,1HỌC-ĨHÁLMGUYÊN- .. . NG ĐẠI HỌC Sư PHẠM

TS. NGUYỀN XUÂN TRƯỜNG

GIÁO TRÌNH

PHÁT TRIỂN VÙNG

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC s ư PHẠM

TS. NGUYỄN XUÂN TRƯỜNG

GIÁO TRÌNHPHÁT TRIỂN VÙNG(D ùng cho chương trình đào tạo trình độ Thạc sĩ,

chuyên ngành Địa l í học)

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NĂM 2013

02 - 24MÃSÓ: -----------------------

Đ H TN -2013

LỜI NÓI ĐẦU

Vùng kinh tế hình thành và tồn tại do yêu cầu phát triển của nền kinh tế quốc gia, là cơ sở đế Nhà nước hoạch định, triển khai, quản lí cúc chiến lược, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội theo lãnh thổ. Với chức năng là chủ thế quàn lí và to chức lãnh tho, Nhà nước có khả năng nắm bắt, vận dụng quy luật vận động cùa các yếu to tạo vùng và các quy luật kinh tế vùng để điểu tiết, thúc đẩy sự hình thành và phát triển các vùng kinh tế, phục vụ chiến lược phát triển kinh tế - xã hội đất nước.

Phát triển các vùng kinh tế trên cơ sở khai thác thế mạnh và tiềm năng cùa mỗi vùng, nhằm mục tiêu thu hẹp chênh lệch trình độ phát triển giữa các vùng, thúc đay lăng trường kinh tế nhanh và bển vừng cho cả nước nói chung, từng vùng nói riêng. Đe phát triển vùng, Nhà nước phải thực hiện các chính sách điểu tiết, phát triển kinh tế - xã hội vùng. Chinh sách phát triền vùng là chính sách kinh tế - xã hội thuộc tầm trung mô do Nhà nước (Quốc hội, Chính phù, Chính quyền địa phương) ban hành và chi đạo tổ chức thực hiện. Đây là hành động can thiệp cùa Nhà nước nhằm giải quyết các vấn để có liên quan đến phát triển vùng.

Ở Việt Nam, nghiên cứu về vùng kinh tế đã được các nhà khoa học nghiên cứu trong nhiều năm, đặc biệt lừ sau thong nhất đất nước (năm 1975) đến nay. Các công trình nghiên cứu tập trung vào một sổ vấn đề như phân vùng kinh tế, to chức lãnh thổ kinh tế - xã hội, định hướng phát triển vùng,... chù yếu do Viện Chiến lược phát triển, Bộ Kế hoạch và Đầu tư (trước đây là Viện Phân vùng và quy hoạch thuộc ủ y ban Kế hoạch Nhà nước) thực hiện. Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học địa ị i ở các trường đại học về phân vùng kinh tế. Gần đây, có một số công trình nghiên cứu để cập đến nội dung cơ bản vé kinh tế vùng, chính sách phát triển vùng và

3

vận dụng trong nghiên cứu thực tiễn phát triển vùng ở Việt Nam trong những năm đoi mới.

Việc biên soạn giáo trình ậ’Phát triển vùng" được thực hiện với mong muốn có một giáo trình cơ bản đề cập đến vấn đề vùng, chính sách phát triển vùng, phát triển vùng ở Việt Nam để phục vụ cho công tác đào tạo sau đại học ngành học Địa lí ở Đại học Thái Nguyên. Đồng thời, đây cũng là nguồn tài liệu tham khảo cho sinh viên ngành học Địa lí. Nội dung cùa giáo trình đề cập đến kiến thức có tính liên ngành, phù hợp với quy định chương trình đào tạo trình độ thạc s ĩ cùa Bộ Giáo dục và Đào tạo, Đại học Thải Nguyên.

Trong quá trình biên soạn và xuất bản giáo trình này, lác giả đã sử dụng nguồn thông tin tư liệu từ các công trình nghiên cứu cùa tác giả: Lê Thông, Nguyễn Minh Tuệ (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội), Lê Thu Hoa, Nguyễn Tiến Dũng (Trường Đại học Kinh tế Quốc dân), Nguyễn Văn Huân (Viện Kinh tế Việt Nam), Ngô Doãn Vịnh (Viện Chiến lược phát triển, Bộ Kế hoạch và Đầu tư) và một số tác giả khác. Tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ, góp ỷ về chuyên môn cùa các cơ quan, đồng nghiệp và các chuyên gia trong lĩnh vực liên quan. Tác giả xin chân thành cảm cm tất cả sự giúp đỡ nhiệt tình và hiệu quả đỏ.

