generał stefan rowecki „grot”

Generał Stefan Rowecki „Grot”

tropiony dowódca podziemnej armii

Zespół redakcyjny Anna Przyborowska (redaktor naczelna) ElżbietaDąbrowska(sekretarzRedakcji) TomaszKarpowicz(redakcja,korekta)

AgnieszkaDębska(skład)

Projekt okładki BernardWałek

ZdjęcienaokładcepochodzizezbiorówInstytutuim.gen.Stefana“Grota”RoweckiegowLesznie

© Copyright by Agencja Bezpieczeństwa WewnętrznegoCentralny Ośrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „Grota” Emów 2019

ISBN 978-83-953038-4-5

Publikacjawyrażapoglądyautorów

Agencja Bezpieczeństwa WewnętrznegoCentralnyOśrodekSzkoleniaiEdukacjiim.gen.dyw.StefanaRoweckiego„Grota”wEmowie05-462Wiązowna,ul.Nadwiślańczyków2

Redakcjatel.(+48)225858613fax.(+48)225858645e-mail:[email protected]

Materiał zamknięto i oddano do druku w październiku 2019 r.

Druk: BiuroLogistykiAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego00-993Warszawa,ul.Rakowiecka2Atel.(+48)225857657

SPIS TREŚCI

WSTĘP 5

MAREKNEY-KRWAWICZStruktura Komendy Głównej Armii Krajowej 7

KRYSTYNAROWECKA-TRZEBICKAWspomnienia z lat okupacji, gdy współtwórcą i dowódcą polskiej armii podziemnej był mój Stryj Stefan Rowecki 15

ARTUROCHAŁStefan Rowecki jako oficer Korpusu Ochrony Pogranicza (1935–1938). Przyczynek do biografii w świetle dokumentów Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie i ustaleń historyków 28

MICHAŁPOLAKPułkownik dyplomowany Stefan Rowecki jako organizator Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej i uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku 50

PAWEŁKOSIŃSKINiemieckie poszukiwania generała Stefana Roweckiego 61

BARTŁOMIEJSZYPROWSKIPróba infiltracji Komendy Głównej ZWZ i gen. Stefana Roweckiego ps. „Kalina” podjęta przez NKWD z wykorzystaniem struktury ZWZ we Lwowie w latach 1940–1941 74

WALDEMARHANDKEPróba konspirowania pobytu Stefana Roweckiego w Warszawie. Sprawa listu Roweckiego z Lizbony 92

ANDRZEJCHMIELARZŚledztwo kontrwywiadu Oddziału II Komendy Głównej w sprawie aresztowania Dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot” 99

ALEKSANDERWOŹNYPoszukiwanie dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego i szefów Oddziału II KG AK w latach 1945‒1946 113

LECHMARASEKStefan Rowecki w świetle materiałów organów bezpieczeństwa publicznego z przesłuchań Ludwika Kalksteina 122

MACIEJMACIEJOWSKIŚledztwo Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie w sprawie okoliczności aresztowania i śmierci generała Stefana Roweckiego ps. „Grot” 129

OAUTORACH 137

Generał Stefan Rowecki „Grot” – tropiony dowódca podziemnej armii 5

Wstęp

CentralnyOśrodek Szkolenia i Edukacji im. gen. dyw. StefanaRoweckiego „Grota”wEmowieodkilkulatorganizujeiprowadzicyklkonferencjinaukowychpoświęconychupowszechnianiuwiedzyo swoimPatronie. Prawdą jest, że postać gen.RoweckiegoijegodziałalnośćprzedwybuchemIIwojnyświatowejbyływliteraturzeprzedstawiane,aleodnalezienieiwykorzystanietychpublikacjijestzasługąhistorykówwspółczesnych.

Zaprezentowanie działalności gen. Roweckiego w czasie II wojny światowejna konferencji pt. „Generał StefanRowecki »Grot« – tropiony dowódca podziemnejarmii”,zorganizowanej14czerwca2018r.wEmowie,oceniamwysoko.MimowiedzynatematdziałalnościGenerała(icałejArmiiKrajowej)wkonspiracji,jakdotądniebyłomożliwościopublikowaniamateriałówotym,wjakisposóbżołnierzeAKwykonywalirozkazy.Tajemnicawojskowa.

Otrzymałempropozycjęnapisaniawstępudopublikacjipokonferencyjnejpoświę-conej„Grotowi”.Topropozycjazaszczytna,zwłaszczażechodziopostaćwybitnąinie-tuzinkową.Awięc…Wiedzęonimpowziąłemdopieropowojnie.Wczasiekonspiracjibyłdlamnie–prostegożołnierza–wodzem,przełożonymznajdującymsięgdzieśdale-koiwysoko.Byłtoczłowiekniezwykły.PrzedIwojnąświatowądziałałwharcerstwie,potemwstąpiłdoLegionówPiłsudskiego,gdziewykazałsięniezwykłąodwagą,będącjednymznajmłodszychoficerówsłynnejIBrygady.Po1918r.byłwykładowcąwoj-skowymipublicystą.JegoksiążkaWalki ulicznenadaljestważnąpozycjąwpiśmien-nictwiewojskowym.Wlatach30.ubiegłegowieku„Grot”dowodził55.Poznańskim PułkiemPiechoty,awewrześniu1939r.walczyłwobroniePolskinaczeleWarszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Wielokrotnie był odznaczany (jest m.in. kawaleremOrderuWojennegoVirtutiMilitari).Był także jednymz twórcówwojskowej konspi-racji– jużodpaździernika1939 r.To jemuArmiaKrajowazawdzięczaswójkształt,powszechny charakter i szacunek, a także sprawność organizacyjną. Ja byłem szere-gowymżołnierzemtejArmiiod1942r.−jakoharcerzSzarychSzeregówps.„Antek”.WPowstaniuWarszawskimwalczyłemjakołącznik,apotemstrzelecm.in.wrejonieArsenału,znanegozesłynnejakcji.PokapitulacjitrafiłemdoobozukoncentracyjnegoFlossenbürg,aw1945r.‒doKLDachau.

ZachęcamPaństwadostarannegozapoznaniasięztreściątejpublikacji,zawieraonabowiemwiedzętrudnądoopisania.Ajednakprelegentom,którzywystąpilinakon-ferencjiwCentralnymOśrodkuSzkoleniaABWwEmowie,znakomiciesiętoudało.Jestemdlanichpełenpodziwuiszacunku.

Leszek Żukowski

MAREKNEY-KRWAWICZ

Struktura Komendy Głównej Armii Krajowej

Jużnawstępietegoszkicowegoomówieniatrzebastwierdzić,żezasadniczarola(itoodsamychpoczątków)wzbudowaniustrukturyorganizacyjnejKomendyGłównejArmiiKrajowejprzypadłaStefanowiRoweckiemu.

Wyznaczenie w październiku 1939 r. – przez gen. Michała Tokarzewskiego- -Karaszewicza – ówczesnego płk. dypl. StefanaRoweckiego na stanowisko zastępcyDowódcyGłównegoiszefasztabuDowództwaGłównegoSłużbyZwycięstwuPolski było jednym z najlepszych posunięć personalnych w całej historii Armii Krajowej.Testanowiskaobjąłwybitny,dyplomowanyoficer,mającyzasobązarównodoświad-czeniewsłużbieliniowej,jakisztabowej,ajednocześnieświetnyorganizatori(coniemniejistotne)człowiekzcharakterem.

StrukturaDowództwaGłównego,ustalonawpaździerniku1939r.wStatucie SZP iodbiegającawczęściodtradycyjnegoukładusztabówWojskaPolskiego,zostałabar-dzoszybkoprzebudowanawłaśniepodwpływempłk.StefanaRoweckiego,odpowia-dającegozapionwojskowySZP,iprzybrałaformęzbliżonądoukładuorganizacyjnegoregularnychsztabówWP,oczywiściezpewnymimodyfikacjamiwynikającymizespe-cyfikipodziemnegowojska.

Pobardzokrótkim,alejednocześniebardzointensywnym,czasiedziałańorganiza-cyjnych,tj.podwóchmiesiącach,czyli7grudnia1939r.,gen.Tokarzewskimógłzamel-dowaćNaczelnemuWodzowi,żeDowództwo Główne SZP – zorganizowane, zmontowa-ne – funkcjonuje całkowicie.

Styczeń 1940 r. był etapem przechodzenia z fazy Służby Zwycięstwu Polski do–powołanegowlistopadzie1939r.przezwładzeRPnaobczyźnie–ZwiązkuWalkiZbrojnej,stanowiącegowojskowypionkształtującegosięPolskiegoPaństwaPodziem-nego.

DotychczasoweDowództwoGłówneSZPweszłopoczątkowow rolęKomendyObszarunr1ZWZ,apotemstałosięKomendąOkupacjiNiemieckiejZWZ,żebyodczerwca1940r.funkcjonowaćjużjakoKomendaGłównaZWZwKraju.

WnajwyższymorganiedowodzeniaSiłZbrojnychwKraju1skupiałysięjakwso-czewcewszystkieproblemypodziemnegowojska.Koncepcja(jaksięzczasemokaza-ło–bardziejdługofalowych,niżtozakładanonapoczątku)działańarmiipodziemnej,przyjętajużuzaraniadziejówZWZ,wpływałanastrukturęorganizacyjnąizakrespracyposzczególnychczłonówKGZWZ-AK.

Obrazowomożnabypowiedzieć, żemusiano stworzyć taki aparat dowodzenia,którywkonspiracyjnym„dziś”mógłprzygotowaćpowstańcze„jutro”,anawetswoimiplanamiwyjśćwpopowstaniowe„pojutrze”.Stądteżstałyrozwójcentralnegoaparatu

1 Nazwaużywanaodjesieni1941r.przezDowódcęAK(zob.niżej).

8 Marek Ney-Krwawicz

dowodzeniaSZP-ZWZ-AK:zarównopodwzględemform,organizacji,jakimetoddzia-łania2.

Plan działań podziemnego wojska, nakreślony w początkowym okresie ZWZiobejmującywywiad,sabotażidywersję,awreszcie–ogólnonarodowepowstaniepo-wszechne,spowodowałrozbudowępionów:wywiadowczego,dywersyjnego,operacyj-nego,atakżepropagandowego.Pozostałepionymożnauznaćza„usługowe”wstosunkudotychzasadniczych.

Lata1940–1943wyznaczałyczasintensywnejrozbudowyKGZWZ-AK.Natomiastdrugapołowa1943r.irok1944,ażdopodjęciawsierpniuotwartejwalkioWarszawę (cowiązałosięzkoniecznościąprzebudowyKG),tookresfunkcjonowaniajużwpełnizorganizowanegocentralnegoaparatudowodzeniapodziemnejarmii.

Zatem Komenda Główna Armii Krajowej swój ostateczny kształt organiza-cyjny przyjęła w czasie dowodzenia Siłami Zbrojnymi w Kraju przez gen. Stefana Roweckiego,conieoznacza,żepojegoaresztowaniuniezaszływniejpewnezmiany(przedewszystkimwzakresiepodległościróżnychdziałówsztabu).

Na czele KG ZWZ-AK stał Komendant Główny ZWZ – Dowódca Armii Krajowej,któryodjesieni1941r.używałwstosunkudopodległegomuwojskawkon-spiracjinazwy„SiłyZbrojnewKraju”. I tawłaśnienazwanajlepiejoddawałausytu-owanieZWZ-AKwsiłachZbrojnychRP,naktóreskładałysiędwaczłony:regularnepozakrajoweSiłyZbrojneikonspiracyjneSiłyZbrojnewKraju.

Tuwłaśnienależyzauważyć, żegdyomawiamydziejeArmiiKrajowej idziejeregularnychPolskichSiłZbrojnychnaobczyźnie,patrzymyzwyklenaniejakbynadwabytyoderwaneodsiebie.Tymczasembyły to tesameSiłyZbrojneRzeczypospolitej,ztątylkoróżnicą,żejednebyływojskiemwkonspiracji,adrugie–wojskiemregular-nym.ItakwidzianotownajwyższychwładzachRPorazwSztabieNaczelnegoWodzanaobczyźnie.Znalazłotojużodzwierciedlenienp.wPlanie użycia całości sił zbrojnych Polski, opracowanymwLondyniewmarcu1941r.przezSztabNW.

Sam gen. Rowecki w stosunku do swojego aparatu dowodzenia używał termi-nu„KomendaSiłZbrojnychwKraju”,awystępował jakoKomendantSiłZbrojnychwKraju,co–powtórzmy–najtrafniejoddawałojegomiejsceirolęzarównowSiłachZbrojnychRP,jakiwpolskimpaństwiepodziemnym,acojednocześnieznalazłoswojeusankcjonowanietakżewdekretachPrezydentaRPz1942i1944r.,dotyczącychtym-czasowejorganizacjiwładznaziemiachRzeczypospolitej.

Należy tu jeszcze zwrócić uwagę na jedną kwestię, z pozoru bardzo oczywi-stą,alejednocześniewłaśnieprzeztobardzoczęstouchodzącązpolawidzenia.Otóż ArmiaKrajowa(wcałymjejhistorycznymrozwoju)byłatąjedynączęściąlądowychSiłZbrojnychRzeczypospolitej,któraod1939do1945r.byłanieprzerwanienapierwszejliniifrontunakontynencieeuropejskim.TymsamymwszyscyżołnierzeArmiiKrajowejsłużącywjejcentralnymaparaciedowodzenia–odszeregowejłączniczkipogenerała„Grota”–byliżołnierzamipierwszejliniifrontu,itowsytuacji,gdywrógnieobejmo-wałichkonwencjamimiędzynarodowymi,chociażstanowiliczęśćSiłZbrojnychRP.

Takprzedstawiałysięzasadniczeprzemianyworganizacjicentralnegoaparatudo-wodzeniaodformalnegopowołaniawkrajuKGZWZ,tj.odczerwca1940r.Wiązałysięonesięzobejmowaniemkierowniczychstanowiskprzeznowychoficerów,jakrównieżbyłypochodnąrozszerzającychsiędziałańZWZ-AK.

2 Szerzejzob.M.Ney-Krwawicz,Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945,Warszawa1990.Tapozycjastanowipodstawęniniejszegoartykułu.

Struktura Komendy Głównej Armii Krajowej 9

Przykładowo: objęcie w październiku 1940 r. funkcji szefa Biura Informacji iPropagandyprzezpłk.dypl.JanaRzepeckiegoznaczniezdynamizowałorozwójtegooddziału sztabuKG, który – po reorganizacji i ostatecznymwykształceniu struktury wewnętrznej–działał,znieznacznymitylkokorektami,dolata1944r.

Wmarcu1941r.sformowanoSzefostwoBiurWojskowych,nabazieutworzonegowcześniejBiura(Szefostwa)Koordynacji,zzadaniemtworzenia–terazjużwyłączniesiłamiZWZ–sieciadministracjipodkątempotrzebpodziemnejarmiiiplanowanegopowstania.

Pierwsza połowa 1941 r. przyniosła teżwykształcenie się ostatecznej struktury organizacyjnejOddziałuIII(Operacyjnego),któryformalniepodzielononaOddziałIIIA(Operacyjny) i IIIB (Wyszkoleniowy).Wdrugiejpołowie tego rokuutworzononato-miastSzefostwoOperacji,będąceswegorodzajukomitetemszefówoddziałówsztabuKG,powołanymdozajęciasięplanamipowstaniapowszechnego.

Stopniowowdrugiejpołowie1941r.zacząłuzyskiwaćnowąstrukturęorganiza-cyjnąOddziałV,priorytetowydlałącznościKG,naktóregoczeleodwrześnia1941r.stałpłkdypl.KazimierzPluta-Czachowski.Tenoddziałjużformalniewtymczasiepo-dzielononadwazasadniczepiony:WydziałV-O(ŁącznościOperacyjnej)iWydziałV-K(ŁącznościKonspiracyjnej).

Lato 1941 r., w związku ze zmianą sytuacji militarno-politycznej po ataku NiemiecnaZSRR,stałosiępoczątkowąfaządziałania‒wramachKGZWZ‒Komendy „Wachlarza”,któraostatecznegokształtunabraławiosnąnastępnegoroku.

Wydanieprzezgen.Roweckiegowkwietniu1942 r. rozkazuR-5 (Odtwarzanie Sił Zbrojnych)wpłynęłonapracęirozbudowęposzczególnychsłużbdziałającychprzyOddzialeIVwkontekścieichdziałańwokresiekonspiracji,powstaniaiodtwarzaniaSiłZbrojnych.

WtymsamymrokuistniejąceprzyOddzialeIIIzawiązkidziałówbronigłównychprzekształconowwydziałybroni.TuteżznalazłswojemiejsceWydziałLotnictwa,dzia-łającyod1940r.przyOddzialeV.

W połowie 1942 r. utworzonoWydział Produkcji Konspiracyjnej: początkowopodległySzefowiBiurWojskowych,anastępniezwiązanyzOddziałemIV.

Na koniec tego roku datuje się powołanie w ramach KGKierownictwaWalkiKonspiracyjnej,któregoprzewodniczącymbyłDowódcaAK.

Wlistopadzie1942r.KomendantSiłZbrojnychwKraju–gen.StefanRowecki–zostałmianowanydelegatemministraobronynarodowej,cooznaczałowkonsekwencjipowołaniezawiązkowegoDepartamentuObronyNarodowej.

Chociaż jużw1942 r. rozpoczęto działania na rzecz utworzenia nowego pionuwalkibieżącej–Kedywu,todopierostyczeń1943r.przyniósłformalneuporządkowa-nie tegoodcinkaorganizacyjnego.KierownictwoDywersji–Kedyw–wchłonęłodo-tychczasowekierowniczestrukturyZwiązkuOdwetui„Wachlarza”,atakżeOrganizacjiSpecjalnychAkcjiBojowych(OSA),powołanejwmaju1942r.

Zatemw ujęciu ogólnymwypada uznać początek 1943 r. za czas ostatecznegoukształtowaniasięstrukturyorganizacyjnejKomendySiłZbrojnychwKraju,co–jakjużzaznaczono–nieoznaczałojejzastygnięcia.Byłtożywyorganizmpodlegającydal-szejewolucji,jednakjużbezrewolucyjnychzmian.

W okresie dowodzeniaArmiąKrajową przez gen. RoweckiegoKomendant SiłZbrojnych w Kraju miał formalnie powołanego jednego zastępcę, tj. gen. Tadeusza Komorowskiego. Był on jednocześnie przeznaczony do objęcia stanowiska KSZK


w razie wypadnięcia z pracy dotychczasowego dowódcy. Jak pisał gen. Rowecki wswojejkronicew1943r.:

(...) Zastępca Komendanta – gen. Korczak. (...) Jako zastępca mnie odciążawewszystkichsprawachzwiązanychzDRz.ijegoaparaturą,jakrównieżodcin-kiempolitycznym(główniezKwadratem). Jemu teżpodporządkowałemTeczkęBenedyktaorazprodukcjękonspiracyjną(Ryszarda).Przewidujęstopnioweusta-wienieKorczakawtensposób,abywjegorękachznalazłysięwszystkieelementyzwiązanezutworzeniemwprzyszłościDepartamentuObronyNarodowej3.

Możnajednakprzyjąć,żenieformalniegen.Roweckimiał‒pozagen.Komorow-skim‒dwóchzastępców,tj.szefasztabu(jakozastępcęwbieżącejpracy)iszefaopera-cji(jakozastępcędosprawplanowaniapowstaniapowszechnego).Wypadutuprzywo-łaćsłowagenerała„Grota”zpoczątku1943r.:

Ogrom zagadnień skupiających się na Szefie Sztabu, zarówno w dziedzinachzwiązanychzbieżącąpracąorganizacyjną,zprowadzeniemwalkizokupantem,zprzygotowaniempowstaniazbrojnego,zprzygotowaniemplanówodtwarzaniasiłzbrojnychpoukończeniupowstania,wswejlwiejczęściopierasięnajegobarkach.Wprawdziew tychwszystkichdziedzinachostateczneprzepracowanie izatwier-dzenieprzychodzizawszedomnie,alezanimtonastąpi,całatechnikaprzygoto-waniaelementówdodanegozagadnienia,przepracowaniagoorazujęciawformęprojektunależydoGrzegorzaidoodnośnejkomórkisztabowej.JedynieBIPiEfka[BiuroFinansówiKontroli–przyp.M.N.K.]podlegająmibezpośrednio.

Można tudodać, że jużwokresiedowodzeniaprzezgen.Komorowskiego szefsztabuKGzostałjednocześnie,także‒formalnie,zastępcąDowódcyArmiiKrajowej.

SztabKomendyGłównejpodzielononaoddziałysztabu(ibiura,równorzędneimwstrukturze).Tezkoleidzieliłysięnawydziały(czasemteżinapodwydziały),aone–nareferaty.

W najogólniejszym ujęciu zakres pracy i organizacja poszczególnych od-działów i biur KG przedstawiały się następująco: Oddział I skupiał wszelkie pro-blemy natury organizacyjnej AK: tu ustalano kryptonimy, prowadzono ewiden-cję osobową, a także zestawiano obszerne półroczne meldunki KG ZWZ-AK doNaczelnego Wodza, dające wszechstronny obraz Sił Zbrojnych w Kraju. PrzezBiuro Personalne przechodziły wszelkie sprawy personalne podziemnej armii. Odrębnywydział zajmował się opieką nad uciekinierami z obozów jenieckich i nadcichociemnymi. Najbardziej rozbudowanym działem było jednak Centralne Biuro Legalizacji,pracującenietylkonapotrzebyOddziałuI.Wlatach1941–1943wskład OddziałuIwchodziłInspektoratWojskowejSłużbyOchronyPowstania.TupracowałateżKomendaRezerw,zajmującasiętrudnymikwestiamiscaleniaróżnychorganizacjiwojskowychw jednoliteSiłyZbrojnewKraju.ZOddziałemIbyłypowiązane takżeszefostwasłużb:Sprawiedliwości,DuszpasterskiejorazWojskowejSłużbyKobiet.

WOddzialeIIkoncentrowałysięproblemywywiaduikontrwywiaduZWZ-AK. Istotną rolę odgrywało tu rozbudowane Biuro Studiów, opracowujące informacjezdobyteprzezwywiadorazzestawiające (bardzoobszerne)meldunkidoSztabuNW.

3 H.Piskunowicz,J.Stępień,Generała „Grota” kroniki ciąg dalszy,„PrzeglądHistoryczny”1990,z.3–4,s.652.


Tu usytuowano kierownictwa sieci wywiadu ofensywnego ZWZ-AK oraz pracują-cy na ich potrzeby (ale nie tylko na ich)WydziałLegalizacji iTechniki.Odrębnym,rozbudowanym pionem był Wydział Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu. Tworzyłogo dziewięć referatów, zróżnicowanych podwzględem obsady personalnej,w tym – najbardziejrozbudowany:993,skupiającykomórkiprzeprowadzającecałycyklczynno-ścidoprowadzającychdolikwidacjiprzeciwnika(agenta,zdrajcy).

OddziałIIItoorganpracyszefaoperacji.Tuskupiałysiękoncepcyjnepracenadplanowaniempowstaniapowszechnego,apotem–„Burzy”.Ztymoddziałembyłopo-wiązaneBiuroInspekcji,grupującewyższychoficerówprzewidzianychnadowódcówwielkichjednostekAK,będącejednocześnierezerwąpersonalnąKGAK.Odutworzeniaw1942r.zOddziałemIIIbyłyrównieżpowiązanewydziałybronigłównych:Piechoty,Artylerii,BroniSzybkich,SaperóworazWydziałLotnictwa,przejętyzOddziałuV.

Oddział IV zajmował się sprawami kwatermistrzowskimi. Z jego pracami byłybliskozwiązaneszefostwasłużb:Uzbrojenia,Intendentury,Zdrowia,TaborówiKoni,Weterynaryjnej, PocztPolowych, Jenieckiej,Geograficznej,Budownictwa.Szefostwasłużbgospodarowałyzasobamiosobowymiimateriałowymiwczasiekonspiracji,atak-żeopracowywałyplanyodtwarzaniaswojejsłużbywramachplanuOSZ.

GłównąrolęwzakresiełącznościodgrywałOddziałV(DowodzeniaiŁączności).Kumulowałysięwnimzarównozagadnieniałącznościtechnicznej,jakikonspiracyjnej.WrozbudowanymdzialeVkpracowałaKancelariaGłównaKG(zapewniającaobsługęKSZK),wrazzkomórkamiszyfrówkrajowychizagranicznych.Tutakżeusytuowanoko-mórkiłącznościzterenem(czylizkomendamiokręgówpołożonychnaziemiachwschod-nichorazwGGinaziemiachzachodnich)orazdziałłącznościzagranicznej.DowództwoWojskŁącznościutrzymywałostałądwustronnąłącznośćradiowązeSztabemNW.

OddziałVItoBiuroInformacjiiPropagandy,zajmującesięprowadzeniembieżą-cejpropagandy,wtym–wydawaniemcentralnegopismaZWZ-AK,czyli„BiuletynuInformacyjnego”,atakżestudiaminadsytuacjąwkraju.WBIPznajdowałasięteżcen-tralawojnypsychologicznejwpostaciPodwydziału„N”.Bardzorozbudowanymdzia-łembyłyTajneWojskoweZakładyWydawnicze,stanowiąceswegorodzajupodziemnykoncernpoligraficzny.TupracowałCentralnyKolportaż,rozprowadzającyprasęiwy-dawnictwaAKdowszystkichokręgów.

GospodarkęfinansowąSiłZbrojnychwKrajuprowadziłoBiuroFinansówiKontroli, stanowiąceOddziałVIIKG.Przejmowanotuiprzechowywanośrodkipłatnicze,prze-prowadzano ichwymianę,prowadzonokontrolęgospodarkifinansowej.Działałykasypodręczneiwalutowe.Zczasemuruchomionowłasnąpodziemnąprodukcjębanknotów.

