giao trinh co so van hoa vn phungquynham

8/14/2019 Giao trinh Co so van hoa VN PhungQuyNhaM

1/90

TRNG I HC SPHM TP. H CH MINHKHOA NGVN

PHNG QU NHM

TTii lliiuu lluu hhnnhh nnii bb -- 22000022


2/90

LLII MM AAUU

Tren bc ng phat trien, moi dan toc, du ln hay be eu t khang nh ban sac vanhoa cua mnh. Nhat la trong thi ai hau cong nghe ngay nay, ieu ay cang c y thc roret. Moi dan toc eu phai biet ly lch van hoa cua mnh, moi con ngi phai co can cc van

hoa cua dan toc mnh. Ai anh mat ly lch van hoa, can cc van hoa dan toc mnh ngi ayse lac hng i trong mot thi ai co nhieu bien oi nh hien nay.

That ang buon khi moi chung ta khong hieu g ve nen van hoa cua dan toc mnh. Khicha hieu mnh that kho long hieu ngi khac. Ch co the hieu nen van hoa, van minh cuacac dan toc khac khi anh a hieu c nen van hoa, van minh cua dan toc mnh. Vi mot tinhthan, mot y thc nh vay, chung ta tm hieu van hoa Viet Nam. C s van hoa Viet Nam see cap chu yeu cac van e sau:

1. Xac nh khai niem van hoa va he thong van hoa.

2. Tien trnh van hoa Viet Nam.3. Nhng ac trng van hoa cua cong ong ngi Viet.


3/90

KHAI NIEM VAN HOA, HE THONG VAN HOA

I. XAC NH KHAI NIEM VAN HOA :

1. Thuat ng van hoa trong cach hieu cua ngi Trung Hoa co:

Theo cac nha nghien cu van hoa Trung Quoc hien nay th co 160 cach hieu, cac quanniem khac nhau. Va cach hieu thi xa khac cach hieu ngay nay.

Thi xa, t van hoa trong Chu Dch c tach thanh hai t van va hoa :

Quan ho nhan van, d hoa thanh thien ha.

(Xem dang ve con ngi, lay o ma giao hoa thien ha)

Ngha goc cua t van la ve ep do mau sac tao ra. Van la hnh thc ep e trong le,nhac, trong cai tr, trong ngon ng, trong cach c x ....

en thi Tay Han, Lu Hng (77 trc CN) a s dung t van hoa sm nhat, c

hieu nh mot phng thc giao hoa con ngi : Dung van hoa khong thay oi c se chinhphat.

Ve sau, t van hoa c hieu nh la mot phng thc e xay dng cuoc song, xaydng xa hoi :

Van hoa noi tap

Vu cong ngoai t

(Van hoa lam cho ben trong hoa muc

Vu cong e sa sang ben ngoai)

2. Quan niem van hoa hien nay :

T van hoa (tieng Latin: Cultus). Cultusagri co ngha trong trot ngoai ong, Cultusanimico ngha la trong trot tinh than.

Cach hieu pho bien hien nay, van hoa la he thong cac gia tr vat chat va tinh than maloai ngi a tao ra trong tien trnh lch s.

Van hoa la tong hoa cac phng tien sau:

- He thong cac gia tr vat chat va tinh than.

- Nhng hoat ong nham thoa man nhu cau tinh than cua con ngi.- He thong tri thc va kien thc cua dan toc, loai ngi.

- Trnh o cao trong sinh hoat xa hoi.

Van hoa cua mot thi ai, mot thi ky lch s nhat nh. Van hoa co the hieu theo motngha rong bao gom:

- o la phng thc san xuat ra cua cai vat chat: phng phap, cong cu, qua trnh congnghe ....


4/90

- Sinh hoat vat chat : an, mac, i lai ...

- To chc cong ong (gia nh, lang nc)

- Sinh hoat tinh than : tn ngng, ton giao, phong tuc, lehoi ...

- Kien thc va tri thc ve t nhien va xa hoi.

- i song t tng, tnh cam, quan niem ao c, nhan thc ve the gii, ve nhan sinh.

Theo Thu tng An o Jawa Harlal Nehru, van hoa co 3 phng dien : t tng,phng phap, lao ong say sa ben b (bai phat bieu trong lethanh lap Ban lien lac van hoavi nc ngoai cua An o ngay 09/04/1950 Bao Nhan Dan ang lai thang 02/1990).

Cu Thu tng Pham Van ong a viet : Noi ti van hoa la noi ti mot lanh vc vocung phong phu va rong ln, bao gom tat ca nhng g khong phai la thien nhien ma co lienquan en con ngi trong suot qua trnh ton tai, phat trien, qua trnh con ngi lam nen lchs ... Cot loi cua sc song dan toc la van hoa vi ngha bao quat va cao ep nhat cua no,bao gom ca he thong gia tr : t tng va tnh cam, ao c va pham chat, tr tue va tai nang,

s nhay cam va s tiep thu cai mi t ben ngoai, y thc bao ve ban sac va ban lnh cua congong dan toc, sc e khang va sc chien au e bao ve mnh va khong ngng ln manh(1)

3. Van hoa, van hien, van minh:

a. Van hoa :

Van hoa co nhieu ngha. Theo ngha rong: Van hoa la trnh o phat trien nhat nhtrong lch s xa hoi va con ngi; la tat ca nhng cai g do con ngi sang tao ra.

Van hoa la he thong cac gia tr vat chat va tinh than do con ngi sang tao ra trong quatrnh lch s, mang am ban sac dan toc.

ay, chung ta co the gap vi quan niem cua ngai Federico Mayor: Van hoa la tongthe song ong cac hoat ong sang tao cua con ngi dien ra trong qua kh cung nh tronghien tai. Qua hang theky, cac hoat ong sang tao ay cau thanh mot he thong gia tr, truyenthong, th hieu, tham my va loi song da vao o tng dan toc khang nh ban sac rieng cuamnh.

b. Van hien :

Van hien la nhng gia tr tinh than, ao ly cua mot dan toc. Khai niem van hien cs than Ngo S Lien noi en trong cuon ai Viet s ky toan th: Nc ta la nc Van hien

bat au t thi S Nhiep Nguyen Trai trong hung van: Bnh Ngo ai Cao cung a viet:Nh nc ai Viet ta t trc.

Von xng nen Van hien a lau

1Phm Vnng: Vn ho v i mi, NXB Chnh tr Quc gia, HN, 1994 tr.16


5/90

c. Van minh:

Van minh la nhng gia tr c xac lap trong s tien bo ve khoa hoc ky thuat, khoa hocva cong nghe trong loi song va s van dung nhng tien bo o vao trong i song moi ngi,trong cuoc song cua moi dan toc. Nh H.Momdjian a nhan nh: Ch en mot giai oan mive chat trong s phat trien cong cu va hoat ong san xuat cung vi van hoa tinh than mi

bao hieu la van minh xuat hien(2)

Van hoa va van minh : trong cuoc song cua cong ong ngi, mot tap tuc, mot phong

tuc nao o co the o la bieu hien van hoa. Thoi quen mac cua c dan Tieu Vng quocMicro-Necia la mot hien tng van hoa nhng khong the xem la van minh. Ngc lai, conhieu dan toc, nhieu quoc gia at c en trnh o van minh nh nhau, nhng nen van hoacua moi dan toc lai co ac iem, co ban sac khac nhau. V du, van minh Au My co the ngangvi van minh Nhat, song ve van hoa th My va Nhat lai hoan toan khac nhau ve ban sac.

Ngi cong nhau nhay mua (tng ong ong Sn)

Neu khai niem van hoa c hieu nh la nhng gia tr do ban tay va khoi oc con ngitao ra (tc khong phai cai von co trong t nhien, do t nhien ban phat) th van minh trong mot

y ngha nhat nh ham cha nhng yeu to, nhng gia tr tch cc nh la mot tong the.Van minh la mot khai niem lch s. moi thi ai lch s, van minh gan lien vi s tien

bo trong san xuat vat chat vi s hnh thanh mot trnh o van minh tinh than mi ve chat,em lai cho con ngi nhng gia tr mi, tch cc gop phan vao s phat trien cua xa hoi, cuacong ong va ca nhan.

Theo nha nghien cu Phan Ngoc, th nghien cu van hoa la nghien cu mat tnh, baogom le hoi phong tuc, sinh hoat vat chat, the che xa hoi, chnh tr, nghe thuat ... Nghien cuvan minh la nghien cu mat ong, nghien cu s tien bo cua khoa hoc ky thuat va cong

nghe, va s ap dung nhng tien bo o vao trong cuoc song cua moi dan toc.4. Van hoa Viet Nam trong boi canh cua van hoa ong A hay ong Nam A :

Theo gii nghien cu van hoa phng Tay, cac nha van hoa hoc xep van hoa Viet Namvao khu vc van hoa ong A. Tieu bieu la cong trnh: Mot cong trnh nghien cu ve lch s (AStudy of history xuat ban Luan on) hoc gia ngi Anh Arnorld Toynbec a iem en 34nen van minh ac sac tren toan the gii. Trong so 34 nen van minh ay ch con lai 18 nen van

2 Nhng cot moc lch s, NXB Mac Le-nin, HN, 1986, tr. 167.


6/90

minh ang ton tai va phat trien. Nen van hoa, van minh Viet Nam la mot trong 18 nen vanhoa, van minh ay. Nha hoc gia xep van hoa, van minh Trung Hoa, Nhat Ban, Trieu Tien vaViet Nam vao cung mot loai v co nhng net tng ong.

Van minh Trung Hoa la trung tam, la ngon nguon. Con cac nen van minh Nhat Ban,Trieu Tien va Viet Nam la nen van minh ve tinh.

A. Tonybec cho rang 4 nen van minh nay tao nen mot vung van hoa rieng biet. o lavung van hoa ong A (Asie Orientale). Net chung c tang cua cac nen van minh nay la tamlinh con ngi.

Nhng theo Giao s inh Gia Khanh trong cuon Van minh dan gian Viet Nam trong boicanh van hoa ong Nam A (NXB KHXH, HN, 1993) ong cung khong hoan toan bac bo quaniem cua cac nha van hoa phng Tay khi xep van hoa, van minh Viet Nam vao khu vcong A. Nhng ieu can lu y la cho nc ta la nc thuoc vung ong Nam A(3), do vaycan at van hoa, van minh Viet Nam trong boi canh ong Nam A. Co nh vay th mi tranhcai nhn phien dien trong khi nghien cu van hoa Viet Nam can lien he vi cac nen van hoa

lan can nhng co anh hng khac nhau, hoac t, hoac nhieu en s hnh thanh va phat trienvan hoa Viet Nam.

5. Van hoa phng ong va phng Tay :

Co y kien cho rang cac nen van hoa phng ong, chau Phi la nhng nen van hoathieu ly tnh, thieu s khai sang cua van hoa, van minh Chau Au. Nhan nh ay la khong hply. Nha th An o Rabin Tagore co lan a phat bieu a co luc toi tin rang nguon suoi cuavan minh co the phat nguon t trai tim Chau Au. Nhng bay gi, khi toi sap t gia coi iniem tin o a t bo toi. Toi nhn quanh va thay tro tan o nat cua mot nen van minh ay t

hao vng vai. Tuy nhien toi khong phan cai cai toi a mat long tin vao con ngi. Co le bnhminh se en t phng ong... ni mat tri moc.

D nhien moi nen van hoa, van minh cua nhan loai eu co gia tr lch s, co y ngha tchcc trong s phat trien xa hoi. Song do ac iem ve a ly, lch s, ngon ng... van hoaphng Tay va van hoa Phng ong co nhng net khac nhau.

Van hoa Phng Tay thng i tm cai d biet cua cac hien tng, cac s vat trong tnhien, trong xa hoi va t duy. ieu nay do anh hng, chi phoi cua chu ngha duy ly. Triethoc duy ly nhn s vat, hien tng trong s phan cat, phan giai. Van hoa phng Tay coitrong ly tnh, coi trong va at en van minh vat chat. T duy cua ngi Phng Tay la t duy

tuyen. Van hoa Phng ong i tm cai hoa ong, cai dung hp. Van hoa phng ong lygiai cac hien tng, cac s vat trong tnh lng phan, lng hp: am-dng, nhat-nguyet, triat... van hoa phng ong chu y cac chieu kch cua ly tnh. Van hoa phng ong vn ticac gia tr tinh than, t duy cua ngi phng ong la t duy trng.

3 Khai niem : Vung NA gom 10 nc : Viet Nam, Lao, Campuchia, Thai Lan, Mien ien, Malaixia, Indonexia,Philippine, Brunei. Thi tien s vung NA co Hoa Nam (Trung Quoc hien nay).


7/90

Mot ac iem na cua loi song phng ong la con ngi luon luon song cong sinh viqua kh, vi truyen thong, v du nh y thc ve dong ho, ve gia toc, ve s th cung to tien. Cothe trong van hoa phng Tay, con ngi quay ve qua kh nh la mot thai o ngng mo,ch khong phai la mot thai o cong sinh. Cong sinh c hieu nh la mot thai o ton trongngng mo, va la mot lc ay, mot sc manh thoi thuc tinh than con ngi hien tai. Ngi

phng ong khong ly giai cai chet, song ho tin linh hon con ngi chet van hien hu trongtam tng cua ngi ang song, va biet e ra nhng cach ng x thch hp cho con ngi.The ky VI nc CV, Ton That Ba a xac lap ba iem ton tai mai khong h nat oi vi moi conngi. o la luat tam bat hu cho moi con ngi: Lap c, Lap cong, Lap ngon.

6. Van enoi sinh, ngoai sinh va cong sinh oi vi van hoa dan toc:

- Noi sinh: Nhng yeu to noi sinh la nhng yeu to quy nh va quyet nh ban sac dantoc cua moi nen van hoa.

- Ngoai sinh: la nhng yeu to ben ngoai anh hng, tac ong trc tiep hoac gian tiep tis phat trien cua van hoa dan toc.

