयत ेमनः�ाणिे��य��याः ।योगेना�य�भचा�र�या ध�ृतः सा पाथ� साि��वक� ॥१८-३३॥
હ� પાથ� ! �ચ��િૃતના િનરોધ�પ યોગથી કામનાઓ ચ�લત ન�હ થનાર� ધીરજથી મન, �ાણ અન ેઇ���યોની
��યાન ેધારણ કર� છ.ે ત ેધયૈ� સા��વક કહ�વાય છ.ે(૩૩)
यया त ुधम�कामाथा��ध�ृया धारयतऽेज�ुन ।�स�गेन फलाका��ी ध�ृतः सा पाथ� राजसी ॥१८-३४॥
હ� પાથ� ! વળ� �સગંા�સુાર ફળની કામનાવાળો થઇ � ધયૈ� વડ� ધમ�, કામ અન ેઅથ�ન ે�ા�ત કર� છ ેત ે
ધયૈ� રાજસી છ.ે(૩૪)
यया �व�न ंभय ंशोकं �वषाद ंमदमवे च ।न �वम�ुच�त दमु�धा ध�ृतः सा पाथ� तामसी ॥१८-३५॥
હ� પાથ� ! ભા�યહ�ન મ��ુય � ધયૈ� વડ� �વ�ન, ભય, િવષાદ તથા મદ ન ેપણ �યજતો નથી ત ે
ધયૈ� તામસી છ.ે(૩૫)
सखु ंि�वदानी ं���वध ंशणृ ुम ेभरतष�भ ।अ�यासा�मत ेय� दःुखा�त ंच �नग�छ�त ॥१८-३६॥
હ� ભરત ��ેઠ ! હવ ે�ું માર� પાસથેી �ણ �કારના ં�ખુન ેસાભંળ.� સમાિધ�ખુમા ંઅ�યાસથી રમણ
કર� છ ેતથા �ુઃખ ના �ત ન ેપામ ેછ.ે(૩૬)
य�तद� े�वष�मव प�रणामऽेमतृोपमम ्।त�सखु ंसाि��वकं �ो�तमा�मब�ु��सादजम ्॥१८-३७॥
� ત ે�ખુ આરભંમા ંિવષ ��ું પર�ં ુપ�રણામમા ંઅ�તૃ ��ું હોય તથા પોતાની િનમ�ળ ��ુ�થી
ઉ�પ� થય�ેું હોય ત ે�ખુન ેસા��વક ક�ું છ.ે(૩૭)
�वषयिे��यसयंोगा�य�तद�ऽेमतृोपमम ्।प�रणाम े�वष�मव त�सखु ंराजस ं�मतृम ्॥१८-३८॥
� ત ે�ખુ િવષય તથા ઇ���યોના સયંોગ થી ઉપ��ું છ ેત ેઆરભંમા ંઅ�તૃ ��ું લાગ ેછ ેપણ પછ�
પ�રણામમા ંિવષ ��ું લાગ ેછ ેત ે�ખુ ન ેરાજસ ક�ું છ.ે(૩૮)
यद� ेचानबु�ध ेच सखु ंमोहनमा�मनः ।�न�ाल�य�मादो�थ ंत�तामसमदुा�तम ्॥१८-३९॥
� �ખુઆરભંમા ંતથા પ�રણામ ે��ુ�ન ેમોહમા ંનાખના�ુ,ં િન��ા, આળસ અન ે�માદથી ઉ�પ� થય�ેું છ ે
ત ે�ખુ તામસ ક�ું છ.ે (૩૯)
न तदि�त प�ृथ�या ंवा �द�व दवेषे ुवा पनुः ।स��व ं�क�ृतजमै�ु�त ंयद�ेभः �याि���भग�ुणःै ॥१८-४०॥
��ૃવીમા ંક� પાતાળમા ંઅથવા �વગ�મા ંદ�વોન ેિવષ ેપણ એ�ું ત ેકઈં િવ�માન નથી ક� � �ાણી અથવા