KierowaniewalkąbieżącąkoncentrowałosiępoczątkowowSzefostwieZwiązkuOdwetu,aodjesieni1942r.(formalnie:odstycznia1943r.)–wSzefostwieKierownic-twaDywersji.Tuplanowanoakcjedywersyjneisabotażowewskalikraju,opracowywa-noinstrukcjeiwytycznedlaokręgów,szkolonokadry.SzefostwuZO,apotem–Kedywu, podlegałydyspozycyjneoddziałybojoweKG.

Od drugiej połowy 1941 r. do początku 1943 r. w KG ZWZ-AK działała też Komenda„Wachlarza”,kierującatympionemwalki.

Zaczasówgen.„Grota”zapoczątkowanodziałanianarzeczpołączeniaKierow-nictwaWalkiKonspiracyjnej, pracującegowKG, zKierownictwemWalkiCywilnej,działającymw ramachDelegaturyRządu. Formalne utworzenieKierownictwaWalkiPodziemnejnastąpiłojużzadowodzeniagen.„Bora”.


OdrębnympionemorganizacyjnymbyłoSzefostwoBiurWojskowych,budującesiećadministracjinapotrzebyarmiiiprzyszłegopowstania.Jużwokresiedowodzeniaprzezgen.„Bora”wsierpniu1943r.ustalonoostateczniezasadyscaleniaczęści„Teczki” z odpowiednimi pionami Delegatury Rządu. Tu działała też Administracja Ziem Postulowanych, organizująca zawiązki administracji dla ziem, których włączenie dopaństwapolskiegoprzewidywanowwynikuzwycięskiejwojny.

ZtegoszkicowegoobrazuorganizacjiKGZWZ-AKwynika,żebyłtopotężnie–jaknawarunkiścisłejkonspiracji–rozbudowanyaparatdowodzenia.Jednocześniezo-stałonbardzocelowoskonstruowany,zuwzględnieniembieżącychiplanowanychdzia-łańpodziemnejarmii.Trudnownimwskazaćtakiekomórkiczypionyorganizacyjne, któreokazałybysięzbędne.

ChociażtotylkoszkicrozbudowanejstrukturyKomendySiłZbrojnychwKraju,niemożnapatrzećnaniegotylkoprzezpryzmat–wgruncierzeczy:najłatwiejszegodoodtworzenia–schematuorganizacyjnego,zamykającegosięwróżnejwielkościprosto-kątachpołączonych liniamipodległości.Trzebamiećnauwadze,że tenschematwy-pełnialiludziebądźtosprawującyfunkcjekierownicze,bądźbędącyróżnychszczebli(takżeniższych)pracownikamitegoskomplikowanegoaparatudowodzenia.Itowłaśnieodnichzależało,czytenrozbudowanyaparatbędziedziałałsprawnieirealizowałwy-znaczonemuzadania.

Wielkimproblememdlaorganizatorówzrębówpolskiegopaństwapodziemnego (i dla ich następców) był bardzo ograniczony zasób kadrowy, z którego mogli oniczerpać przy tworzeniu zarówno centralnego aparatu, jak i terenowychogniwdowo-dzenia. Stąd też ogromne znaczeniewłaściwegodoboruoficera, którymiał kierowaćdanympionemKG.Onajlepszymposunięciukadrowym,czyliomianowaniu–przez gen.Tokarzewskiego–płk.RoweckiegoszefemsztabuizastępcąDGSZP,awnieprze-widywalnejjeszczewówczaskonsekwencji–dowódcącałejpodziemnejarmii,byłajużtutajmowa.Staranosięprzyobsadzaniustanowiskbraćpoduwagękompetencjeipre-dyspozycjekandydatów,choćwielokrotnieczynnikiemdecydującymbyłoto,żedanyoficerbyłwtymwłaśniemomenciewdyspozycjidowództwa.

Zperspektywyogólnejnależyzauważyć,żewnajwyższymaparaciedowodzeniadawałsięodczućruchkadrowy,którywpewnymsensiemożnabypodzielićna„do-środkowy”oraz„odśrodkowy”,czyli–odpowiednio–przyciąganiekadrydowódczejdosiebiei(odwrotnie)przesyłaniejejwteren.Obietendencje(choćzbardzowidocz-nymruchem„dośrodkowym”wobsadzienietylkowyższychstanowisk)występowałynaszczebluKGprzezcałyczaskonspiracji,chociażruch„dośrodkowy”zaznaczyłsięprzedewszystkimwpoczątkowymokresiebudowaniaKG.Jednocześniewystępowałteżruch„wewnętrzny”,tj.przesunięcianastanowiskachwramachsamejKG.

DziejeKGmożnapodzielićnatrzyodrębneokresy,tj.konspiracjiod1939r.dolata 1944 r.,walki oWarszawęw lecie1944 r. orazpo zakończeniuPowstaniaWar-szawskiegodoformalnegorozwiązaniaAKwstyczniu1945r.PrzezwiększośćczasuwpierwszymokresienaczeleKGstałgen.StefanRoweckiitoon–wzasadzie–odlata1940r.dolata1943r.decydowałoobsadzienajwyższychstanowiskdowódczych.Możnastwierdzić,żejegodecyzjepersonalneodznaczałysiędobrymiwyborami:tytu-łemprzykładuwypadatuprzywołaćpłk.dypl.TadeuszaPełczyńskiego,bardzodobre-goikompetentnegoszefasztabuKG,jakrównieżpłk.dypl.JanaRzepeckiego,którysprawdziłsięnastanowiskuszefaBiuraInformacjiiPropagandy,płk.dypl.Kazimie-rzaPlutę-Czachowskiego,którybardzosprawniekierowałOddziałemVDowodzenia


iŁączności,czywreszciepłk.AugustaEmilaFieldorfa,którynastanowiskuszefanowoutworzonegopionuwalkibieżącej–Kedywu–byłjegoznakomitymdowódcą.

Publicystamógłbypowiedzieć,żebezmężczyznKGAKzapewnebyniepowstała,alebezkobietniemogłabyonasprawniefunkcjonować.Wtymmiejscunależyzauwa-żyć,żegen.Rowecki jakoKSZKdoceniałrolękobietwstrukturachkonspiracyjnegowojskaidomagałsięodwładzRPnaobczyźnieuznaniakobietzapełnoprawnychżoł-nierzySiłZbrojnych–stwierdziłwmeldunkuz1942r.,żeKobiety pozostające w czyn-nej służbie Sił Zbrojnych w Kraju w okresie konspiracji, są żołnierzami znajdującymi się w obliczu nieprzyjaciela (...).Trudno byłoby przecież znaleźć choćby jeden pionorganizacyjnyKG,wktórymniesłużyłybykobiety.Toone,przedewszystkimdziałającwsłużbiełącznościkonspiracyjnej,zapewniałymożliwośćnieprzerwanejpracynajwyż-szegoorganudowodzeniapodziemnejarmii.

Wtymteżkontekście,niezależnieodzagadnieńkadrowych,należywięcpodkre-ślić,żenacodzieńtencentralnyaparatdowodzeniatętniłkonspiracyjnymżyciemjakswoistemrowisko,wktórymkażdazmrówekwie,coigdziemarobićijakimikory-tarzami się poruszać. FunkcjonowanieKGwarunkowała sieć łącznościwewnętrznej,zapewniającawymianępocztykonspiracyjnejmiędzyoddziałamiczywydziałamiako-mórkaminiższegoszczebla.

Zasadnicząrolęwobiegupocztowymodgrywałysekretariaty,istniejącewkażdymoddzialesztabuiwkażdymbiurzeKG.NajtrafniejrolęsekretariatuująłwswojejrelacjiszefOddziałuVI(BiuraInformacjiiPropagandy)płkJanRzepecki:nazwałgosercembipowskiegoukładukrążenia.

NiemniejistotnąrolęwcodziennymżyciuKGodgrywałyosobistespotkaniasłuż-bowe.Określanemianemodpraw(choćniezawszebyłytoodprawywścisłymznacze-niutegosłowa),odbywałysięnawszystkichszczeblachorganizacyjnychKG.

KomendantSiłZbrojnychwKrajumiałścisłykontaktzszefamioddziałówsztabu,takżeitymi,którzypodlegaliszefowisztabu.Szefowieniższychszczebli(czyliwydzia-łów)byliwzywanidoprzedstawieniaKSZK(zależnieodpotrzeb)organizacji idzia-łania swych komórek. Przykładowo:w 1942 r. szefTajnychWojskowych Zakładów WydawniczychprzedstawiłDowódcyAKrozrysowanyprzezsiebieschematorganiza-cyjnyTWZW.

KSZK miał więc wgląd w organizację i działania różnych pionów i komórekswojegocentralnegoaparatudowodzenia–zarównopoprzezmeldunkiisprawozdania(w tymsygnowaneprzezsiebie tzw.półrocznemeldunkiorganizacyjne,wysyłanedoSztabuNW), jak iprzezosobistykontaktzszefamioddziałów ibiur.WieloletniszefOddziałuIKGpłkinż.AntoniSanojcarelacjonowałtozperspektywyczasowejtak:

Na odprawachmożna było zauważyć stałą metodę gen. Roweckiego. Tak byłozawsze.„Grot”stawiałproblem,anastępniewysłuchiwałgłosuuczestnikówod-prawy. Po wysłuchaniu odczytywał wcześniej zapisaną wstępną swoją decyzjędotyczącątegoproblemu.Dokonywałporównania.Jeśliwspółpracownicywnosilinoweistotneszczegóły,zmieniałswojądecyzję,nieupierającsięprzyswojej4.

PonieważKGbyłacentralnymaparatemdowodzeniacałejpodziemnejarmii,mu-siały się odbywać osobiste periodyczne spotkania dowódcy z podlegającymimu ko-mendantamiobszarówiokręgów.Pamiętam, jak szczególny charakter miała odprawa

4 Wokół generała „Grota” – mówią świadkowie tamtych wydarzeń,„WTK”1981,nr40.


pierwszego dnia, kiedy prowadził ją gen. „Grot”. Cały lokal przepełniony był atmosferą jego energii, entuzjazmu, śmiałych decyzji, aktywności i powagi5–relacjonowałapola-tachJadwigaKowalska,organizującaodprawyDowódcyAKzkomendantamiwschod-nichokręgówiobszarów.

Odprawy,spotkania,wymianapocztystanowiłycodziennośćsłużbywKomendzieGłównej.Należyprzytymzauważyć,żerytmpracyposzczególnychpionówikomórek był bardzo zróżnicowany. Innym rytmem musieli wszakże pracować oficerowie Oddziału III Operacyjnego, przygotowującego plany powszechnego powstania, innym–działyłącznościwewnętrznej,zapewniającesprawnecodziennefunkcjono-wanieKG,ajeszczeinnym–TajneWojskoweZakładyWydawnicze,którecotydzieńwypuszczały kolejny numer „Biuletynu Informacyjnego”, kolportowanego na całykraj.Dziennie od 14 do 17 spotkań w różnych punktach miasta w godzinach między 10.00 do 17.00 i to zawsze obładowana bibułą, grypsami, moc spraw do zapamiętania i załatwienia, stale napięta uwaga (...)6–wspominałapo latachHalszkaSzołdrska,łączniczkazWydziałuLotnictwaKGAK.WpisującysięwdziałaniaKGZWZ-AKrytmpracyKomendantaSiłZbrojnychwKrajuniebył,rzeczjasna,ażtakintensywnyjakprzytoczonyprzezHalszkęSzołdrską,aleionobejmowałlicznespotkaniasłużbo-we,odprawy,koniecznośćprzeczytaniaróżnegorodzajumeldunkówidokumentów–itaksamoniezmiennienapiętąuwagę.Jakwcześniejpowiedziano,mimorozpracowy-waniaróżnychzagadnieńprzezoficerówposzczególnychoddziałówSztabu–cosamzanotowałgen.Rowecki–(...)ostateczne przepracowanie i zatwierdzenie przychodzi zawsze do mnie (...).OdprawyKomendantaGłównegoz szefamioddziałówSztabuKGodbywałysięzawszerano.Ichuczestnikamibylizwykle,opróczgen.Roweckie-go,szefsztabu,szefOddziałuVKG(DowodzeniaiŁączności)orazszefowaWydziałuŁącznościKonspiracyjnej.Zależnieodpotrzebwzywano innychszefówoddziałów.WedługustaleńTomaszaSzaroty–biografagenerałaRoweckiego–(...)narady w ści-słym gronie członków KG AK odbywały się regularnie, gdy była potrzeba 2–3 razy w tygodniu, przeciętnie raz na tydzień7.

Wsłużbiegen.Roweckiegoogromnąrolęodgrywałlokal„dziennejpracyKomen-danta”,wktórymprzebywałonwrazzszefemsztabuprzezkilkagodzinwciągudnia.Rzeczjasna,takielokalemusiałybyćnieustanniezmieniane,aichlokalizacja–podawa-nazainteresowanymzdnianadzień.NadochronąlokaluczuwaładiutantKomendanta.

Zasygnalizowanieróżnychwątkówtematycznych,odbiegającychczasemznacz-nie od tytułowej struktury, wskazuje, jak wieloaspektowe powinno być spojrzenie naKomendęGłównąArmiiKrajowej.Powtórzmy:niechodzioto,żebypatrzećnatękomendętylkoprzezpryzmatrozrysowanegoschematuorganizacyjnego,ograniczające-gonaszepolewidzeniadopodziałunaoddziały,biura,wydziały,podwydziały,referaty...

TrudnoszukaćodpowiednikaKomendyGłównejArmiiKrajowejwokupowanejEuropie.WokupowanejPolscedoszłoprzecieżdowykształceniasięcałegopodziemne-goaparatupaństwowego,zjawiskaunikatowegowskalieuropejskiej:aparatu,któregojednymzzasadniczychelementówstałasięwłaśnieKomendaSiłZbrojnychwKraju,ajejbudowniczymioficeremnadającymtonpracywlatach1940–1943byłgen.Stefan Roweckips.„Grot”.

5 J.Kowalska,Odprawy Komendy Głównej AK 1940–1944,„WTK”1977,nr51.6 H.Szołdrska,Lotnictwo podziemia, czyli dzieje Wydziału Lotniczego KG AK,Warszawa1986,s.117.7 T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”,Warszawa1983,s.215.

KRYSTYNAROWECKA-TRZEBICKA

Wspomnienia z lat okupacji, gdy współtwórcą i dowódcą polskiej armii podziemnej

był mój Stryj Stefan Rowecki1

SzanowniPaństwo,niejestemhistorykiem.Jestemtupoprostudlatego,żebyprzybliżyćPaństwuto,cosiędziałozemnąimoiminajbliższymiwtymtrudnymokresieokupacji.

Fot. 1. Odprawej:matkabraciRoweckichZofiaRoweckazChrzanowskich,StefanRowecki,ojciec StefanAugust Rowecki, Stanisław Rowecki. Piotrków Trybunalski, mieszkanie rodzi-ców,1919/1920(wszystkiezdjęciazamieszczonewartykulepochodzązezbiorówprywatnychK.Roweckiej-Trzebickiej).

Naprzedstawionejfotografiisą:seniorroduStefanRowecki,jegomałżonkaZofiazChrzanowskichRowecka,synstarszyStefan,urodzonyw1895r.,iStanisław,młodszyo6lat–mójOjciec.Wtejchwilipozostałamtylkoja,ztejlinii,bocórkaStefana–Irena– zmarław2003r.ŻyjeteżsynIreny,StefanMielczarski,wrazzeswojąrodziną,którynastałemieszkawAustralii.

Nanastępnymzdjęciu–dwiecórki: IrenaodStefana iKrystynaodStanisława.WLesznie.Składaniekwiatówpodtablicąupamiętniającągenerała„Grota”.Towarzy-szynampułkownikRachmankowski,tojestrok1994.Terazmogępowiedzieć,żeIrena Rowecka-Mielczarska, u schyłku swego życia, w momencie, kiedy wiedziała, że

1 Zapis wystąpienia Pani prof. Krystyny Roweckiej-Trzebickiej na konferencji „Generał Stefan Rowecki»Grot«–tropionydowódcapodziemnejarmii”.

16 Krystyna Rowecka-Trzebicka

odchodzi przekazała mi pieczę nad pielęgnowaniem pamięci Jej Ojca – Generała „Grota”.Tonastąpiłona4dniprzedotwarciemKlubu„Grota”wWarszawie,w2003r.,gdziejużtylkoprzezkilkaminutuczciliśmyJejpamięć.

Fot. 2. Odlewej:NN,KrystynaRowecka-Trzebicka,IrenaRowecka-Mielczarska,płkMirosławRachmankowski,NN.LesznoWielkopolskie,składaniekwiatówpodpomnikiemS.Roweckiegops.„Grot”naterenieJW.,1994r.

NakolejnymzdjęciusądwajbraciaRoweccy,tojestrok1938wWarszawie,wAle-jachUjazdowskich.Pragnękróciutkoprzybliżyć,jakwyglądałystosunkimiędzybraćmi. TomaszSzarota,wksiążceswojejStefan Rowecki „Grot”,wydanejw1983r.,piszetak:

Bardzo bliskie stosunki łączyły Stefana Roweckiego z jego młodszym o 6 lat bra-tem Stanisławem, kontuzja odniesiona w 1920 r., po ochotniczym zgłoszeniu siędowojska uniemożliwiłamu karieręw armii, ukończył studia prawnicze i otworzyłprzedwojnąkancelarięadwokackąwWarszawie.StefanRoweckibyłdlaStanisława nie tylkobratem, lecz takżeopiekunem,doradcą ipowiernikiem,azarazemwzoremczłowieka i obywatela.W roku 1933 Stefan trzymał do chrztu córkę Stanisława –

Krystynę [czyli mnie]. Pod-czas okupacji stosunki mię-dzy braćmi uległy dalszemuzacieśnieniu. Stanisław objąłstanowisko radcy prawnegoKomendy Głównej ZWZ,potem Armii Krajowej. Bra-cia dość często sięwidywali.Stefan Rowecki zwierzał sięStanisławowizwłasnychroz-terek, takich choćby, jakwy-wołanych otrzymaną z Lon-dynupropozycjąprzerzutuzagranicę.Odmówił.

Fot. 3. Bracia Roweccy w Alejach Ujazdowskich wWarszawie.Stanisławwgarniturze,Stefanwmundurze,1938r.

Wspomnienia z lat okupacji, gdy współtwórcą i dowódcą polskiej armii podziemnej... 17

Otym,jakbliskimczłowiekiemdlaStefanaRoweckiegobyłjegobratijakbardzolosjegoleżałmunasercu,najlepiejświadczyopisspotkania„Grota”zpułkownikiemEmilemKumoremps.„Krzyś”,zKomendyGłównej,zktórymściślewspółpracował.KumorwswojejksiążceWycinek z historii jednego życia,wydanejw1967r.,nastro-nie167cytujeStryja,którytaksięwyraził:Poprosiłem Was w tym celu, aby przedsta-wić mojego jedynego brata, który będąc adwokatem, jest radcą prawnym w Komedzie Głównej, a poza tym najbliższą dla mnie osobą. O ile kiedyś zwróci się on do was o coś, załatwcie jego sprawę tak, jak gdybym ja was o to poprosił. Chciałbym, aby mój brat przetrwał szczęśliwie okupację.Bratprzetrwał,Jemusięnieudało.

Nanastępnymzdjęciu–jeszczeprzedwojną,1939rok,Warszawa,Bracka5miesz-kania20,siedzęwswoimpokoju,cudowneżycieprzedwojennejjedynaczki,wdobrychwarunkach,wśródzabawek.Proszętylkozwrócićuwagętutajnajednąztychlalek,któratusiedzi,toWłodzio,botosięjeszczeprzewiniezamomenciktutajwmojejopowieści.

Fot. 4. KrystynaRoweckawswoimpokojuwmieszkaniuwWarszawieprzyul.Brackiej5m.20(IIIpiętro,oficyna).LalkaWłodzio–łysawwózku,1939r.

IterazprzychodzijużIIwojnaświatowa.WyjazdStryjanafront.JakodowódcawyjeżdżazWarszawskąBrygadąPancerno-Motorową.Ichciałamtutajjednąrzeczza-znaczyć,mianowicieto,cowiem,że20września1939r.jestostatnianaradazgenerałemPiskorem,iwtedyRoweckimówi:Ja za druty nie pójdę, wojna jeszcze się nie skończyła. Będę walczył dalej. Może we Francji, może gdzie indziej, ale broni nie złożę.Noitaksię stało, z tym że to, że nie złożył broni i niewyjechał na Zachód, było rozkazemgenerałaKaraszewicza-Tokarzewskiego,ponieważnaprośbęodpowiedziałodmownie.Wtedyusłyszał,że to jest rozkaz.Rozkaz to rozkaz. I teraz,cosiędziało,wiemy,żeRoweckiwracadoWarszawy.Wdniu25września1939r.przeżyłamnajstraszniejszebombardowanieWarszawy,jakotawłaśniedziewczynka,którajestnazdjęciuzlalkami.Zmojegopokojuzostałamsprowadzonanaparter,słyszałam,cosiędziało,byłamwtedy


zMatką i z Ireną Rowecką-Mielczarską, która tenże dzień i pewien okres spędzałaznaminaulicyBrackiej5mieszkania20.Bombardowanie,padabomba,huk,trzask,krzyki,jęki.MnieuratowałaIrena.Stałamwkorytarzyku,przymojejMatce,zarękęjątrzymając.Stałotamkilkaosób.Bomba‒szczęśliwierozbiłasię,rozprysnęławbramie,podktórąniebyłopiwnic,wzwiązkuztymwszystkoposzłonaboki,iwłaśnienatenkorytarzyk.Matkamoja była ciężko ranna.Wyciągnięto ją spod sześciu osób nieży-wych.Aja, jakomaleńka,drobnadziewczynka,wfuterkuwtedy,wbiałejczapeczce,przezpędpowietrzazostałamwyrzuconanapokój.Imnieniosłodosłownietaknawy-sokościpółtorametra,prostowścianę.Gdybynie stojąca tamIrena,którejwpadłamwramiona,tobyłabymsięrozbiłaomur.No,więc,uratowałamniesiostrastryjeczna,dwanaścielatstarsza.Ojciecsięznalazł.Matkaprzeżyła.Naszemieszkanieostałosię,podkreślam,boonobędziemiałoteżpewnąrolę,Bracka5mieszkania20.Dodzisiajtendomstoi.Nieodfrontu,bofrontowydomzostałkompletniezniszczony,atobyłaoficyna, i oficyna się ostała. I teraz co się dzieje?Generałwraca z frontuw cywilu.I trafia do kuzynki naszej,Haliny zChrzanowskichKrólikowskiej, doOlszyn.Tutajsą tepierwszedni jesienią1939 r., spotyka sięwłaśniezgenerałemKaraszewiczem- -Tokarzewskim,któryjestrównieżznajomymkuzynki–paniHalinyKrólikowskiej.

Fot. 5. OficynadworuwOlszynachk.WiązownypodWarszawą,zdjęciewspółczesne.

Rozmowy tutaj prowadzone są podstawą tworzenia SłużbyZwycięstwu Polski. W 1994 r. na tymże domku wmurowano tablicę, która mówi o tym, że generał Karaszewicz-Tokarzewski i generał Rowecki w Olszynach tworzyli podstawy pod-ziemnejarmii.Przyczymrównieżjestnapisane,żeopiekęnadnimisprawowałaHalina z Chrzanowskich Królikowska. Teraz właśnie jeszcze rzecz, która tyczy Brackiej 5 mieszkania20.Wróciliśmytamdosiebie,październik,listopad,grudzieńbyliśmywtymmieszkaniu.Jestemwkuchnizgosposią-nianią,któratowarzyszyłanamprzezcałyokresokupacji.Wpewnymmomencie, słychać pukanie do drzwi kuchennych, bo państwochodziliwtedygłównąklatkąschodową,służbachodziłaodkuchni.Słychaćpukanie,gosposiaotwieradrzwi,jajestemzaniąkilkanaście,możekilkakroków,isłyszętakie:Jezus Maria, Pan Pułkownik.AOnwcywilu,zupełnie jest inaczejubrany.No,więc,


uściskałmnie,przybiegłOjciec,Mama,byłyrozmowy.Więctotamsięwszystkodzia-ło,tobyłwłaśnieJegopowrótzwrześniowejwyprawy,którataksięskończyła,jaksięskończyła.Jeszczejednocharakterystycznezdarzenie.Jesienią1939r.,naplacuTrzechKrzyży,jestemnaspacerze,idęzkuzynką.Wiedziałam,bomipowiedzianowtedy,żeStryjprzyjechał,wróciłzfrontuiwyjechałdoLondynu,jestnaZachodzie,zagranicą,niema,zniknął.Przyjęłamtodowiadomości.IdziemynaplacuTrzechKrzyży,patrzę–wcywiluidzieStryj.Niktznasniezareagował;anitapani,którazemnąszła,anija,aniOn,myślę,żenawetniedrgnąłmimięsieńnatwarzy.Przeszliśmy,minęliśmysię.Wie-czorempowiadamdomojejMatki:Mamo, widziałam Stryjcia, na placu Trzech Krzyży, ale tak zasłoniłam ciocię, że nie zauważyła i nic nie widziała.Przyjęładowiadomości.ZagodzinęprzyszłatakżeciociadomojejMamy,imówi:Słuchaj, szłyśmy, Krysia nic nie widziała, tak zasłoniłam Stefana –dosłownie:jakbyśmysięumawiały– że nic nie widziała.No,więctakwyglądałymoje,powiedzmypierwsze,jamiałamwtedysześćlatitroszkę,działaniakonspiracyjne.Wiedziałam,żecośjestnietak,alerównocześniewie-działam,żetojest„ściśletajne,przezpoufne”.Wzwiązkuztymudawałam,żewszystkojesttak,jaktrzeba.Icosięodtegoczasuzaczęło?Zaczęłasięnaszarodzinnatułaczka.NaBracką5mieszkania20przychodziktóregośdniaStryjipowiadadomoichrodziców(późniejszarelacjamoichrodziców),powiadatak:Musicie wszyscy zniknąć, ze względu na moje i wasze niebezpieczeństwo.No,więcco?Znikamy,rozpływamysię.Mieszkaniezostaje,iwniminnakuzynka,którabyławysiedlonazCzęstochowy,itakdalej.Na-tomiastnasniema.Cosięztymwiązało?Takwtelegraficznymskrócietodawałodlamnie,łączniedo1951r.–botomuszęzmaturązłączyć–trzynaściemiejsc,wktórychsięuczyłam.Czylicorokujakbyjedno.Zdarzałosię,żebyłynaroktrzy,powiedzmy,zmiany,apotemdwalatawjednymmiejscu,alewkażdymrazietakwyglądałamojanaukawtrzynastumiejscach.