- Cong sinh: tren c s nhng yeu to noi sinh va ngoai sinh, van hoa dan toc tm thaynhng nhan to tch cc, hu ch e phat trien mot cach a dang, phong phu nen van hoa dantoc.


8/90

II. HE THONG PHAN CHIA VAN HOA :

Nh tren a xac nh van hoa la he thong cac gia tr vat chat va tinh than. ay canxac lap he thong van hoa theo mot ch tieu nhat nh e khao sat nen van hoa. D nhiencach xac lap he thong nay co the khac nhau. ay chung toi xem he thong van hoa nh motcau truc noi tai, van ong va tac ong chu yeu cua nhng yeu to noi sinh. ng nhien khi

xem xet tng yeu to co chu y en nhng yeu to ngoai sinh tac ong en nen van hoa dantoc. Theo cach phan chia cua chung toi, van hoa c xem xet trong mot cau truc nh sau :

- Van hoa cua ong ong ngi Viet : to chc cong ong Nha-lang-Nc. Van hoa vatchat cua cong ong. Van hoa tinh than cua cong ong.

- Van hoa giao tiep ng x : giao tiep ng x gia con ngi va con ngi; giao tiep ngx vi moi trng t nhien; giao tiep ng x vi moi trng xa hoi (chu yeu la moi trng vanhoa)

- Van hoa tham my : ac trng cua van hoa tham my cua dan toc Viet.

- Viec xac lap mot he thong nh vay cung e tien cho viec khao sat mot nen van hoadan toc, nhng no khong han la tieu ch cho moi nen van hoa. Tuy theo ac trng cua moinen van hoa ta co the xac lap cac he thong van hoa khac nhau.


9/90

Phng (cham go, nh nh Bang, Ha Bac, 1736)


10/90

TIEN TRNH VAN HOA VIET NAM

Lch s chnh la nhng bc i van hoa cua con ngi.

Co thu tng Pham Van ong a viet : Van hoa la si ch o xuyen suot toan bo lch

s dan toc, no lam nen sc song manh liet, giup cong ong dan toc Viet Nam vt qua bietbao song gio va thac ghenh tng chng khong the vt qua c, e khong ngng phattrien va ln manh, viet nen nhng trang s la lung bi tnh kien cng trong hoan nan, bikh phach hao hung trong gi nc va dng nc(1)

1. Vn ha Sn V, Ha Bnh, Phng Nguyn ng u.* Van hoa Sn V (Lam Thao, Phu Tho)

Van hoa Sn V xuat hien cach nay khoang 12.000 20.000 nam, vao giai oan cuoithi o a va sang au thi o a gia. Va van hoa Sn V trai doc t Lao Cai, qua Vnh Phu

en tan Nghe Tnh.C dan ngi Viet co song chu yeu trong cac hang ong hoac tren cac go oi trung du.Nghe chnh cua ho la san bat va hai lm. Cong cu c che tao chu yeu la nhng hon a con dang tho s.

* Van hoa Hoa Bnh, Bac Sn

Van hoa Hoa Bnh, Bac Sn ton tai cach ay khong tren di 10.000 nam, xuat hienvao cuoi thi ai o a gia en au thi ai o a mi.

Cong cu tm thay chu yeu la bang a: dao, ru bang a. Kieu ru thng gap la ru tgiac Cac cong cu, di vat bang a c ghe, eo. Ben canh o a, o gom a xuat hiennhng kieu dang va ky thuat con tho sn.

Ngoai viec san xuat, hai lm, ngi Viet a bat au trong trot va chan nuoi. Chnh ieunay cho phep chung toi khang nh : Nc ta cung mot so nc ong Nam A khac c coi lamot trung tam nong nghiep, ra i vao loai sm nhat the gii.

* Van hoa Ha Long :

Van hoa Ha Long (Quang Ninh), Bau Tro (Quang Bnh), Cau Sat (ong Nai) la nhngnen van hoa thuoc cuoi thi ai o a mi, ton tai cach nay khoang 4 en 5 van nam, vinhng hien vat bang a kha tinh xao, c dan t vung oi nay xuong vung ong bang. Nghe

chnh cua ho la trong trot, chan nuoi, anh ca. Tng ng vi i song vat chat s khai lamot cuoc song tinh than n s, moc mac.

*Van hoa Phung Nguyen, ong au (Vnh Phu)

Cuoc khai quat tai di ch ong au (Vnh Phuc) a gay bat ng ln cho gii khao cohoc a xac nh 4 tang van hoa noi tiep nhau: Phung Nguyen (1.7002.000 nam TCN), ongau (1.200 1.600 nam TCN), Go Mum (800 1.100 nam TCN) va ong Sn (500 700

1 Pham Van ong (1994), Van hoa va oi mi, NXB Chnh tr Quoc gia, HN, t.16, 17.


11/90

nam TCN). ay la thi ky cuoi thi ai o a mi bc sang thi ky au cua thi ai kim kh.Van hoa Phung Nguyen phan bo kha rong vung ong bang trung du Bac Bo vi lu vcSong Hong. C dan bat au ri cac hang ong ra song vung ven suoi, song va bat au lamnha e . Nha cua ngi Viet co la nha san.

Cong cu va o trang sc c che tao t a va c ghe, mai tinh xao. Ben canh cac

o a, mot lng ang ke cong cu va vu kh bang ong c xuat hien vi nhieu loai hnhphong phu nh ru, mui lao, mui ten, li cau v.v... Trong trot c phat trien. Luc au, ngiViet trong lua can go oi, ve sau trong lua nc. en giai oan nay, ngi Viet co a tao ramot nen van minh lua nc mot trong nen van minh hnh thanh sm vung ong Nam A.

van hoa Phung Nguyen, ong au, nghe gom va ky thuat gom a phat trien hn: adang ve chung loai, kieu dang, mau sac, hoa van, hnh trang tr tren

Ngi cong nhau nhay mua (tng ong ong Sn)

gom phong phu hn. Gom c nung nen chac chan hn. Song gia hoa van trang tr va kythuat gom Phung Nguyen va ong au cung co s khac nhau :


12/90

Gom Phung Nguyen Gom ong au

- Gom mau nau, o, en

- o nung cha cao

- Kieu dang n gian

- Hoa van trang tr theo hnh hoc

- Ngoai cac mau tren con co mau vang, xam

- o nung cao, gom chac

- Kieu dang a dang hn

- Hoa van trang tr phong phu hn

2. Quc gia Vn Lang,u Lc v Vn ha ng Sn.

1. Quoc gia Van Lang va Au Lac :

Quoc gia au tien cua ngi Viet la Van Lang do cac vua Hung ng au. Kinh o laPhong Chau (Vung Viet Tr ngay nay) thuoc i th 8 cua cac vua Hung. Van Lang chnh thanh t 15 bo toc. Di cac bo toc la lang.

Trong luan an tien s cua mnh S sinh thanh cua Viet Nam, K.Taylor co noi: NcVan Lang la Pokhun (tieng cua ngi Tay, Thai co)

en i th 18 cua cac vua Hung, Thuc Phan mot th lnh bo toc Au Viet len thay, lapra nc Au Lac, t xng la An Dng Vng. Kinh o cua Au Lac la Co Loa (huyen ongAnh, Ha Noi ngay nay). Quoc gia Au Lac ton tai trong thi gian ngan, khoang gan 30 nam (t208 en 179 nam TCN)

Nam 207 TCN, mot vien tng nha Tan la Trieu a nhieu lan em quan anh Au Lacnhng eu that bai, sau o xin giang hoa, roi ket tnh thong gia, cho con trai la Trong Thuy re. Trong Thuy a an cap nhieu b mat quan s cua vua An Dng, ac biet la no than.

Trong Thuy xin phep vua An Dng ve tham cha, song ky thc la em b mat quan s vetrnh cho Trieu a. Cha con Trieu a lan nay em quan sang anh Au Lac. Va vua AnDng that thu. T o nc ta b phong kien Trung Hoa o ho. Trieu a nhap cac bo tocnc ta vao mien Nam Trung Quoc va oi thanh Nam Viet. Nam th 3 TCN Nha Han tr v Trung Quoc, tien anh Nam Viet, giet cha con Trieu a, bien nc ta thanh cac chau, quancua Trung Quoc.

2. Van hoa ong Sn :

- Vai net ve lang ong Sn :

Lang ong Sn gan lien vi nen van hoa ong Sn. Nam 1926, mot nong dan luc xeranh lam thuy li a tm c mot trong ong va sau o ngi ta khai quat lang ong Snnhieu hien vat bang ong, ac biet la co 126 chiec trong chung loai khac nhau. Qua nghiencu ngi ta phat hien nhng chiec trong ong nay thuoc the he th 2 sau trong Ngoc Lu.Ngi ta lay ten ong Sn at cho nen van hoa ong Sn. ong Sn nam b phai songMa, pha ong Bac thanh pho Thanh Hoa, cach pha tren cau Ham Rong 1 km.

Co the khang nh: nen van hoa ong Sn la s tiep noi nhng nen van hoa tien s mangi Viet a tao dng, no gan lien vi s hnh thanh va phat trien cua Quoc gia Van Lang va


13/90

Au Lac, van hoa ong Sn la nen van hoa cua thi ai kim kh. Nen van hoa ong Sn atnhieu thanh tu van hoa rc r, lam rang ngi them ban tnh cua dan toc Viet.

e hieu ro hn van e, chung toi xin gii thieu bai Qua trnh hnh thanh nc VanLang (trch trong cuon Lch s Viet Nam, Nxb ai hoc va Trung hoc chuyen nghiep, HN,1985)

QUA TRNH HNH THANH NC VAN LANG

Thi Hung Vng vi thi gian ton tai khoang 2000 nam TCN, bao quat cac giai oanphat trien t s ky thi ai ong thau en s ky thi ai sat, phai c quan niem va nghiencu nh mot thi ky ln cua lch s, nh mot qua trnh van ong noi chung la t thap encao, t n gian en phc tap, tng bo phan, tng hnh thai cung co bc thnh suy cua no.

Vao au thi Hung Vng, tng ng vi giai oan Phung Nguyen, mot so chuyen bienquan trong a c ghi nhan. o la s phat trien cua nghe nong trong lua nc, nghe channuoi, nghe gom, s phat trien en mc hoan hao cua nghe che tac a, va nhat la s xuathien cua nghe luyen kim ong thau. Nhng nhn chung, cong cu san xuat bang a van hoantoan chiem u the, nen kinh te con mang tnh chat nguyen thuy. Phai chang o la tnh trangc phan anh trong truyen thuyet : Luc quoc s, o dung cua dan cha u, phai lay vo caylam ao, det co ong lam chieu, lay gao ngam lam ru, lay cay quang lang lam thc an.... (1)

Trai qua cac giai oan ong au, Go Mun, ong Sn, nen kinh te cang ngay cang phattrien manh me va at en mot trnh o kha cao. Cong cu a c thay the dan bang nhngcong cu ong thau, roi cong cu sat. Nen kinh te bao gom nhieu nganh, nghe, trong o nong

nghiep trong lua nc tr thanh nganh chu ao.Ve nong nghiep, giai oan Go Mun va ong Sn anh dau mot bc tien ln lao. Ngoai

ru ong c s dung e khai pha at ai, t giai oan Go Mun a tm thay nhng li liemong va en giai oan ong Sn th tm thay hang loat li cay ong, nhp ong va cuoc,mai, thuong bang sat. Liem ong va nhp ong la nhng cong cu sat, dung e thu hoach lua.Li cay cung vi cuoc, mai, thuong.... la nhng cong cu lam at e gieo trong. Ngoai ra, hancon nhieu loai cong cu bang tre, gokhong c bao ton en nay.

Trc ay, a phat hien c mot so li cay ong trong cac di tch thuoc van hoaong Sn, t ra a co 79 li. Gan ay, tai Co Loa (Ha Noi) ngi ta tm thay mot trong ong

c chon o sau 30cm, ben trong cha hn 100 hien vat ong thau, trong so ay co 96 licay ong. Li cay ong gom nhieu loai kch thc khac nhau, thng co hnh canh bm,hnh gan tam giac hay hnh gan qua tim. Can c vao kch thc, hnh dang, cau tao, vet mon cong cu, nhat la cau tao cua hong, nhieu nha khoa hoc xac nhan ay la nhng li caythc s vi cong dung dung e re at va lat at mot cach lien tuc bang lc keo ch khongphai dung e xan hay xi at tng nhat nh mai, thuong, cuoc. Nh vay la mot nen nong

1 Vu Quynh, Kieu Phu, Lnh Nam chch quai, sd, tr.23.


14/90

nghiep dung cay vi nhng li cay bang kim loai a ra i va phat trien, thay the dan chonen nong nghiep dung cuoc trc o.

Cay co the keo bang sc ngi hay sc suc vat. Nhng li cay hnh canh bmthng co kch thc nho, dai 4cm, rong t 10-13cm. Nhng li cay hnh gan tam giac hayqua tim ln hn, nh li cay xom Nhoi, Co Loa dai 24cm, rong 18cm. Vi nhng li cay

c ln nh vay va vi viec nuoi trau, bo a phat trien thi bay gi, co nhieu kha nang conngi a biet s dung trau bo e keo cay. Trc khi li cay sat ra i vao nhng the ky trcsau cong nguyen, viec dung li cay ong thau va sc keo cua suc vat, tieu bieu cho kythuat canh tac tien bo nhat thi o.

Bang nhng cong cu kim kh, c dan giai oan hau ky thi ai ong thau va s ky thiai o sat a m rong a ban c tru, ay manh cong cuoc chinh phuc vung ong bang BacBo va Bac Trung Bo. Cac di tch van hoa ong Sn phan bo tren a ban rat rong, bao gomca mien nui, mien trung du va ong bang ven bien. lu vc song Hong, no lan len en tanmien nui Lao Cai (Hoang Lien Sn) va tran xuong hau khap vung ong bang chau tho cua

Ha Noi, Hai Phong, Hai Hng, Ha Nam Ninh.... lu vc song Ma, song Ca, no cung toarong tren ca vung trung du va ong bang, cho den vung ven bien.