પદાથ� ��િૃત થી ઉ�પ� થયલેા આ સ�વા�દ �ણ �ણુોથી ર�હત હોય.(૪૦)
�ा�मण���य�वशा ंश�ूाणा ंच पर�तप ।कमा��ण ��वभ�ता�न �वभाव�भवैग�ुणःै ॥१८-४१॥
હ� પરતંપ ! �ા�ણ, ��ીય, વ�ૈય તથા ��ુોના ંકમ�ના ��િૃતથી ઉ�પ� થયલેા �ણુો વડ�
�ુદા �ુદા િવભાગો પાડવામા ંઆ�યા છ.ે(૪૧)
शमो दम�तपः शौच ं�ाि�तराज�वमवे च ।�ान ं�व�ानमाि�त�य ं��मकम� �वभावजम ्॥१८-४२॥
શમ, દમ, તપ,શૌચ, �મા, સરલતા તમેજ �ાન, િવ�ાન,આ��ત�પ�ું એ �વભાવ જ�ય �ા�ણોના ં
67
કમ� છ.ે(૪૨)
शौय� तजेो ध�ृतदा��य ंय�ु ेचा�यपलायनम ्।दानमी�वरभाव�च �ा� ंकम� �वभावजम ्॥१८-४३॥
શૌય�, તજે, ધીરજ, ચ�રુાઈ અન ે��ુમા ંપાછા ન હટ�ું, વળ� દાન તથા ધમ� અ�સુાર ��પાલન
એ ��ીયના ં�વાભાિવક કમ� છ.ે (૪૩)
क�ृषगौर�यवा�ण�य ंवै�यकम� �वभावजम ्।प�रचया��मकं कम� श�ू�या�प �वभावजम ्॥१८-४४॥
ખતેી, ગૌર�ા અન ે�યાપાર એ વ�ૈયના �વાભાિવક કમ� છ.ેઅન ેઆ �ણ ેવણ� ની સવેા�પ કમ� ��ુ�ું
�વાભાિવક કમ� છ.ે(૪૪)
�व े�व ेकम��य�भरतः स�ंस�� ंलभत ेनरः ।�वकम��नरतः �स�� ंयथा �व�द�त त�छृण ु॥१८-४५॥
પોતાના �વાભાિવક કમ�મા ંિનરત રહ�લો મ��ુય સ�વ શ��તન ેપામ ેછ.ેપોતાના કમ�મા ંત�પર રહ�લો
મ��ુય � �કાર� મો�ની િસ��ન ેપામ ેછ,ે ત ે�ું સાભંળ.(૪૫)
यतः �विृ�तभ�ूताना ंयने सव��मद ंततम ्।�वकम�णा तम�य�य� �स�� ं�व�द�त मानवः ॥१८-४६॥
�નાથી �તૂોની ઉ�પિત થાય છ ેતથા �ના વડ� સવ� �યા�ત થાય છ ેતને ેપોતાના કમ� વડ� સ�ં�ુટ
કર�ન ેમ��ુય િસ��ન ેપામ ેછ.ે(૪૬)
�येा��वधम� �वगणुः परधमा���वनिु�ठतात ्।�वभाव�नयत ंकम� कुव��ना�नो�त �कि�बषम ्॥१८-४७॥
સાર� ર�ત ેઆચર�લા પરધમ� કરતા ંપોતાનો �ણુર�હત હોય તો પણ �વધમ� ��ેઠ છ.ે�વભાવજ�ય
શા�ા�સુારકમ� કરતો મ��ુય પાપન ેપામતો નથી.(૪૭)
सहज ंकम� कौ�तये सदोषम�प न �यजते ्।सवा�र�भा �ह दोषणे धमूनेाि�न�रवावतृाः ॥१८-४८॥
હ� કા�તયે ! વણા��મ અ�સુાર �વાભાિવક ઉ�ભવ�ેું કમ� દોષવા� ંહોય તો પણ ન �યજ�ું.