Mặc dù giáo trình được biên soạn công phu, nhưng là tài liệu được sử dụng cho đào tạo chuyên ngành hẹp, nguồn thông tin tư liệu có tính liên ngành. Mặt khác, giáo trình được phát triển từ chuyên đề đào tạo sau đại học (trình độ thạc sì), do vậy không thể tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Tác giả mong muốn nhận được những ý kiến đóng góp, phê bình cùa độc giả để giáo trình được hoàn thiện hơn.

Trân trọng cảm ơn.

Tháng 5 năm 2013

TÁC GIẢ

4

M ỤC LỤC

LỜI NÓI ĐÂU..............................................................................................3Chuông 1. Tổng quan về vùng và phân vùng 91. Quan niệm về vùng.................................................................................9

1.1. Một số khái niệm liên quan đến vùng.......................................... 91.2. Quan niệm về vùng........................................................................ 11

2. Quy hoạch và tổ chức lãnh thổ .......................................................... 142.1. Quy hoạch lãnh thổ........................................................................142.2. Tổ chức lãnh thổ............................................................................ 15

3. Phân vùng kinh tế ................................................................................ 233.1. Vùng kinh tế và các loại vùng kinh tế........................................ 233.2. Phân vùng kinh tế ......................................................................... 25

Chưong 2. Bản chất và nội dung của vùng kinh tế...........................311. Tính chất khách quan của vùng kinh tế ...........................................312. Các yếu tố tạo vùng kinh tế ................................................................. 31

2.1. Phân công lao động xã hội theo lãnh thổ....................................312.2. Yếu tố tự nhiên.............................................................................. 332.3. Yếu tố kinh tế.................................................................................352.4. Yếu tố tiến bộ khoa học và công nghệ....................................... 362.5. Yếu tố dân cư, dân tộc.................................................................. 362.6. Yếu tố lịch sử - văn hóa................................................................36

3. Nội dung của vùng kinh tế ................................................................. 373.1. Lĩnh vực sản xuất.......................................................................... 373.2. Lĩnh vực kết cấu hạ tầng.............................................................. 413.3. Các nguồn lực phát triển vùng.....................................................42

4. Các chỉ tiêu đánh giá phát triển vùng.............................................. 444.1. Nhóm chi tiêu về tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế..444.2. Nhóm chi tiêu phát triển xã hội...................................................45

5

4.3. Nhóm các chỉ tiêu về phát triển kết cấu hạ tầng....................... 454.4. Nhóm các chi tiêu về phát triển bền vững................................. 46

5. Định hướng không gian của các cơ sở và ngành kinh t ế .............465.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến định hướng không gian của các cơsở kinh tế (doanh nghiệp), các ngành kinh tế ....................................465.2. Định hướng không gian của các doanh nghiệp theo yểu tố vị trí......... .... ...................... ............................................. ............. ................495.3. Định hướng không gian của các doanh nghiệp theo yếu tốkhoảng cách...........................................................................................52

Chương 3. Một số lí thuyết phát triển xét từ góc độ kinh tế lãnh thổ...................................................................................................... 551. L í thuyết tăng trưởng vùng..................................................................552. L í thuyết phát triển các vành đai nông nghiệp......................................563. L í thuyết định vị công nghiệp cùa A. Weber..................................... 574. L i thuyết về "Điểm trung tâm" ........................................................... 595. L i thuyết cực phát triển cùa F. Perroux............................................. 616. Li thuyết về chu trình sàn xuẩt năng lượng........................................637. Li thuyết đầu tư tập trung .................................................................... 648. L i thuyết phát triển phi cân đối........................................................... 64Chương 4. Marketing và liên kết vùng............................................... 671. Marketing vùng ....................................................................................67

1.1. Các vẩn đề lí luận liên quan đến Marketing vùng.....................671.2. Đối tượng cùa Marketing vùng....................................................731.3. Chủ thể Marketing vùng...............................................................781.4. Chính sách và chiến lược Marketing vùng................................. 81

2. Liên kết vùng......................................................................................... 862.1. Liên kết kinh tế .............................................................................. 862.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề liên kết vùng....................................882.3. Nguyên tắc phân bố theo lãnh thổ và liên kết vùng.................. 912.4. Các điều kiện để thực thi liên kết vùng bền vững......................922.5. Các kiểu liên kết vùng...................................................................93

3. Liền kết vùng ở Việt Nam ....................................................................96

6

3.1. Thực trạng liên kết vùng ở Việt Nam........................................ 963.2. Nguyên nhân của hạn chế liên kết vùng ở Việt Nam..............1033.3. Liên kết phát triển vùng Duyên hải miền Trung - Ví dụ cho sựtìm kiếm mô hình liên kết vùng ở Việt N am ................................. 107