Luc bay gi, noi chung vung ong bang Bac Bo va Bac Trung Bo a thanh hnh, nhngcon hoang dai, con nhieu vung trung, am lay, rng ram va nhieu vung bien an sau vao atlien. Doc theo song luc o cha co e, co chang th cung mi la nhng oan e ngan, equai tng vung nho, nen vao mua nc, nc tran ngap va phu len ong bang nhng lp phusa mau m. at ai noi chung ph nhieu, thch hp vi nghe trong lua nc.

T nhng iem tu c tren cac go oi, chan nui, tren cac doi at cao ven song, con

ngi khai pha at ai, m rong dien tch trong lua nc bang nhieu hnh thc canh tac phuhp vi a hnh va tho nhng tng vung. Tu trung co hai hnh thc canh tac chnh la lamray va lam ruong.

Ray hay nng ray la mot hnh thc trong trot s khai, ap dung mien oi nui, mat atthng doc, khong co ieu kien tham canh, lam thuy li. Ngi ta phat cay coi, dung la otchay thanh tro than, roi choc lo, tra hat. o la loi ao canh hoa chung (cay bang dao, trongbang la) c phan anh trong Lnh Nam chch quai, hay c ghi chep trong ong quanHan ky dan lai trong Hau han th Cu chan (bac Trung Bo) co tuc ot co ma trong trot.Hnh thc nng ray co c bao ton lau dai mien nui cho en thi gian gan ay.

Ruong co nhieu loai, nhng chu yeu va pho bien la loai ruong nc, gom nhng chanruong phu sa ven song va chan ruong trung vung thap trung va quanh cac ao am. Mottrong nhng cuon sach xa nhat cua th tch Trung Quoc chep ve lch s nc ta la cuonGiao Chau ngoai vc ky (the ky IV) dan lai trong Thuy kinh chu (the ky VI), co oan viet:Ngay xa, Giao Ch khi cha chia thanh quan huyen, ruong at co ruong Lac, ruong o theonc trieu len xuong, dan khan ruong o ma an nen goi la dan Lac (Giao Ch tch v huquan huyen chi thi, tho a hu Lac ien, ky ien tong thuy trieu thng ha, dan khan thc


15/90

ky ien, nhan danh vi Lac dan)(1). Xung quanh t Lac trong Lac dan, Lac ien, Lac Vietcon nhieu cach giai thch khac nhau nhng khuynh hng chung cua nhieu ngi eu coiLac ien la loai ruong nc. oi vi loai ruong nay, co the ap dung rong rai ky thuat caybang nhng li cay ong thau va sc keo cua trau bo hay cung co the ap dung ky thuatao canh thuy nau (cay bang dao, lam nat bang nc). hoa canh, thuy nau nc vao

ruong, giam cho suc bun e gieo trong. Ruong nc noi chung la loai ruong co nh, ctrong trot thng xuyen, mat ruong c cai tao, co b gi nc, ngha la co ieu kien thamcanh tang vu.

Cong cuoc chinh phuc vung ong bang, phat trien nong nghiep trong lua nc, at rayeu cau cang ngay cang bc thiet ve cong tac tr thuy va thuy li. Thien nhien nhiet i giomua vi lng nc, o nong, o am cao, cung vi ieu kien at ai, tho nhng vung ongbang co mat rat thuan li cho nghe trong lua nc, nhng cung co khac nghiet cua no, trchet la moi e doa cua nan lu lut, han nan, ung ngap. Huyen thoai Sn Tinh Thuy Tinh quanhieu chuyen hoa, cuoi cung phan anh cuoc au tranh chong ngap lut cua ong bang Bac

Bo vi c m cua con ngi : nui phai cao hn nc, Sn Tinh phai thang Thuy Tinh. Ngidan vung nay hieu ro moi e doa thng xuyen cua thien tai va luon luon nhac nh :

Nui cao song hay con dai,

Nam nam bao oan, i i anh ghen.

Cho en nay, khao co hoc cha tm thay di tch nhng cong trnh thuy li thi HungVng. Nhng mot cach thc ti tieu nao o con c ghi nhan trong th tch co. Cau vanruong o theo nc trieu len xuong (ky ien tong thuy trieu thng ha) cua Giao Chaungoai vc ky (dan lai trong Thuy kinh chu) va cua Quang Chau ky (the ky V, dan lai trong S

ky sach an cua T Ma Trinh, the ky VIII) that kho hieu va t lau a gay ra cuoc thao luan vinhieu cach giai thch khac nhau. Nhng cung cau o cua Giao ch thanh ky c dan laitrong An Nam ch lc cua Le Trac i Tran, th rat ro rang: ti ruong theo nc trieu lenxuong. (Quan ien tong thuy trieu thng ha)(2). Muon ti ruong, ngi ta phai biet ap bgi nc, phai biet xay dng mot so cong trnh nhan tao nao o nh phai ap, kenh mng...e dan nc va thao nc, ti tieu cho ong ruong. Co Loa a phat hien c dau tchcua mot oan e co, co trc thi Bac thuoc. Vao cuoi thi Hung Vng, c dan vung ongbang co the a biet ap e, nhng ch mi ap nhng oan e ngan e chong ngap lut chomot vai ni trung tam nao o.

Cay trong chu yeu la lua nc, bao gom ca lua te, lua nep va co the luc bay gi, luanep con c trong pho bien va gi vai tro quan trong trong i song, chiem ty le cao trongthanh phan lng thc cua con ngi. ieu o c phan anh trong Lnh Nam chch quai:thi Hung Vng at san nhieu gao nep, va c xac nhan qua cac di tch khao co hoc.

1 Lch ao Nguyen, Thuy kinh chu, q.VI, tr.62, ban in cua Thng vu an th quan, Bac Kinh 1958.2 Nguyen ong Chi, May y kien ve xa hoi thi Hung Vng. Nghien cu lch s so 123, 6/1969.


16/90

Phan tch 4 mau thoc chay va trau lay t cac di tch ong au, ong Tien va Lang Ca conien ai trc cong nguyen, th thay eu thuoc dang hat tron la dang pho bien cua lua nep.(3)

Cung vi nghe trong lua nc, nghe trong rau cu va cay an qua van tiep tuc phat trien.Hat na, hat tram a tm thay di ch ong au, hat au a tm thay di ch Hoang Ngo. Ketqua phan tch bao t phan hoa di ch Trang Kenh cho thay co nhng cay thuoc ho hoa

thao, bo au, ho bau b, ho dau tam. Truyen thuyet dan gian noi en viec trong da hautrong Chuyen An Tiem, trong cau, trau trong Chuyen trau Cau.... Nghe lam vn phat triencung cap them nguon thc an thc vat cho con ngi va cung vi nghe lam ray, nghe lamruong la ba hnh thc c ban cua nghe trong trot ng thi.

3 Nguyen Viet, Lua nep va cho thi Hung Vng, Khao co hoc so 3, 5 -6/1981.


17/90


18/90

giai oan ong Sn tang len 63,7% so vi toan bo xng rang cac loai gia suc. ong Sntm thay tng bo bang at nung, nh Chang tm thay mot o trang sc au trau bang ava tren trong ong oi Ro, Lang Vac co hnh bo rat ep. S phat trien manh cua nghe nuoitrau bo vao cuoi thi Hung Vng co le khong phai ch e cung cap tht, ma con ap ng yeucau sc keo trong nong nghiep.

Trong di ch Xom Ren (thuoc giai oan Phung Nguyen), ong au a tm thay tngga bang at nung va en giai oan ong Sn tm thay tng ga bang ong thau ChienVay, Vinh Quang. Trong cac di tch thi Hung Vng cung tm thay xng ga rng (gallussp), to tien cua ga nha. C dan thi Hung Vng han a biet nuoi ga va con ga a tr thanhcon vat quen thuoc trong cuoc song, c phan anh trong nghe thuat tao hnh.

Viec nuoi nga cha tm thay chng tch trong khao co hoc, du truyen thuyet ThanhDong co neu len hnh tng nga sat. Nhng viec thuan dng voi th a c xac nhan,khong phai ch v tm thay rang voi trong mot so di ch, ma trc het la v a tm thay tngvoi bang ong co banh Lang Vac.

Nghe anh ca, neu dau vet co m nhat giai oan Phung Nguyen th lai to ra co nhngbc phat trien ang ke nhng giai oan sau. Xng rang ca cac loai cung vi nhng chli bang at nung, li cau bang ong thau, mui lao am ca co nganh bang xng.... tmthay trong nhieu di ch chng minh ieu o. Hn na, a hnh song nc vi b bien dai,nhieu song ngoi, ao am, la ieu kien thien nhien thuan li cho s phat trien cua nghe anhca nc ngot va nc man. Nhng tien o ve ky thuat ong thuyen giai oan ong Sn chac

cung gop phan vao s phat trien cua nghe anh ca.Ben canh nong nghiep, cac nghe thu cong cung phat trien manh me, co nghe phat trienvt bc va co tac ong qua lai chat che vi nong nghiep.

Nghe lam ca at en trnh o phat trien hoan my giai oan Phung Nguyen e roi sauo, lui dan va nhng vai tro che tao cong cu cho nghe luyen kim. S suy thoai ve v tr kinhte cua nghe lam a khi bc sang thi ai van minh la mot tat yeu va bieu th mot bc tiencua lch s. Tuy vay, cho en cuoi thi Hung Vng, nghe lam a van c bao ton va


19/90

chuyen sang chc nang lam o trang sc bang a quy la chu yeu. Ngi th lam a tren thcte a tr thanh ngi th lam o my nghe.

Nghe lam gom thi Hung Vng noi chung cha vt qua gii han cua gom tho, nhngco nhieu tien bo ang ke.

T giai oan Phung Nguyen, ky thuat lam gom bang ban xoay a phat trien. Xng

gom lam bang at set pha vi cat va mot t vun ba ong vat, thc vat, e va de tao hnh,va chu c o la cao, t b bien dang va ran nt khi nung. Xng gom c trang mot lpnc at set e sau khi nung, tao thanh mot lp ao mn va nhan.

o gom Phung Nguyen con b va de tham nc. Nhng vao cac giai oan sau, o gomcng hn, t tham nc hn, at o nung cao hn, Gom Go Mun co o nung 800 9000C,chng to lo nung c cai tien va hoan thien hn.

Ky thuat tao hnh va trang tr o gom cung co nhieu tien bo. Loai hnh phong phu vahoa van nhieu hnh ve cua o gom chng to ieu o. Hoa van c tao thanh bang nhieuphng phap nh chai, ap, rach, in an. Can chu y la mot so hoa van khong nhng co gia trmy thuat lam tang them ve ep cua o gom, ma con co y ngha ky thuat lam tang them ochac ben va gia tr s dung cua o gom. Hoa van tao thanh bang cach chai co tac dung lapnhng vet ro tren o gom. Phng phap ap trong ky thuat tao hoa van lam cho o gomc nen chat va chac hn.

Vao cuoi thi Hung Vng, loai hnh o gom n ieu va t c trang tr. ieu okhong chng to s suy thoai cua ky thuat gom, ma phan anh xu hng thc dung cua nghelam gom, khi nhng o ng co gia tr c che tao bang ong thau va o gom tho tr thanho dung bnh thng, thong dung.

Nghe moc va nghe an lat c trang b them nhng cong cu bang kim kh va conhng bc phat trien mi.

o go, do chat lieu de b huy hoai, nen khong c bao ton bao nhieu. Nhng gan ay,khao co hoc cung a tm thay giao bang go Go Mun, nhieu quan tai hnh thuyen oc moc Viet Khe, Chau Can ... trong o co can giao, mai cheo va o dung bang go. Hnh anh coi vachay gia gao bang go, nha san, thuyen van.... c trang tr tren o ong ong Sn.

Cong cu cua nghe moc t o a c chuyen dan sang o ong thau gom cac loai ru,uc, dui, dao khac, dao thng.... Vi cac loai gophong phu cua rng nhiet

i, nghe moc gi vai tro quan trong trong i song, khong nhng cung cap nhng o dungthong thng trong sinh hoat, ma con san xuat mot so cong cu, vu kh, phng tien i lai valam nha .


20/90

Nghe an lat con e lai vet tch qua nhng dau an in tren o gom va o ong. o lanhng dau an ep va eu, gom nhieu kieu an nh long mot, long oi, long nia, longthung.... Vi nhng vat lieu tre, na co san khap ni, nghe an lat co the cung cap nhieu odung thong dung cho con ngi .

Nghe det cung e lai nhieu chng tch ve s ton tai va phat trien trong suot thi Hungvng. Dau thng tren o gom va doi xe ch bang at nung cho thay nghe xe si a co t giaioan Phung Nguyen. T si, ngi ta det li cung cap cho nghe anh ca va det vai ap ngnhu cau may mac cua con ngi. Ch li a tm thay kha nhieu. Hnh ngi tren o ongong Sn, nhat la tren trong va thap ong, eu mac ao, mac vay, ong kho. Cac loai vaimn, vai tho con in dau tren o gom, o ong va trong mot ngoi mo Chau Can a tm thaynhng manh vai. Cac loai vai luc bay gi co le det bang si bong, gai, ay va t tam, ma thtch co cua Trung Quoc ghi nhan a co nc ta vao au thi Bac thuoc.

Nghe sn a xuat hien va en giai oan ong Sn a at en trnh o ky thuat khacao. Trong mo Viet Khe, mot so o goc sn mau nau, mau o va trang tr ep.

Trong cac nghe thu cong thi Hung Vng, s ra i va phat trien cua nghe luyen kim,bao gom nghe uc ong va nghe luyen sat, co y ngha nh mot cuoc cach mang v no tacong sau sac en toan bo nen kinh te va t o, gay nen nhng chuyen bien trong c cau xa

hoi.Nghe uc ong xuat hien t au thi Hung Vng, giai oan Phung Nguyen, phat trien

lien tuc qua cac giai oan ong au, Go Mun va at en nh cao rc r vao giai oan ongSn. Tien trnh lch s o cung vi viec phat hien ra nhng cuc x ong va khuon uc ong,cho thay qua trrnh phat trien lau dai, tai cho va tnh chat ban a cua nghe luyen kim ongthau nc ta.