Fot. 6. TablicapamiątkowanaścianieoficynywOlszynach,zdjęciewspółczesne.

Gdzieznikamy?Gdzieś trzebazniknąć,prawda.Rękędonas,mimożebyliśmybardzo trefni, wyciąga bliski kuzyn z rodziny Chrzanowskich – Józef Chrzanowski,


który sam jest,w cudzysłowie, „bie-żeńcem”, dlatego że opuścił swojemiejsce życiowe pod Toruniem – Grębocin, z którego go wysiedlono.Ciekawa jeszcze historia, że nigdynie słyszałam, żeby mówiła ciocia Gertruda–jegoŻona–poniemiecku.A byłaNiemką.Na następnym zdję-ciu rodzinaChrzanowskich,Pronobi-sówiRoweckich:wśrodkustoiJózefChrzanowski,oboktaciociaGertruda,cudownakobieta,obok–mójOjciec,Matka, tutaj ja z kokardą, dalej stoiJoanna z Chrzanowskich Pronobis,i Władek Pronobis, ojciec WitoldaPronobisa – autora książki Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci,wy-danejw2013r.

I tam,w dworku z gankiemnaczterechkolumnach,dalinammiejscedożycia.Tojesttakzwana„Józefina”,wktórejmyśmyznaleźlimiejsce,tamw głębimieliśmy pokoik.To znaczy

ja,mójOjciec,Matkainaszaniania.Nasczworo.Awięcbyliludzie,którzypomagali,niebalisię.Bomyśmytamkilkakrotniewracali.

Fot. 8. „Józefina”, po lewej od ganku pokoje pp. Chrzanowskich, Roweccy zajmowali pokójwgłębi,czasowo–mansardę.

Następnedwabardzobliskiemizdjęcia,mianowicie to jest rok1942,PustelnikkołoWarszawy.ItutajspotykamysięzeStefanem,któryprzyjechałpewniezZachodu,żebysięzemnązobaczyć,prawda?JestStefan,jestIrena,jestmójOjciec,jestemja–

Fot. 7. Od lewej: Władysław Pronobis, JoannaPronobis z Chrzanowskich, Józef Chrzanowski,GertrudaChrzanowska,StanisławRowecki,przednimcórkaKrystyna(zkokardą)orazżonaStani-sławaRoweckiego.Dwór„Józefina”k.GrodziskaMazowieckiego,lataczterdzieste.


zkokardą,jestmojaMatkaijestdrugażonaStefana.Wyjechał,przyjechał,wyjechał,zniknął,prawda?Ajauważałam,że…no…takmusibyć.

Fot. 9. Od lewej:KrystynaRowecka (z kokardą), StanisławRowecki, IrenaRowecka, Stefan Rowecki, siedzą od lewej: Helena Rowecka oraz Eugenia Rowecka. Pustelnik k.Warszawy, lataczterdzieste.

OstatnirazwidziałamStryja15maja1943r.,nasześćtygodniprzedaresztowa-niemprzezGestapo.WdniuimieninJegoukochanejmatkiZofiiRoweckiejbraciazor-ganizowalinaszespotkanienacmentarzuPowązkowskim.Oficjalniepowiedzianomi, że przyjechał zLondynu na spotkanie zemną.Wracaliśmy już po złożeniu kwiatówizapaleniuzniczanagrobieBabciZosi–ja,mojaMatkaiOjciec.Głównąalejkącmen-tarzaszedłwnasząstronęenergicznymkrokiemzletnimpłaszczemprzerzuconymprzezramię.PoznałamGo.Zaczęłamszybkobieciwpadłamwotwarteramiona.Byłyuściskiipocałunki.Byłaradość,czybyłyjakieśsłowa–niepamiętam.Wtedynieprzypuszcza-łam,żeostatnie…

Niewątpliwie jest trudno dzisiaj o tym wszystkim pisać. To są te dramaty ro-dzinne.Mianowicie, proszę się nie dziwić, bo to jest wsteczne zdjęcie z 1938 r. Tujestem ja, z kokardą, a tutaj, ta mała dziewczynka, która tu siedzi, jest moją siostrąciotecznąZofią. Jedynedziecko siostrymojejMatki,NiutyKowalczewskiej, żony le-karza Kowalczewskiego z Piotrkowa Trybunalskiego, która stała się moją siostrąprawie rodzoną. Dlaczego tak się stało? Bo w 1942 r. w Piotrkowie Trybunalskim zaaresztowano lekarza, Ojca Zosi, po kilku dniach – Matkę. I ta dziewuszka, mają-cawtedy pięć lat, została – na szczęście – przezGestapo odprowadzona do dozorcy,w domu nie było nikogo. I łańcuch znowuż dobrej woli, ludzi z Piotrkowa, którzyznalipanadoktora,paniądoktorową, iwogólerodzinę.Ci ludzie„dostarczyli”dziec-kodomoichrodziców.Bonasniebyło,myśmybylizupełniegdzieindziej.Jednaoso-ba, którawiedziała, gdzie jesteśmy– tobyłbratmojejmatki, który teżwPiotrkowie byłprawnikiem,archiwistą, IgnacyŚwiątkowski.MusiałuciekaćdoWarszawy,bogomieliaresztować,iwWarszawiesięrozpłynął.Alewiedział,gdziesąmoirodzice.Ido


niegotrafiłatamalutkadziewczyn-ka,cała…no,możeciesobiePań-stwowyobrazić,jakonawyglądała,przechodząc z ręki do ręki wśródobcych,zupełnieobcychludzi,idonasobcych–ponieważonanasniepamiętałasprzedwojny.

Zosia trafiła do nas. Co sięstałozjejMatką?Pochyba…dzie-sięciu dniach aresztu w Piotrko-wie znajomiwidzieli, jak Jąwsa-dzanodokaretkiwięziennej. Panidoktorowa, mająca czterdzieścikilka lat,byłasiwiusieńka jakgo-łąbek. Dojechała do Oświęcimia- -Brzezinkiipobyłatamdolistopa-da.Wlistopadzieprzyszładepesza,że zmarła na dur brzuszny. Nato-miast Ojciec Zosi był w Oświę-cimiu, ale jako lekarz miał więk-sząszansę,bobyłwizbiechorychi przeżył.Ale tobył starszypan ischorowany, z wadą serca, który

jużtejdziewczynkidosiebie,powojnie,popowrociezOświęcimianiezabrał.Idodzi-siajtastarszapani–młodszaodemnie–alestarszapani,żyje,matrojedzieci,jestszczę-śliwąbabcią.Przeżyła,skończyłastudia.Zawszetowarzyszyłanam,jakojużosobapiąta.

Więcmyśmyjuż jeździli, jakopięcioro, igdzieśmytrafili?Różnebyłymiejsca.WWarszawie mieliśmy takie stałe jeszcze jedno miejsce: Zielna 12 mieszkania 5.To niedaleko PAST-y. To miejsce, gdzieśmy mieszkali, zrównane z ziemią zostało w44 r., ale jużpoPowstaniu spalone, i tutaj jeszcze zdążył tam trafićdo tegopalą-cego się domumójOjciec, z plecakiem, iwyniósł fotografie, które rozrzucone były,iksiążki,dedykowaneprzezStryjamnie.Stąd teksiążkiocalały, sąumniewdomu.No,więcbyłomiejscenaZielnejwWarszawie,byłaPodkowaLeśnaWschodnia,byłaBiałkaTatrzańska.JeszczejedziemydoZakopanego,mianowicietam,żebypoPowsta-niugdzieśsięzaczepić.WczasiePowstanianiebyłonaswWarszawie.Myśmybyły,mówięmy, bo to były nas trzy kobiety, prawda…nie, cztery, cztery kobiety. IOjcawtedyniebyło,byłwKampinosie1sierpnia,istamtąd…wprzebraniuchłopazbańkąmleka,przewędrował–doWarszawyniemógłsiędostać,bojużbyłkordon–przeszedłdoPodkowyLeśnej,gdziemyśmyprzywitałygopochybaczterechczypięciudniach, 5czy6sierpnia,no,jakozmartwychwstałegoprawieże.Byłyśmyprzekonane,żejest w Warszawie. I z tego balkonu w Podkowie obserwowaliśmy płonącą Warszawę. Widzieliśmynieboczerwonenadnami.

Fot. 10. Od lewej: niania Zosi, Zofia Kowalczewska (na rękach), Krystyna Rowecka z lalką Włodziem, nauczycielkaKrysi.Józefówk.Otwocka,letnisko,1938r.


Fot. 11. Willa„Murań”wZakopanemprzyul.Kasprowicza8,pp.Roweccymieszkalinaweran-dzienadwejściem.

ZPodkowyLeśnejmusieliśmywyjechać.No,bowiadomobyło,żejużnigdzieniewrócimy,doWarszawy,aninigdzie.WyjechaliśmydoZakopanego,tojestwilla„Murań” nazdjęciu,tuśmymieszkali.Tammieszkalitakżepanzpanią,którzypilnowalidomu.Wygląda,żetobyłdomprzerzutowywokresieokupacjidlaosób,którebyłyprzerzuca-nedoZakopanego,doprzewodników–botojesttużkołotejczęścistaregoZakopanego,gdzieprzewodnicywszyscymieszkali–itoszłodalej.Był1944r.,jesień,imyśmytudowiosnyfunkcjonowali.PotemwróciliśmyprzezPiotrków,MilanówekzpowrotemdoWarszawynaBracką5mieszkania20,gdziezastaliśmy,no…wypatroszonemieszkanie,alebyłymeble,którychniktniemógłnijakwynieść–bobyłzawalonyfront,iwogóleniemożnabyłonicwynieśćpozabocznymijakimiśprzekopanymiprzejściami.

Powróciliśmy,jesteśmywWarszawie.Dzisiaj,pokilkudziesięciulatachczęstowra-cam myślami do osoby Stryja. Wspomnienia dotyczą okresu międzywojennego, megowczesnegodzieciństwa,okresuokupacji,atakżelatpowojennych,równieżbardzotrudnych.

NajdokładniejpamiętamkolejneWigilieBożegoNarodzenialatwojennychifakt,żewtymczasiemyślałteżoswojejmałejcóreczcechrzestnej.

WokresieokupacjibyłyczteryWigilie–24grudnia.Pierwszabyław1939r.ProszęprzypomniećsobielalkęWłodzia,zprzedwojennegozdjęciawmoimpokojuwmieszka-niunaul.Brackiej5.Lalkabyłazemną25września,gdyuratowałamsięwramionach IrenyRoweckiej,aletalalkazginęła.Możnasobiewyobrazić,jakzniosłamstratęukocha-nejlalki,zktórąsięnierozstawałam...IwtedyStryj,wiedzącodmoichrodzicóworozpa-czyzaukochanymWłodziem,powiedziałimtak:Musicie–atobyłowlistopadzie,chybamiałważniejszesprawynagłowiewlistopadzie1939r.,alepowiedziałimtak–musicie znaleźć taką samą lalkę, i położyć ją pod choinkę dla Krysi.Itambyła.Jamamjądodzi-siaj,talalkaprzeszłanamojąCórkę,potemnamojąWnuczkę,aleterazjestjużrazemzemną.NastępnaWigilia,tobyłrok1940.Tobyłtenzegarek,którynoszęnaręku.Srebrny


zegarek,zmonogramempięknym–KR–izapakowanywpięćczysześćpudełzmaleń-kimpotempudełeczkiemzprezentem.Możnasobiewyobrazićmojąradość,jakgoznala-złam.Potembył1941r.PodchoinkąbyłaTrylogiaHenrykaSienkiewiczazwpisem–bezpodpisu,jatozrozumiałam.Potembyłrok1943,tobyłHuraganWacławaGąsiorowskie-go,jużbyłgrudzień,czyliStryjjużbyłzaaresztowany.ByłwobozieKLSachsenhausen.Zwpisem:Kochanej Krysi w piątym roku nowego huraganu szalejącego nad Polską, od bardzo ją zawsze kochającego Stryja, z Jego upoważnienia, Ojciec.

Iterazmuszęwrócićdo30czerwca1943r.TobyłowPodkowieLeśnej,myśmybylinawakacjach.Ojciecprzyjechałwieczorem.To,copamiętam:wyszedłnabalkon,usiadłnatymbalkonie…Jagozobaczyłamrano,byłsiwiusieńkijakgołąbek.Onwie-dział.Oniobajwiedzieli,żetylkojedenznichmaszansęprzeżyć.

KolejnefotografieprzedstawiająStefanaRoweckiegojakopułkownikawgalowymmundurzeprzed1939r.orazjakomężczyznęzwąsami,krótkoostrzyżonegowubraniucywilnym–generała,ściganegodowódcępodziemnejarmii,którytakwyglądałwtra-gicznymdniu30 czerwca1943 r.:wostatnimdniuwolności, gdybyłwyprowadzanyprzezgestapowcówwkajdankachnarękachzdomuprzyul.Spiskiej14wWarszawie.

Fot. 12. StefanRoweckiwmundurzepułkownikaorazwubraniucywilnym.

Przez wszystkie następne dni, tygodnie, miesiące, a potem lata myśmy cze-kali.W1943 r. i naprzełomie1943/44nadeszłokilka listówpisanychprzezStefana Roweckiego z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen do Haliny Królikowskiej.Awięcżyje,alewiadomościprzestałyprzychodzić.Czekaliśmy.Nadziejanasnieopusz-czała,alejakwiadomonadziejaumieraostatniaiw1946r.znikła.StefanRoweckizostałzamordowanyprzezNiemcówprawdopodobniewpierwszychdniachsierpnia1944r.,gdywybuchłoPowstanieWarszawskie.

Ztego,codziałosiępo1945r.,przytoczętylkotekstlistukondolencyjnegoodse-niorarodzinyZygmuntaDamianaChrzanowskiego,którybyłnapisany30października1946r.wSopociedoStanisławaRoweckiego.Listtenznalazłamw2018r.,przeglądającstarerodzinnedokumenty.


Sopot30.X.1946r.KochanyStasiu!

PrzedchwiląodebraliśmyzWarszawywycinekzGazetyLudowej,zopisemstrasz-nejśmierciStefana‒przykronam,wiedzącjakbardzoiserdecznieobchodziłCięzawszelosJego!

Niemieliśmyzłudzeń,ajednakcałytenopiswstrząsnąłnas[sic!]takbardzo!Wyobrażamsobie[,]czembyłdlaCiebiewobecwielkichuczuć, jakieWasOby-dwóch łączyły!Dlatego też, idąc za pierwszympopędem, przesyłamnajgłębszewyrazyodczuciaTwojejrozpaczyiuściśnieniaserdecznedlaWasObojga.

WładysławaChrzanowska2

Kochany Stasiu!A więc to, co wszyscy przewidywaliśmy, a w co do ostatniejchwiliwierzyćjednakniechciałem,stałosięfaktem.TakmistraszniejestżaltegoBiedaka,żezginąłwtakichwarunkachiniedoczekałsięchwilipogromuniemiec-kiego, na co poświęcił swe życie. Inaczej by poszłowiele naszych spraw, gdy-byOnżył,aprzedewszystkim,niebyłoypowstaniaWarszawskiego[sic!]wtejformie[,] jak sięodbyło i niebyłoby takiegopotwornegozniszczeniaWarszawyi jejnieszczęsnychmieszkańców.Jest tomojenajmocniejszeprzekonanie[,]któ-regominiktniewytłumaczy.Stałosię!CałymsercemprzyłączamsiędoTwegobólugłębokiegozpowodustratyBrata,amegobardzodrogiego,nieodżałowanegoSiostrzeńca,którybyłdumąichlubącałejrodziny.NiezbadaneinieodgadnionesąWyrokiBoskie,arozumludzkizawszewtakichwypadkachstajewobecdręczącejzagadki:Dlaczego?...Jedno tylkozostałonamnapociechę...Spełniłobowiązekżołnierski iobywatel-ski całkowicie, bez zastrzeżeń, usque adfinem [aż dokońca ‒ tłum.] i zasłużyłnawdzięczność i chlubną pamięćwśródwszystkich polaków [sic!] powieczneczasy.NajserdeczniejszeucałowaniaipozdrowieniadlaWasObojgazałączam.

Z.Chrzanowski3

NajmocniejłączęsięwewspólnymnaszymbóluiserdecznieuściśnieniaprzesyłamCi,StasiuKochany.Haliręcecałuję.

Stefek4

2 Władysława Chrzanowska (1877-1955), z d. Dzięgielewska, h. Jastrzębiec ‒ żona Damiana Zygmunta Chrzanowskiego.

3 DamianZygmuntChrzanowski (1875-1955)‒doktormedycyny,bratZofii‒matkiStefana iStanisławaRoweckiego.

4 StefanChrzanowski(1916-2001)synDamianaZygmuntaiWładysławyChrzanowskiej.


Fot. 13. List kondolencyjny ZygmuntaDamianaChrzanowskiego do StanisławaRoweckiego,napisany30października1946r.wSopocie.


Fot. 14. „GazetaLudowa”z25października1946r.,nr294‒informacjaośmierci„Grota”,s.5.

Źródło: http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/Content/60421/00062864%20%20Gazeta%20Ludowa%201946% 20nr%20294%20-%20P10125.pdf.

ARTUROCHAŁ

Stefan Rowecki jako oficer Korpusu Ochrony Pogranicza (1935–1938). Przyczynek do biografii w świetle dokumentów

Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie i ustaleń historyków1

OkressłużbyStefanaRoweckiegowKorpusieOchronyPograniczazostał jużstosun-kowodobrzeudokumentowanyipoznanydziękirzetelnymbadaniomiopracowaniomTomaszaSzaroty2orazGrzegorzaGołębiewskiego3.Wartojednakuzupełnićnasząwie-dzęoszczegółypochodzącezkwerendydokumentówarchiwalnychprzechowywanychwzespoleKorpusuOchronyPograniczawArchiwumStrażyGranicznejwSzczecinie.

StefanRoweckipełnił służbęwKorpusieOchronyPograniczawokresie trzechniepełnych lat, tj.od listopada1935doczerwca1938 r.Niewszyscy jednakwiedzą,żezanimprzydzielonogodotejformacji,onsambyłjużwKOP,tzn.był…polecanyprzezdowództwoformacji jakodobry taktyk iznawca tematykiwojskowej.Otóż jużwlatach1928–1930dowódcaKOPwrozkazachdziennychpolecałpodległymoficeromipodoficerompodręcznikijegoautorstwa,któremogłybyćprzydatnewsłużbie.Wśródnichbyłym.in.pracept.Walki uliczne(1928)iCharakterystyczne cechy sowieckiego re-gulaminu służby polowej(1928).Zresztątaostatniapracaod1930r.byłaobowiązkowąpozycjąwbiblioteczkachsłużbowychdowództwbrygadibatalionówformacji4.

Przed przeniesieniem do KOP płk. dypl. Stefan Rowecki pełnił od 1930 r.służbę na stanowisku dowódcy 55. Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie. Jużw1934r.wjegoopiniisłużbowej,sporządzonejprzezbezpośredniegoprzełożonego– płk.FranciszkaAltera,dowódcępiechotydywizyjnej14.WielkopolskiejDywizjiPie-choty,pojawiłasięwzmiankaopredyspozycjachopiniowanegododowodzeniabrygadąKOP.Taopiniazostałazamieszczonawoficerskiejliściekwalifikacyjnejzarok1933.Podtrzymałjągen.FranciszekWład,ówczesnydowódca14.DP,którydodał:(...)przed-stawia jednostkę na wyższego dowódcę. Wybitny.Wkolejnejopiniisporządzonejzarok1934 gen. dyw.GustawOrlicz-Dreszer (InspektorArmii) napisał: (...) jako dowódca pułku osiągnął bardzo dobre wyniki w wyszkoleniu korpusu oficerskiego i podoficerskie-go. Sam opanował dowodzenie na swoim szczeblu bardzo dobrze i jest przygotowany w zupełności na dowódcę p.d.,[piechotydywizyjnej–przyp.A.O.],(...)może również dowodzić brygadą KOP5.

1 Artykułpowstałdzięki inspiracji ipomocyPanaMiłoszaFilipowiaka,historykaiarchiwistyzArchiwumStrażyGranicznejwSzczecinie(dalej:ASG).

2 T.Szarota,Stefan Rowecki Grot,Warszawa1985.3 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”. Służba Stefana Roweckiego w wojsku II Rzeczypospolitej do 1939 r., Toruń1997.

4 ASG,DowództwoKOP,177/14,Rozkaz nr 81 z 8 VIII 1928 r.,k.236;tamże,Rozkaz nr 92 z 24 IX 1928 r., k.290;tamże,177/15,Rozkaz nr 9 z 13 II 1929 r.,k.42.

5 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…, s.113–114.

Stefan Rowecki jako oficer Korpusu Ochrony Pogranicza (1935–1938). Przyczynek do biografii... 29

Fot. 1. Fragment rozkazu dowódcy KOP nr 33 z 28 X 1935 r. dotyczący przeniesienia płk.dypl.S.RoweckiegodoKOP.

Źródło: ArchiwumSGwSzczecinie.

Niewieluhistorykówibiografówgen.Roweckiegowieotym,żedoCzortkowa,gdziemieściłosiędowództwobrygadyKOP„Podole”,nieprzybyłonsam– iniechodzi

30 Artur Ochał

tuo towarzyszącegomuadiutantaczyordynansaosobistego,aleokonia służbowego,awzasadzieoklaczimieniemZula.Roweckioddzieciństwamiałdużezamiłowaniedoróżnorakiejaktywnościsportowej,wtym–dojazdykonnej.Wedługwspomnieńrodziny,jazdakonnabyłajednązjegogłównychpasji.Zzachowanychdokumentówwynika,żewlistopadzie1930r.,abyumożliwićmuuprawianiesportukonnego,ówczesnyszefDe-partamentuKawaleriiMinisterstwaSprawWojskowych(MSWojsk)płkdypl.Zbigniew Brochwicz-LewińskiprzydzieliłmutrzyletniąklaczZulę(nrewid.12626).Klaczpocho-dziłazhodowlikoniszlachetnychpółkrwinależącejdoZygmuntaAntoniegoChłapow-skiego(herbuDryja)wStawianach(gm.Skoki).Zulatrafiładosłużbyw55.PoznańskimPułkuPiechotywLeszniepodkoniecpaździernika1930r. iodsamegopoczątkubyłakoniemsłużbowymówczesnegopłk.dypl.Roweckiego,któryjąujeździłiodpowiednioprzygotowałdozawodów,wktórychuczestniczył.Przywiązanydoniej,podkoniecpaź-dziernika1935r.zwróciłsięzpisemnąprośbądodowódcyTaborówiSzefaRemontówMSWojskzprośbąoprzeniesienieklaczywrazznimdoKOP.Prośbauzyskałapoparciegen.dyw.FranciszkaWłada,ówczesnegodowódcy14.WielkopolskiejDywizjiPiechoty.Wniosekjużpodwóchtygodniach(12listopada)rozpatrzonopozytywnie,apodkonieclistopadakomisjaweterynaryjno-gospodarczapułkuzakwalifikowałajądoprzekazaniadonowejjednostki7.Wrezultacie30listopadaZula,podopiekąstrz.JanaKortusa,wyru-szyłazLesznatransportemkolejowymipokilkudniachdojechałanaPodole.Wprawdziepoczątkowo,przezniedopatrzeniejakiegośkancelisty,zostałaewidencyjnieprzydzielonadodowództwapułkuKOP„Czortków”,alejużpokilkudniachotrzymaławłaściwyprzy-działdodowództwabrygady8.Wartowtymmiejscuwspomnieć,żew1938r.,gdypłkdypl.RoweckiodchodziłzKOPdoarmii,wrazznimodszedłkońsłużbowy,alewtymwypad-kubyłatoklaczoimieniuGrandessa(nrewid.24/37),któraod1937r.byłajegokoniemsłużbowym9.KlaczZulawmaju1938r.zostałaprzesuniętaewidencyjniedobatalionuKOP„Czortków”izewzględunawiekprzekwalifikowanojązkoniasłużbowegonalek-koartyleryjskiego(tzn.pracującego)10.Należyprzytymzaznaczyć,żepłkdypl.Rowecki,jużjakodowódcabrygady,dbałoodpowiedniąhigienę,żywienieipielęgnacjęwszyst-kich koni (służbowych i pociągowych) przydzielonych do podległychmu oddziałów:

6 Zulaurodziłasięw1927r.poogierzePiro.Byłamaścikasztankąnieregularną(na tułowiunasianysiwywłos,ciemneijasneplamy)zgwiazdką,wz.163cm,wartośćzakupu1,4tys.zł.Zob.ASG,DowództwoKOP,177/510,pismopłk.RoweckiegodoMSWojsk,Leszno28X1935r.,k.33;protokółkwalifikacyjno--szacunkowy,Leszno29XI1935r.,k.29;protokółzdawczo-odbiorczy,Leszno,29XI1935r.,odpiskartyewidencyjnejkonia,nr1262,k.31–32.