કારણક� સવ�કમ� �મુાડાથી �મ અ��ન ઢકંાયલેો રહ� છ ેતમે દોષ વડ� ઢકંાયલેો રહ� છ ેતમે દોષ
વડ� ઢકંાયલેા ંરહ� છ.ે(૪૮)
अस�तब�ु�ः सव�� िजता�मा �वगत�पहृः ।न�ैक�य��स�� ंपरमा ंस�ंयासनेा�धग�छ�त ॥१८-४९॥
�ી-��ુા�દ સવ� પદાથ� િવષ ેઆસ��ત ર�હત ��ુ�વાળો, �ત:કરણ ન ેવશ રાખનારો, િવષયો તરફ
��હૃા િવનાનો ��ુુષ સ�ંયાસ વડ� પરમ નકૈ�ય� િસ��ન ેપામ ેછ.ે(૪૯)
�स�� ं�ा�तो यथा ��म तथा�नो�त �नबोध म े।समासनेवै कौ�तये �न�ठा �ान�य या परा ॥१८-५०॥
હ� કા�તયે ! િન�ક�ય��પ િસ��ન ે�ા�ત કર� િવ�ાન ��ુુષ � �કાર� ��ન ેપામ ેછ ેત ે�ાનની પરમ
િન�ઠા છ.ે ત ેસ�ંપેમા ંજ માર� પાસથેી સાભંળ.(૫૦)
ब�ु�या �वश�ु�या य�ुतो ध�ृया�मान ं�नय�य च ।श�दाद�ि�वषया�ं�य��वा राग�वषेौ �यदु�य च ॥१८-५१॥
��ુ ��ુ� વડ� ��ુત ��ુુષ સા��વક ધયૈ�થી આ�માન ેિનયમમા ંરાખી, શ�દા�દ િવષયોનો �યાગ કર�ન ેતથા
રાગ�ષેનો �યાગ કર� ��ભાવન ે�ા�ત કર� છ.ે(૫૧)
�व�व�तसवेी ल�वाशी यतवा�कायमानसः ।�यानयोगपरो �न�य ंवैरा�य ंसमपुा��तः ॥१८-५२॥
એકાતં સવેનારો, અ�પભોજન કરનારો, વાણી, દ�હ તથા મનન ેવશમા ંરાખનારો,દરરોજ �યાન ધરનારો
એ વરૈા�યનો આ�ય કર�ન ેરહ� છ.ે(૫૨)
अहकंार ंबल ंदप� काम ं�ोध ंप�र�हम ्।�वम�ुय �नम�मः शा�तो ��मभयूाय क�पत े॥१८-५३॥
68
તથા અહકંાર, બળ, દપ�, કામ, �ોધ, પ�ર�હ અન ેમમતા છોડ�ન ેશાતં રહ� છ ેત ે��સા�ા�કાર
માટ� યો�ય બન ેછ.ે(૫૩)
��मभतूः �स�ना�मा न शोच�त न का���त ।समः सव�ष ुभतूषे ुम�ि�त ंलभत ेपराम ्॥१८-५४॥
���પ થયલેો �સ� �ચ�વાળો પદાથ�નો શોક કરતો નથી. અ�ા�ય પદાથ�ની ઈ�છા કરતો નથી.
સવ� �તૂોમા ંસમભાવ રાખનારો એ માર� પરાભ��તન ેપામ ેછ.ે(૫૪)
भ��या माम�भजाना�त यावा�य�चाि�म त��वतः ।ततो मा ंत��वतो �ा�वा �वशत ेतदन�तरम ्॥१८-५५॥
ભ��ત વડ� �ું ઉપાિધ ભદેોથી ��ુત �વ�પવાળો � ંત ે� મન ેત�વથી �ણ ેછ,ે ત ેભ��ત વડ� મન ેત�વથી �ણીને
�યાર પછ� મારા �વ�પમા ં�વશે કર� છ.ે(૫૫)
सव�कमा��य�प सदा कुवा�णो म��यपा�यः ।म��सादादवा�नो�त शा�वत ंपदम�ययम ्॥१८-५६॥
સદા સવ� કમ� કરતો રહ�વા છતા ંપણ મારો શરણાગત ભ�ત માર� �પૃાથી શા�ત અિવનાશી પદને
પામ ેછ.ે(૫૬)
चतेसा सव�कमा��ण म�य स�ंय�य म�परः ।ब�ु�योगमपुा���य मि�च�तः सतत ंभव ॥१८-५७॥
િવવકે��ુ� વડ� સવ� કામો મન ેસમપ�ણ કર� - મારા પરાયણ થઇ ��ુ�યોગનો આ�ય કર�ન ેિનરતંર
મારા િવષ ેમનવાળો થા.(૫૭)
मि�च�तः सव�दगुा��ण म��सादा�त�र�य�स ।अथ च�े�वमहकंारा�न �ो�य�स �वन��य�स ॥१८-५८II