21/90

Luyen kim ong thau la mot qua trnh san xuat phc tap, nang nhoc, bao gom nhieukhau lao ong t cho tm quang, khai mo, en viec xay lo, nau quang, pha che hp kim, lamkhuon, o ong v.v... ong thau la mot hp kim au tien do con ngi sang che.

Ket qua phan tch thanh phan hp kim ong thau thi Hung Vng cho phep phan biethai giai oan phat trien khac nhau.

Trong giai oan Phung nguyen, ong au va co the ca Go Mun, ham lng ongchiem khoang 80 90%, ham lng thiec khoang 10 20%. Ham lng ch rat nho be chkhoang 0,01 0,4%, cung gan nh ty le cua mot vai tap chat khac. Co the coi ay la giaioan hp kim ong - thiec.

Sang giai oan ong Sn, ty le ong va thiec giam xuong, ty le ch tang len ro ret. Ty lech trong mui giao nh Chang la 2,57%, mui ten ng May la 9,77%, trong ong thngtren 10% va co khi en gan 28% (1). ay la giai oan hp kim ong thiec ch.

Hai giai oan kim ong thau o bieu th s phat trien cua nghe luyen kim ong thau ganlien vi nhng yeu cau kinh te ky thuat khac nhau. Trong giai oan au, ong thau chuyeu dung e uc cong cu va vu kh. Hp kim ong thau = 80 90% ong + 10 20% thiec,ap ng yeu cau tren, bao am san pham co o cng va o sac cao. en giai oan ongSn, ong thau c s dung rong rai hn, c dung e uc trong, thap, uc nhieu o dungva o my nghe co trang tr ep. Hp kim ong thiec ch ra i nham thoa man nhu caumi cua nghe uc ong. Ham lng ch cang tang th o nong chay cua hp kim giam xuong,hp kim kem ran va sac, nhng lai deo hn va de ien ay moi chi tiet cua khuon uc. Ty leong, thiec, ch cung thay oi tuy theo tnh nang cua tng loai san pham. Noi chung, loaicong cu va vu kh can cng va sac, th ty le ch thap, thiec cao, con lai o dung nh trong,

thap, tho... can do deo cao th ty le ch nhieu, thiec t. Vai ket qua phan tch lam v du :

(1)

Mau

Thanh phan

ong Thiec Ch

Trong loai I

Li giao Thieu Dng

Ru xeo

60,82 71,17%

73,3%

82,2%

4,9% - 10,88%

13,21%

6,8%

14,25 26,69

5,95%

1,4%

Theo cac tai lieu a ly hoc lch s th mien Bac nc ta co kha nhieu mo ong va co ca

mo thiec, mo ch. Lch s khai khoang cung cho biet, trong thi trung ai, hang chuc moong va mot so mo thiec, mo ch a c khai thac. o la nhng mo khong ln lam, nhngnong va lo thien, dekhai thac. Trong bai s thi coe at e nccua dan toc Mng co mot

1Phan Van Thch, Ha Van Tuan, Phan tch ch trong di vat ong thuoc thi ai ong thau va thi ai sat sm, Khao co hoc so 7-8, thang 12/1980 Pham Hong Phi, Nguyen Khac Tung, Hoang Xuan chinh, Phan tch mau hien vat khao co ong au bangphng phap quang pho, Khao co hoc so 7-8, thang 12-1970.1 Le Van Lan, Pham Van Knh, Nguyen Linh. Nhng vet tch au tien cua thi ai o ong thau Viet Nam, NXBKhoa hoc, Ha Noi 1963, tr.217, 218.


22/90

oan dai mieu ta canh dan mng keo nhui len rng i tm cay chu ta la chu ong, bongthau qua thiec, tc i khai mo ong, mo thiec (2). Nguon quang cung cap cho nghe luyen kimong thau co ngay tren at nc ta va c dan thi Hung Vng la nhng lp ngi au tiena phat hien va khai thac mot so mo ong, thiec, ch ....

Tr mot vai cong cu nho nh li nhon... c che tao bang phng phap ren, hau het

hien vat ong thi i Hung Vng eu la san pham cua nghe uc. Khao co hoc cung a tmthat nhieu khuon uc bang at, bang a va ca noi nau ong.... trong cac di tch t ongau en ong Sn. Rieng giai oan ong Sn, cho en nay a phat hien c 8 khuon ucva 6 noi nau ong trong cac di tch Lang Ca, Lang Vac, Vinh Quang, ong Mom, Qu Ch..... o la nhng khuon uc ru, dao gam, giao, chuong.....

Cac khuon uc tm thay eu la loai khuon 2 mang, trong o co ca khuon uc mot hienvat va khuon uc nhieu hien vat. Mat giap khuon rat nhan va kn, tren khuon co anh daugiap khuon, co au rot, au ngot, co khuon co au hi hay lo thong hi. Cau tao cua khuonva ky thuat lam khuon chng to ngi th uc ong thi Hung Vng khong nhng kheo tay,

giau kinh nghiem ma con nhng hieu biet sau sac ve s nong chay cua kim loai, o co rutcua hp kim khi nguoi, sc ay cua nc ong trong khuon ....

e uc nhng vat pham nho va n gian nh ru, giao, mui ten .... ch can nc ongcao hn nhiet o chay loang, khoang 1.1000C. Nhng nhng vat uc ln va phc tap nhtrong, thap ... oi hoi nc ong phai chay that loang, khoang t 1.2000C 1.2500C, mi baoam ket qua o khuon. Nh vay, nhng lo nau ong thi o phai chu ng nhiet o 1.4000Cva phai co phng phap thiet b thoi gio tot (1).

Hien vat tieu bieu cho tai nang va ky thuat tuyet vi cua nghe uc ong thi Hung

Vng la trong ong va thap ong. Cho en nay, chung ta cha tm thay khuon uc trong vathap. Nhieu nha khao co hoc va ky s luyen kim a day cong nghien cu ky thuat uc thtrong ong va nhieu gia thuyet khoa hoc a c neu len. Nam 1964 chung ta uc th trongong Ngoc Lu bon lan eu cha thanh cong. Lan uc th nam 1975 bang phng phap cotruyen va kinh nghiem cua phng uc Ngu Xa (Ha Noi) a at ket qua tot, so vi hien vatgoc co the noi at 80% (2). Nhng xung quanh ky thuat uc trong ong, thap ong... thiHung Vng van con nhieu ieu b an cha c kham pha.

Trong giai oan ong Sn, tren c s phat trien cao cua nghe uc ong, nghe luyensat a xuat hien, va ngc lai, s phat tien cua ky thuat luyen sat lai co tac dung thuc ay s

hoan thien cua ky thuat uc ong. Dau tch cua lo luyen sat xop ong Mom (Nghe Tnh),ong be Vinh Quang (Ha Noi), nhng cong cu sat ng May, Go Chien Vay (Ha Noi)... lanhng chng tch xac thc cua nghe luyen sat. Li cuoc sat Go Chien Vay co nien aicac-bon phong xa la 2.350 + 100 nam (1950) tc vao khoang nam 400 TCN. Di ch ng

2 e at e nc, Ty Van hoa Thanh Hoa xuat ban 1975, oan XX va XXI : tm chu va chat chu.1 Vu Ngoc Th, Nguyen Duy Ty. Ky thuat uc ong thi Hung Vng, trong Hung Vng dng nc, t.III, sd.2 Tran Khoa Trinh, uc lai trong ong Ngoc Lu, Khao co hoc so 2-1977: uc thanh cong trong ong Ngoc Lu, Khaoco hoc so 3-1978.


23/90

May tm thay cong cu sat, cung nam di chan thanh Co Loa. Khong con nghi ng g na,vao cuoi thi Hung Vng nghe luyen sat a ra i va cau chuyen huyen thoai ve nga sat,non sat, roi sat cua ngi anh hung lang Dong ro rang co cot loi lch s cua no.

Nhng hien vat sat tm thay co ham lng sat rat cao va tren nhieu hien vat con co dauvet ren. Nhng hien vat ay c che tao bang sat luyen t quang va bang phng phap ren.

Nc ta co nhieu quang sat, phan bo rong rai nhieu ni. C dan cuoi thi Hung vng hana biet khai thac mot so mo sat o.

Mot phng phap luyen sat co xa la phng phap hoan nguyen. Nguyen tac c bancua phng phap nay la dung o nong va kh CO cua than cui luc chay e kh oxy cuaquang sat, lam cho sat c hoan nguyen theo phan ng hoa hoc tong quat sau :

FE2O3 + 3CO 2Fe +3CO2

Nhng lo luyen sat nay dung than cui e ot va ch can at nhiet o trong khoang2500C 8000C. Sat hoan nguyen la mot th sat xop, can c nung o va ren ap nhieu lanmi tr nen ran chac, thanh nhng thoi sat chn. T nhng thoi sat chn, ngi th ren nayc bao ton lau dai trong lch s nghe luyen sat co truyen nc ta. Lang sat Nho Lam (DienChau, Nghe Tnh) cho en nay, van dung phng phap nay e luyen quang thanh sat trongnhng lo nho ap bang at, ot bang than cui va thoi bang ong be. ay, c 100 kg quangsat va 100 kg than cui, sau 4 gi thu c 30 kg sat xop.

Mot chiec ru sat tm c trong mot ngoi mo ong Sn, con mang ro ng ch uc,chng to hien vat c uc bang khuon hai mang. Nh vay, ben canh phng phap ren, vaocuoi thi Hung Vng co the a xuat hien phng phap uc gang. Quang sat c nau chaythanh mot th sat co ham lng cac-bon cao tc la gang, vi nhiet o nong chay khoang

1.1500

C. Ngi thi Hung Vng co the xay nhng lo nau ong at nhiet o 1.4000

C, thhoan toan co kha nang nau gang va uc gang.

Nhn lai mot cach tong quat, trong khoang 2.000 nam TCN, nen kinh te thi HungVng a trai qua nhng bc phat trien ln lao. T nen kinh te mang dang dap nguyen thuyvi cong cu bang a con pho bien cua giai oan au a phat trien thanh mot nen kinh te adang, phong phu vi nhng cong cu bang ong thau, bang sat, lay nong nghiep trong lualam c s, vao giai oan cuoi. Ban than nen nong nghiep trong lua nc cung chuyen bienmanh me t nong nghiep dung cuoc len nong nghiep dung cay vi li cay bang kim loai vasc keo cua gia suc. Cung vi qua trnh phat trien kinh te o la qua trnh con ngi t vung

oi nui, vung trung du va vung cao cua ong bang, tran xuong khai pha va chiem lnh vungong bang rong ln cua song Hong, song Ma, song Ca, lam thay oi canh quan a ly vungChau Tho va tao ra mot cuc dien mi cua cuoc song van minh nong nghiep.

- Trong ong Ngoc Lu

Theo ong Vu Thang trong ong tren the gii chia thanh 4 nhom. Nhom 1, Viet Nam co4 cai tm thay Ngoc Lu, Hoang Ha, Song a, Khai Hoa.


24/90

Trong ong Ngoc Lu cao 0,63m ng knh rong 79cm. Tren mat trong co trang tr cotrang tr hnh ngi, ong vat, nha ca, cac loai hoa van hnh hoc, hnh ch S, hnh rang lc.... gia mat trong co hnh mat tri gom 14 tia. Cau tao mat trong ong co 12 vong ong tam.ang chu y la cac vong so 8, 6, 4.

+ Vong so 8 trang tr chim, ca.

+ Vong so 6 trang tr hu, chim+ Vong so 4 la canh sinh hoat cua con ngi.

Qua mat trong ong Ngoc Lu chung ta nhan thay quan niem ve vu tru, ve s song cuacon ngi, ve sinh hoat cua muon loai, sinh hoat nghe thuat cua ngi xa. ac biet la quanniem tham my, quan niem ve cai ep la s hai hoa, s can oi la mot quan niem kha tien bo.

Ky thuat che tao rat a dang tao nhieu hnh dang, kieu dang khac nhau. Y thc ve kieudang the hien trnh o tham my cua ngi xa.

PHAN OC THEM :

Trong ongla mot trong nhng bieu tng ang t hao cua dan toc Viet Nam, van hoaViet Nam. Noi ti Viet Nam, at nc co lch s lau i la noi ti at nc co 4.000 nam lchs, at nc cua con rong, chau tien, at nc cua trong ong.

Trong ong la hien vat tieu bieu cua nen van hoa ong Sn mot nen van hoa ac sacthuoc thi ai kim kh cua ngi Viet co xuat hien vao khoang thien nhien ky th nhat TCN.Trong ong co nhieu loai, nhng oc ao hn ca la trong ong Ngoc Lu c phat hien vao

nam 1893 tai xa Nh Trac, huyen Ly Nhan, tnh Nam Ha ben hu ngan song Hong. Ngay15/12/1902, trong c em t ni th la nh lang Ngoc Lu, huyen Bnh Luc, Ly Nhan, NamHa ve Ha Noi trng bay tai nha au xao, sau o c Trng Vien ong bac co mua lai vahien ang c trng bay tai Vien Bao tang Lch s Viet Nam mang ky hieu hien vat quy LSb5.722 (1.1036).

Trong ong Ngoc Lu co ng knh mat trong la 79cm, cao 63 cm. Than trong cao, canoi, bon chiec quai co trang tr van thng ben. Mat trong co hnh ngoi sao 14 tia, xen giacac tia (canh sao) co hnh long cong nam chnh gia. Ke t tam ra ngoai co 16 vanh hoa vantrang tr. o la nhng cham dai, vong tron co tiep tuyen, la nhng canh lehoi vi nhng oan

ngi va thu ang dieu hanh, la nhng ngoi san mai cong hnh dang nh nhng con thuyen.Nhng cap hu va nhng oi chim la c the hien tinh te va song ong tren mat trong lanhieu hn ca. o la loai hu co sng dai, co va than lam tam nh loai hu sao, la nhngoi chim loai to, mo quap, uoi ngan mat tron. o con la nhng loai chim la khac mo dai comao, mnh gay nh loai co, loai seu, con au con bay ma ta quen goi la loai lac.