7 Wskładkomisji,któraspotkałasię29XI1935r.,wchodziłodwóchoficerów55.pporazlekarzweterynariiz17.pułku.WedługocenykomisjiZulabyławdobrejkondycji inadawałasiędotransportu.Zob.ASG, DowództwoKOP,177/510,protokółzdawczo-odbiorczy,Leszno,29XI1935r.

8 Komisja55.pposzacowaławartośćkoniana919zł,aletękwotęzanegowałakomisjagospodarczabrygadyKOP,którazewzględunaprzekroczeniewiekupięciu latprzezzwierzęprzyjęłapoprzeliczeniuwartość700zł.KomisjiprzewodniczyłmjrTadeuszPlackowski,ówczesnydowódcaszwadronuKOP„Czortków”.Strz.J.KortusotrzymałtydzieńnaodwiezieniekoniadoCzortkowaipowrótdoLeszna.Zob.ASG,Do-wództwoKOP,177/22,Rozkaz nr 23 z 27 V 1936 r.,k.181;tamże,Rozkaz nr 46 z 17 X 1936 r.,k.356;tamże, 177/510, pismo dowódcy 55. pp ppłk. Władysława Wiecierzyńskiego do MSWojsk, Leszno,30XI 1935 r., k. 27–28; tamże, protokół zdawczo-odbiorczy (odpis),Czortków, 3 IV1936 r., k. 35–37; G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.156.

9 WbrewpozoromprzeniesieniekoniasłużbowegooficerskiegozKOPdoarmiiniebyłosprawąprostą,gdyżkonienależałydoformacjiitylkowwyjątkowychwypadkach,zaspecjalnymzezwoleniemdowódcyKOP,mogłybyćprzeniesionewrazzoficerem.Zob.ASG,DowództwoKOP,177/11,Rozkaz nr 49 z 25 V 1925 r.,k.178;tamże, 177/12,Rozkaz nr 10 z 28 I 1926 r.,k.35–36;tamże, 177/24,Rozkaz nr 46 z 25 X 1938 r., k.361.

10 Tamże,BrygadaKOP„Podole”,185/9,Rozkaz nr 5 z 19 V 1938 r.,k.20;tamże,185/47,Rozkaz dzienny nr 114 z 21 V 1938 r.,k.250.


staleprzypominałżołnierzomokoniecznościwłaściwegoobchodzeniasięzkońmiiob-sługitychzwierząt11.

Fot. 2. Podanie doMinisterstwa SprawWojskowychw sprawie przeniesienia doKOP klaczy oimieniuZula.Poznań28X1935r.


11 Tamże,185/8,Rozkaz nr 5 z 25 III 1936 r.,k.118;tamże,Rozkaz nr 11 z 19 IX 1936 r.,k.147.

32 Artur Ochał

Fot. 3. Kartaewidencyjnakonia‒klaczyoimieniuZula(strony1i2).


Formalniepłkdypl.StefanRowecki został rozkazemz16października1935 r.przeniesiony z zajmowanego stanowiska dowódcy 55. Poznańskiego Pułku PiechotywLeszniedoKOPnastanowiskodowódcybrygadyKOP„Podole”.Dowództwopułkuzdał 4 listopada i oficjalniewdniu13 listopada1935 r. przejął dowództwobrygady.


Zachowanerozkazydziennebrygadywskazująjednak,żefaktycznąsłużbęnaPodolurozpocząłjuż9listopadaodpodróżyinspekcyjnejnapograniczepolsko-radzieckie,dostacjonującychtambatalionówKOP„Skałat”i„Kopyczyńce”.Wtejpodróżynapogra-niczetowarzyszyłonpłk.dypl.WacławowiPiekarskiemu,którybyłoficeremprzekazu-jącymbrygadę.Rozkazybrygadyzokresusłużbypłk.dypl.Roweckiegowykazująjegoniezwykłąaktywność,itoodsamegopoczątkusłużbywKOP.Przykładowo:4listopada1935r.byłwLesznie,gdziezdałdowództwopułku,alejużwdniach9–10listopadapo-jechałzCzortkowanagranicę(SkałatiKopyczyńce),11–12listopadawizytowałSkałat,Podwołoczyska,TarnopoliOsowik.Dowództwobrygadyprzejąłformalnie13listopada,anastępnegodniabyłjużwWarszawienaodprawieugen.JanaKruszewskiego,ówcze-snegodowódcyKOP.Natomiastwdniach15–16listopadabyłwPoznaniunaoficjalnympożegnaniuzkorpusemoficerskim idowódcą14.WielkopolskiejDywizjiPiechoty12.KilkadnipóźniejudałsięnadwutygodniowykursinformacyjnydlawyższychdowódcówwCentrumWyszkoleniaPiechotywRembertowie13.Potymbardzointensywnymokre-siepierwszychtygodnipoobjęciubrygadyprzyszłachwilawytchnienia,gdyżdowódcaKOPudzieliłmudwumiesięcznegourlopu:od15listopadado14stycznia1936r.14,któ-

rego prawdopodobnie płkRoweckiniemógłwcześniej wykorzy-stać. Były to w zasa-dzie trzy połączoneurlopy: wypoczynko-wy,świątecznyiprze-siedleniowy. Wtedybrygadąwzastępstwiedowodził ppłk dypl.Tadeusz Műnnich,dowódca pułku KOP „Czortków”15. Czasurlopu płk Roweckipoświęcił na likwi-dację swoich osobi-stych spraw w po-przednim garnizonie.Wrazzżonąwyjechał

12 Dowódca14.DPwrozkaziez16XI1935r.,napisał:„Dziękujępłk.dypl.StefanowiRoweckiemuzajegoblisko6-letniąwydajnapracę.Rozmachiżywytemperamentznalazływdzięcznepolepopisunajegotereniedziałania.Ćwiczeniamizoddziałamiikadrąpodnosiłstalepoziomtaktycznyigotowośćbojowąpułku.Czu-wałnadtradycjąiutrwalałdlapotomnościdnichwałynajstarszegopułkudywizji.Zob.T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.43–44.

13 Szoferemdowódcybrygadybyłwtymczasiesierż.JózefDmochowski.Zob.ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 23 z 13 XI 1935 r.,k.89;tamże,Rozkaz nr 24 z 13 XI 1935 r.,k.90;tamże,Rozkaz nr 25 z 14 XI 1935 r.,k.91;tamże,Rozkaz nr 25 z 17 XI 1935 r.,k.93;tamże,Rozkaz nr 27 z 23 XII 1935 r.,k.97.

14 Wdniach11–12XI1935r.odbywałpodróżdoSkałatu,Podwołoczysk,TarnopolaiOsowika.Natomiast 23XI1935r.płk.dypl.W.PiekarskiodszedłdoStanisławowanastanowiskodowódcypiechotydywizyjnejw11.DP.Zob.ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/18,Rozkaz nr 23 z 12 XI 1935 r.,k.89;tamże,Rozkaz nr 24 z 13 XI 1935 r.,k.90;tamże,Rozkaz nr 25 z 14 XI 1935 r.,k.91;tamże,Rozkaz nr 26 z 14 XI 1935 r.,k.93;tamże,Rozkaz nr 2 z 18 I 1936 r.,k.107;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.163.

15 ASG,DowództwoKOP,177/47,Rozkaz tajny nr 43 z 2 XII 1935 r.,k.195;tamże,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 2 z 18 I 1936 r.,k.107;tamże, 185/45,Rozkaz nr 18 z 23 I 1936 r.,k.31.

Fot. 4. Płkdypl.S.RoweckizżonąEugenią icórką Irenąnaulicy weLwowie.Latatrzydzieste.

Źródło: Stefan Rowecki w relacjach,T.Szarota(red.),Warszawa1988.

34 Artur Ochał

zLeszna21grudnia1935r.Nadworcukolejowymżegnałyichorkiestraikompaniaho-norowa55.PoznańskiegoPułkuPiechoty16.DosłużbywCzortkowiepłkdypl.Roweckiwrócił15stycznia1936r.

Brygada,którąprzejąłS.Rowecki,powstaławtymkształciew1929r.zprzemia-nowaniawcześniejistniejącej4.PodolskiejBrygadyKOP.JejdowództwomieściłosięwCzortkowie (woj. tarnopolskie), aw jej składwchodziły: batalionKOP„Skałat”17,szwadron kawalerii KOP „HnilceWielkie”, pułk KOP „Czortków” (złożony z bata-lionówgranicznych„Kopyczyńce” i„Borszczów”orazzodwodowego„Czortków”18,atakżezeszwadronówkawaleriiKOP„Czortków”i„Zaleszczyki”).Ponadtodowódz-twubrygadypodlegały:kompaniasaperówKOP„Podole”ikomendarejonubrygadowe-goPrzysposobieniaWojskowego(PW)KOP.OprócztegowCzortkowiestacjonowałotakżedowództwoplutonużandarmeriiKOP„Tarnopol”przybrygadzieKOP„Podole”,a przy batalionach granicznych – podległe posterunki żandarmerii. Zadaniem bryga-dybyłaochronaodcinkówgranicyna łącznejdługości365,734km(252,809kmpol-sko-radzieckiej i112,925kmpolsko-rumuńskiej).PodwzględemsłużbowymbrygadapodlegaładowództwuKOPwWarszawie.Byłasamodzielną jednostkąorganizacyjną,taktycznąiszkoleniową.Podwzględemprzygotowańdoewentualnegokonfliktuzbroj-negobrygada,naprawachwielkiejjednostki,byłazwiązanazInspektoratemArmiiweLwowie(gen.dyw.KazimierzFabrycy),natomiastwkwestiachgarnizonowychizaopa-trzeniowychpodlegaładowódcyOkręguKorpusunrVIweLwowie(gen.dyw.Michał Karaszewicz-Tokarzewski)19.

Zachowanerozkazydowództwabrygadyzlat1935–1938,azwłaszcza–ichczęśćgospodarcza,dająhistorykompodstawydowyciąganiaważnychwnioskówodnośniedosłużbyicharakterupłk.dypl.Roweckiego.Byłonnietylkozdolnymdowódcą,lecztakżedobrymadministratorem,właściwiekierującympodległymimuoficerami,którzyspraw-nie zarządzali jednostką podczas jego częstych służbowych nieobecności.Wspominałotymm.in.płkdypl.KazimierzPluta-Czachowski,któryod1936r.byłszefemOddziałuWyszkoleniadowództwaKOPiztegowzględuwspółpracowałzRoweckim,októrympisał,że:

(...)byłjużznanyzdużejiwszechstronnejwiedzywojskowej.Miałopiniędowód-cyowybitnychzaletach,inteligencji,zdolnościdotrafnychdecyzjiijasnegowypo-wiadaniamyśli.(…)DojeżdżałemdoniegodoCzortkowawsprawachwyszkoleniajegobrygadyorazwsprawieopracowywanychprzezemnieinstrukcjiwyszkole-niowych,m.indlanowotworzonych,pierwszychwPolsce,oddziałówfortecznychWP.KoncentrowaliśmywjegobrygadziećwiczeniadoświadczalneKOP20.

16 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…, s.156.17 Wskładbatalionuwchodziłykompaniegraniczne:1.„Kałaharówka”,2.„Osowik”,3.„Toki”i4.„Podwo-

łoczyska”.Zob.ASG,DowództwoKOP,177/148,Komunikat dyslokacyjny KOP 1934–1936.18 Wskładbatalionówwchodziłykompaniegraniczne:batalionKOP„Kopyczyńce”–1.„Kociubińczyki”,

2. „Skała”, 3. „Husiatyn”; batalionKOP „Borszczów” – 1. „Boryszkowce”, 2. „Turylcze”, 3. „Kudryń-ce” i4.„Korolówka”.WskładodwodowegobatalionuKOP„Czortków”–1. i2.kompaniestrzeleckie, 1.i2.kompanieszkolno-strzeleckieikompaniackm.Zob.tamże.

19 Tamże,177/148,Komunikat dyslokacyjny KOP,Warszawa,8IX1934r.;tamże,177/102,Instrukcja o obo-wiązkach i uprawnieniach dowódcy brygady KOP,Warszawa,12III1937r.,k.2–3;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.163–164.

20 K.Pluta-Czachowski,Piękny życiorys,w:Stefan Rowecki w relacjach,T.Szarota(red.),Warszawa1988,s.10–21;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.165–166.


Podobniepamiętałtenokressampłk.dypl.Rowecki:

(…)naPodolubyłemzupełniesamodzielny(…).SpecjalniebrygadapodolskabyławprawachwielkiejjednostkipodległawprostInspektorowiArmiiweLwowie.Wa-runkimiałemidealne.MiałaonateżopinięnajlepszejjednostkiwcałymKOP-ie21.

ZgodniezinstrukcjąorganizacyjnąKOP,płkdypl.Roweckibyłdowódcąwszyst-kich oddziałów wchodzących w skład podległej mu brygady. Był w pełni dowódcątaktycznym,kierownikiemwyszkoleniaoddziałów iżołnierzy,wychowania iprzyspo-sobieniawojskowego.Wustalonym zakresie odpowiadał także za organizację służby,porządekwewnętrzny,morależołnierzy,ichgotowośćisprawnośćbojową,zakoordyna-cjęorganówisłużbbrygady,zaorganizacjęsłużbygranicznej,zapewnieniebezpieczeń-stwa i ochronypowierzonegoodcinka pogranicza oraz za należytą ochronę tajemnicywojskowej.Ponadtowjegogestiipozostawałykwestiewspółpracybrygadyzwładzamiadministracjipaństwowejisamorządowej.Dotychzadańdochodziłytakżem.in.sprawypersonalnekadryiżołnierzy,administracyjneigospodarcze,budownictwaiuzbrojenia,sanitarneiweterynaryjne,atakżekwestiewywiaduikontrwywiadu.Ponadtozbiórobo-wiązkówdowódcybrygadyuzupełniałyzadaniawzakresiereprezentacjiipropagandy,

gdyż miał on reprezentować władzewojskowewczasiewszelkichuroczy-stości i imprez.Miał takżeutrzymy-wać kontakty z lokalnymiwładzamicywilnejadministracjiogólnej,szkol-nej i samorządowej, organizacjamispołecznymi, a także z wybitniej-szymi jednostkami wydatnie pracu-jącymi lub zasłużonymi dla państwa(kombatanci iweterani), jakrównieżinteresowaćsięsprawamioświatowy-miludności:inicjować(samodzielnielubzapośrednictwemdelegowanychoficerów) imprezy, odczyty,widowi-ska,obchody.Wramachswoichobo-wiązkówpowinientakżeinteresowaćsięlosemnajuboższychmieszkańcówpogranicza: angażować podległe muoddziały w pomoc społeczną w za-kresiedożywianiadzieci,opiekime-dycznejdlachorych,pomocywprzy-padkachklęskżywiołowych(pożary,powodzie)iakcjioświatowej22.

Co ciekawe dla historyka ba-dającego działalność płk. dypl. Ro-weckiego w czasie służby w KOP,

21 T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.44.22 ASG, Dowództwo KOP, 177/102, Instrukcja o obowiązkach…, k. 2; G. Gołębiewski, Zanim został

„Grotem”…,s.170.

Fot. 5. Płkdypl.S.Roweckizżonąicórką.Czortków1937r.

Źródło: T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”,Warszawa1983.

36 Artur Ochał

zachowanerozkazybrygadydająobrazpasmaciągłychiróżnorakichpodróżysłużbo-wychodbywanychprzezniegooddniapowrotuzurlopu(tj.od15stycznia1936r.)23.Niewątpliwiebardzoczęstoprzeprowadzałoninspekcjewpodległychmubatalionach,kompaniach granicznych, szwadronach kawalerii i na strażnicach. Świadczą o tymm.in.zestawieniawydanychmurozkazówwyjazdów24.Wartowtymmiejscusięgnąćdowspomnieńchor.FranciszkaKnappa,ówczesnegodowódcyplutonużandarmerii„Tar-nopol”przybrygadzieKOP„Podole”,odnoszącychsiędosłużbypłk.dypl.RoweckiegowKOP:

Wkrótkimczasiepoobjęciudowództwabrygady,nastrażnicach,wkompaniachibatalionachdałysięodczućjakieśnieuchwytnezmianynalepsze,spowodowanebezpośrednimzetknięciemsiędowódcyzszeregowymi,podoficeramiioficerami.Podczaswizytacjistrażnicrozmawiałzszeregowymijakojcieczsynami.Wszyst-kiesprawysłużboweiprywatnezałatwiałodręki,namiejscu.Biadaprzełożone-mu,któryniewykonałpolecenia,szczególnątroskąotaczałżołnierzypełniącychsłużbępatrolowąnagranicy.(…)Będącnawizytacjachwstrażnicach,interesowałsięwszystkim,szczególniewyżywieniemiumundurowaniemżołnierzy.Sprawdzałjadłospisy,magazynyżywnościowe(próbowałstrawyzkotła)ijakościproduktów(…).Zarządzeniairozkazywydawanewcelupolepszeniabytuiusprawnieniasłuż-byzjednałygenerałowiszacunekiposłuch,poważaniewśródcałejzałogibrygady(…).Woddziałachbrygadyzapanowałinnyduchiżołnierzebylilepiejumunduro-wani,odżywieni,mniejbyłowypadkówinaruszeńdyscyplinywojskowej25.

Ciekawostkąjestto,żewrozkazachdziennychbrygadypodawanokwartalneoce-nyjadłospisówzposzczególnychbatalionów.Wsierpniu1936r.znacznączęśćrozkazudziennegopłkdypl.Roweckipoświęciłgospodarcemundurowejwstosunkudożołnie-rzysłużbyobowiązkowej:

Stwierdziłempodczasinspekcji,żestanbutówidrelichówprzedstawiasięszcze-gólnierażąco,agospodarkaniemijestnieumiejętna,wadliwainiezgodnazobo-wiązującymirozkazami.Nierozróżniasięwyjściowychbutówi[mundurów]dre-lichowychodćwiczebnych.Obakompletynoszonesąjednakowo.Strzelcyniepo-siadająpo2parybutówi2parydrelichów.Podtymwzględemistniejądużebraki.

Powydanychzaleceniachnaprawczychprzestrzegał:

Wobectegozaznaczam,żeniniejszyrozkazjestostatnimprzypomnieniemiostrze-żeniem. Żądam ścisłego jego wykonania i dopilnowania wykonania na wszyst-kich szczeblach dowodzenia. W razie stwierdzenia odmiennego postępowanialub niezgodnego z ustalonymi wyżej zasadami wkroczę dyscyplinarnie z całą

23 Przykładowo:wgrozkazuzpodanymzestawieniemwyjazdowychrozkazówsłużbowych–wdniach20– 21lutegobyłwChorostkowie(„Skałat”),24–25lutegowSkaleiJezierzanach(„Borszczów”),4–7marcawWarszawie(dowództwoKOP),14marcawBuczaczu(PWKOP).Zob.ASG,BrygadaKOP„Podole”,Rozkaz nr 2 z 18 I 1936 r.,k.107;tamże,Rozkaz nr 5 z 25 III 1936 r.,k.117.

24 Przykładowo: już w tydzień po powrocie z urlopu przeprowadził inspekcje w Skałacie, Krasnem iwKopyczyńcach.Zob.ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 3 z 3 II 1936 r.,k.112.

25 F.Knapp,W Brygadzie KOP w Czortkowie,w:Stefan Rowecki w relacjach…,s.113–114;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.164;T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.44.


bezwzględnością,pociągającdoodpowiedzialnościwszystkichzainteresowanychoddowódcystrażnicywgórę26.

Widać więc, że płk dypl. Rowecki otaczał opieką podległych mu żołnierzy,ale był przy tym surowym dowódcą w stosunku do winnych przestępstw lub prze-winień dyscyplinarnych. Przykładowo: we wrześniu 1937 r. ukarał 10-dniowymaresztem i degradacją jednego z ułanów za przywłaszczenie zegarka należącego doosoby cywilnej, ale – jak napisałw rozkazie – tenwysokiwymiar kary zastosował, dlatego,żeżołnierz(...)czynem swym poderwał zaufanie ludności cywilnej do wojska i postępkiem swym zhańbił całe wojsko27.

Analiza informacji zawartych w rozkazach brygady wskazuje, że płk dypl. Rowecki jakodowódcakładłdużynacisknaszkolenie junakówwra-mach Wychowania Fizycznegoi Przysposobienia Wojskowegoprowadzonego przez jego brygadęna podległym terenie28. Świadcząotymwielokrotnewizytacjeikon-trole wyszkolenia przeprowadza-ne podczas zbiórek i koncentracjihufcówPWKOP,wtymoddziałówkonnego PW „Krakusów”. Przy-kładowo:21marca1936r.uczest-niczył w koncentracji oddziałówPWwBurakówce,27czerwcabyłwPostołówce,awdniach2–4paź-dziernika przebywał służbowowSkałacie29.Od1937 r., jakodo-wódcabrygady,czyniłusilnestara-niaoorganizacjęnowychplutonówkonnych „Krakusów”, na baziewszystkich szwadronów KOP sta-cjonujących na Podolu oraz przywsparciuorganizacyjnymdowódz-twa12.DPzTarnopola30.

Bardzo często, zwłaszcza w 1937 r., płk dypl. Rowecki od-bywałpodróżewcelurozpoznania

26 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.140–141.27 Zdarzeniemiałomiejsce7IX1937r.podczasletniejkoncentracjibrygady.UłanzeSzwadronuKOP„Hnilce

Wielkie”przywłaszczyłsobiezegareknależącydowłaścicielakwatery,wktórejmiałnocleg.Zob.ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 16 z 18 IX 1937 r.,k.220.

28 Na terenie brygady działały powiatowe struktury PWwBuczaczu, Borszczowie, Czortkowie, Zbarażu, Skałacie,KopyczyńcachiZaleszczykach.Zob.tamże,Rozkaz nr 2 z 18 I 1936 r.,k.108.

29 Tamże,185/8,Rozkaz nr 5 z 25 III 1936 r.,k.116;tamże,Rozkaz nr 6 z 6 IV 1936 r.,k.121;tamże,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.136;tamże,Rozkaz nr 12 z 14 X 1936 r.,k.150;tamże,Rozkaz nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.158;tamże,Rozkaz nr 9 z 13 V 1937 r.,k.195.

30 Tamże,185/23,programodprawybrygady,Czortków1X1937 r.,k.7–10; tamże,185/5,Rozkaz nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.158.

Fot. 6. Płk dypl. S. Rowecki na nartach podczaszawodównarciarskich.Latatrzydzieste.

Źródło: ZbioryNarodowegoArchiwumCyfrowego.

38 Artur Ochał

terenupogranicza,anastępująceponichwizytywsiedzibieInspektoraArmiiweLwo-wiegen.dyw.KazimierzaFabrycegowskazują,żemiałyonezwiązekzprzygotowa-niami do ewentualnego konfliktu zbrojnego ze Związkiem Radzieckim i studiami na ten temat31.Ponadtodużaczęśćjegowyjazdówsłużbowychmiałanaceluprowadze-niećwiczeńaplikacyjnychdlapodległychmuoficerówbrygady.Podczastychćwiczeń,opróczzapoznawaniaoficerówzterenempograniczajakoobszarempotencjalnychdzia-łańwojennych,omawianozadaniaosłonowe i rozpoznawcze stawianeprzedbrygadąwprzypadkuewentualnegokonfliktuzbrojnego.Naprzykład:wczerwcuilipcu1936r.takiećwiczeniaprzeprowadzonowGusztyniu,Okopachśw.Trójcy,Kałaharówce,Ska-łacie iTokach32.Ćwiczenia aplikacyjne indywidualne oficerówbyływażnymetapemielementemprzygotowańdokoncentracjiimanewrówbrygadyi–jakpisałpłkdypl.Roweckiwjednymzdokumentów–miały służyć opanowaniu metod myślenia taktycz-nego i umiejętności organizowania pracy bojowej dowódców33.Przykładowo:wkwiet-niu1937r.kierowałondwudniowymćwiczeniemaplikacyjnym,któregotematembyłoprowadzenie(...)rozpoznania przez oddział w sile około pułku piechoty, wzmocnione-go kawalerią, artylerią i bronią pancerną.ĆwiczeniaprzeprowadzonowdowództwiebrygadywCzortkowie, ale zudziałemoficerówarmii,m.in. z 12.KresowegoPułkuArtyleriiLekkiej,6.BatalionuPancernegoi6.PułkuLotniczego34.Wartowspomnieć,żepierwszymićwiczeniamizarządzonymiprzezpłk.dypl.Roweckiegowkrótcepoob-jęciuprzezniegodowództwabrygadybyłasześciodniowakoncentracjazimowaprze-prowadzonaw1936r.Jejcelembyłam.in.zaprawakadrywdowodzeniuwwarunkachzimowychiwużyciuoddziałównarciarskichwróżnychformachwalki35.Zachowanedokumenty proweniencjiKOP zdają sięwskazywać, że jako dowódca płk dypl. Ste-fanRoweckikładłdużynacisknanizinnewyszkolenienarciarskiepodległychmuod-działów36.WykorzystanienartwwarunkachKOPnietylkowpływałonaprowadzeniedziałań w warunkach zimowych, lecz także umożliwiało żołnierzom sprawne prze-mieszczaniesięwzdłużgranicypodczassłużbypatrolowej.Natomiastpierwszaletniakoncentracjajednostekbrygadypoddowództwempłk.dypl.Roweckiegomiałamiejscena przełomie sierpnia iwrześnia 1936 r.W tych ćwiczeniach brały udziałwszystkiebatalionyiszwadronyorazkompaniasaperów„Podole”.Pozakończeniukoncentracji,wdniach6–17września1936r.,wyznaczonybatalionorazszwadronKOPwzięłyudziałwćwiczeniachmiędzydywizyjnych,obserwowanychprzezInspektoraArmiigen.dyw.KazimierzaFabrycego37.