મારા િવષ ે�ચ� રાખવાથી, માર� �પૃાથી,�ું સવ� �ુઃખોન ેતર� જઈશ. પર�ં ુજો �ું કદા�ચ� ્અહકંારથી
મન ેસાભંળશ ેન�હ તો નાશ પામશ.ે(૫૮)
यदहकंारमा���य न यो��य इ�त म�यस े।�म�यषै �यवसाय�त े�क�ृत��वा ं�नयो�य�त ॥१८-५९॥
અહકંારનો આ�ય કર�ન ે�ું ��ુ ન ક�ુ ંએમ જો �ું માનતો હો તો તારો િન�ય િમ�યા છ,ે કારણક�
તારો �િ�ય �વભાવ તન ે��ુમા ંજોડશ.ે(૫૯)
�वभावजने कौ�तये �नब�ः �वने कम�णा ।कत�ु न�ेछ�स य�मोहा�क�र�य�यवशोऽ�प तत ्॥१८-६०॥
હ� અ�ુ�ન ! �વભાવજ�ય પોતાના કમ� વડ� બધંાયલેો મોહવશ � ��ુ કરવાન ે�ું ઈ�છતો નથી ત ેપરવશ
થઈન ેપણ �ું કર�શ.(૬૦)
ई�वरः सव�भतूाना ं��शेऽेज�ुन �त�ठ�त ।�ामय�सव�भतूा�न य��ा�ढा�न मायया ॥१८-६१॥
હ� અ�ુ�ન ! ઈ�ર ય�ંો પર બસેાડ�લા ંસવ� �તૂોન ેમાયા વડ� �મણ કરાવતા ંસવ� �તૂોના �દયમા ંરહ� છ.ે(૬૧)
तमवे शरण ंग�छ सव�भावने भारत ।त��सादा�परा ंशाि�त ं�थान ं�ा��य�स शा�वतम ्॥१८-६२॥
હ� ભારત ! સવ� �કાર� ત ેઈ�રન ેજ શરણ ે�ું � �ની �પૃાથી �ું પરમ શાિંત તથા શા�ત �થાનન ેપામીશ.(૬૨)
इ�त त े�ानमा�यात ंग�ुया� ग�ुयतर ंमया ।�वम�ृयतैदशषेणे यथ�ेछ�स तथा कु� ॥१८-६३॥
એ �માણ ેમ� તન ે��ુથી અિત ��ુ ગીતાશા��પી �ાન ક�ું, એનો સ�ંણૂ�પણ ેિવચાર કર�ન ે�મ તાર�
ઈ�છા હોય તમે �ું કર.(૬૩)
सव�ग�ुयतम ंभयूः शणृ ुम ेपरम ंवचः ।इ�टोऽ�स म े�ढ�म�त ततो व�या�म त े�हतम ्॥१८-६४॥
ફર�થી સવ�થી અિત ��ુ પરમ વચનન ે�ું સાભંળ, ક�મ ક� �ું મન ેઅિતિ�ય છ.ે તથેી તન ેઆ �હત કારક
વચનો ક�ું �.ં(૬૪)
69
म�मना भव म��तो म�याजी मा ंनम�कु� ।मामवेै�य�स स�य ंत े��तजान े��योऽ�स म े॥१८-६५॥
મારામા ંજ મન રાખ, મારો ભ�ત થા, મા�ુ ં�જૂન કર, મન ેનમ�કાર કર, એમ કરવાથી �ું મન ેપામીશ
એમ �ું સ�ય �િત�ા ક�ુ ં� ંકારણક� �ું મન ેિ�ય છ.ે(૬૫)
सव�धमा��प�र�य�य मामकें शरण ं�ज ।अह ं�वा ंसव�पाप�ेयो मो��य�या�म मा शचुः ॥१८-६६॥
સવ� ધમ�નો �યાગ કર�ન ે�ું મન ેએકન ેજ શરણ ેઆવ,�ું તન ેસવ� પાપોથી ��ુત કર�શ.માટ� �ું શોક ન કર(૬૬)
इद ंत ेनातप�काय नाभ�ताय कदाचन ।न चाश�ुषूव ेवा�य ंन च मा ंयोऽ�यसयू�त ॥१८-६७॥
આ ગીતાનો �ાર� પણ તપરહ�તન,ે ભ��તરહ�તન,ે ��ુષુારહ�તન ેતથા � માર� અ�યૂા કર� છે
તવેા મ��ુયન ેઉપદ�શ કરવો ન�હ.(૬૭)
य इम ंपरम ंग�ुय ंम��त�ेव�भधा�य�त ।भि�त ंम�य परा ंक�ृवा मामवेै�य�यसशंयः ॥१८-६८॥
� આ પરમ ��ુ�ાનનો મારા ભ�તોન ેઉપદ�શ કરશ ેત ેમારા િવષ ેપરમભ��ત �ા�ત કર�ન ેમન ેજ