Phan tang cua trong ong Ngoc Lu la nhng hnh thuyen, au va uoi uon cong len.Tren thuyen co nhng hnh ngi au cam long chim ang go trong, ban cung hoac cam


25/90

giao, cam ru. ay o tren thuyen, ngoai nhng chien trong ong bnh ong. o la ieu hiemthay cac trong ong ong Sn khac. Cai oc ao cua trong ong Ngoc Lu chnh la aciem nay (tren trong ong Ngoc Lu co hnh 15 chiec trong ong).

Lng trong ong Ngoc Lu la bo phan cung c trang tr nhng bang hoa van hnh hocrat ep, nhng cham dai vach cheo song song, vong tron gia co tiep tuyen bo tr oi xngoi mot. Nhng bang hoa van hnh hoc chia than trong lam sau o hnh ch nhat bang nhau.Trong moi o co hai hnh ngi hoa trang, mot tay cam moc mot tay cam ru nh mot chienbinh va thang tran tr ve va i va mua. Cac loai ru tren tay ho la ru xeo got.

T khi trong ong Ngoc Lu c phat hien en nay, mot tram nam a i qua va trongong van c bao quan mot cach tran trong va can than, nguyen ven mac du do thi gian,ben ngoai mat trong a phu mot lp patin mau xanh xam, dau tch cua thi gian, nam thang.

Trong ong Ngoc Lu la hien vat lch s quy, co rat nhieu gia tr nen a tr thanh oitng nghien cu cua cac nha khao co trong va ngoai nc. ang chu y la cong trnh Trongong Co cua H.Parmentie (BEFFEO, T, XVIII, Ha Noi 1918) ve nguon goc va s phan bocac trong kim kh cua V.Gouloubew (Tien s hoc Vien ong (tiep Phap) Ha Noi 1932),

VAN HOA O ONG va TRONG ONG LAC VIET cua ao Duy Anh (Ha Noi, 1957),TRONG ONG ONG SN cua Pham Minh Huyen, Nguyen Van Huyen, Trnh Sinh (KHXH,1987) va mi nhat la cong trnh ong Sn DRUMP IN VIET NAM (KHXH, 1990).

Trong ong Ngoc Lu la chiec trong ong co thuoc loai I theo cach phan loai cua nhakhoa hoc ngi Ao ten la Ph.He-g nam 1902. Trong co kch ln, hnh dang can oi, co knh,co hoa van phong phu nhat so vi 224 chiec trong ong loai I He-g a phat hien tai VietNam (tnh en nam 1987) cac loai hoa van tren trong nay tng ong vi nhieu hoa vantrang tr tren cac di vat o ong co nh thap, tho, ru, giao, vong tay, tam che ngc cua vanhoa ong Sn.

Trong ong Ngoc Lu con la tac pham tieu bieu chng minh ky thuat uc ong tuyet vi

cua dan c Viet co, the hien o mong eu, hoa tiet hoa van trang tr tinh te. ay la chiectrong ong ep nhat trong cac trong ong ong Sn Viet Nam, the hien tai nang va skheo leo cua oi ban tay ngi th thu cong Viet Nam t thi ai cac vua Hung.

Trong ong Ngoc Lu la bao vat cua quoc gia nen viec tien hanh uc cac phien ban phobien la viec lam rat can thiet, dau rang cong viec oi hoi phai ky cong va ton kem khong t.Nam 1964, vien bao tang Lch s Viet Nam a tien hanh viec uc phien ban trong Ngoc Lunhng phai cho uc bon lan van khong thanh cong. Mai en nam 1975, nhng ngi th thucong tai ba nhat lo uc ong Ngu Xa (Ha Noi) do nghe nhan lng danh Dng Van Tupphu trach, bang phng phap uc ong co truyen mi uc thanh cong.

Phien ban trong ong Ngoc Lu do cac nghe nhan lang Ngu Xa a at cac yeu cau vekieu dang hoa van ro eu, patin tng ong vi hien vat goc va c cac chuyen gia aunganh ve khao co hoc anh gia cao.

Va vao nhng ngay au mua thu va qua, phien ban trong ong Ngoc Lu noi tren ac tuyen chon lam qua tang cua nc CHXHCN Viet Nam trao cho To chc Lien HiepQuoc nhan dp ky niem 50 nam ngay thanh lap to chc quoc te ln nhat nay. Ch con t ngay


26/90

na, chiec trong ong Ngoc Lu bieu tng ang t hao cua nc Viet Nam van hien se cat v tr quan trong tai Tru s Lien Hiep Quoc tai thu o Oa-Sinh-Ton (Hoa Ky)

Trch (Ngo Vnh Bnh)SGGP 22/10/1995

Trong ong ong Sn la mot san pham lao ong, mot tac pham nghe thuat tieu bieu

cho tai nang sang tao tuyet vi cua ngi Viet co. Trong ong vi nhng hoa tiet phong phu,sinh ong phu ay mat trong va tang trong con co gia tr nh mot bo lch s hnh anh phananh cuoc song lao ong, chien au va nhng hnh thc tn ngng, vui chi cua c dan thiHung Vng.

(Lch s Viet Nam, t1, 1985, + t.123)

THANH CO LOA

Thanh Co Loa c xay dng e lam Kinh o cua nc Au Lac. Thanh c xay tren

mot khu at cao ta ngan song Hoang Giang. Theo s cu, thanh c xay quanh co 9 lpxoay tron oc. Di tch con lai en nay, khong ke nhng u cong s va nhng oan luy thanhrieng le, co 3 vong thanh ap bang at, dai tong cong hn 16 km: Chu vi vong ngoai 8 km,vong gia 6,5 km vong trong cung 1,6 km. Chan thanh nhieu ni c ke bang a. Tren uthanh ap nhieu u at cao hn mat thanh va nho ra pha ngoai e lam vong canh va cong sphong ng. Pha ngoai moi luy thanh eu co hao sau va rong, thuyen be i lai c. Hethong hao noi lien nhau va noi vi song Thiep thanh mang li giao thong thuy thong nhat,trong o co ca mien am Ca rong menh mong, hang may tram thuyen be co the au c.Di chan nhieu oan thanh, khao co hoc phat hien c di tch ni c tru co trc khi xay

dng thanh, thuoc buoi au thi ai o sat. Nam 1959, cach chan thanh ngoai Co Loa vaitram met ve pha Nam, a phat hien c mot kho mui ten ong gom hang van chiec vinhieu hnh loai khac nhau. Viec che tao mui ten ong hang loat chng to ky thuat luyen onga phat trien cao va viec khai thac nguyen lieu a doi dao.

ay la mot cong trnh kien truc ket hp gia nong - binh, la mot thanh co nhat nc ta.Vung Co Loa la trung tam chnh tr, quan s cua nc Au Lac, la trung tam lua nc, trungtam huyen ong thi o. Quanh vung Co Loa khao co hoc a phat hien vat bang ong nhtrong ong, mui ten, li cay bang ong. Sau chien thang Bach ang, Co Loa tr thanh Kinho au tien cua nc ai Viet oc lap, t chu.

Kiet tac thanh Co Loa la mot ky cong nhieu mat, va nh co Thu tng Pham Van onga viet : Thanh Co Loa chng to at nc a vng vang, nhieu nganh nghe a co s phattrien ang ke, va ngi ta co the ngh ti viec xay dng mot cong trnh tieu bieu cho mot thuo cua mot vng quoc cua vua An Dng.

Nh vay van hoa ong Sn la nen van hoa cua ngi Lac Viet. Nen van hoa nay chachu anh hng cua van hoa khac. o la nen van hoa oc lap, mang am ban sac Lac Viet.


27/90

o la nen van hoa t khang nh gia tr e t bao ve mnh, e ton tai va phat trien (PV Van hoa va oi mi Sd t.17)

Mot thi ai dng nc i Hung Vng An Dng Vng vi nen van minh ongSn rang r, a tao lap cho dan toc ta mot nen tang ben vng ve vat chat va tinh than e tieptuc vn len vt qua nhng th thach mi cua lch s.

(Trch LSVN, tap 1, Nxb H & THCNHa Noi, 1985, t.155)

EN HUNG

en Hung c Nha nc xep hang Di tch lch s van hoa, thang 4-1962.

Mieu Hung Vng thng goi la en Hung, th 18 i Hung Vng, nui Ngha Lnh,thuoc a iem tng truyen la Kinh o cua nc Van Lang xa, nay thuoc xa Hy Cng,

huyen Phong Chau, tnh Phu Tho. en khi dng t lau i. Theo ai Nam nhat thong ch,sau khi Hung Vng mat, dan a phng lap mieu th; theo than tch va van bia en thchnh An Dng Vng Thuc Phan cam kch v c nhng ngoi, nen sau khi Hung Vngmat, a en nui Ngha Lnh dng en th. T pha di i len, au tien la en Ha, tngtruyen la ni ba Au C sinh boc tram trng. Tiep en la en Trung ni vua Hung thng hopban viec nc vi cac Lac hau, Lac tng. Tren het la en Thng, tng truyen la ni HungVng th 6 lap an cau tri xin cho thien tng xuong giup anh giac An (sau o la ni thThanh Giong). Ben phai en Thng con co hai cot a la di tch mieu co. Gan o co lang thvong Hung Vng. en Gieng pha Tay Nam nui Ngha Lnh, co gieng a tng truyen la

ni con gai Hung Due Vng (Vua Hung th 18) la cong chua Ngoc Hoa va Tien Dungthng en muc nc goi au. Cac en hien nay chu yeu la di tch kien truc do Tong ocTam Tuyen la Nguyen Ba Nghi theo c theo sac ch tu tao nam 1874. Nam 1912 trung tu,xay sa lai nh kieu thc hien nay. Nam 1922 tu sa lang th vong. Hang nam m hoi te(thng goi la GioTo) vao ngay 10 thang 3 am lch, nh c nhac en trong ca dao co:

Du ai i ngc ve xuoi,

Nh ngay GioTomung mi thang ba.


28/90


29/90


30/90


31/90


32/90

VAN HOA THI BAC THUOC(179 TCN en 938)

1. Y thc t cng, tinh than quat khi:

Sau khi nc Au Lac do vua An Dng Vng ng au b Trieu a dung mu chc

xao quyet anh bai, nc ta bc vao thi ky le thuoc vao phong kien phng Bac. ay lathi ky au buon (ch ung cua co Thu tng Pham Van ong), ay la tham hoa khungkhiep (sach LSVN tap 1). Nhng ay cung la thi ky the hien ro y thc t cng, tinh thanquat khi, the hien y thc dan toc vn len e bao ve nhng gia tr van hoa cua dan toc.

Thi ky nay lien tiep co nhng cuoc khi ngha noi len chong lai s o ho cua phongkien Trung Hoa. Tieu bieu cho nhng cuoc khi ngha o la: khi ngha cua Hai Ba Trng,khi ngha Ba Trieu (Trieu Th Trinh nam 248), khi ngha Ly B (542 602) chong lai nhaLng. Cuoc khi ngha a thang li va lap nen nc Van Xuan va xng vng Ly Nam e.

Va tiep theo sau la nhng cuoc khi ngha cua Trieu Quang Phuc, Mai Thuc Loan (MaiHac e), Phung Hng.Nhng cuoc khi ngha ay a chng to sc manh cua long yeu nc, cua y thc t

cng cua dan toc ta trc s o ho cua phong kien Trung Hoa.

2. Y thc bao ton giong noi va van hoa Viet

Thi ky nay, bon phong kien Trung Hoa thiet lap bo may cai tr tren at nc ta, emvan hoa Han vao at Viet, nham ong hoa van hoa Viet. Co the noi ay la giai oan ma vanhoa Viet ng trc nhieu th thach. Van hoa Viet khong b van hoa Han ong hoa ma trai laivan hoa Viet cong sinh t yeu to ngoai sinh e tao nen nhng gia tr rieng. Nhng gia tr nay

tr thanh yeu to noi lc nuoi dng sc song tinh than dan toc.Phai ghi nhan mot thc te: thi Bac thuoc, dan toc ta co c hoi tiep xuc vi van hoa

Han, ac biet la ch Han. Hoc ch Han, nhng khong bao gi ngi Viet quen tieng me ecua mnh. Ho luon bao ton tieng Viet: tieng noi cua dan toc. e hieu them van e nay, chungtoi xin trch mot phan trong cuon Lch s Viet Nam, tap 1, NXB H va THCN, HN, 1985).

Tieng noi la mot thanh tu van hoa, la mot thanh phan cua van hoa. Tieng Viet thuocnhom ngon ng c xac lap t xa mien ong Nam A va ieu o chng to cai goc tch laui, ban a cua dan toc ta tren dai at nay.

Khi b e che Trung Hoa chinh phuc va kiem soat chat che, tieng Han va ch Han cdu nhap o at vao nc ta. Song no khong the tieu diet c tieng Viet bi no rat gian n lach mot lp ngi thuoc tang lp tren hoc no. Nhan dan lao ong trong cac xom lang Viet covan song theo cach song rieng cua mnh, cho nen ho duy tr tieng noi cua to tien, tieng noibieu hien cuoc song va tam hon ngi Viet.

Co nhien, di ach thong tr lau nam cua ngi ngoai, trong cuoc song a xay ra nhngbien oi ve vat chat va tinh than, a nay sinh nhng nhu cau mi, cho nen tieng Viet cungbien oi va phat trien. Trai nhieu the ky, tieng Viet phat trien ngay cang xa vi trang thai ban


33/90

au cua no. No a hap thu nhieu yeu to ngon ng Han. Tieng Viet co nhieu t goc Han.Ngi ta thay nhng t goc Han ngay ca trong von t v c ban va trong cac h t. Nhngnhan dan ta hap thu anh hng Han ng mot cach oc ao, sang tao, a Viet hoa nhng tng ay bang cach dung, cach oc, tao thanh mot lp t mi ma sau nay ta goi la t Han Viet(co mot qua trnh ngc lai, nhieu t Viet c nhap vao Han ng va tao nen mot lp t Viet

Han; se la mot ieu ly thu neu cac nha nghien cu ngon ng hoc lch s i sau vao e tainay).