31 Tamże,185/8,Rozkaz nr 2 z 18 I 1936 r.,k.107;tamże,Rozkaz nr 3 z 3 II 1936 r.,k.112;tamże,Rozkaz nr 4 z 24 II 1936 r.,k.114;tamże,Rozkaz nr 7 z 2 V 1936 r.,k.125;tamże,Rozkaz nr 8 z 23 V 1936 r., k.127;tamże,Rozkaz nr 9 z 17 VI 1936 r.,k.133;tamże,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.137;tamże,Rozkaz nr 12 z 14 X 1936 r.,k.150;tamże,Rozkaz nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.158;tamże,Rozkaz nr 14 z 22 XII 1936 r., k.162;tamże,Rozkaz nr 2 z 20 II 1937 r.,k.177;tamże,Rozkaz nr 8 z 1 V 1937 r.,k.192;tamże,Rozkaz nr 10 z 30 VI 1937 r.,k.198;tamże,Rozkaz nr 11 z 2 VIII 1937 r.,k.203;tamże,Rozkaz nr 12 z 7 VIII 1937 r., k.207;tamże,Rozkaz nr 13 z 30 VIII 1937 r.,k.210;tamże,Rozkaz nr 15 z 7 IX 1937 r.,k.214,tamże,Rozkaz nr 18 z 9 XI 1937 r.,k.228;tamże,Rozkaz nr 19 z 10 XI 1937 r.,k.230;tamże,Rozkaz nr 20 z 24 XI 1937 r.,k.234;tamże,185/9,Rozkaz nr 2 z 25 II 1938 r.,k.6.

32 Tamże,185/8,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.137.33 Tamże,185/28,pismowsprawiekoncentracjizimowej,Czortków,23I1936r.,k.100–106.34 Tamże,185/23,Rozkaz organizacyjny do ćwiczeń aplikacyjnych nr IV,Czortków,13III1937r.,k.157–160.35 Tamże,185/28,pismowsprawiećwiczeń,Czortków,23I1936r.,k.100–106.36 Tamże, Rozkaz organizacyjny do koncentracji baonu narciarskiego Brygady „Podole”, Czortków,

16I1937r.,k.125–132.37 CentralneArchiwumWojskowe(dalej:CAW),GISZ,I.302.4.1344,Koncentracja letnia 1936 r., Zarządze-

nia organizacyjne i ogólne,Warszawa,5VI1936r.


Według ustaleń Grze-gorza Gołębiewskiego, do- konanych na podstawiesprawozdaniazwyszkoleniazaokres1936/1937sporzą-dzonego przez gen. dyw.Fabrycego, brygada byłanadobrympoziomiewwie-luzakresachjegooceny.Je-dyniemorależołnierzy(duchkontyngensu) uznawał zabardzo dobre, ale krytycz-nieoceniałpostawępodofi-cerów zawodowych – tyl-ko jako dostateczną. Słabo(niedostatecznie) wypadałytakże zdolności marszowei współdziałanie z innymirodzajamibroni(lotnictwo,

artyleria, broń pancerna). Sporymmankamentem brygady było słabe zaplecze szko-leniowe, tj. brak odpowiednich placów i strzelnic, co niestety wpływało na poziomwyszkoleniastrzeleckiegożołnierzyikadryzawodowej38.Z tegoteżwzględusprawystrzelnicbyłycelemniektórychwyjazdówpłk.dypl.RoweckiegodoLwowa–dosiedzi-byInspektoraArmiiidowódcyOkręguKorpusunrVIweLwowie.Takiepodróżeodbyłonm.in.wdniach1–2lutego1936r.oraz2–5kwietnia1936r.39

Zzachowanychplanówodprawokresowychwynika, żeconajmniejod1937 r.płkdypl.Roweckiwprowadzałdoprogramućwiczeńletnichkoncentracjibrygadynoweelementydziałań,np.wykorzystaniepododdziałówkolarzy.Należyprzytympamiętać,żetaformacjaniemiałaswoichetatowychpododdziałów,alestaranosięćwiczyćżołnie-rzywróżnychumiejętnościachwzwiązkuzzadaniamiosłonowyminawypadekdziałańwojennych. Jako swoistą ciekawostkę należy traktować starania dowództwa brygadyoutworzenienaprzełomie1937/1938strukturrowerowegoPW40,ale–jakwspominałpłkJózefPluta-Czachowski–właśniewbrygadzie„Podole”byływtymczasiekoncen-trowanewszystkiećwiczeniadoświadczalneKOP.

Wedługwspomnień oficerów,m.in.mjr.Włodzimierza Latawca – zastępcy do-wódcy odwodowego batalionu KOP „Czortków”, podczas prowadzonych ćwiczeń płkdypl.Roweckijakodowódcabyłsurowyiwymagającydlasiebieorazdlapodwład-nychoficerówipodoficerów,asampotrafiłwtedyniespaćnawetprzezdwienoce.Wtensposóbstarałsięstworzyćwarunkidowodzeniajaknajbardziejzbliżonedowojennych.MajorLatawiecwspominał:

(…)poćwiczeniachwracaliśmydoCzortkowa.Wieczoremok.godz.6.00dowódcabrygadywzywadowódcówiwydajezarządzenia.Ponieważmiastorobiprzyjęcie,

38 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.173–174.39 ASG,BrygadaKOP„Podole’,185/8,Rozkaz nr 3 z 3 II 1936 r.;tamże,Rozkaz nr 7 z 2 V 1936 r.,k.125.40 Tamże,185/23,Program odprawy okresowej Brygady,Czortków,5VII1937r.,k.4–6; tamże,Program

odprawy brygady,Czortków,8III1938r.,k.11–13.

Fot. 7. Płk dypl. S. Rowecki (pośrodku) podczas kursunarciarskiegowSiankach.Latatrzydzieste.

Źródło: T.Szarota,Stefan Rowecki Grot,Warszawa1983.

40 Artur Ochał

więcwszyscymusząbyćobecni.O6.45wszyscymająbyćnamiejscu.Meldu-jędowódcybrygady:paniepułkowniku, to jest rzeczniemożliwa.Oficerowiesąpo dwóch nocach nieprzespanych, nieogoleni, nieoczyszczeni, półtora kilometrajestdokoszarisprawawydaniazarządzeńżołnierzom.Roweckiodpowiada:jedenoficerodprowadzacałybatalion,wydazarządzeniaszefomkompanii,adowódcyipozostałaczęśćoficerów–domieszkań,golićsię,ubraćsięio6.45mająwszyscybyćtam–rozkaz41.

Przytympłkdypl.Roweckiniezaniedbywałwłasnegowyszkoleniawojskowego:m.in.wmarcu1936r.,wrazzmjr.dypl.ZygmuntemMorozowiczem(szefemsztabubrygady),kpt.int.dypl.EdwardemKocotem(oficeremintendentury),kpt.EugeniuszemKrzemińskimikpt.lek.dr.EugeniuszemPająkiem,brałudziałwgrzekwatermistrzow-skiejweLwowie,zorganizowanejwDOKnrVI„Lwów”42.Możemysięjedyniedomy-ślać,żetećwiczeniamiałycharakterplanistycznywzwiązkuzzaopatrzeniemjednostekKOPwczasiewojny.Wewrześniu1936r.wZłoczowieiLwowiebrałonudziałwgrzewojennejićwiczeniachmiędzydywizyjnychwDOKnrVI„Lwów”.Wdniach5–16mar-ca1937r.uczestniczyłwkursiewyższychdowódcówwCentrumWyszkoleniaPiechoty w Rembertowie. Na szkolenie zarządzone przez gen. dyw. Tadeusza Kasprzyckiego zostałopowołanych34generałówiokoło80pułkowników.Jegocelembyłodoskona-lenie techniki dowodzenia podczas pracy sztabowej na podstawie działańwojennychw1920r.,gdybolszewickaofensywakierowałasięznadSanunaLubliniZamość,bro-nionesiłami4.ArmiiWP.Podczastegoćwiczeniapłkdypl.Roweckibyłszefemsztabuniebieskiej (nieprzyjacielskiej)VI Grupy Operacyjnej.Wtedy przeprowadzono takżećwiczeniazzakresuużyciajednostekmotorowych.Rangategoszkoleniasprawiła,żewjegozakończeniuwzięliudziałmarszałekEdwardŚmigły-Rydz(GeneralnyInspektorSiłZbrojnych)orazbiskuppolowyWPJózefGawlina.Naprzełomiekwietnia imaja1937 r. płk dypl.Rowecki brał udziałw ćwiczeniachdla oficerów sztabowychKOP,którezorganizowanowOsowcu,wCentralnejSzkolePodoficerskiejKOP„Osowiec”.KontynuacjąmarcowegokursudlawyższychdowódcówwRembertowiebyłoszkolenieprzeprowadzonewdniach22listopada–4grudnia1937r.,wktórymtakżeuczestniczyłpłkdypl.Rowecki.Wtymszkoleniustronaczerwona(polska)miałaprowadzićpościgzawycofującymisięnawschódoddziałaminiebieskimi(bolszewickimi).Kierownikiemtegoćwiczeniabyłgen.dyw.Fabrycy43.

Porocznymokresiedowodzeniabrygadąprzezpłk.dypl.S.Roweckiego,w1936r.,gen.bryg.JanKruszewski,dowódcaKOP,wopiniisłużbowejpłk.dypl.Roweckiegonapisał:

(...)b.energiczny,odużymtemperamencieiprzedsiębiorczości,b.dużaambicjapracy,b.dużainicjatywa,wymagający,sprytny.Wysokainteligencja,umysłlotny,wysokiezdolnościdowódcze,decyzjeszybkieiśmiałe,b.dużaumiejętnośćszkole-niakadryzawodowej.Podniósłpoziomwyszkoleniakorpusuoficerskiegoipodofi-cerskiego.Dużostudiuje,pisujedowydawnictwwojskowych.Typoficeradowódcy.

41 WłodzimierzLatawiec,Trzy spotkania ze Stefanem Roweckim, w:Stefan Rowecki w relacjach...,s.111–112.42 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/5,Rozkaz nr 6 z 6 IV 1936 r.,k.121–122.43 Tamże,185/8,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.137;tamże,Rozkaz nr 11 z 19 IX 1936 r.,k.145;tamże,

Rozkaz nr 4 z 8 III 1937 r.,k.180;tamże,Rozkaz nr 5 z 28 III 1937 r.,k.182;tamże,Rozkaz nr 8 z 1 V 1937 r.,k.192;tamże,185/9,Rozkaz nr 1 z 13 I 1938 r.,k.1;tamże,Rozkaz nr 4 z 12 IV 1938 r.,k.14;tamże,Rozkaz nr 5 z 19 V 1938 r.,k.20;G.Gołębiewski,Zanim został „Gotem”...,s.175–177.


PierwszorzędnydcabrygadyKOP.Nadajesięnajzupełniejnadcędywizji.Dużezdolnościkierownicze,taktyczneiwyszkoleniowe,ambicjapracyiwysokainteli-gencjakwalifikujągojakooficerawyróżniającegosię.

Tęopiniępodtrzymałw1937r.idodał:(...)dużo włożył w wyszkolenie brygady z bardzo dobrym wynikiem. Chciwy wiedzy, dużo studiuje44.

Należy przypuszczać, że efektempodróży inspekcyjnych, rozpoznania terenu,ćwiczeńaplikacyjnychikoncentracjiorazodprawsztabowychprowadzonychwsie-dzibieInspektoraArmiiweLwowiebyłareorganizacjabrygadyzarządzonaw1937r.Częściowazmianapokojowejorganizacji jednostkimiałaułatwićsprawneprzejściena stopę wojenną45. Przeorganizowanie brygadyKOP „Podole”, prowadzonew ra-machreorganizacjiKOPkrypt.„R3”,powierzonopłk.dypl.Roweckiemu,którypraw-dopodobniebyłinicjatoremczęścizmianwynikającychzdostosowaniajednostkidozadańosłonowychirozpoznawczychnawypadekewentualnegokonfliktuzbrojnego.WprzypadkubrygadyKOP„Podole”najważniejszązmianąbyłorozwiązaniepułkuKOP„Czortków”(do31marca1937r.)iprzeorganizowaniedowództwa,któreprze-jęłom.in.obowiązkizlikwidowanegopułku.Nowyetatdowództwabrygadyprzewi-dywałutworzenienowegostanowiskazastępcydowódcy,aprojekt instrukcjiojegouprawnieniachiobowiązkachmiałopracowaćwłaśniepłkdypl.Rowecki.Oprócztegowkwietniu1937r.odcinekgranicypolsko-rumuńskiejochranianyprzez4.kompanięgraniczną„Korolówka”(batalionKOP„Borszczów”)zostałprzekazanypodochronęWschodnio-MałopolskiegoInspektoratuOkręgowegoStrażyGranicznej46.Wokresieodsierpniadowrześniawniektórychbatalionachbrygadyzlikwidowano,przesuniętolub utworzono nowe pododdziały i strażnice. Przeorganizowano także batalionowestacjegołębipocztowych,wwynikuczegopowstałajedna,tj.„Buczacz”–dlatere-nucałejbrygady.W1938r.wramachbrygadysformowanodywizjonartyleriiKOP„Czortków” w składzie trzech baterii. Ponadto w ramach reorganizacji utworzonowCzortkowieKierownictwoIVRejonuIntendentury(dlabrygadyipułkuKOP„Zdo-łbunów”), stanowisko lekarzaweterynarii dla południowego rejonuKOP, a wTar-nopoluprzeorganizowanotakżeplutonżandarmerii„Tarnopol”przybrygadzieKOP„Podole” – te strukturywprawdzie nie podlegały dowódcy brygady, ale były z niąnierozerwalniezwiązane47.

44 Tamże,s.174–175.45 ASG,DowództwoKOP,177/140,pismodot.nowegopodziałunadzorunadprzygotowaniemKOPdodzia-

łańwojennych,Warszawa,8I1937r.,k.230–235.46 Jako dowódca brygady nadzorował przekazanie tego odcinka.Nowympunktem rozgraniczenia odcinka

KOPiSGbyłrejonfolwarkuPożarnicanadrzeczkąNieczławą.Komisyjneprzekazaniestrażniciodcin-ka granicy rozpoczęło się 5 IV 1937 r. Przekazano strażnice: Pieczarna, Bedrykowce,Gródek, Sinków i Kołodróbka (bez Zaleszczyk). Zob. ASG, Dowództwo KOP, 177/140, pismo dot. oddania odcinka granicypolsko-rumuńskiejSG,Warszawa,27I1937r.,k.236;tamże,pismodot.przekazaniaodcinkagra-nicypolsko-rumuńskiejSG,Warszawa,1III1937r.,k.237;tamże,pismodot.przekazaniaodcinkagranicypolsko-rumuńskiej,Warszawa31III1937r.,k.240;tamże,177/156,pismodot.reorganizacjibaonuKOP„Borszczów”,16IV1937r.,k.4–9;tamże,Zarządzenie organizacyjne Baon KOP „Borszczów”,Warszawa,1V1937r.,k.12–17.

47 Wramachreorganizacji,wmaju1937r.,wbatalionieKOP„Borszczów”zostałyzlikwidowane1.kompa-nia„Boryszkowce”i4.kompania„Korolówka”,alezostałautworzona1.kompania„Mielnica”.Ponadtodobatalionu, jako4.kompania,zostaładołączonadotychczasowa2.kompania„Skała”zbatalionuKOP „Kopyczyńce”.WbatalionieKOP„Czortków”zostałazlikwidowana4.kompaniastrzelecka,aleutworzono2. kompanię ckm-ów.WbatalionieKOP „Borszczów”utworzono2. kompanię odwodową, cowymusi-łokoniecznośćprzygotowaniawBorszczowiedodatkowychpomieszczeń.Zob.ASG,DowództwoKOP,177/132,Reorganizacja KOP „R.3.”. I faza,Warszawa1937r.,k.2–36;tamże,Reorganizacja pododdzia-

42 Artur Ochał

Z rozkazów brygady wynika, że płk dypl. Rowecki uczestniczył w spotka-niach z wojewodą tarnopolskim oraz wielokrotnie podróżował do dowództwa KOP wWarszawie,gdziebrałudziałwodprawachzgen.bryg.Kruszewskim.Nauwagęza-sługujejednaztakichpodróży(zlutego1936r.),którąenigmatycznieopisanowrozkaziejakokonferencjęwsprawachnarodowościowych48.Możemyjedyniesnućprzypuszcze-nia,żebyłatoodprawapoświęconakwestiomludnościukraińskiejmieszkającejnate-renachpograniczaKOP.Ztymzagadnieniembyłazwiązanasprawaszlachtyzaścianko-wej,wktórąwłączonoformacjęwlatach1937–1939.Akcjamiałanaceluodszukaniewśród ludnościmieszkającej naPodolu zrutenizowanychpotomków rodzin szlachec-kichi„przywrócenie”ichdonarodowościpolskiej.Wtymcelu,m.in.wCzortkowie, utworzonoZarządPowiatowyZwiązkuSzlachtyZagrodowej49.Taakcjaodbywałasiępodnadzoremiprzywsparciudowództwabrygady.

Wśródodnotowanychwyjazdów służbowychpłk. dypl.Roweckiegobyły takżepodróżezwiązanezżyciemsportowympodległychmujednostek:m.in.wlutym1936r.i1938r.podróżowałdoWorochty,gdziewrazzpatrolembrygadybrałudziałwzawo-dachnarciarskichprzebiegającychszlakiemIIBrygadyLegionówPolskich50.Podko-nieclutego1937r.narciarskareprezentacjabrygadybrałaudziałwmarszunarciarskimna trasieZułów–Wilno.Rajd organizowano ku pamięcimarszałka Józefa Piłsudskie-go,podhonorowympatronatemjegożonyAleksandryorazmarszałkaŚmigłego-Rydzaigen.dyw.Kasprzyckiego,ministrasprawwojskowych.Drużynazpodolskiejbrygadyzajęławtedy26.miejscewklasyfikacjiogólnej,ale11.wśródzespołówwojskowych.Trzebawspomnieć,żejazdananartachtakżebyłajednązpasjipłk.dypl.Roweckiego,któryod1932r.miałodznakęsprawnościnarciarskiej,nadanąmuprzezPolskiZwiązekNarciarski.Ztegoteżwzględu,jakodowódcabrygady,dostrzegałprzydatnośćnarciar-stwaw służbie na pograniczu,więcwszelkimi dostępnymi sposobami promował tensportwśródpodległychmużołnierzy.W tymceluorganizowanom.in.kursy iobozynarciarskiedlakadrypodoficerskiejioficerskiej.Przykładowo:wdniach11–21marca1938r.płkdypl.RoweckibrałudziałwkursienarciarskimwSiankachwBieszczadach,zorganizowanymdlaoficerówbrygady51.

Dowodząc brygadą, doceniał równieżważne znaczenie sportuwwychowaniuiwyszkoleniu podległychmu żołnierzy i dostrzegał korzyści płynące z ich rywali-zacji. Świadczy o tymm.in. zatwierdzenie przez niegow czerwcu1936 r. nagrodyprzechodniej za strzelanie z ckm-u dla najlepszej kompanii ckm-ów w brygadzie.Nagrodawpostacisrebrnejsygnałówkizesznuramizostaławprawdzieufundowanaprzez dowódcę pułku KOP „Czortków”, ale zgodnie z regulaminem była przyzna-wanaprzezdowódcębrygady52.Pierwszympododdziałemuhonorowanymtąnagrodąbyła kompania ckm-ów batalionuKOP „Skałat”, dowodzona przez kpt. StanisławaMrozka.Pułkownikdypl.Roweckinadał jej tytułmistrzowskiroku1936/1937oraz

łów w baonach KOP „R3” – II faza. Rozkaz przygotowawczy,Warszawa4VI1937r.,k.63–69; tamże,Część trzecia do rozkazu KOP „R.3” – II faza – wykonanie,Warszawa17VII1937r.,k.70–99.

48 Tamże,185/8,Rozkaz nr 4 z 24 II 1936 r.,k.114;tamże,Rozkaz nr 7 z 2 V 1936 r.,k.125.49 Tamże,185/23,Program odprawy brygady,Czortków1X1937r.,k.7–10;tamże,Program odprawy bry-

gady,Czortków8III1938r.,k.11–13;tamże,185/47,Rozkaz nr 161 z 20 VII 1938 r.,k.396.50 W zawodach uczestniczył m.in. st. sierż.Wiktor Kwieciński z drużyny dowódcy brygady. Zob.ASG,

BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 4 z 24 II 1936 r.,k.114;tamże, 185/9,Rozkaz nr 2 z 25 II 1938 r.,k.6.

51 Tamże, 185/9,Rozkaz nr 4 z 12 IV 1938 r.,k.14;G. Gołębiewski, Zanim został „Grotem”…,s.172.52 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Załącznik do rozkazu nr 8 z 23 V 1936 r.,k.132.


nagrodęzawynikistrzelańwdniach21– 22lipca1936r.WręczenienagrodyodbyłosiępodczasuroczystościŚwiętaŻołnierza(15sierpnia)53.Wlistopadzie1936r.jakodowódca brygady ufundował i ustanowił nagrodę przechodnią dla mistrzowskiegoszwadronubrygadyKOP„Podole”zawynikiwstrzelaniuzkbk.Nagrodąbyłasrebrna sygnałówka ze sznurem54. Ponadto,w przeddzień swojego odejścia, tj. 14 czerwca1938r.,ustanowiłnagrodęprzechodnią,strzelecką,swojegoimieniadlaoficerówbry-gadyKOP„Podole”.Nagrodąbyłryngrafsrebrny,pozłacany,zestylizowanymorłemorazodznakąKOP55.Trzebapamiętać,żeCzortków,jakodużygarnizonKOP,stałsiętakżeważnymośrodkiemsportowymbrygady.Od1937r.działałtuprężnieWojskowyKlubSportowy(WKS)„Czortków”,wktórymfunkcjonowałysekcje:strzelecka,piłkinożnej,lekkiejatletyki,koszykówkiisiatkówki,wodna,tenisowa,kolarskainarciar-ska.Głównądyscyplinąbyła jednakpiłkanożna,adrużynaWKSrozgrywałam.in.meczezreprezentacjamiCzortkowaiMonasterzysk56.

Ze wspomnień płk. Pluty-Czachowskiego wynika, że podczas swojej służby naPodolupłkdypl.Roweckiczęśćczasupoświęcałdziałalnościspołecznejorazopiecenadkulturąioświatąludnościpogranicza.Ślademtejdziałalnościjestm.in.anonspraso-wyzamieszczonywkroniceczortkowskiej,dotyczącyuroczystościpoświęceniaochron-kiim.MarszałkaJózefaPiłsudskiegowKadłubiekołoCzortkowa.Przedszkolepowsta-łoprzy„wydatnejpomocymaterialnej”,m.in.płk.dypl.Roweckiego ihr.Antoniego Lanckorońskiego z Jagielnicy. Poświęcenia dokonał przeor Wołyk w obecnościppłk. dypl. Jerzego Sylwestra Muszyńskiego, ówczesnego starosty czortkowskiego,reprezentującegowojewodę, oraz zaproszonych gości, wśród których był prawdopo-dobniepłkdypl.Rowecki57.WrozkazachznajdujesiętakżewzmiankaojegoudzialewuroczystościachpogrzebowychsercamarszałkaJózefaPiłsudskiego14maja1936r.wWilnienacmentarzuNaRossie58.Należyprzytympamiętać,żerokwcześniej,jesz-czejakodowódca55.pułku,brałonudziałwuroczystościachpogrzebowychmarszałkanaWaweluwKrakowie.ZustaleńGrzegorzaGołębiewskiegowynika,że6lipca1936r. płkdypl.Roweckiuczestniczyłwobchodach20-leciapamiętnejbitwyLegionówpodKostiuchnówką,natomiastwsierpniubrałudziałwsypaniukopcaJózefaPiłsudskiegonaSowińcuwKrakowie.Wyjazdpoprzedziło zbieranie ziemi z historycznychpobo-jowisknaPodolu(m.in.spodChocimia),którąwspecjalnychurnachdelegacjabryga-dyprzewiozładoKrakowa.Wsypaniukopcauczestniczyłatakżejegorodzina59.Wartowtymmiejscuodnotować,żepoprzyjeździedoCzortkowapłkdypl.Roweckikonty-nuował–jakobyłylegionista– działalnośćwmiejscowymkoleZwiązkuLegionistówPolskich,awstyczniu1937r.zostałwybranydozarządujakoprezeskoła60.

53 Tamże,Rozkaz nr 10 z 14 VIII 1936 r.,k.139.54 Tamże,Załącznik do rozkazu nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.161.55 Tamże,Rozkaz nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.157,161;tamże,Rozkaz nr 9 z 23 VII 1938 r.,k.38.56 [L.] Jaroszyński, Sport w Czortkowie, „Wiarus” 1937, nr 23, s. 570; tenże, Z życia sportowego KOP

w Czortkowie,„Wiarus”1937,nr28,s.691.57 Notatkaprasowazdziału„Kronikaczortkowska”znajdujesięobecniewzbiorachCOSABWwEmowie,

niestetyniejestdatowanainiemainformacji,zjakiegoczasopismapochodzi.Zob.G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.179.