Chưong 5. Chính sách phát triển vùng 1131. Cliinlt sách phát triển vùng..............................................................113

1.1. Khái niệm chính sách và chính sách phát triển kinh tế - xã hội...................................................................... ...................................... 1131.2. Chính sách phát triển vùng........................................................ 1151.3. Cấu trúc cùa chính sách phát triển vùng.................................. 119

2. Kinh nghiệm quốc tế thực hiện chinh sách phát triển vùng.........1242.1. Vai trò điều tiết của Nhà nước trong phát triển vùng........... 1242.2. Các phương hướng thực hiện chính sách vùng........................1262.3. Kinh nghiệm thực hiện chính sách vùng ờ một số nước châu u........................................................................................................ 1272.4. Kinh nghiệm thực hiện chính sách vùng một số nước ASEAN... 1312.5. Kinh nghiệm thực hiện chính sách vùng ở Trung Quốc............. 131

Chương 6. Phát triển vùng ờ Việt Nam ............................................1371. Phát triển vùng ở Việt Nam qua các giai đoạn...............................137

1.1. Giai đoạn từ năm 1954 đến 1986..............................................1371.2. Giai đoạn từ năm 1986 đến nay...............................................139

2. Phương thức và công cụ thực hiện chính sách vùng ở Việt Nam..................................................... ... ..... ........ ...........................................142

2.1. Quy hoạch và tổ chức lãnh thổ kinh tể - xã hội....................... 1422.2. Các công trình trọng điểm quốc gia phát triển cơ sở hạ tàng vớitư cách là công cụ thực hiện chính sách vùng................................1462.3. Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển các vùng khó khăn.................. I ..................... ...............I ...1...........................................147

3. Pltát triển các vùng kinli tế............................................................ 1493.1. Khái quát chung........................................................................1493.2. Khái quát sự phát triển các vùng kinh tế..................................154

4. Phát triển các vùng kinh tế trọng điểm 162

7

4.1. Sự hình thành và phát triển các vùng kinh tế trọng điểm ở Việt Nam.....................................................................................................1624.2. Các vùng kinh tế trọng điểm...................................................... 168

5. Phát triển các kltu vực (lãnh thổ) đặc biệt..................................... 1765.1. Phát triển khu công nghiệp tập trung, khu chế xuất................ 1765.2. Phát triển khu công nghệ cao, cơ sờ ươm tạo công nghiệp...1785.3. Phát triển các khu kinh tế ven biển.......................................... 1835.4. Phát triển các khu kinh tế cửa khẩu..........................................1855.5. Hợp tác quốc tế trong phát triển vùng..................................... 190

8

Chương 1

TỎNG QUAN VÈ VÙNG VÀ PHÂN VÙNG

1. QUAN NIỆM VỀ VÙNG

1.1. Một sổ khái niệm liên quan đến vùng

1.1.1. Khái niệm không gian và lãnh thồ

Không gian, thời gian là một cặp phạm trù của triết học Mác - Lênin, dùng để chi về một phương thức tồn tại cùa vật chất (cùng với

phạm trù vận động), trong đó không gian chi hình thức tồn tại của khách thể vật chất ở vị trí nhất định, kích thước nhất định và ờ một khung cảnh nhất định trong tương quan với những khách thể khác. Theo quan điểm triết học, không gian là hình thức tồn tại của các khách thể và các quá trình vật chất được đặc trung bằng cấu trúc và quảng tính của các hệ thống vật chất; còn thời gian là hình thức thay thế kế tiếp nhau của các hiện tượng và các trạng thái của vật chất được đặc trưng bằng độ dài tồn tại của chúng. Trong giới tự nhiên, đời sống xã hội và tư duy con người luôn tồn tại hoạt động và phát triển của các quá trình đối lập nhau, trong đó có quá trình phân hóa và quá tình tổng hợp. Dưới góc độ không gian, quá trình phân hóa trong tự nhiên dẫn đến sự xuất hiện các thành tố tự nhiên, các tổng thề tự nhiên mang những đặc trưng khác nhau, với những quy mô khác nhau. Đến lượt mình, bên trong các thành tố và tổng thể tự nhiên ấy lại diễn ra quá trình tổng hợp hóa. Sự vận động kết hợp, thống nhất của haỉ quá trình này tạo ra các không gian đa dạng, muôn màu, muôn vẻ về chiều dài, chiều rộng và chiều cao (chiều sâu). Các không gian đó thường được hiểu như là các không gian địa lí được xác định bởi các tọa độ khác nhau.

Lãnh thổ được hiểu theo nhiều góc độ khác nhau, nhưng theo cách hiểu phổ thông nhất, lãnh thổ là một khoảng không gian thuộc