Trc va trong thi Bac thuoc, tieng Viet cung tiep thu nhieu anh hng cua ngon ngMa Lai, Tang Mien, va nhat la An o (cac t ch cay trong nh mt, nhai...va ac biet la cact ng thuoc ve Phat giao nh But, bo e, bo tat, phu o, chua, thap, tang gia...). ieu okhien von t tieng Viet them phong phu.

T thi Hung Vng, a co mot nen phong hoa cua ngi Viet co tuy con gian d, chatphac. Bon o ho co sc a vao xa hoi Viet co nhieu th le giao Trung Hoa (chu yeu la legiao cua ao Nho). Nhng cai ay nhat nh co anh hng en phong hoa Viet Nam. o la

ieu khong tranh khoi. Va nhan dan ta co kha nang thch ng vo han vi mot loai tnh thetrong khi nhng truyen thong dan toc va dan gian cua nen phong hoa Viet Nam van c gign va phat trien. Neu mot mat le giao Trung Hoa t nhieu a tang cng s ap che trong gianh va cung co che o phu quyen (t au cong nguyen tr ve trc, tnh chat phu quyentrong gia nh Viet co con m nhat) th mat khac no khong the ngan can c s cung co mot mc nhat nh nhng truyen thong tch cc cua xa hoi lang xom cua ta, v nh long tonknh va biet n oi vi cha me, to tien (co y kien cho rang s th cung to tien nay sinh khuvc ong Nam A trc khi Nho giao c truyen ba ti mien nay). Ma oi vi dan toc ta thnhng to tien c biet n hn het la ngi a co cong dng nc va gi nc, bat chap s

ngan chan, cam oan cua bon o ho, cac en th vua Hung, vua Thuc c dan ta xaydng. ac biet la long ton trong phu n cua van hoa Viet co. Legiao Trung Hoa co ac trngla s khinh miet phu n, co sc that chat ho vao co xe Tam tong t c, nhng cungkhong ngan can c truyen thong dung cam anh giac.

....Vai tro cua phu n trong gia nh va ngoai xa hoi van c e cao

3. Thi Bac thuoc Nho giao, ao giao, Phat giao truyen vao nc ta:

ay la thi ky Nho giao, ao giao va Phat giao bat au truyen ba vao at Viet. NgiViet tiep xuc vi nhng t tng cua cac giao phai tren. e co the hieu ro hn ve cac giao

phai nay, chung toi xin trch mot phan trong cuon Lch s Viet Nam tap 1, NXB H vaTHCN, HN, 1985):

Trong boi canh tn ngng va van hoa ay, t au cong nguyen cac luong t tng, tongiao ln cua Trung Quoc, An o a c mang vao at Giao Ch: ao Nho, ao Lao, aoPhat.

Nho giao la mot m nhng t tng triet ly, ao c, the che cai tr a co Trung Hoat i Tam ai, nhat la i Chu, en cuoi thi Xuan Thu (th VI th V trc cong nguyen)


34/90

c Khong T va cac mon e cua ong he thong hoa roi sau nay on nh lai trong nhngKinh (ngu kinh: Thi, Th, Dch, Le, Xuan Thu, ngi ta bao rang trc o con co kinh Nhac,cong la luc kinh, sau b mat); nhng Th (la t th: Luan ng, ai hoc, Trung dung, Manh T)tao thanh nhng kinh ien cua Nho gia. Nho giao con goi la Khong giao t thi Han tr idan dan tr thanh y thc t tng chnh thong cua giai cap thong tr Trung Hoa. Nho giao chu

trng ton quan, ai thong nhat. Ba cng lnh c ban cua Nho giao (Tam Cng) la: aovua toi, ao cha con, ao chong v..

Cung vi Tam Cng la ngu thng, nam phep ng x luan ly va ao c la: nhan,ngha, le, tn, tr. Le c ac biet e cao, tien hoc le, tc la ton trong trat t ang cap xahoi hien hanh. Ngi mau cua ao Nho la ngi quan t tc la ngi cui mnh tuan theomenh tri (Thien menh), Trung vi vua, Hieu vi cha me...

Ngay t thi Tay Han, trong chng mc nhat nh, Legiao Nho a bat au tham nhapvao xa hoi Viet co e lam cong cu no dch nhan dan ta ve t tng va tinh than. o la scham lo au tien cua bon o ho, song no van b han che rat nhieu trong suot thi Bac thuoc.

en cuoi au cong nguyen, hai thai thu Tch Quang, Nham Dien a dng hoc hieu eday le ngha Giao Ch, Cu Chan, truyen Nham Dien trong Hau Han th chep rang nam12 tuoi, Nham Dien a hieu ro ngha kinh Thi, kinh Dch, kinh Xuan Thu, noi tieng nha Thaihoc, ngi ta goi la thanh ong ho Nham

Vao thi Vng Mang, so s ai phu du c sang Giao Ch kha ong, han a giup bonquan lai o ho trong viec truyen ba Nho giao.

i Han Minh e (58 75), ngi Giao Chau la Trng Trong cham soc, an noi gioi,c c lam ke lai quan Nhat Nam (thay the thai thu vao kinh o tau bay cong viec vi vuaHan) sau c lam thai thu Kim Thanh.

Trong the ky II, Ly Tien ngi Giao Ch cung a thong hieu kinh truyen, c bo lamchc cong tao (phu trach mot c quan chuyen mon ve thu cong) quan sau thang dan enchc k o uy roi thai thu Linh Lang va khoang nam 184 189 c c lam th s GiaoChau.

Bay gi Giao Chau a co mot so ngi ohieu liem (nh c nhan ngay sau), mau tai(nh tu tai ngay sau - do quan thu c ch khong do thi ma o) va c c lam trng lai(quan lai ha cap) Giao Chau, theo li xin cua Ly Tien nhng khong c lam quan trungnguyen v s hay che bai, bat be trieu nh(1)

Ve sau ngi Giao Chau la Ly Cam bay gi lam tuc ve ien ai kinh thanh Lac

Dng va nhng ngi ong hng la bon Boc Long (5, 6 ngi) co xin vua Han cho ngiGiao Chau neu a co hieu liem, mau tai th cung c c lam quan lai trung nguyen. VuaHan ch cho mot ngi o mau tai lam huyen lenh Ha Dng, mot ngi o hieu liem lamhuyen lenh Luc Hp. Sau Ly Cam lam en chc t le hieu uy (vo quan cao cap)(2).

Xem the u thay viec bon o ho m trng Giao Chau va truyen ba Nho giao la chnham ao tao mot so quan lai ha cap phuc vu cho chnh quyen o ho. Nhng ngi hoc

1 Xem Bach Viet tien hien ch, Hau Han th, q.116.2 Tam Quoc ch, Ngo Ch q.4.


35/90

nhng hoc hieu tai cac trung tam Chau tr, quan tr Giao Chau (Luy Lau, Long Bien, T Pho,C Phong...) la con em bon quan lai o ho, s phu Han toc Giao Chau va com em tang lptren (hao trng) ngi Viet. Tuy nhien, so ngi hoc b han che, so hoc xong c tuyendung cang t hn.

en khi S Nhiep vao i Han mat lam thai thu Giao Ch th Nho giao va viec hoc

Nho c pho bien rong rai hn trc trong tang lp quy toc thong tr Giao Chau.S Nhiep luc nho du hoc kinh s, chuyen hoc sach Ta Th Xuan Thu, a o hieu liem,

sau lai o mau tai. S Nhiep ham oc sach Xuan Thu va a chu giai sach o, lai thong hieuai ngha xa nay cua sach Thng Th (Kinh Th) muon tham gia cuoc tranh luan phai traigia hai phai Kim hoc va co hoc kinh s.

Kinh Xuan Thu la cuon S nha Chu, c ac biet e cao trong so sach kinh ien cuaNho gia, Xuan thu chu trng ton quan, ai thong nhat, no rat phu hp vi chnh sach o hocua nha Han, nham bat cac nc Man Di phai quy phuc Trung Quoc.

Bay gi s phu Trung Quoc co vai tram ngi sang nng ta S Nhiep, gop phan cungS Nhiep khuech trng viec truyen ba Nho giao (va Han hoc noi chung) Giao Chau, nhLu Hi, Ha Tnh eu m trng day hoc Luy Lau, Long Bien(1).

Nho gia ngay sau qua e cao S Nhiep, ton S Nhiep la Nam giao hoc to (ong to viechoc cua coi Nam)! S thc, Nho Giao va Han hoc bat au cam re tai Giao Chau t TchQuang, Nham Dien au the ky I, a phat trien kha trong the ky II va en cuoi the ky nay thhoc Phong Luy Lau a co the goi la thnh at. Vi Han hoc, ch Han ong vai tro chuyench cac tr thc khong nhng ch la Nho ma con la ca Lao, Phat...tai Giao Chau.

Sang thi Tam Quoc Luc Trieu, Trung Quoc, Nho giao tam thi nh on, Phat Giao

va Lao giao thnh hanh hn. Song Nho giao van c tiep tuc truyen ba tuy khong bao gico the c coi la rc r tai Giao Chau.Thi Ton Quyen (222 252), Ngu Phien b ay sang Giao Chau, tuy la than tu toi

nhng giang hoc khong biet moi. Mon o thng co vai tram ngi Lai cat ngha va chu giaicac sach cua Lao T (ao c kinh), sach Luan ng, sach Quoc Ng eu con truyen i.Bo Ngu Phien ten la Ham lam thai thu Nhat Nam, rat gioi Kinh Dch, day lai cho Ngu Phien.o Tue o i Tan Tong cung cham m mang trng hoc nham truyen ba y thc he Nhogiao, Tong th chep rang, o Tue o cam oan th cung bay ba, han la cam nhng tnngng co truyen cua ngi Viet (nh tn ngng, phon thc vi cac tng phu n loa the).

Trong thi ky nay, che o s toc rat thnh hanh. Bon quy toc phan biet th bac than s ton tirat ky cang, nhan the s phu chuyen tam nghien cu va chu giai Kinh le, ac biet la phantang le. T o, legiao c xem la yeu to chu yeu cua Nho giao.

Nh vay, trong nhng chng mc nao o, Nho giao, t tng va van hoa Trung Hoa tnhieu a tham nhap vao xa hoi Viet. Nhng Nho giao cung nh toan bo he t tng va vanhoa Trung Hoa noi chung khong the xem la a thnh hanh tren at Viet. So ngi Viet c

1 Tam Quoc ch, Ngo Ch q.8; Thuc ch q.8.


36/90

hoc hanh, o at chang c la bao. Ro rang ke thong tr ngoai toc cha bao gi nhiet tamphat trien viec hoc hanh thuoc quoc. Va lai viec truyen ba Nho giao vao at Viet trongnhng ieu kien chnh tr o ho nhat nh vap phai s chong oi (chong hon dung van hoa)cua ngi Viet va khong the phat trien mot cach thuan li c no ch phat trien mot vaitrung tam chau tr, quan tr.

ao giao cung a la mot luong t tng va tn ngng t Trung Quoc truyen ba vaomien at nc ta, ve thi gian co the muon hn nhng o loang va o tham th rong hn vasau hn.

Can co s phan biet hoc phai ao gia va ao giao. Hoc phai ao gia huy suy ton Lyam (Lao T) mot ngi co tieu s thieu ro rang, co the la ong thi vi Khong T lam tos. Tng truyen Lao T ve cuoi i viet sach ao c kinh e lai tren i roi mat ve phaTay (t o e ra huyen thoai Lao T thanh Phat at Ho). Neu Nho giao la ao nhap the,chu trng vo vi, thoat tuc, ci bo moi rang buoc xa hoi, thuan theo t nhien, a thch thiennhien.

Ngi ke tuc va phat trien xuat sac t tng Lao T la Trang Chu (Trang t) ngiChien Quoc, tac gia Nam hoa kinh ay hnh tng van hoc vi phong cach lang man, mieu tacon ngi mau la Chan nhan. Loi song cua Chan nhan goi la Tieu dao t do, t tai, tnhien, hoa cung thien nhien en mc khong biet la Trang Chu hay la Bm na (Trang chumong iep). T tng Nho muon tao mot the quan bnh trong xa hoi quan bnh trong xa hoiquan chu, t tng Lao Trang ay con ngi en trang thai sieu viet tam linh co anh hngnhieu en th ca Trung Quoc (va ai Viet ngay sau) va anh hng en s hnh thanh giaophai Thien tong cua Phat giao Trung Quoc (va Viet Nam).

Ve sau ngi ta khai thac nhng kha canh than b va xuat the cua t tng Lao Trang,phat trien thanh mot th dao Than tien, ton Lao t lam Thai thng lao quan vao nui haithuoc, luyen an, hoc phep tch coc (nhn an) va cau trng sinh bat lao.

Li ta sach Mau t (cua Mau Bac, cuoi the ky II) co oan noi rang sau khi Linh ebang ha (182), thien ha nhieu loan, ch co Giao Chau la kha yen on, cac bac d nhan phngBac en ay, phan ln tin theo thuat than tien, luyen phep tch coc, trng sinh. Chnh banau Mau t cung oc sach than tien bat t nhng khong tin than tien bat t, cho o lachuyen h an. Trng Tan la th s Giao Chau thch viec lebai quy than, au thng trumchiec khan tm, gay an ot hng, oc sach ao Giao, sau b Bo tng la Khu Canh giet

chet. Than tien truyen cua Cat Hong chep rang: S Nhiep mac benh a chet i 3 ngay. Congi tien la ong Phung cho mot vien thuoc, lay nc ngam uong, cam ma lay ong, motluc lien m mat, cat nhac chan tay, sac mat dan bnh phuc lai. ong Phung la ngi HauQuan (Phuc Kien), cung la ngi theo ao Than tien.