58 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 8 z 23 V 1936 r.,k.127.59 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.178–179.60 W1936 r. prezesemkoła był płk. dypl.T.Münnich, dowódcapułkuKOP„Czortków”, a po jegoodej-

ściu – ppłk Władysław Ciepielewski. Do zarządu wybranego w styczniu 1937 r. wszedł także ppłk dypl. J. Muszyński, starosta czortkowski. Koło w tym czasie liczyło około 70 członków. Zob.G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.179.

44 Artur Ochał

Wzakresiezadańpłk.dypl.RoweckiegojakowyższegodowódcyKOPnaPo-dolu było uczestnictwo w miejscowych uroczystościach rocznicowych i świętachpaństwowych.WCzortkowie,Borszczowie,Kopyczyńcach,SkałacieiwieluinnychgarnizonachnaPodolutostacjonującetampododdziałyistrażniceKOPbyłyinicja-torami wszelkich obchodów. Na łamach „Wiarusa”, tj. pisma podoficerówWojska Polskiego,MarynarkiWojennejiKOP,systematyczniezamieszczanoopisyniektórychuroczystościnaPodolu,wktórychmógłuczestniczyćpłkdypl.Rowecki.Wmaju1937r.przypuszczalniebrałonudziałwobchodachŚwiętaKonstytucji3Maja,zorganizowa-nychwCzortkowienaboisku„Sokoła”.Nastadionieodbyłasięm.in.mszapolowacelebrowanaprzezst.kapelana(mjr.)JanaLeonaZiółkowskiego,kapelanabrygady.Wuroczystościbrałyudziałoddziałygarnizonu,delegacjeorganizacjiistowarzyszeńoraztłumymieszkańcówmiasteczka61.Natomiastwlistopadzie1937r.wCzortkowie odbyła się duża uroczystość z okazji ŚwiętaNiepodległości. Pomszy polowej od-prawionej na placu przed magistratem miało miejsce uroczyste przekazanie KOPciężkiegokarabinumaszynowegoufundowanegoprzezpracownikówZakładuUprawTytoniuPolskiegoMonopoluTytoniowegowJagielnicy.Wydarzenieuświetniładefi-ladaoddziałówKOP,ZwiązkuStrzeleckiego,junakówPrzysposobieniaWojskowego,harcerzyiróżnorakichstowarzyszeń62.

Cociekaweinieznane,wrozkazachdowództwabrygadyzachowałysiętakżeechajego problemówdomowych, tzn. kilkakrotnych podróży IrmyRoweckiej (właściwie: EugeniiRoweckiej63)doLwowawcelubadaniazdrowia,leczeniawszpitaluokręgo-wymnr6i leczeniazdrojowegowCiechocinku.Tepodróżemiałymiejscewokresieodkwietnia1936r.domarca1938r.Niektórepodróżebyłyzwiązanezbadaniamiile-czeniemweLwowiecórki– IrenyRoweckiej,aadnotacjazmaja1936r.wskazuje,że JerzyBorzychowski,pasierbpłk.Roweckiego,udawałsiędoLwowanabadanialekar-skieprzedwstąpieniemdokorpusukadetów64.

Zkwestiami rodzinnymiwiąże się zagadnieniewysokości dochodówuzyskiwa-nychprzezpłk.dypl.RoweckiegopodczasjegosłużbywKOP.Tekwestienigdyniebyłypodejmowaneprzezhistoryków.Zzachowanychlistuposażeńwynika,żepoprzybyciudoCzortkowanaliczonomuuposażenieprzewidzianedlażonategowwysokości1407zł,naktóreskładałosię:713złuposażeniazasadniczego,500złdodatkusłużbowego,154złdodatkugranicznegoi40złekwiwalentuzaprzysługującegomuordynansa.Zuposa-żeniapotrąconomu63złnaczynszmieszkaniowywbudynkuskarbowym,3złnaofi-cerskiedomywypoczynkowei140złpożyczkiinwestycyjnej.Tymsamymdowypłatypozostało1200zł.Cociekawe,zewzględunajegoczęstewyjazdytopierwszeuposaże-nieodebrałzjegoupoważnieniakpt.KazimierzŻeglicki,ówczesnyadiutantpułkuKOP„Czortków”.Wgrudniupoodliczeniuoduposażenia239zł19grpodatkudochodowe-go,czynszu,pożyczkiinwestycyjnejiskładkinadomywypoczynkowewypłaconomu1050zł87gr.Rokpóźniej,wlistopadzie,otrzymał1061zł75gr.Natomiastzlistyupo-sażeńzczerwca1937r.wynika,żewysokośćuposażeniasięniezmieniła,aleniestety

61 [L.]Jaroszyński,W Czortkowie,„Wiarus”1937,nr20,s.483.62 Obchody rocznicy odzyskania niepodległości w Czortkowie,„Wiarus”1937,nr50,s.1401.63 EugeniaRoweckazFedorowiczówprimo voto Borzychowskabyładrugążonąpłk.dypl.Roweckiego:po-

ślubiłjąwWarszawie19X1932r.Zob.T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.89.64 IrenaRowecka pobierała naukęw zakładzie sióstr niepokalanekw Jazłowcu.Zob.ASG,BrygadaKOP

„Podole”,185/8,Rozkaz nr 8 z 23 V 1936 r.,k.128;tamże,Rozkaz nr 12 z 14 X 1936 r.,k.152;tamże,Rozkaz nr 13 z 13 XI 1936 r.,k.159;tamże,Rozkaz nr 4 z 8 III 1937 r.,k.181;tamże,185/9,Rozkaz nr 2 z 23 II 1938 r.,k.8;T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.89.


zwiększyłasięsumapotrąceń:232zł39grpodatkudochodowego,7złwierzytelnościskarbowych,121złnafunduszzdrowia,8złnafunduszspołecznyKOP,3złnadomywypoczynkowe,8złnauczczeniepamięcimarszałkaJózefaPiłsudskiego(nabudowęokrętupodwodnego jego imienia), 9 zł 78gr napotrącenia różne (m.in. prenumerataprasy).Zatempopotrąceniu469zł3grodebrałkwotę937zł97gr.Takjaknapoczątku,uposażeniawimieniuswojegodowódcyodbierałupoważnionyadiutantpułku65.

Fot. 8. ZdjęcieczłonkińKołaRodzinyWojskowejwCzortkowie.Wśródsiedzącychwdrugimrzędzie‒piątaodprawejEugeniaRowecka,żonapłk.dypl.S.Roweckiego.Czortków,latatrzy-dzieste.

Źródło: ZbioryStanisławaWójciaka.

WedługustaleńGrzegorzaGołębiewskiegoiTomaszaSzaroty,płkdypl.Rowecki,pomimobrakusłuchumuzycznego,niestroniłoduczestnictwawimprezachispotka-niach towarzyskich organizowanychw czortkowskim garnizonie. CórkaRoweckiegowspominała,żecosobotęwkasynieoficerskimbyłyorganizowanezabawytaneczne.Natomiastchor.Knaprozpamiętywał,żepułkownik,jakoprzystojnymężczyzna,wodziłrejwśródkobiet,aprzytymniektóresięwnimpodkochiwały66.Prawdopodobniejed-nązpierwszychzabawzjegoudziałembyłdziecięcybalkostiumowyzorganizowany23lutego1936r.Zabawa,zorganizowanastaraniemKołaRodzinyWojskowej,odbyłasięwkasyniegarnizonowym67.

Podczas służby na Podolu, jesienią 1936 r., płk. dypl. Stefana Roweckiegospotkało znaczące wyróżnienie, tj. odznaczenie francuską Legią Honorową. Deko-racja odbyła się w gmachuMSWojsk wWarszawie, a order wręczał gen. Charles d’Arbonneau, francuski attaché wojskowy w Polsce68. Rozkazem z 21 listopada

65 ASG,DowództwoKOP,177/718,Wykaz uposażenia oficerów za listopad 1935 r.,k.324–327;tamże,Wykaz uposażenia oficerów za listopad 1936 r.,k.722–728;tamże,177/719,Wykaz uposażenia oficerów za czer-wiec 1938 r.,k.662–672.

66 T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.81.67 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/45,Rozkaz nr 41 z 19 II 1936 r.,k.88;tamże,Rozkaz nr 42 z 20 II 1936 r.,

k.90.68 Dekoracja odbyła się 28 IX 1936 r. Wśród odznaczonych byli m.in. gen. dyw. T. Kasprzycki,

gen.dyw.J.Rommel,gen.dyw.A.SzylingipłkW.Piekarski.Zob.T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.45.

46 Artur Ochał

1937r.S.RoweckiemunadanoodznakęKOP„Zasłużbęgraniczną”69.Jeszczepod-czassłużbywKOPprzyznanomubrązowyMedalZaDługoletniąSłużbę70.Wdniach13–14 1938 r. kwietnia płk dypl. Rowecki otrzymał polecenie stawienia sięw do-wództwieKOP,anastępnie– wBiurzePersonalnymMSWojsk71.CelemtegowyjazdubyłoniewątpliwieomówieniejegoprzeniesieniazKOPdoarmii.Kilkadnipóźniej,21kwietnia 1938 r., gen. dyw.Kasprzycki (minister sprawwojskowych)mianowałpłk.dypl.Roweckiegodowódcąpiechotydywizyjnej2.DywizjiPiechotyLegionówwKielcach72.Warto odnotować, że płk dypl. Stefan Rowecki podobnie jak zaczy-nał, tak i zakończył swoją służbęwKOP, tj. na inspekcjach ipodróżach:wdniach5–6czerwcaudałsiędoHorodnicyiKopyczyniec,awdniach8–10czerwcapojechałdoTrybuchowiec,DżurynaiKosowa73.

Fot. 9. Rozkazgen.dyw.TadeuszaKasprzyckiegooprzeniesieniuzKOPpłk.dypl.S.Roweckiego. Warszawa,21IV1938r.

Źródło: ZbioryCOSABWwEmowie.

69 ASG,DowództwoKOP,177/23,Rozkaz nr 45 z 21 XI 1937 r.,k.233.70 Tamże,177/24,Rozkaz nr 25 z 28 V 1938 r.,k.157.71 Tamże,185/9,Rozkaz nr 5 z 19 V 1938 r.,k.20.72 DokumentwzbiorachCOSABWwEmowie.73 ASG,BrygadaKOP„Podole”,185/9,Rozkaz nr 8 z 18 VI 1938 r.,k.27;tamże,Rozkaz nr 9 z 23 VII 1938 r.,

k.32.


Fot. 10. Fragment rozkazudowódcyKOPnr5z19V1938 r.dotyczącyprzeniesieniazKOP koniaoimieniuGrandessa.


Dowództwo płk dypl. Rowecki zdał 15 czerwca 1938 r. nowemu dowódcy –płk.BolesławowiOstrowskiemu(dotychczasowydowódcapułkuKOP„Zdołbunów”).

48 Artur Ochał

Odchodzączbrygady,skierowałdoswoichpodwładnychkrótkiesłowapożegnania,któ-rezostałypodanewrozkazachbatalionów:Odchodząc, żegnam oficerów, podoficerów i szeregowców brygady i dziękuję im za rzetelną bez reszty służbę żołnierską, za ser-deczny stosunek wszystkich żołnierzy brygady do mnie74.Podoficerowiebrygadynapo-żegnanie swojegodowódcy zwyczajowozebrali kwotę500 zł.OdchodzącydowódcaprzeznaczyłjąnacelecharytatywneKołaRodzinyWojskowejwCzortkowie,konkret-nie–dlabiednychdzieciPolakówmieszkającychnaPodolu75.NakilkadniprzedswoimwyjazdemudałsiędoWarszawywceluodmeldowaniasięugen.dyw.Kruszewskiego,dowódcyKOP,a30czerwcawrazzpłk.OstrowskimpojechałdoLwowawceluzamel-dowaniasięInspektorowiArmiigen.dyw.Fabrycemuipożegnaniasięznim76.RodzinaRoweckichwdniach2–3 lipca1938r.opuściłaCzortkówiudałasiędoKielc.WrazzrodzinąwyjechaliJerzyBorzychowskiorazsłużącaEmiliaGórska77.

Rozkazpożegnalnygen.bryg.Kruszewskiego,poświęconypłk.dypl.Roweckiemu,ukazałsię8lipca.Czytamytam:

(…)nastanowiskudowódcybrygadydałsiępoznaćjakowzorowyorganizatororazwybitnydowódcajednostkiliniowej.Jegozdolnościorganizacyjneidowódczeopar-tenagruntownejigłębokiejwiedzywojskowej,jakoteżwielkiedoświadczenieży-ciowe,wysoka inteligencja,b.duża inicjatywa i samodzielność,b.dużaofiarnośćpracy icałkowiteoddaniesłużbiepozwoliłymuosiągnąćwybitnerezultatypracy.Przy całkowitym oddaniu się zawodowi wojskowemu, pojmując wysoko ideowosłużbę,okazałszerokiepolezainteresowańspołecznychiogólnopaństwowych,poło-żyłb.dużezasługinietylkowzakresiewyszkoleniaisłużbygranicznej–leczrów-nieżwdziedziniepracykulturalno-oświatowej i podniesieniapoziomumoralnegożołnierzaKOPorazwdzialeszerzeniapracypaństwowejwśródludnościkresowej.Żegnającpłk.dypl.Roweckiego,dziękujęmuzadotychczasowąb.owocnąpracęiudzielamMuwimieniusłużbypochwały,życzącjaknajlepszychwynikówwpracywdalszejJegosłużbiewojskowej78.

Okressłużbypłk.dypl.StefanaRoweckiegowKOP(1935–1938)byłniewątpliwieważnymiprzydatnymetapemwjegokarierzewojskowej.Byłotozupełnienowedoświad-czeniezdobytewtrudnychwarunkachpogranicza,wymagającychzupełnieinnychmetodpracyidowodzenia.Tom.in.dziękidużejsamodzielnościnastanowiskudowódcybryga-dyKOP„Podole”,wynikającejzespecyfikiformacji,miałmożliwośćścisłejwspółpracyzInspektoremArmiiweLwowieiudziałuwprzygotowaniachdoewentualnegokonflik-tu zbrojnego ze ZwiązkiemRadzieckim. Zachowane dokumenty archiwalnewskazują,najegodużąaktywnośćnawielupłaszczyznachżyciasłużbowegodowodzonejjednostki,takichjakdziałalnośćwyszkoleniowaoficerówioddziałów,reorganizacjastrukturybry-gadyw1937r.,udziałwżyciuspołecznymipaństwowymnaPodolu,atakżezaangażo-waniewróżnorakądziałalnośćsportową,aktywizowanązapomocądostępnychśrodków(m.in.nagrody).Wydajesię,żebardzodobraocenajegosłużbywKOPstałasięprzepustką74 Tamże,185/9,Rozkaz nr 7 z 15 VI 1938 r.,k.26;tamże,185/47,Rozkaz nr 136 z 20 VI 1938 r.,k.316.75 Podobniepostąpiłwgrudniu1936r.,gdyoficerowiebrygadyprzekazali„dojegouznania”zebranąkwo-

tę 100 zł: pieniądze zostały przekazane na rzecz czortkowskiegoKołaRodzinyWojskowej. Zob.ASG, BrygadaKOP„Podole”,185/8,Rozkaz nr 14 z 22 XII 1936 r.,k.165.

76 Tamże,185/9,Rozkaz nr 9 z 23 VII 1938 r.,k.32.77 Tamże,Rozkaz nr 9 z 23 VII 1938 r.,k.32,35.78 Tamże,DowództwoKOP,177/51,Rozkaz tajny nr 26 z 8 VII 1938 r.,k.133.


doawansunadowódcępiechotydywizyjnej,cozkoleiotworzyłomudrogędosamodziel-negodowodzeniadywizjąiprzyszłegoawansunagenerała.

Fot. 11. Fragment rozkazu tajnego nr 26 z 8 VII 1938 r. dowódcy KOP z pochwałą służby płk.dypl.S.RoweckiegowKOP.


MICHAŁPOLAK

Pułkownik dyplomowany Stefan Rowecki jako organizator Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej i uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku

Generał Stefan Rowecki wpisał się do panteonu bohaterów niepodległej Rzeczy- pospolitej m.in. jako jeden z najmłodszych wiekiem oficerów I Brygady Legionów JózefaPiłsudskiego, uczestnikwojny polsko-bolszewickiej, dydaktyk, autor podręcz-ników z taktykiwojskowej, skuteczny i sprawny dowódca szczebli pułku i brygady,wkońcujakotwórcaidowódcapodziemnejArmiiKrajowej,unikatowejpodwzględemrozmachu iorganizacji.Dał siępoznać jakodowódca inteligentny inowocześniepo-strzegającytaktykęistrategięwojskową.Celemniniejszegoopracowaniajestsyntetycz-neukazaniedziałańpłk.dypl.S.Roweckiegowokresieodczerwcadowrześnia1939r.,awięcjakoorganizatoraidowódcyWarszawskiejBrygadyPancerno-Motorowej(dalej:WBPanc-Mot).Podstawęźródłowądla tych rozważaństanowiąbogata literaturaźró-dłowa1orazopracowania2.Ważnymźródłemrozjaśniającymzapisy rozkazów i suchedaneliczbowesąwspomnieniagen.Roweckiego,zeszczegółamiprezentującefaktyod-nośniedokolejnychetapóworganizacjibrygady,aprzytymniepozbawioneosobistychopinii i przemyśleń. DziałaniomWBPanc-Mot są w pełni poświęcone wspomnienia WacławaZaleskiego,opatrzoneaparatemnaukowym:niezwyklecenneźródłodlabada-czyszlakubojowegotejjednostki.

WarszawskaBrygadaPancerno-Motorowai10.BrygadaKawaleriimiałysięstaćjedynymipancerno-motorowymijednostkamiWPwkampaniiwrześniowej(jeślibynieliczyćmniejszychoddziałów).DowódcąWBPanc-Motpłkdypl.StefanRoweckizostałmianowany21czerwca1939r.3Jednakrozkazuformowaniabrygadyorazustnąnomi-nacjęnajejdowódcęotrzymałjuż10czerwca1939r.zrąkministrasprawwojskowychgen.dyw.TadeuszaKasprzyckiego.Wnotatkachz14czerwcanapisałtak:

1 Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki autobiograficzne 1906–1939, A.K. Kunert, J. Szyrmer (red.), Warszawa 1988 (ta praca miała jeszcze dwa inne wydania – pod różnymi redakcjami); W. Zaleski, W Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej, Warszawa 1988; Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, E.J. Kozłowski i in. (red.), Warszawa 1968; Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa, A.Wesołowski(red.),„WojskoweTekiArchiwalne”,t.5,Warszawa2014.

2 Na tematWarszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej zob. m.in.: S. Maksimiec, Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa 1939,Oświęcim2014;L.Głowacki,Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939,Lublin1976;M.Porwit,Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku,cz.1–3,Warszawa1969, 1973,1978;T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”,Warszawa1983;Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie świa-towej, t.1, Kampania wrześniowa 1939,cz.4, Przebieg działań od 15 do 18 września,pracazbiorowaKo-misjiHistorycznejPolskiegoSztabuGłównegowLondynie,Londyn1986;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”. Służba Stefana Roweckiego w wojsku II Rzeczypospolitej do 1939 r.,Toruń1997;E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki we wrześniu 1939 r.,w:Generał Stefan Rowecki Komendant Główny ZWZ-AK 1895–1944,Leszno1981,s.6–10.

3 W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.17.

Pułkownik dyplomowany Stefan Rowecki jako organizator Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej... 51

Czułemsiędowódcąnieistniejącejjeszczewielkiejjednostkipancerno-motorowej,któraza2miesiącemabyćgotowadowalki,adziśpozamnąsamymniemajesz-czenic,anipoprostunikogo.Trzebawięczacząćodpodstaw.Poszedłemzbadaćstan organizacyjny zamierzonej wielkiej jednostki pancerno-motorowej. ByłemwodnośnychreferatachDepartamentuDowodzeniaOgólnegoiDowództwaBroniPancernychMinisterstwaSprawWojskowych.Przekonałemsię,żenawetniewy-danojeszczezasadniczegorozkazuorganizującegomojąjednostkę;dopierowyszłoszeregfragmentarycznychzarządzeń.OsprzęcieimaterialedlaBrygadyPancerno- -Motorowejniktjeszczenicniewie.Pieniędzynakupnosprzętujeszczeniewy-asygnowano.Jużczuję,jakolbrzymiąpracęijakąwalkębędęmusiałstoczyćzewszystkimi,zanimtęmojąjednostkęzorganizuję.No,aletrudno,jeślispomiędzytyluwybranomniedotejciężkiejitrudnejpracy,nagłowiemuszęsiępostawić,abywykonaćjąjaknajlepiej4.

Brygada, zmiejscem postojuwWarszawie,miała być zorganizowana nawzóristniejącej już10.BrygadyKawalerii zmotoryzowanejpłk.dypl.StanisławaMaczka,uformowanejzbrygadykawaleriiw1937r.Roweckiobserwował13czerwcaćwiczeniatejjednostki,apopowrocieznichzaproponowałgen.bryg.BronisławowiRegulskiemu (Izastępcyministrasprawwojskowych)wprowadzeniepewnychzmianorganizacyjnychwzględemmodeluzaobserwowanegow10.BK.Akceptacjadotyczyłam.in.:utworze-niawpułkachszwadronurozpoznawczego(wskładzie:plutonmotocyklistów,plutonykolarzyiczołgówTKS)iwyposażeniapułkówwdwaplutonymoździerzy,abrygady–wplutonmiotaczyognia5.

Formalną nominację na dowódcę Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowejpłkdypl.StefanRoweckiotrzymał20czerwca1939r.Szefemsztabuzostałmianowanyppłkdypl.FranciszekStachowicz,ajegozastępcą–kpt.dypl.JózefSzyrmer.

Zgodnie z rozkazembrygadamiałabyć zorganizowanaw75proc. stanupoko-jowegomiędzy1a15sierpnia1939r.Zorganizowanokursszkoleniowydla660kie-rowców,któregokonieczaplanowanonaostatniednilipca,orazrozpoczętoszkoleniemotorowe1.PułkuStrzelcówKonnychwGarwolinie6.Reorganizacja tegopułkunieobyłasiębeztrudnychwyzwań,związanychnie tylkozkoniecznościązamianykoni,ukochanychprzezżołnierzy,nawozybojowe,alerównieżzustąpieniempłk.StanisławaKrólickiego,któryniechciałdowodzićzmotoryzowanympułkiem.Jegomiejscezająłnajpierw ppłk JózefMularczyk, a ostatecznie – ppłk StanisławLewicki.Opór kadryoficerskiej i żołnierzyprzedzmianąkonina sprzętmotorowywywołałwnastępnychtygodniachopóźnienieszkolenia1.psk,którewsierpniu1939r.zaowocowałosłabszymstanemorganizacjiiszkolenia7.

Dokońcaczerwcaukształtowałsię ramowyskładWBPanc-Mot,organizowanejwrejonieGarwolina8.Przedstawiałsięnastępująco:

• dowództwobrygadywWarszawie,

4 Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki…,s.114.5 Zob.W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.18.6 E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…,s.6.7 Zob.W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.19‒21,23,25;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.205–206.

8 Tamże. Zob.Ze sprawozdania dowództwa broni pancernych o stanie wojsk pancernych w dniu 1 lipca, w: Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…, dok. nr 87, s. 319; G. Gołębiewski, Zanim został „Grotem”…,s.203;Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki…,s.111–112.

52 Michał Polak

• 1. Pułk Strzelców Pieszych (zmotoryzowanych) pod dowództwemppłk. dypl. Zenona Wzacnego, sformowany przez Centrum Wyszkolenia PiechotywRembertowie,

• dywizjonprzeciwpancernypoddow.mjr.MichałaBilika‒sformowanyprzez3.BatalionStrzelcówwRembertowie,

• 1. Pułk Strzelców Konnych (zmotoryzowanych) pod dow. ppłk. Stanisława Lewickiego, wystawiający także dywizjon rozpoznawczy dowodzony przezmjr.KonstantegoKułagowskiego,

• dwie kompanie czołgów – 11. kompania czołgów rozpoznawczych TKSi 12. kompania czołgów lekkich „Vickers”, sformowane przez Centrum WyszkoleniaBroniPancernychwModlinie,

• zmotoryzowany batalion saperów sformowany dla brygady przez 2. Pułk SaperówKaniowskichzPuławpoddowództwemmjr.AdamaGolcza,

• szwadronłącznościwWarszawie,• plutonregulacjiruchuwGarwolinie,• 2.DywizjonArtyleriiZmotoryzowanej (2bateriearmat75mm),dowodzony

przezmjr.FranciszkaRafacza,uformowanyprzez1.PułkArtyleriiMotorowejwStryju9.

Lipiec1939r.dlaprocesuorganizacjibrygadytoprzedewszystkimwdrażanie–sukcesywniewydawanychprzezMSWojsk–rozkazóworganizacyjnychdlaposzczegól-nychjejoddziałów.Równieżpłkdypl.S.Roweckidokładałstarań,abyjaknajszybciejreagowaćnabrakisprzętuorazwpływaćnadobórkadryoficerskiejswojejjednostki10.Dlategoczęstokontaktowałsięzgen.bryg.B.Regulskim,aswojewnioskikierowałtakżedomin.T.Kasprzyckiego.OdnośniedosprawkadryWBPanc-MotRoweckipre-ferował znanych sobie oficerów: głównie z 55.PoznańskiegoPułkuPiechoty, bryga-dyKOP„Podole”i2.DPLeg.Wwiększościprzypadków,główniedziękizdecydowa-nej postawiew kontaktach z szefemBiura Personalnego płk.MarianemChilewskimoraz szefem Departamentu Kawalerii gen. bryg. Piotrem Skuratowiczem, udało się Roweckiemu pozyskaćwskazanych przez niego ludzi. Swojewymagania określił onrównieżwkwestiipodoficerówiszeregowych.G.Gołębiewskizwracauwagęnarozkaz S.Roweckiegoz17sierpnia1939r.,wktórymokreśliłontrzykryteriadoborupoboro-wych:wszyscymielibyćnarodowościpolskiej,miećconajmniejczteryklasyszkołypowszechnej, apołowaznichpowinnawcześniej zdobyćdoświadczenieze sprzętemmotorowym11.Dowódcazdawałsobiedoskonalesprawęzogromnychwyzwań,przedja-kimistanąjegożołnierzepodczaspośpiesznychdziałańorganizacyjnychnowejjednost-ki,któramaużywaćsprzętupancerno-motorowegodoprzemieszczaniasięidowalki.