પામશ,ેએમા ંસશંય નથી.(૬૮)
.न च त�मा�मन�ुयषे ुकि�च�म े��यक�ृतमः ।भ�वता न च म ेत�माद�यः ��यतरो भ�ुव ॥१८-६९॥
વળ� મ��ુયોમા ંતનેાથી બીજો કોઈ પણ મો�ુ ંઅિત િ�ય કરનાર થવાનો નથી તથા ��ૃવીમા ંતનેા
કરતા ંબીજો વધાર� િ�ય પણ નથી.(૬૯)
अ�य�ेयत ेच य इम ंध�य� सवंादमावयोः ।�ानय�ने तनेाह�म�टः �या�म�त म ेम�तः ॥१८-७०॥
તથા � આપણા બ ેના આ ધમ���ુત સવંાદ�ું અ�યયન કરશ,ે તનેાથી �ાનય� વડ� �ું ��ૂઈશ
એવો મારો મત છ.ે(૭૦)
��ावाननसयू�च शणृयुाद�प यो नरः ।सोऽ�प म�ुतः शभुा�ँलोका��ा�नयुा�प�ुयकम�णाम ्॥१८-७१॥
� ��ુુષ ��ાવાન તથા ઈ�યા� િવનાનો થઈન ેઆ ગીતાશા��ું �વણ કર� છ ેત ેપણ ��ુત થઈને
��ુયકમ� કરનારાન ે�ા�ત થતા ં�ભુ લોકોન ેપામ ેછ.ે(૭૧)
कि�चदते��त ंपाथ� �वयकैा�णे चतेसा ।कि�चद�ानसमंोहः �न�ट�त ेधनजंय ॥१८-७२॥
હ� પાથ� ! ત� આ ગીતાશા� એકા� �ચ�થી સાભં��ું ક� ? હ� ધનજંય ! તારો અ�ાન થી ઉ�પ�
થયલેો મોહ નાશ પા�યો ક� ? (૭૨)
न�टो मोहः �म�ृतल��धा �व��सादा�मया�यतु ।ि�थतोऽि�म गतस�दहेः क�र�य ेवचन ंतव ॥१८-७३॥
અ�ુ�ન કહ� : હ� અ��તુ ! આપની �પૃાથી મારો મોહ નાશ પા�યો છ.ે મ� આ�મ�ાન�પી ��િૃત �ા�ત કર� છ.ે
સશંયર�હત થઇ �ું આપ�ું વચન પાળ�શ.(૭૩)
इ�यह ंवासदुवे�य पाथ��य च महा�मनः ।सवंाद�ममम�ौषम�तु ंरोमहष�णम ्॥१८-७४॥
સજંય કહ� : એ �માણ ેભગવાન વા�દુ�વનો તથા મહા�મા અ�ુ�નનો અ��તુ અન ેરોમા�ંચત કર�
તવેો સવંાદ મ� સાભં�યો.(૭૪)
�यास�सादा��तवानते�ग�ुयमह ंपरम ्।योग ंयोगे�वरा�क�ृणा�सा�ा�कथयतः �वयम ्॥१८-७५॥
�યાસ ભગવાનની �પૃાથી આ પરમ ��ુ યોગન ે યોગ�ેર �ી ��ૃણ ે�વય ંક�ો ત ેમ� સા�ાત સાભં�યો.(૭૫)
राज�स�ंम�ृय स�ंम�ृय सवंाद�ममम�तुम ्।केशवाज�ुनयोः प�ुय ं��या�म च महुमु�ुहःु ॥१८-७६॥
હ� રાજન ! �ી ��ૃણ અન ેઅ�ુ�નના આ પિવ� તથા અ��તુ સવંાદ ન ેસભંાર� સભંાર� ન ે વારવંાર
70
�ું હષ� પા�ું �.ં(૭૬)
त�च स�ंम�ृय स�ंम�ृय �पम�य�तु ंहरःे ।�व�मयो म ेमहान ्राज���या�म च पनुः पनुः ॥१८-७७॥
હ� રાજન ! વળ� ભગવાન �ી ��ૃણના ત ેઅિત અ��તુ િવ��પન ેસભંાર� સભંાર�ન ેમન ેિવ�મય થાય છ ેને
�ું વારવંાર હષ� પા�ું �.ં(૭૭)
य� योगे�वरः क�ृणो य� पाथ� धनधु�रः ।त� �ी�व�जयो भ�ूत��ुवा नी�तम��तम�म ॥१८-७८॥
�યા ંયોગ�ેર �ી ��ૃણ છ ેઅન ે�યા ંધ�ધુા�ર� અ�ુ�ન છ ે�યા ંલ�મી,િવજય, �િૂત, ઐ�ય� અને
િન�લ નીિત સવ�દા વાસ કર� છ ેએવો મારો મત છ.ે(૭૮)
અ�યાય -૧૮-મો�-સ�ંયાસ-યોગ-સમા�ત
ગીતા-ભગવદ ગીતા-�ીમદ ભગવદગીતા -સમા�ત.