Khoang nien hieu Ham Hoa i ong Tan (326 334), Cat Hong t choi khong nhanchc tan k thng th ai trc tac, lay c v tuoi gia, muon luyen dan e cau song lau.


37/90

Nghe tin Giao Ch co th an sa, xin lam huyen lenh Cau Lau (Van My, Hai Hng)(1). SauCat Hong lai nui La Phu (Quang Chau) luyen an va viet sach than tien, t hieu Bao phact (ke om ap s Chat Phac). o la ngi phat huy ao giao than tien, tao c s ly luan choao giao quy toc.

ao giao dan gian Trung Quoc (ao phu thuy) tuy co da vao hoc phai ao gia, ton

Hoang e (nhan vat than thoai cua Trung Hoa co ai va Lao T lam giao chu, nen con goi laao Hoang Lao) nhng chu yeu co nguon goc t nhng tn ngng sa man giao va ma thuatcua Trung Quoc va vung du muc lan can co ai, hon hp rat nhieu me tn va phng thuatdan gian va cung nh nh oan mong, xem sao, boi rua, cung quy than, ong cot, cau tien,cha benh bang bua phep, luyen dan .v.v..

mien noi a Trung Quoc, vao cuoi the ky II va the ky III noi len nhieu phong trao autranh chnh tr va vu trang cua nong dan, c tap hp lai trong nhieu oan the co tnh chatton giao. Tren vung at Ngo, xuat hien nh ao s Vu Cat, lam anh hng ln trong quanchung va ca mot so quan lai. Vu Cat Ton Sach bat chem nhng ngi theo ao Vu Cat ngay

cang ong, lay sach Thai Bnh thanh lnh th lam thanh kinh.Lai co Trng Giac th Hoang Lao, theo dong chnh thong cua Vu Cat, tng truyen

c than tien trao cho cuon sach kinh noi tren, can c vao o ma m Thai Bnh ao. Trongao nay, cac ao s la nhng phap s phu thuy, i khap ni, va truyen ao va cha benh,trong khoang mi nam thu phuc hang van tn o. So tn o neu tren di mot van th lapthanh mot phng thuoc 8 chau. Tn o noi vi nhau tri xanh a chet phai lap tri vang (tnngng ve am dng ngu hanh, tri xanh cua ke boc lot. Tri vang cua ngi lao kho), namGiap Ty se co iem lanhTch Khan vang (Hoang Can) ma tn o thai bnh ao bt au t oma ra. Khi ngha ao bt au t o ma ra. Khi ngha Hoang can (184) no ra manh liet, lamtan ra chnh quyen ong Han. B an ap lc lng ngha quan tap hp lai di quyen Trngao Lang giao chu ao ngu au me (nam au gao quyen gop e c gia nhap), ngi txng la hoc tro Lao T, a tng luyen thuoc trng sinh trong nui va viet ao th lam chu camot mien Han trung rong ln suot ba chuc nam.

ao giao cang ngay cang c he thong hoa (tuy van bac tap) vi mot he thong thanien (Nguyen thuy thien ton hay Ngoc hoang thng e, Thai thng lao quan, tc Lao thoa than cua Nguyen thuy thien ton; Huyen thien thng e Huyen vu, chom sao Bac ausau goi la Chan vu: Van xng e quan tc sao Van xng chuyen coi so sach ghi ten cacnhan quan lai the gian; Quan thanh e quan tc Quan cong thi Tam quoc ), mot he

thong kinh ien (ao tang), mot he thong en mieu (ao quan)... phat trien manh thi Lctrieu va au thi ng.

ao giao Than tien vao nc ta ch han che tang lp tren, quan lai o ho. Nhng hnhtng s nguyen cua Lac Long Quan, Ch ong T, Tan Vien, Sn Tinh, Phu ong ThienVng.... eu dan dan b ao giao va Than tien hoa.

1 Tan th, Cat Hong truyen, q.72


38/90

ao giao phu thuy t cuoi the ky II cung truyen ba manh me vao nc ta va a hoaquyen vi nhng en mieu, tn ngng dan gian Viet co truyen.

Phong trao khi ngha nong dan Trung Quoc di mau sac ao giao phu thuy a nhieulan tac ong ti phong trao khi ngha chong o ho cua nhan dan ta cuoi the ky II (co dang Hoang can hoat ong Giao Ch), cuoi the ky IV, au the ky V (xem phan khi ngha

nhan dan cua chng nay).Phat giao t An o truyen ba vao at Viet va Trung Quoc roi t Trung Quoc truyen doi

sang at nc ta t rat sm, vao khoang mot hai the ky au cong nguyen.

ao Phat (Buddha, tieng An la Giac Ngo) phat sinh vao the ky VI V trc congnguyen Mien Bac An o, trong vng quoc CaPi-la-vat-xtu (Kapilavasttu) gan bien giiNePan. ao Phat phan anh long bat bnh cua quan chung oi vi che o ang cap ha khacva quyen uy oc oan cua ang cap thong tr cua Ba-la-mon. Ngi sang lap ao Phat lac Thch Ca Mau ni (CakuaMauni) dong doi quy toc, con vua (thai t). Nam sinh c ThchCa co nhieu thuyet khac nhau, gii Phat giao the gii hien nay pho bien lay nam 624 trc

cong nguyen lam nam an sinh c Phat.ao Phat chu trng phap tnh bnh ang, tat ca chung sinh eu co Phat tnh va eu co

the thanh Phat, t cho t giac tien len lam ngha vu giac tha. Phat khuyen moi ngi nen tietche duc vong, co tinh than vo nga v tha, lam ieu lanh tranh s ac. Phat la bieu tng cuasang suot va t bi.

Thuyet nhan qua nghiep bao cua Phat giao phu hp vi tn ngng dan gian Viet vecong viec ve ong tri trng phat ke ac, cu giup ban thng ngi lanh. Thuyet luan hoi cungphu hp vi nhan xet ve s tuan hoan cua co cay cua c dan nong nghiep. Con nhng t

tng ln cua Phat giao ve Chan nh, ve sac-khong, ve T dieu e va Thap Nh nhanduyen... th phan ong dan chung khong hay biet, ch danh cho s nghien ngam nghien cucua gii tang s va gii Phat hoc.

Cung nh bat c mot ton giao nao, tren ng phat trien, Phat giao a chia thanh nhieutong phai khac nhau vi hai dong chnh la Tieu tha (Nam tong) va ai tha (Bac tong). Phatgiao vao nc ta th no a bien dang kha nhieu, bi ao Ba-la-mon, bi nhng them bt trenng truyen ba at Viet. Khi vao at Viet, Phat giao cung bien hoa cho phu hp vi phongtuc tap quan cua nhan dan ban a.

ao Phat truyen ba sang pha ong theo hai ng.

Con ng th nhat la con ng bien, theo cac thng thuyen i doc theo cac b bienNam Dng va ong Dng nh phan kinh te a trnh bay. Qua ng nay, ao Phat ti Xri-lan-ca, Gia Va, Phu Nam, Cham Pa, Giao Chau va mien Giang Nam Trung Quoc.

Con ng th hai la con ng bo. S thanh lap mot e che An o nhuc chi(Indoscythe) rong ln mien Trung A, s banh trng cua the lc e che Han ti tan mienPa-mia a m ra con ng lua vao buoi au cong nguyen. Theo ng nay. S tang An


39/90

o co the truyen giao Bac Trung Quoc. T Trung Quoc, ao Phat qua Trieu Tien ma vaoNhat Ban cung nh doi tr lai xuong at Viet.

Goc tch ao Phat nc ta c e cap ti trong sach Thien uyen tap anh ng luc(cha ro tac gia, co the la cua nhieu v s noi tiep nhau bien soan, t cuoi the ky XI en authe ky XIII)(1). e tra li cau hoi cua Thai Hau Linh Nhan (Y Lan) nha ly ao Phat ti x ta t

i nao, thien s Tr Khong (Thong Bien quoc s) tra li rang: en thi Lu Han, Ma angem ao Phat truyen vao Trung Quoc, roi at ma lai em truyen ba nc Lng va ncNguy. en khi dong Thien Thai thanh lap th s truyen giao rat thnh. Dong ay goi la GiaoTong. Sau nay lai co dong Tao Khe c ton ch cua Phat va lam sang to them ton ch o.Dong ay goi la Thien Tong. Hai dong ay vao nc ta a lau. Dong Giao Tong th Mau Bac vaKhang tang hoi la au tien. Dong Thien th co T-ni-a-lu-chi lap ra tien phai va Vo-ngon-thong lap ra hau phai(1). S Tr Khong lai dan li s am Thien tra li Tuy Van e: X GiaoChau co ng thong sang Thien Truc. Phat giao vao Trung Quoc, cha pho cap en Giangong ma x ay a xay Lien (Luy) Lau hn hai mi bao thap, o c hn 500 v tang va

dch c 15 bo kinh roi. The la x ay theo ao Phat trc ta. Bay gi co cac v s Ma-la-ki-vc, Khang-tang-hoi, Chi-cng-lng va Mau Bac en o truyen ao(2)Li s Thong Bien ke tren co mot vai sai lam chi tiet song ong a dan ra nhng chng

c chac chan to rang tai Luy Lau (Thuan Thanh, Ha Bac) at nc ta vao cuoi the ky th IIa co mot trung tam Phat giao phon thnh va quan trong roi.

Theo Thuy kinh chu (the ky VI) th vua A-duc (Acoka) v vua anh hung thong tr toan coiAn o va rat sung Phat, the ky III trc cong nguyen, a sai xay dng Phat thap (suupa) tren at nc ta. Theo Lnh nam chch quai th t thi Hung Vng, Ch ong T a theomot khach buon nc ngoai i thuyen ra mot hon ao va gap mot nha s An o. Ong a lai

ay hoc ao Phat, khi tr ve c nha s An o cho mot cai gay va mot cai non la co the lamphep la, Ch ong T a truyen Phat phap cho cong chua Tien Dung va nhieu ngi Vietkhac... o la nhng truyen tch, ch c khoa hoc lch s kiem chng. Theo Hau Han th thnam 100, nhan dan Tng Lam (Quang Nam, a Nang) - ngi Cham - noi day chong acho ho ong Han a ot pha chua cong (quan t).

Co the ao Phat a thu nhap vao nc ta trong the ky au cua cong nguyen. i Han, co 3trung tam Phat giao la trung tam Lac Dng Ha Nam (kinh o nha Hau Han), trung tam Banhthanh Giang To, thuoc ha lu Trng Giang va trung tam Luy Lau mien at nc ta.

Banh Thanh, khoang nam 654, S Vng Anh (em cung cha khac me vi Han Minh

e) rat sung thng Hoang Lao va Phat; bay gi o a co mot oan the Phat giao va tanggia va c s. Nam 71 S Vng Anh mat, nhieu ngi than thuoc ri Banh Thanh ve LacDng va lap chua Ha Xng Lac Dng. Trung tam Lac Dng c thanh lap co the doanh hng cua trung tam Banh Than; en i Han (len ngoi nam 165) th no tr thanh mottrung tam quan trong. Han Hoan e cung lap ban th Lao T va Phat trong cung.

1 Ve nguon goc ao Phat Viet Nam, xin tham khao :- Tran Van Giap, Le bouddhisme en Annam, des origines au XII e siecle, BEFFEO XXXII. Ha Noi 1932.1& 2 : Thien uyen tap anh ng luc, q. thng, truyen Thong Bien


40/90

Phat giao c truyen vao Banh Thanh bang ng bien. Neu a do ng bien th ao Phatchac chan a i qua Giao Chau trc bi v Giao Chau la iem giao tiep quan trong va chu chot giaTrung Quoc va the gii ben ngoai.

Trung tam Phat giao Luy Lau co the thanh lap sm cac trung tam Banh Thanh va LacDng. Trung tam Luy Lau co the la mot can c va ban ap cho Phat giao i sau vao mien

noi a Trung Quoc. S am Thien co ly khi cho rang Giao Chau theo ao Phat trc mienGiang ong cua Trung Quoc.

Giao Chau sat ngay cac nc chu anh hng van minh An o va s dung phan ng,lai gan gi vi van minh Trung Hoa va ay a dung ch Han. Giao chau thuan li ca vemat a ly va ngon ng van t cho s truyen ba Phat giao t An o vao Trung Hoa. Nhphan tren a noi, hang nam eu co thuyen ch cong pham t Giao Chau len mien ha luTrng Giang roi t o, cong pham mi c van chuyen tiep ve Lac Dng. Chac chan rangcac tang s An o a tng ngh mot thi gian Luy Lau, hoc tieng va ch Han, tm hieu tnhhnh chnh tr, van hoa Trung hoa roi mi theo thuyen buon va thuyen ch cong pham i tiep

len mien Bac.Vay trung tam Luy Lau co the c hnh thanh do s vieng tham cua nhng thng

nhan va tang s An o theo thuyen ma ti bang ng bien va ng song. Trong cacchuyen i xa hang nam ve phng ong tm mua hng lieu que, tieu, nga voi, vangngoc...cac thng thuyen An thng at ban th c Bop Tat Quan the am (Avalokitesvara)va c Nhien ang (Dipankara) c noi tieng la nhng v che ch cho thuy thu c an lanhngoai bien khi. Cung trong cac chuyen i nay, nham muc ch cau va cung dng tam bao,thng nhan thng thnh theo thng thuyen mot so v tang s. Vao cuoi the ky th I trccong nguyen, khuynh hng Phat giao Dai Tha a nay n tai An o, cac trung tam

Amavarati (Amavarati), Na-ga-giu-kon-a (Nagarjunakonda) mien ven bien ong nam Ano dan dan tr nen trung tam Phat giao truyen ba sang cac nc khac.

ao Phat Giao Chau chac chan do t An o truyen sang trc tiep, mai ve sau mi laido t Trung Hoa tiep tuc truyen xuong.

Thng gia An o Giao Chau phai lai ay cho en nam ti, ch gio mua ong Bac etr ve An o. Mot so tang s co the lai han Luy Lau. Ho song vi ngi Viet va Hoa kieu, vaa anh hng ti nhng ngi nay bang tieng noi, loi song va ao Phat. Ngi Viet a tiepthu nhieu thanh tu van hoa vat chat, ngon ng va tinh than An o trong o co ao Phat.