Jeszczewcześniej,bo3sierpnia,płkdypl.S.Roweckiprzeprowadzał inspekcjęoddziałówmających stanowić trzonWBPanc-Mot. Pozytywnie ocenił stan szkoleniawbatalionieprzeciwpancernymwRembertowie:pochwaliłjegodowódcę–mjr.Bilika.Podobniedobrzerokowałwoceniedowódcypułkstrzelcówpieszychpoddowództwemppłk.Z.Wzacnego.ŚredniąocenęuzyskałwoczachRoweckiegodywizjonrozpoznaw-czy,szkolącysięwGarwolinie,jednakpozytywniezostałaocenionapostawadowódcy

9 Dobrygadydołączył6wrześniawrejonieMarkuszowa.10 Szerzejnatematlipcowychuzupełnieńkadrowychbrygadyzob.:W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,

s.23–24.11 CAW,Kamp.Wrześn.1939,II/17/3.Cyt.za:G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…, s.205.


dywizjonu–mjr.K.Kułagowskiego–jakooficerai z głową, i z charakterem12.Nega-tywnieoceniłnatomiastRoweckistanwyszkolenia1.psk–zwróciłszczególnąuwagęnazłąsytuacjękadrową,którąostropodsumował13:Jeśli nie uda mi się wzmocnić tego pułku bardzo dobrymi oficerami, będzie kiepsko. (…) O pierwszy pułk strzelców konnych obawiam się porządnie. Do tego nie oddali jeszcze koni, które najwięcej zaprzątają im umysły, i właściwie nie zaczęli jeszcze przeorganizowywać się na pułk motorowy.Do-dajmy,że1.pskpodrozkazypłk.dypl.S.Roweckiegoprzeszedłdopierowdwadnipóźniej–5sierpnia14.

Bardzo pozytywnie natomiast płk dypl. S. Rowecki ocenił poziom organizacjizmotoryzowanegobatalionusaperów.Tegożdnia,kiedycałabrygadaprzeszłapodjegorozkazy,wrozkazieoficerskimnr1odniósłsiędowyzwań,przedjakimistoiżołnierztworzącejsięjednostki15.WedługwytycznychMSWojskbrygadamiałaosiągnąćgoto-wośćorganizacyjnądo15sierpnia.Tadataokazałasięnierealna.PonadtowpołowiemiesiącawMSWojsk,wobliczuzaostrzającejsięsytuacjimiędzynarodowejizwiększa-jącejsięgroźbywybuchuwojny,zdecydowanoozwiększeniuetatupokojowego(czyli75proc.stanupełnegobrygady)do100proc.etatuwojennego.Roweckipisałwpołowiesierpnia:

Dopierodziś,wpołowiesierpnia,naskutekniemalpewnychwiadomościopeł-nejmobilizacjiikoncentracjiniemieckiejprzeciwnam,zacząłministergwałt,abymoją brygadę doprowadzić do pełnego etatu wojennego 208.W konsekwencjipowyższegomamiejsce obecnie przerabianie naszych 75% etatów, zapotrzebo-wywanie uzupełnieńw ludziach, sprzęcie samochodowym i broni do etatuwo-jennego,amianowicie tebrakujące25%. I tusięzaczniedopieronapewno tra-gedia. Brygada świeżo formowana niemiała przecież żadnych swoich zapasów

12 Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki…,s.140.13 Tamże.14 OrganizacyjniepułkdotegodniapodlegałdowódcyMazowieckiejBrygadyKawalerii,aS.Roweckimógł

wydawać rozkazy w sprawach szkoleniowych. Należy zauważyć, że zawiodła tutaj postawa oficerów DepartamentuKawalerii,którzyswoimidecyzjamiutrudnilireorganizacjęiszkoleniepułku,czymopóźnilidziałaniawyszkoleniowebrygady.

15 Brzmienierozkazujestnastępujące:„WarszawskaBrygadaPancerno-Motorowa,powołanadożyciaroz-kazemNaczelnegoWodza,powstajewbardzokrótkimczasie,dziękiogromnemuwysiłkowifinansowemuiorganizacyjnemu.Brygadatamabyćwjaknajkrótszymczasiegotowadowystąpieniawpolu.Itojestnaczelnazasada,którąkierowaćsiębędziemywnaszychobecnychpracach.Bardzodużetrudności,jakiewynikajązkrótkiegoczasuformowaniatejjednostki,musząbyćpokonaneprzezwspólnywysiłekwszyst-kichoficerów,podoficerówiszeregowych.OdnastylkozależyterminzameldowaniagotowościbojowejBrygady.Zdajęsobiedokładniesprawę,żekażdadziedzinażyciawojskowegonasunietrudnościiwątpliwościprzytakszybkiejorganizacjinowopowstałychjednostek.Wiem,żenierazznajdzieciesiętakwpracyorganiza-cyjnej,jakiwyszkoleniowejwobecciężkichitrudnychsytuacji.Musiciechciećiumiećjeprzezwyciężyć!Dladobregożołnierzaniematakiegopołożenia,zktóregoniepotrafiłbyznaleźćwyjścia.Abypracętwo-rzenianaszejBrygadyprzyspieszyćizapewnićjejpewneisilnepodstawy,dobórkadryoficerskiejipodofi-cerskiejzostałdokonanywsposóbspecjalny.Jestemspokojny,żepokonacietrudnościpiętrzącesięprzedWamiiterminynakazaneprzezPanaMinistranazorganizowanieBrygady,jejzgranieiscementowaniezostanądotrzymane.Do15VIIImusząbyćzakończonezasadniczepraceorganizacyjne.Między15VIIIa15IXnastąpizgranieBrygadywramachjejpododdziałów,dyonówipułków.Od15IXrozpocznępracęzgraniacałościBrygady.Abypowyższe,takkrótkieterminyosiągnąć,trzebapracyponadsiłyiponadmiarę,trzebazapomniećoso-bieioswoichosobistychsprawach,mającprzedsobątylkojedencel–postawićswójoddziałjaknajlepiejwgotowościbojowejiwnakazanychterminach”.(Źródło:CAW,Kamp.Wrześn.1939,II/17/3.Cyt.za:Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr90,s.327–328).

54 Michał Polak

mobilizacyjnych,któremożnabyszybkoużyćdlauzupełnienia jejdoetatuwo-jennego.Wszystko trzeba będzie na nowo dostawać zmagazynówwojskowychcentrali,jużprzeważnieopróżnionych,lubzamawiaćnanowowzakładachprze-mysłowych(naprzykładcałysprzętsamochodowy,ponad300wozównate25%).Jużrazprzezostatnie8tygodnistaczałem„homeryckieboje”owydobycietego,comisięnależałodoetatu75%,zwalczałemopóźnienia fabryk,gwałciłemróż-nekomórkiMinisterstwaSprawWojskowych,abyprzyspieszyćinadrobićciągłeopóźnieniawdostawiesprzętu.

Niesposóbopisać,ilepracyienergiimusiałemwtowłożyć.Obecniebędęmusiał robić toponowniedlawydobycia, awłaściwiewydrapania, tegowszyst-kiego,cozwiększyłosięo25%różnicyzetatemwojennym.Będętomusiałrobićnawarunkachznacznie trudniejszych,boogólnegozdenerwowania, no i przeła-dowaniazakładówprzemysłowych,do tegowsposóbnagły ibezplanowyprzeztenowedodatkowezarządzeniadostawysprzętunabrakujące25%.

JakzauważaG.Gołębiewski,21sierpniapłkdypl.S.RoweckipodczasodprawydowódcówWBPanc-Motokreślił cele szkoleniowe, któredokońca rokukalendarzo-wegomiałyobjąćpoznanieizgraniekadry,osiągnięciezdolnościmarszowejnasamo-chodach iwozachbojowych,nauczenie rozpoznania i rozwijania siędowalki,naukęwspółpracy iwspółdziałania jednostekbrygady, jak równieżprzygotowaniedowalkipancernej16.Tecelepowtórzyłidoprecyzował26sierpnia:wydałwytycznedosześcio-tygodniowejkoncentracjibrygady,obejmującejejkompleksowewyszkolenie17.Ćwicze-niamiałyzostaćprzeprowadzonewczterechetapachizakończyćsię15października.Dowódcaprzewidywałponadtopogadankitowarzysząceszkoleniuorazsformułowałin-strukcjędotyczącąwychowaniaizachowaniasiężołnierzywczasiekoncentracji.Chciałdziękitemukształtowaćwłaściwepostawyżołnierskieorazwysokiemorale.Programkoncentracji był ambitny, jednak podyktowany potrzebą zaostrzającego się konfliktuzIIIRzeszą.Planypłk.dypl.S.Roweckiego,wobliczunadchodzącychwydarzeńwrze-śniowych,miałysięokazaćniemożliwedozrealizowania.

Wmomenciewybuchuwojnybrygadanie była gotowa ani podwzględemwy-szkolenia,anipodwzględemmobilizacyjnym.Dopełnegoetatuwojennegobrakowało25proc.ludzi,umundurowania,uzbrojenia,samochodówikolumntransportowych.Jakpisałwswychwspomnieniachpłkdypl.S.Rowecki31sierpnia18:

Reasumując,oddziałybrygadypodwzględemwyposażenia ichdoetatu75%sąprawie kompletne.Gorzej przedstawia się ich dociągnięcie do etatuwojennego.Narachunekbrakującychdoetatuwojennego25%dopieroludzie,umundurowa-nie, ekwipunek, uzbrojenie i sprzęt samochodowy zaczynają nadchodzić. Obli-czam,żeprędzejniżdo15IXnieotrzymamytego,conamsięnależy.(…)Roz-paczliwieprzedstawiasięstanmożliwościbrygady,awłaściwiewogólezdolnościporuszania się.Dotychczas jedyniewzespołachplutonowych i szwadronowych,i to jedyniewdzień,opanowano jako takoporuszanie sięnamotorach.Zgranietychjednostekwruchuwramachdywizjonów(batalionów)ipułkówjestdopiero

16 CAW,Kamp.Wrześn.1939,II/17/4.Cyt.za:G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.212.17 Tamże,s.212.18 S. Rowecki. Wspomnienia i notatki…,s.150–151.


wzamierzeniu.Doszkalanie szoferów trwa. Przypuszczania, że z racji tego, jakrównieżkonieczności uzupełnieniabrakówdoetatu25%,wcześniejsze ruszenienakoncentrację,jakokoło15września,niebyłobywskazane.Wobecgroźbywoj-ny,naszprzygotowanyiprzewidywanyrejonkoncentracjikołoKońskichstajesięnieodpowiedni: jest za blisko ewentualnego przyszłego frontu bojowego.Dlate-gowporozumieniuzgen.Regulskimwysłałemrozpoznanienowego,przewidy-wanegorejonukoncentracjimojejbrygady.Ma tobyć rejonŁuków–Radzyń– Lubartów.

JużodpierwszegodniawojnyWarszawastałasięobiektemnalotówniemieckiegolotnictwa.Abywzmocnić formującą się ciąglebrygadęprzed ewentualnyminalotami,płkdypl.S.Rowecki,napoleceniegen.Kasprzyckiego,odsunął swojeoddziałydalejodstolicy,wrejonnapołudnieodGarwolina.Nocnyprzerzutpułkustrzelcówpieszychwzaciemnieniuzakończyłsięrozbiciemkilkupojazdówizranieniemparużołnierzy,cobyłospowodowaneprzedewszystkimsłabymwyszkoleniemkierowców.Dziennyprze-marsz1.PułkuStrzelcówKonnychidywizjonurozpoznawczegoodbyłsiębezprzeszkód.

Wdrugimdniuwojnyzarysowałosiębezpośredniezagrożeniegłębikrajunaodcin-kuśrodkowejWisły.ZtychwzględówNaczelnyWódzRydz-Śmigływydałinspektorowiarmiigen.TadeuszowiPiskorowirozkazprzejęciadowództwanadwojskamizbierający-misięnaliniiWisłymiędzyModlinemaSandomierzem,zamknięciaprzeprawnarzeceiutworzeniaarmii„Lublin”.JejzalążkiemmiałasięstaćWarszawskaBrygadaPancerno--Motorowa.JakomiejsceswegopostojudowódcabrygadywyznaczyłdwórwKurowie.Tutaj3wrześniaogodzinie15.55płkdypl.S.Roweckiwydałwięcrozkazoperacyjnynr1doobronyśrodkowejWisły,zzadaniemprzeprawyprzezWisłęnaodcinkuDęblin–Solec,zdozoremrejonuMaciejowiciAnnopola19.Wnocyz3na4września,zgodniezwyznaczonymzadaniem,przesunąłbrygadęzrejonuGarwolinawkierunkupołudnio-wym,wwynikuczegorozwinąłosłonęliniiWisłyodDęblinapoSolecwłącznie.Wtymceludowódcabrygadyutworzyłdwaodcinkiosłony:północny,odDęblinadoKazimie-rzaDolnego,obsadzonyprzez1.psp,orazpołudniowy,odKazimierzaDolnegopoSolec,obsadzonyprzezdywizjonrozpoznawczymjr.K.Kułagowskiego20.

WarszawskaBrygadaPancerno-Motorowapełniła służbęosłonowądo10wrze-śnia:wraz z innymioddziałami armii „Lublin” zajmowaławyznaczonepozycje przyprzeprawachnaWiśle.Umożliwiłotoprzeprawęresztekrozbitychdywizjiarmiiodwo-dowej„Prusy”gen.dyw.StefanaDąb-Biernackiego,odchodzącychdalejnawschód.

PodczasdziałańnaliniiWisłydowódcanieprzerywałćwiczeńpododdziałówswo-jejbrygady,a6wrześniawydałoddziałomrozkazprzeprowadzeniaćwiczeniamarszo-wego,mającegonaceludoskonalenieumiejętnościkierowcówwdziałaniachnocnych,szkolenie dowódców pododdziałów oraz żołnierzyw spieszaniu się dowalki21. Gdy10września dowódca armii „Lublin” otrzymał rozkaz przegrupowania sił do obronyWisły,płkdypl.S.Roweckiotrzymałzadanieobrony60-kilometrowegoodcinkaWisły od Solca na południe do Zawichostu. Jednak 1. Pułk Strzelców Pieszych pozostał

19 CAW,Kamp.Wrześn.1939,II/17/4.Cyt.za:Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr205, s.508–510.

20 E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…,s.8.21 CAW,Kamp.Wrześn.1939,II/17/4.Cyt.za:Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr250,

s.574–575.

56 Michał Polak

chwilowowrejonieDęblina,apozostałeoddziaływciągunocyz10na11wrześniaprzeszływnowerejonyosłony.

WodwodziewrejonielasównazachódodUrzędowastanęły1.PułkStrzelcówKonnych,dywizjonartyleriiiobydwiekompanieczołgów(VickersiTKS).Tougrupo-waniemogłouderzyć–zależnieodpotrzeby–naJózefów,SoleclubAnnopol22.

Po drugiej stronieWisły dwie dywizje niemieckie (4. i 14.) zajęły 11wrześniapozycjenaprzeciwAnnopola.Rozpocząłsięostrzałmiastaprzezartylerięibrońmaszy-nowąnieprzyjaciela23.TegosamegodniazWarszawydotarłouzupełnieniebrygady:kil-kadziesiątsamochodów(osobowychiciężarowych)orazniezbędnysprzęt,ekwipunek, częścizapasoweiinnemateriałyeksploatacyjne.Nieudałosięnatomiastpozyskaćka-nistrównapaliwo.

NastępnegodniaNiemcyprzekroczyliWisłępodMaciejowicamiiGórąKalwarią,gdzieodrzuciligrupękawaleriipłk.TadeuszaKomorowskiego.RozpoczęliteżnatarcienaAnnopol,wwynikuczegorozbiliniewielkągrupę(dwiekompanieispieszonyszwa-dron)mjr.JerzegoStarży-Majewskiego24.

JakzauważaG.Gołębiewski,wwynikubrakułącznościzgrupąmjr.J.Majewskiego płk.dypl.S.Roweckidopieronastępnegodniawgodzinachpopołudniowychskierowałgrossiłbrygady(bez1.PułkuStrzelcówPieszych)donatarciaz rejonuDzierzkowicprzezKsiężomierzwkierunkuprzyczółkaniemieckiegowrejonieAnnopola.Tabitwamiałabyćpierwsząwalkąbrygady,dlategopłkdypl.S.Roweckitraktowałtonatarciejakowypadzaprawiającyżołnierzydodalszejwalki,choćrozkazyustnewydałprecy-zyjne:sformułowałrozkaznatarciazzadaniemwyparciaNiemcówzaWisłę25.

Nieprzyjaciel zajmował stanowiska na wzgórzu na zachód od Księżomierza.Wchwili,gdywzmocniony1.PułkStrzelcówKonnychminął tęmiejscowość,dostałsię pod ogień artylerii niemieckiej.Kompania czołgówVickers została zmuszona doodwrotu iwrezultaciedostałasiędodatkowopodwłasnyogień4.szwadronu1.psk,wziętaomyłkowozaczołginiemieckie.Pomimoczęściowegosukcesuwpostaciwypar-ciaNiemcówzewsiHutaiRachów,okołogodz.22.00płkdypl.S.Rowecki,narozkazgen.dyw.TadeuszaPiskora,wstrzymałnatarcieiwydałrozkazdoodwrotu.PodosłonąnocyibezprzeszkódzestronynieprzyjacielabrygadawycofałasiędrogąprowadzącąnaDzierzkowiceiWyżnicędorejonuKraśnika,gdziestanęławszykuobronnym.Jed-nak14wrześniagen.dyw.T.Piskorwydałrozkazodejściabrygadyozmrokuwrejon Franpola.W swych notatkach płk dypl. S. Rowecki zanotował:Wieczorem dostałem rozkaz zejścia przez Modliborzyce na [sic] rejon Frampola. Dlaczego skierowano mnie w ten bezdrożny leśny teren, gdzie brak możliwości użycia właściwego mej brygady, to tego nie rozumiem. Zdaje się, że nie było w tym żadnej myśli przewodniej26.DobrygadyRoweckiegomiałodołączyćzgrupowaniepancernemjr.StefanaMajewskiegowskła-dzie:11.DywizjonPancernyzMazowieckiejBrygadyKawalerii,62.kompaniaczołgów

22 Płk.RoweckiemupodporządkowanotakżestojącywKraśniku8.PułkUłanów,awłaściwiejegoresztki, z1.baterią5.DywizjonuArtyleriiKonnej.

23 W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.65–67.Zob.takżePolskie Siły Zbrojne…, t.1,Kampania wrze-śniowa…, cz.3, Przebieg działań od 9 do 14 września,pracazbiorowaKomisjiHistorycznejPolskiegoSztabuGłównegowLondynie,Londyn1951,s.362–364.

24 MajorJerzyStarża-Majewskizostałwówczasśmiertelnieranny.Zob.Stefan Rowecki. Wspomnienia i notat-ki biograficzne…,s.171.

25 Tamże, s. 171. Zob. także E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…, s. 8;W. Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.79;G.Gołębiewski,Zanim został…,s.225.

26 Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki biograficzne…,s.171–172.


rozpoznawczychTKSkpt.StanisławaSzpakowskiegoorazkompanianajmocniejszychwówczaspolskichczołgów7TPkpt.StefanaKossobudzkiegoz1.BatalionuCzołgów27.Odwrótmiałosłaniaćdopółnocy8.PułkUłanów,a1.PułkStrzelcówPieszychizgrupo-waniemjr.S.Majewskiegomiałydołączyćdobrygadywczasiejejmarszu28.

Dopołudnia15wrześniaWBPanc-Motosiągnęłazaledwiepołowędrogi,tzn.re-jon lasów na południowy wschód od Janowa. Tutaj połączyła się ze zgrupowaniem mjr. S. Majewskiego. Do składu brygady wrócił też spod rozkazów dowództwa ar-mii1.PułkStrzelcówPieszychppłk.dypl.Z.Wzacnego.Tymczasemwsztabiearmii „Lublin”gen.dyw.T.Piskor,poprzejęciupodswerozkazyarmii„Kraków”gen.bryg.AntoniegoSzyllinga,przeforsowałplanuderzenianaTomaszówLubelskiwceluprze-bijaniasięwkierunkuLwowa,ponieważliczyłnauratowaniepotencjałuWBPanc-Mot.Wokół polskich WJ zaciskały się kleszcze korpusów niemieckich. Dowódca armii „Lublin”wydał15wrześniaogodz.18.00rozkazdlawielkichjednostekigrupoperacyj-nychswojejarmii,wktórymbrygadziepłk.dypl.S.Roweckiegorozkazałuderzać po osi Biłgoraj – Zwierzyniec celem opanowania rejonu Tomaszów – Bełżec29.

Uderzeniemiałonastąpićnajpóźniejprzedzmrokiem17września,ajegocelembyłoopanowanieTomaszowaLubelskiego,zanimdotejmiejscowościdotrąwiększesiłynieprzyjaciela.Posuwającsięmarszemubezpieczeniowym,brygadaprzedświtem16wrześniaosiągnęłarejonmiejscowościZwierzyniec–Rudka–Obrocz,gdziesta-nęłanapostoju.Dramatyzmokolicznościmarszuoddziałówbrygadyorazstanuzaopa-trzeniacelnieokreślapłkdypl.S.Rowecki:

Wnocyz15/16znowubardzociężkimarszzFrampola–Janowo(…)doRudki iJózefowa.Cośokropnego,jakciężkibyłtomarsz.Tysiącewozówtaborowych,masyłazikówzapełniajązzapadnięciemnocyszosy.Nawetniewiadomo,skądoniwypełzająizagważdżająkomunikację.(…)Katastrofazbenzyną.Dowózodciętyodszeregudni(…)Musiałemwięcwydaćdrakońskierozkazycodolikwidacjina-szegotaborusamochodowego.Kilkasetwozówzbrygadykazałemzostawić,ścią-gającznichbenzynęnainne.Pięknelimuzynyiinneświetnewozyposzłynadrza-zgi.Zostawiamtylkotyle,cokoniecznedlanaszegosprzętubojowego(…)30.

Uzyskano w ten sposób zaledwie 3000 litrów paliwa, gdy na dzień marszu (100km)potrzebabyłookoło1000031.

Wciągu16wrześniabrygada,podzielonanadwazgrupowania,przeszładona-stępującychrejonów–zgrupowaniepołudniowepoddowództwemppłk.Z.Wzacnegowskładzie:1.PułkStrzelcówPieszychzbateriąartyleriiiczołgamimjr.S.Majewskiego, dorejonumiejscowościCiotusza–Podrusów–Józefówek;zgrupowaniepółnocnepod

27 Jakzauważająbadaczekampaniiwrześniowej,podrozkazamigen.dyw.T.Piskoraipłk.dypl.S.Roweckiegoznalazłosięnajwiększeugrupowaniepancerneczołgów.

28 E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…,s.8.Zob.takżeG.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.227;R.Szubański,Początek pancernego szlaku,Warszawa1980,s.143–144.

29 Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr436,s.844.30 Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki…,s.172–173.31 E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…,s.9.Zob.takżeG.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.230.

Pozyskaniepaliwaodpojazdówarmii„Kraków”odbyłosięwedługrozkazugen.T.Piskorazgodziny15.00 z 16 września. Po uzupełnieniu paliwa WBPanc-Mot miała ruszyć przez Krasnobród i Józefów na Tomaszów Lubelski. Zob.A. Sikorski, L. Głowacki,Kampania wrześniowa…, s. 90; L. Głowacki, Działania wojenne…,s.152.

58 Michał Polak

dowództwem rtm. Stanisława Łukaszewiczaw składzie: 1. Pułk StrzelcówKonnychzbateriąartyleriiikompaniączołgów,dorejonumiejscowościKrasnobród.

NastępnegodniaodranaWBPanc-Motuzyskaładalszyzapaspaliwadziękilikwi-dacjitaboruniebojowegoarmii„Kraków”,cowocenieS.Roweckiegomiałowystar-czyćnamniejwięcej70-kilometrowymarsz,poczymobiekolumnyruszyływstronę Tomaszowa.PrzedwieczoremkolumnapółnocnadotarładoskrajulasunawschódodmiejscowościZielone, a kolumnapołudniowaosiągnęła linięUlów–Zawadki.Tegodniao16.45gen.T.PiskorwydałrozkazdonatarcianaTomaszówLubelskiiprzebija-niasięnaRawęRuskąiLwów.Wnatarciu,opróczbrygadypłk.dypl.S.Roweckiego,miaływziąćudziaługrupowaniaoperacyjne:„Boruta”i„Jagmin”,atakżeKrakowskaBrygadaKawalerii32.

Czynnikiemzupełnienieoczekiwanym,awpływającymnamorależołnierzy,byłainformacjaradiowaonapaścisowieckiej,odebranarano18września.Mimożezabro-niono rozpowszechniania tejwieści, rozeszła się onawśród żołnierzy błyskawicznie.ZpewnościądowództwoArmiiorazWJzdałosobiesprawęzbeznadziejnościsytuacjioperacyjnej.