Tap luan thuyet au tien ve ao Phat bang ch Han Ly hoac luan- a c viet lai tai

Giao Chau vao cuoi the ky II. Tac gia la Mau Bac (Mau T co the la mot phap danh, giongnh Phat T Mau la Mau ni) sinh vao khoang 165-170, ngi Thng Ngo, cuoi i HanLinh e, sang Luy Lau cung vi me. ay ong a oc cac sach cua Nho, Lao va hoc Phat.Ong viet cuon sach nay e ap lai nhng s khch bac ve Phat giao cua nhng ngi khongtheo ao Phat, nhat la nhng ngi khong theo ao Phat, nhat la nhng ngi theo Nho, Laot Trung Quoc qua Giao Chau t nan. Chac rang Luy Lau ong a hoc Phat vi cac tang s


41/90

An o ang co mat tai ay va vi tang s Giao Chau a thu gii xuat gia t trc. Theo sachnay, tang gii Giao Chau thi o a kha ong ao.

Sach Tam Quoc ch (Ngo ch, truyen S Nhiep) co chep lai mot la th cua Vien Huy git Giao Chau cho thng th lenh la Tuan Huc nam 207, trong o co oan noi rang S Nhiepkhi ra vao th anh chuong, khanh, uy nghi u het, ken sao thoi vang, xe nga ay ng;

Ngi Ho i sat banh xe ot hng, thng co en may chuc ngi. Ngi Ho la ch chungc dan An o va Trung A. ay cung la mot chng c ve tnh chat An o cua ao Phat GiaoChau na cuoi the ky II.

Theo co Chau Phap van Phat ban hanh ng luc trch t bao cc truyen th i SNhiep a co hai v s la ky vc (Jivaka) va Khau a la (Ksucha) qua Luy Lau. ay haiong a gap ong Tu nh, ngi Mien, qua tru ngu lang Man Xa. Theo truyen o, th 4 chuaPhap Van, Phap Vu, Phap Loi, Phap ien (ten nom la Chua Ba Dau, Ba au, Ba Gian, BaTng) quanh Luy Lau eu xay dng di thi S Nhiep. Vao thi o, theo li s amThien a dan tren, Giao Chau a dch (t Phan ng sang Han ng) 15 bo kinh, tang oana co hn 500 v va bao thap a co hn 20 cai (cai goi la chua, t ch An stupa, luc bay gila thap).

Nh the la t the ky II, Giao Chau a co s thanh lap tang oan, a dch kinh, adng thap lam chua va a co ca s sang tac sach noi ve Phat (nhng hnh thc sinh hoatPhat giao tho s hn han a c thc hien t trc o). Nhng kinh ien Phat giao au tienc phien dch hay tuyen dch tai Giao Chau, nh kinh T thap nh chng, eu nham oitng ngi xuat gia hn la ngi tu Phat tai gia, neu len nhng quan iem c ban ve PHatPhap, Tang, quan niem ve Niet Ban, ve luan Hoi nghiep Bao, ve t Bi, Bo Th, Diet Duc va cave Thien nh.... Qua nhng kinh nay va sach Ly hoac luan, ta thay ro tnh ngng bnh danve but a xam nhap vao Phat giao Giao Chau va trung tam Luy Lau, Phat giao co tinh than

hoa ong vi cac tn ngng dan gian va ca Lao va Nho.Bon chua T Phap Luy Lau chac chan a ket hp vi viec th cac n than nong

nghiep ban a.Sau Mau T, v s au the ky III tai Giao Chau thng c nhac ti la Khang tang

hoi.

Cha me Tang hoi goc ngi Khang c (Sogdiane), c tru tai Giao Ch e buon ban.Ong sinh tai giao Chau, cha me mat t nam 10 tuoi. Ln len, ong xuat gia au Phat va tu hocrat tinh tien. Ong gioi ca Phan ng lan Han ng (o cung la truyen thong chung cua trungtam Phat giao Giao Chau). Ong a bien tap nhieu sach Phat, dch, chu giai va viet Ta cho

mot so kinh Phat. Sach cua ong, van t ien nha, chng to Han van ong khong thu g ngiTrung Hoa ng thi.

Khoang nien hieu xch o i Ngo (247 hoac 255), Tang hoi thay Phat giao a ngvng chan Giao Chau, con mien Giang ong (ha lu dng T), s hoang phap chaay u nen ong a mang tch tng sang kinh o Kien Nghiep, cat thao am. Ngo Ton Quyenrat kham phuc Phat Phap cua Tang hoi, a cho dng chua Xa Li. T o Phat giao Giangong mi hng thnh. Ong mat nam 280 (theo Cao tang truyen). Trong thi gian nay, mot so


42/90

kinh Phat do trung tam Lac Dng dch a theo nhng ngi t nan ma c em xuong valu hanh tai Giao Chau. Nha nghien cu Phat hoc Nguyen Lang cho rang Thien hoc ai thaViet Nam khi au bang Khang tang hoi va Tang hoi con phai c xem la ngi au tien(trc ca Bo e at ma) em Thien hoc phat huy Trung Hoa na. T tng c ban cuaThien Tong la Phat tai tam v vay ma Thien hoc cung con goi la Tam hoc va Thien tong

cung c goi la Phat Tam tong. Tang hoi noi en bon phng phap cua thien nh la phngphap e chnh tam, nhat y, tap trung ieu thien duy tr t trong tam, y thc nhng y niem dban e ma kh diet.

Cung trong the ky III, co mot v tang s ten la Chi cng lng tiep (kalasivi, dch laChnh Vo Uy), ngi nc Nhuc chi (Indoseythe) a ti Giao Chau vao khoang nam 255 256 va dch nhieu kinh Phat tai ay trong o co kinh Phap Hoa Tam Muoi, cung la mot loaiThien Kinh ai Tha. Nh the Chi-cng-lng-tiep cung thuoc he phai Phat giao ai Thava cung co khuynh hng Thien hoc.

Ngoai ra, the ky III tai Giao Chau con co s Ma La ky vc (Marajivaka). Theo Cao

tang truyen va Phat to lch ai thong tai, Ma la ky vc nguyen ngi Tay Truc (An o) a vandu khap x, khong yen mot ni. Ong lam nhieu phep la, co nhng hanh ong ma cac e tva tuy tung khong biet trc c. Ong en Phu Nam, i hoc b bien en Giao Chau roi sangQuang Chau. Ong en Lac Dng i Tan Hue e, nam 294, sau gap bien loan, lai tr veTay Truc. V s nay co nhieu phep la, hang la a co khuynh hng mat Tong (con goi la bmat giao).

Hien nay cha tm ra c tai lieu nao noi ve Phat giao Viet Nam the ky IV. Tuc Caotang truyen co noi en hai v thien s Giao Chau the ky V la at-ma-e-ba (harmadeva)va Hue Thang. at-ma-e-ba ngi An o en Giao Chau vao khoang gia the ky V egiang day ve cac phng phap thc hanh Thien hoc. Thien s Hue Thang la mot trong nhnghoc tro cua ong. Tuc Cao Tang truyen viet Thch Hue Thang la ngi Giao Ch, chua nuiTien Chau (Tien Du), a tng van du khap cac mien song nui, thung dung giai thoat oc kinhPhap Hoa moi ngay mot lan.... a tng theo v thien s ngoai quoc la at-ma-e-ba e hocphng phap quan hanh ve thien, moi khi nhap nh th ti ngay mai mi xuat nh. Saunhan li mi cua Thai Thu Nam Hai Lu Tch, Hue Thang a sang Banh Thanh nhieu namtrc nam 487 e ch bay Thien phap ai tha cho mien Giang ong. Nh the th at-ma-e-ba en Giao Chau con trc ca ngay Bo e at ma (c coi la To au tien cua Thien tongTrung Quoc) en Trung Hoa (nam 520).


43/90

3. Vn ha i Vit (T au the ky X en het hau Le).

1. Vai net ve lch s:

ai Viet la quoc hieu cua cac trieu ai Pkieu t nha Ngo en het nha Hau Le.

Duy nga ai Viet ch quoc

Thc vi Van hien chi bang

(Nh nc ai Viet ta t trc

von xng nen Van hien a lau)

Bnh Ngo ai cao Nguyen Trai

T 938 en nam 1400, nc ta trai qua cac trieu nha Ngo (938 967), nha inh (967 980) nha Tien Le (980 1009), nha Ly (1010 1225) nha Tran (1226 1400). ay la thi kycac trieu ai phong kien Viet Nam cung co nen oc lap, m mang b coi.

- 1940 Ho Quy Ly cp ngoi nha Tran, lap ra Vng trieu nha Ho (1400 1407). Nhanc hoi ay, Vua nha Minh cho tng Trng Phu sang Viet nha Ho e khoi phuc nha Tran,nhng thc chat la xam lc, thon tnh nc ta.

Sau 10 nam khang chien chong quan Minh, Le Li cung Nguyen Trai cung nhan dan taa ap tan bo may thong tr cua nha Minh, giai phong dan toc, giai phong at nc.

en the ky XVI, Vng Trieu nha Le dan suy yeu, noi bo luc uc, xau xe tranh gianhquyen li lan nhau.

en nam 1527 Mac ang Dung phe truat trieu Le, Lap nen nha Mac. Cuoc noi chien Le Mac keo dai en 1592, ket cuoc bang thang li cua Vua Le.

Trnh Nguyen phan tranh (1758 1786) a gay bao au kho cho nhan dan. at ncchia oi lay song Gianh lam gii tuyen.

Nhieu cuoc khi ngha noi day, tieu bieu la khi ngha Tay Sn. T 1773 en 1789ngha quan Tay Sn quet sach tap oan phong kien Trnh Nguyen, anh bai quan ManThanh va 20.000 quan Xiem pha Nam. Dep xong thu trong giac ngoai, Nguyen Hue lenngoi lay hieu la Quang Trung va bat tay vao xay dng at nc.

en 1792, Quang Trung bang ha, s nghiep ln lao b d dang. Li dung cai chet cuangi anh hung ao vai va mau thuan noi bo cua Trieu Tay Sn, c s giup cua thc

dan Phap, Nguyen Anh phan cong chong lai Tay Sn, sau 10 nam giang co, en 1802Nguyen Anh lat o trieu Tay Sn va lap ra Vng trieu nha Nguyen.

2. Nhng thanh tu cua van hoa ai Viet.

Van hoa ai Viet bao quat ca qua trnh lau dai gan vi s phat trien cua che o phongkien Viet Nam. Van hoa ai Viet la mot nen van hoa co nhieu thanh tu ln, co y ngha oivi s ton vong cua dan toc Viet. ay, chung ta ch khao sat mot so thanh tu tieu bieu.

2.1 Giao duc, khoa c:


44/90

Viec hoc nc ta bat au th the ky th II, th III nhng khuon kho pham vi con hanhep.

Khi gianh c oc lap, giai oan au (nha Ngo, nha inh, nha Tien Le) giao duc,khoa c cha c chu trong nhieu, bi le sau hn ngan nam b o ho, ay la thi iem cacvng trieu Viet Nam phai lo cung co nen oc lap va gianh c, cham lo en s an sinh

cua ngi dan. Nhng van e giao duc va khoa c mi thc s ay ra nham ao tao, tuyendung nhan tai cho at nc. buoi au nha Ly, giao duc c tien hanh chu yeu di maichua ch cha phai di mai trng. Chua thi nha Ly la ni tu hanh cung la ni truyen aova day hoc. Chua tr thanh trung tam van hoa.

Thi nha Ly, bat au t Ly Cong Uan (Ly Thai To) a co nhng quyet nh van hoaquan trong. V nh, Ly Cong Uan ha chieu di o t Hoa L ve Thang Long. Trong chieu dio, Ly Cong Uan a neu ly do cua viec chuyen kinh o ve Thang Long: Thang Long nam chnh gia b coi at nc, c cai the rong cuon, ho ngoi; v tr thch trung vi bon phng:ong, Tay, Nam, Bac tien cho hai chieu thuan nghch cua nui song... la ni then chot cua

bon phng hoi lai va cung la ni o thanh bac nhat cua e vng muon i.en vi Vua Ly Thanh Tong, ong cho m trng, e cao viec hoc, va nam 1070 cho

xay Van Mieu Thang Long.

en i Ly Nhan Ton, nha Vua cho m khoa thi au tien (1075) nham chon nhan taicho at nc. khoa thi nay, Le Van Thnh la ngi au thu khoa. Cung chnh Ly Nhan Toncho m trng Quoc T Giam (1076). Nha Vua khuyen khch viec hoc rong rai trong dan.

- 1086, nha Ly cho m khoa thi nham chon nhan tai vao Han Lam Vien.

- 1152, Vua Ly Anh Ton m khoa thi nh

- 1165, nha Vua cho m khoa thi Thai hoc sinh nham chon ngi ra lam quan.Nhn chung, giao duc va khoa c thi nha Ly co bc tien ang ke, song ta cung co

the thay van e giao duc, khoa c cha co mot chng trnh, mot noi dung cu the. Hnh thctan phong cha co.

- thi nha Tran, giao duc, khoa c a dan dan i vao qui cu, ne nep hn. moi khoathi nha Tran at ra tam giap: e nhat giap, e nh giap, e tam giap. en 1247, nha Vua chiae nhat giap lam tam khoi: Trang Nguyen, Bang Nhan, Than hoa. Nh vay en i Tran,nc ta co Trang Nguyen. V Trang Nguyen au tien la Nguyen Hien. en 1304, Vua Tran

Anh Ton at them chc Hoang Giap (ngi ng au e nh giap); va cung chnh nam 1304,vua Tran Anh Ton nh ra phep thi 4 ky:

+ Am ta

+ Kinh ngha, Phu, Thi.

+ Che, chien, bieu.

+ Van sach

khoa thi nay, Mac nh Chi oTrang Nguyen.

8/14/2019 Giao

giao trinh co so van hoa vn phungquynham

Documents