Wdniu18wrześniaogodz.7.30płkdypl.S.RoweckiwykonałdwaoddaloneodsiebieuderzeniazbieżnenaTomaszówLubelski.Zgrupowaniempołudniowymdowo-dzonymprzezppłk.dypl.Z.Wzacnego1.PułkStrzelcówPieszychnacierałwzdłużdrogizJózefowanaTomaszów.NatarciewspierałytankietkiTKSiTK.OdpołudnianaToma-szównacierałyprzezmiejscowośćPasiekiczołgi7TP.Wpierwszejfazienatarciepan-cerneosiągnęłopełnepowodzenie.Opanowanokoszaryizachodniąpołowęmiastaposzosęorazwzięto40jeńców.Okołogodziny13.00Niemcyskierowalidoprzeciwuderze-niazgłębimiastaoddziałypiechotyikilkanaścieczołgóworazodstronyBełżcaokoło 80wozówbojowychz2.DywizjiPancernej,którezagroziłyobejściempolskiegougru-powania.Wtejsytuacjippłkdypl.Z.Wzacnywydałrozkazdoodwrotu,osłanianegoprzezczołgi7TP,napodstawywyjściowedolasunawschódodUlowa,dziękiczemuunikniętookrążenia.Stratybyłypoważne:40czołgówTKiTKSoraz12czołgów7TP33.

Zgrupowanie północne dowodzone przez rtm. S. Łukaszewicza przeprowadziłotakżedwanatarcia.Uderzeniewiążącewykonałszwadronrtm.Malinowskiego,wspiera-nyplutonemckm-ówimoździerzyorazplutonemprzeciwpancernym:szturmemzdobyłdominującewzgórzewpobliżuSzarowoliZachodniej,doktórejwycofałsięnieprzyja-ciel.Gdydalszenatarcieruszyłowkierunkutejwsi,szwadronzaatakowałysamochodypancerne.NatarcieNiemcówjednakpowstrzymano,dziękiczemuniestraconowzgó-rza.ResztapułkupodeszłapodwieśKoloniaRogoźnoizdobyłapierwsząlinięokopówniemieckich.Wkolejnymnatarciuzdobytodrugąlinię:wzięto120jeńców.Jednaksil-nenatarcieczołgówniemieckichzewsiRogoźnoorazodZamianiSzarowolizmusiło rtm.S.Łukaszewiczadowycofaniasię34.

Ogółembrygadapłk.dypl.S.Roweckiegoutraciłaponadpołowęswegosprzętu,anajmocniejszych,lekkichczołgów7TPpozostałotylkodziesięć.Przestałazatemod-grywaćrolęsiłyprzełamującej.Dlategowrozkaziegen.T.Piskora,wydanym18wrze-śniao20.45,w ramachzamiaruotwarciadroginaRawęRuskąpoprzezopanowanie

32 Szczegółowonatentematzob.:Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr459,s.877.Składwspomnianych grup operacyjnych oraz Krakowskiej Brygady Kawalerii zob. L. Głowacki, Działania wojenne…,s.151inast.

33 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.233.34 Tamże,s.234.Por.E.Matyjas,Pułkownik Stefan Rowecki…,s.9–10.


Tomaszowa, brygadzie płk. dypl. S. Roweckiego przypadły osłona natarcia grupy„Jagmin”,anastępnieuderzenienaBełżeciRawęRuską35.

Wnocyz18na19wrześniapłkdypl.S.Roweckipodjąłpróbęprzebiciasięsiłamibrygadywzmocnionej11.PułkiemPiechotypłk.dypl.HenrykaGorgoniaz23.DPidy-wizjonem artylerii 23 pal przez pierścieńwojsk niemieckich i otwarcia drogi naTo-maszówLubelski.Donocnegonatarcia ruszyła piechota,wsparta kompanią czołgówkpt.S.Kossobudzkiego,alenatrafiłanasilnyogieńzaporowy,któryspowodowałzała-manienatarcia.

Sytuacjaarmiigen.T.Piskora19wrześniabyładramatyczna.Nocnedziałanianiepoprawiłyjejpozycji.Zamiastplanowanegonatarciapolskieoddziałytoczyłyciężkiebojezokrążającymijednostkaminiemieckimi(korpusyVIIiVIII).Nawieczornejnara-dziedowództwaarmiipodjętodecyzjęojeszczejednejpróbieprzebiciasięzokrążenianatarciem23.DPiWBPanc-MotnaTomaszów.Natarcierozpoczęłosięogodzinie1.00wnocy,apiechociewsparciemogłodaćjużtylkosiedemczołgów7TP.Postraciepięciuznichnatarciesięzałamało.Przedświtemodbyłasięnaradagen.T.Piskorazdowódca-miWJ,podczasktórejpodjętodecyzjęokapitulacji36.

Wtejsytuacjipłkdypl.S.Roweckioświcie20wrześniarozpuściłsweoddziały:poleciłkażdemuznichprzebijaćsięnawłasnąrękę.Znamienne,żewparędnipóźniej–22i23września–Tomaszówbyłświadkiemjeszczejednejbitwy,wktórejwzięłyudziałdwadywizjonypancerne:61.zeLwowai91.zBrześcia.

Podwójna bitwa pod Tomaszowem Lubelskim była ostatnią operacją kampaniiwrześniowej,wktórejbrońpancernawystąpiławwiększychzgrupowaniach.GrzegorzGołębiewskiocenia,że:

BrygadaS.Roweckiego–biorącpoduwagęjejwyszkolenieiuzbrojenieorazsy-tuacjęwojennąwjakiejdziałała–biłasiędobrze,osiągającprzejściowesukcesy.Mimoewidentnychbrakówwwyszkoleniujejżołnierzewalczylizpełnymzaan-gażowaniemipoświęceniem,dopókiistniałachoćniewielkaszansapowodzenia,zadającNiemcomdużestraty37.

Dowodzenie płk. dypl. S. Roweckiego można ocenić pozytywnie. Dowódca WarszawskiejBrygadyPancerno-Motorowejwykonywałrozkazyprzełożonychrzetel-nie,wykazywałsięprzytymzmysłemtaktycznymioperacyjnym,atakżeodznaczałsiękluczowymicechamiprzywódczymi.Naważniejszedecyzjeniemiałjednakwpływu.Wciągudwóchmiesięcydokonałtego,cobyłowludzkiejmocy,abysformowaćnowo-czesnąbrygadępancerno-motorową,zktórąbezkoniecznychszkoleńićwiczeńruszyłwbój38.Pomimożepłkdypl.S.Roweckipotrafiłwciąguniecałychtrzechtygodniwalkosiągnąćzbrygadąkilkasukcesówidoprowadzićdozgraniajejoddziałów,należyza-uważyć,żelicznebrakiwwyszkoleniumotorowymistrzeleckimczywwyposażeniu

35 Wojna obrona Polski 1939 r. Wybór źródeł…,dok.nr472,s.892–893.36 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.238inast.Bardzoszczegółowoiwieloaspektowodramatyzm

sytuacjianalizujeWacławZalewski:zwracauwagęnaheroicznąinicjatywę300-osobowego,samorzutniesformowanegooddziałuz1.psk,któregopróbaprzedarciasięprzezkordonniemieckisięniepowiodła,przezcooddziałposzedłwrozsypkę.Zob.W.Zaleski,W Warszawskiej Brygadzie…,s.226in.

37 G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”…,s.241.38 Należypodkreślić,żerzeczywistawartośćbojowabrygady,osiągniętapodczaspierwszegoetapuszkolenia,

byłaniewielka.JakzauważyłS.Maksimiec(Warszawska Brygada…,s.232–233)jednymznajwiększychproblemówbrygadybyłbrakdoświadczonychkierowcówpojazdówmechanicznych.

60 Michał Polak

wpojazdymechaniczne(wtymspecjalistyczne)przekładałysięnasłabąmobilnośćbry-gady.Dziękidobremudowodzeniupłk.dypl.S.Roweckiegoiinnychoficerówbrygady,jakrównieżdziękiwzorowejpostawieżołnierzy liniowych isłużbzaopatrzeniowych,WarszawskaBrygadaPancerno-Motorowawykonałapowierzonejejzadanianawetpo-nadswojemożliwości.Tam,gdziebrakowałodoświadczenia,wyposażeniaczypoten-cjałubojowego,jejdowódcamógłliczyćnabitnośćżołnierza.

Jednak płk dypl. Stefan Rowecki nie zakończył swojej walki.Wraz z kilkomaoficeramipostanowiłprzebijaćsięnaWęgry.Kiedytomusięnieudało,wcywilnymubraniuwróciłdoWarszawy,abywstolicywziąćudziałworganizowaniuruchuoporu.Efektemjegostarańinajwyższegopoświęceniabyłoutworzenienajwiększejpodziem-nejarmiiwokupowanejEuropie.

PAWEŁKOSIŃSKI

Niemieckie poszukiwania generała Stefana Roweckiego

PułkownikStefanPawełRoweckiprzystąpiłdokonspiracjizarazpoklęscewrześnio-wej.Odpoczątkupełnił tameksponowane funkcje: szefasztabu izastępcyDowódcy Głównego Służby Zwycięstwu Polski (październik–grudzień 1939), komendanta Obszarunr1–WarszawaZwiązkuWalkiZbrojnej(styczeń–marzec1940),komendan-taZWZokupacjiniemieckiej(marzec–maj1940),komendantaZWZobydwuokupacji(maj–czerwiec1940),pełnomocnegozastępcyKomendantaGłównegoZWZ(czerwiec1940),KomendantaGłównegoZWZ-AK–dowódcySiłZbrojnychwKraju(czerwiec1940–czerwiec1943)orazpełniącegoobowiązkidelegataministraobronynarodowej(grudzień1942–czerwiec1943).Wtymczasiezostaławansowanydostopniagene-rała brygady (3maja 1940).Nic dziwnego, że okupanci niemieccywszelkimi siłamistaralisięzneutralizowaćgenerałaRoweckiego,któryjakoKomendantGłównyZWZ idowódcaAKznajdowałsięnapierwszymmiejscuniemieckiejlistyRozpoznanych po-staci polskiego ruchu oporu,zawierającej165nazwisk1.

StefanRoweckiniebyłdlaNiemcówpostaciąanonimową.Miałniemieckichtowa-rzyszybronizokresuIwojnyświatowejorazniemieckichinstruktorówwSzkoleAspi-rantówOficerskich/SzkolePodchorążychPolskiejSiłyZbrojnej(PolnischeWehrmacht)wKomorowiekołoOstrowiMazowieckiej2,aleznanybyłprzedewszystkimzeswoichpublikacjizokresumiędzywojennego.MożnatuzpewnościąwymienićartykułDas Heer-wesen der Republik3,aleigłówneprace:Walki uliczne(Warszawa1928)orazPropaganda jako środek walki (osobnanadbitka–Warszawa1933), a takżemniejsze tekstyukazu-jące się na łamach „Bellony”, „PolskiZbrojnej”, „PrzegląduWojskowego”, „Wiarusa”

1 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD für denDistriktRadom[KomendantPolicjiBezpieczeństwaiSłużbyBezpieczeństwadlaDystryktuRadomskie-go],GK105/266,t.2,„BekanntgewordenePersonenderpolnischenWiderstandsbewegung”.Zob.A.Chmie-larz,A.K.Kunert,Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” – Stefana Roweckiego,Warszawa1983,s.46iryc.20zwkładkimiędzystronami96i97orazL.DobroszyckiiM.Getter,Działania urzędu komendanta policji i służby bezpieczeństwa w Radomiu w zakresie zwalczania ruchu oporu,„NajnowszeDziejePolski.MateriałyiStudiazOkresuIIWojnyŚwiatowej”1965,t.4,s.44.

2 J. Gawroński,Wspomnienia ze Szkoły Podchorążych, w:Generał Stefan Rowecki „Grot” w relacjach i w pamięci zbiorowej,A.K.Kunert iT.Szarota (red.),Warszawa2003, s.118;A.Pragłowski,Kawale-rzysta o piechurze,w:tamże,s.138;S.Lindner,W 55 pułku piechoty w Lesznie Wielkopolskim,w:tamże,s.140.RoweckiraczejniebyłprzedstawionynaczelnemudowódcyWehrmachtu,generał-gubernatorowiwarszawskiemu generałowi pułkownikowi Hansowi Hartwigowi von Beselerowi, ale mógł się zetknąć z generałem porucznikiem Felixem von Barthem – gubernatorem wojskowym Warszawy i szefem InspektoratuWyszkolenia.

3 OpublikowanywwydawnictwiezatytułowanymLa Pologne contemporaine/Poland of to day/Das heutige Polen,Budapest-Genf1927,gdzie znajduje się fotografiaRoweckiegowmundurzeppłk. zpodpisemponiemiecku „Oberstleutnant des Generalstabes Rowecki, nicht nur ein dekorierter Frontkämpfer, sondernaucheinvielgenannterMilitärschriftstellerundHistoriker,derVerfasserdesobigenAufsatzes”.Por.Generał Stefan Rowecki „Grot”…,wkładkailustracyjna,ryc.30i31.Por.KatalogBibliotekiPaństwowejwBerlinie– Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz), Ud6253,http://stabikat.de/DB=1/SET=1/TTL=91/SHW?FRST=96[dostęp:26X2018].

62 Paweł Kosiński

i „Żołnierza Polskiego”4. Ciekawy aspekt tego zainteresowania pracami RoweckiegowspominaRyszardPrzelaskowski,wicedyrektorBibliotekiPublicznejm.st.Warszawy5.

Generał Rowecki jako najbardziej poszukiwany przez Niemców funkcjona-riuszpolskiegopaństwapodziemnegobył tropionyzarównoprzezpolicję, jakiprzezwojsko. Szeroko zakrojone intensywne śledztwo prowadzili funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa(Sicherheitspolizei–Sipo),sytuacjęrozpoznawaliteżoficerowiekon-trwywiaduiwywiaduWehrmachtu(Abwehr).

PolicjaBezpieczeństwatworzyłajedenzdwóchwielkichdziałówpolicjiwykonaw-czejwNiemczechokresuhitlerowskiego(obokPolicjiPorządkowej).„Policjęnieumun-durowaną”formalniepowołałHeinrichHimmlerrozporządzeniemz17czerwca1936r.iistniałaonadokońcawojny.Odmomentuutworzeniado27września1939r.Sipopod-legałaGłównemuUrzędowiPolicjiBezpieczeństwa(HauptamtSicherheitspolizei)wMi-nisterstwie SprawWewnętrznych Rzeszy, później – razem ze Służbą Bezpieczeństwa(Sicherheitsdienst–SD)–samodzielnemuGłównemuUrzędowiBezpieczeństwaRzeszy(Reichssicherheitshauptamt).WskładSipowchodziłyTajnaPolicjaPaństwowa(Geheime-staatspolizei–Gestapo),PolicjaKryminalna(Kriminalpolizei–Kripo),SD,atakże–ist-niejącapewienczasnaokupowanychziemiachpolskich–ObronaWłasna(Selbstschutz).Od1938r.funkcjonariuszeSipomusieliobowiązkowonależećdoSchutzstaffelNSDAP(SztafetyOchronne–SS).DogłównychzadańSipojakopolicjispecjalnejnależały:ści-ganie nieprawomyślnych poglądów, zwalczanie ruchu oporu oraz tępienie przestępstwkryminalnych,a takżeprowadzeniewywiaduikontrwywiadu.Byłotopodstawowena-rzędzie terrorunazistówwobecobywateliRzeszy iczłonkównarodówpodbitych.Sipoopierałapracęnaszerokorozbudowanymsystemiekonfidentów,ztymżeSDmiaławła-snąsiećinformatorów.OrganaSiponamasowąskalędopuszczałysiębestialskichaktówprzemocypsychicznejifizycznej(torturyizabójstwa).NaczelePolicjiBezpieczeństwawGeneralnymGubernatorstwie(GG)stałdowódca(BefehlshaberderSicherheitspolizei–BdS),awkażdymdystrykcie–komendant(KommandeurderSicherheitspolizei–KdS).SiłySipowGGliczyłyokoło2tysięcypolicjantów(wsamejWarszawie–około500),a funkcjonariuszew poszczególnych placówkach odbywali służbę przez dłuższy czas. WWarszawieczołówkaSipopojawiłasięnapoczątkupaździernika1939r.Współtworzy-łaonaGrupęOperacyjnąnr4(EinsatzgruppeIVderSicherheitspolizeiunddesSD),którądowodziłBrigadeführerSSiinspektorSipoorazSDLotharBeutel,apojegoaresztowaniu23października1939r.–StandartenführerSSippłkpolicjidrJosefMeisinger.Ostatecz-niejesienią1942r.wykształciłasięnastępującastrukturaUrzęduBdSi–odpowiednio–KdS:WydziałI/II–AdministracjaiPrawo(VerwaltungundRecht),WydziałIII–Służba

4 Z tych wydawnictw można było w Rzeszy skorzystać w Pruskiej Bibliotece Państwowej (Preußische Staatsbibliothek, Unter den Linden) oraz Niemieckiej BiblioteceWojskowej (Deutsche Heeresbücherei, Dorotheenstr.),obydwuusytuowanychwBerlinie.Por.W.Erfurth,Niemiecki sztab generalny 1918–1945,Warszawa2007,s.63i255;[G.Folta]Wie Polen verraten wurde. Die kurzlebige Selbständigkeit des po-lnischen Staates von 1918 bis 1946 (IV),„DerSpiegel”z15grudnia1980,nr51,SpiegelOnline,http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14336650.html[dostęp:31VIII2018]orazhttp://ark.staatsbibliothek-berlin.de/system_detail.php?id=62452&recherche=002.005.160.020.080.070&ACT=&IKT=&TX=&SET=&N-SI=SYS[dostęp:24X2018];Generał Stefan Rowecki…,A.K.KunertiT.Szarota(red.),s.553–560.

5 „Pewnego dnia zgłosił się doBibliotekiCentralnej jakiśmłody człowiek i nalegał na udostępnieniemuksiążkiRoweckiegoowalkachulicznych,dającdozrozumienia,żejesttoobowiązekpatriotycznybiblio-tekarzy. Załatwiony odmownie, zgłosił się po raz wtóry już w asyście dwóch gestapowców. Ci ostatni,stwierdzając,żejestimwiadome,iżBibliotekanieudostępniadziełzzakresuwojskowości(jakżesięmy-lili!),polecilitraktowaćswegotowarzyszajakowyjątek.”Cyt.za:R.Przelaskowski,Wspomnienia o pracy w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy w okresie II wojny światowej,w:Walka o dobra kultury Warszawa 1939–1945,t.1,S.Lorentz(red.),Warszawa1970,s.383.Zob.także:T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”, Warszawa1985,s.73.

Niemieckie poszukiwania generała Stefana Roweckiego 63

Bezpieczeństwa:DziedzinyŻycia(Sicherheitsdienst-Lebensgebiete),WydziałIV–Prze-ciwnik i Obrona (Gegner undAbwehr, właściwe Gestapo, o którym napiszemy niecowięcej),WydziałV–Kripo.PozatymSipopodlegałyniemieckaDyrekcjaKryminalna(Kriminaldirektion), składającasięz siedmiukomisariatów„branżowych”,orazDyrek-cjaKryminalnaPolicjiPolskiej.KdSwWarszawiepodporządkowanebyły zewnętrzneplacówkiGestapo,KripoiStrażyCelnej.Od1942r.wWarszawie,niezależnieodmiej-scowegoKdS,działały specjalne jednostkipolicyjno-wywiadowcze,m.in. tzw.Sonder-kommandoSpilker(podporządkowanebezpośrednioBdS),októrymwspomnimyjeszczeniecoszerzej.Sipowramachpolicjiniemieckiejnależaładodwóchhierarchiirozkazo-dawczych.Ogólny nadzór administracyjny sprawował od góryReichsführer SS i SzefPolicjiNiemieckiej(DerReichsführerSSundChefderDeutschenPolizeiimReichsmi-nisteriumdesInnern–RfSSChdP),następnieWyższyDowódcaSSiPolicji(HöhereSS-undPolizeiführer–HSSPF)orazDowódcaSSiPolicji(SS-undPolizeiführer–SSPF).Bezpośrednia zależność służbowa szła po liniiGłównyUrządBezpieczeństwaRzeszy(RSHA)–DowódcaPolicjiBezpieczeństwa (BefehlshaberderSipo–BdS)–Komen-dantPolicjiBezpieczeństwa(KommandeurderSipo–KdS).WokresietropieniaStefanaRoweckiego funkcje: RfSSChdP pełnił Heinrich Himmler, HSSPF „Ost” – Obergrup-penführer SS i generał policji Friedrich-Wilhelm Krüger, SSPF „Warschau” – Grup-penführerSSPaulModer (listopad1939– lipiec1941),OberführerSSArpadWigand(lipiec1941–maj1942),OberführerSSdrFerdinandvonSammern-Frankenegg (maj1942–kwiecień1943)iBrigadeführerSSJürgenStroop(kwiecień–wrzesień1943);sze-famiRSHAbyli:ObergruppenführerSSReinhardHeydrich(doczerwca1942),HeinrichHimmler(dostycznia1943)iGruppenführerSSdrErnstKaltenbrunner;BdSwGGbyli:BrigadeführerSSBrunoStreckenbach (wpaździerniku1939BdSnaobszarzeNaczel-negoDowódcynaWschodzie iwokręguwojskowym„Łódź”, natomiastwKrakowieodpaździernika1939do stycznia1941) iBrigadeführerSSEberhardSchöngarth (sty-czeń1941–lipiec1943),aKdSwWarszawie idystrykciewarszawskim:wspomnianyjużdrJosefAlbertMeisinger(grudzień1939–marzec1941),ObersturmbannführerSSidyrektorkryminalnyJohannesMüller(marzec–lipiec1941)orazObersturmbannführerSSiwyższyradcarejencyjnydrLudwigHahn(lipiec1941–grudzień1944).UrządBdSwKrakowieznajdował sięw„DomuŚląskim”przyul.Pomorskiej2 (Schlesienstr.2),aKdSwWarszawie–wdawnymbudynkuMinisterstwaWyznańReligijnychiOświe-cenia Publicznego przy al. J.Ch. Szucha 25 (Strasse der Polizei 25).Międzynarodowy TrybunałWojskowywNorymberdzeuznałSipozajednązgłównychniemieckichorgani-zacjizbrodniczych6.

6 Bader/Pohlman,Beitrag32: Polizeirecht,w:Die Verwaltungs-Akademie,Bd.2:Der Aufbau des national-sozialistischen Staates,Gruppe1: Der Aufbau der Verwaltung,Polizeirecht,Berlin–Wien1939,s.47–54; W. Bartoszewski, Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Terror hitlerowski w okupowanej stolicy, Warszawa 2008, s. 431–436; S. Biernacki,Organizacja i niektóre formy działania policji hitlerowskiej w Generalnym Gubernatorstwie,w:Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii,C.Pilichowski(red.),Warszawa1980,s.489,492–494;K.Daluege,Organizacja Policji w naro-dowo-socjalistycznej Rzeszy Niemieckiej,„PrzeglądPolicyjny–dwumiesięcznik”1936,nr3, s.170–176; R. Domańska, Przyczynek do badań nad policją niemiecką w Warszawie 1939–1944, „Muzea Walki.RocznikMuzeówHistoriiWalkRewolucyjnych iNarodowo-Wyzwoleńczych”1989, t. 22, nr 6, s. 137–138;Enzyklopädie des Nationalsozialismus,W.Benz (red.),München 2007, s. 794–795;M.Getter,Za-rys organizacji policji niemieckiej w Warszawie i dystrykcie Warszawa w latach 1939–1945, „Rocznik Warszawski” [Towarzystwo Przyjaciół Zamku Królewskiego w Warszawie] 1965, [r.] 6, s. 260–268; J.Böhler,K.-M.Mallmann,J.Matthäus,Einsatzgruppen w Polsce,Warszawa2009,s.32–35;M.Mączyński, Organizacyjno-prawne aspekty funkcjonowania administracji bezpieczeństwa i porządku publicznego dla zajętych obszarów polskich w latach 1939–1945. Ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa jako stolicy Generalnego Gubernatorstwa, Kraków 2012, s. 163;A.Mix,Organisatoren und Praktiker der Gewalt.

64 Paweł Kosiński

GeheimeStaatspolizei(TajnaPolicjaPolityczna–Gestapo)powstaław1933r.zini-cjatywyHermannaGöringajakopremieraPrus(początkowodziałałatylkonatereniePrus).PierwszymszefemGestapobyłinspektoriradcaministerialnyRudolfDiels,od1934r.kie-rowałtąformacjąHeinrichHimmler,aod1939r.dokońcawojny–OberführerSS/Grup-penführerSS,wyższyradcarejencyjnyorazradcakryminalnyigen.por.policjiHeinrichMüller.PodstawowezadaniaGestapopolegałyna rozpoznaniu izwalczaniuprzeciwni-kówreżimuhitlerowskiegooraznaprowadzeniukontrwywiaduikontrsabotażu.WlatachwojnyGestapostałosięogromnąmachinązgęstąsieciąekspozyturwkrajachokupowa-nych(ok.40tysięcyfunkcjonariuszyiczłonkówpersonelupomocniczego).Gestapobyłogłównyminstrumentemfizycznegoterroruipodstawowąegzekutywąokupacyjnejadmi-nistracjiwwalcezpodziemiem.Należypodkreślić,żezwykłąmetodąpracyGestapobyłytzw.przesłuchaniaozaostrzonymrygorze(niem.verschärfte Vernehmung),czylitortury.Pozatympolicyjnysąddoraźny,obsługiwanyprzezjednązsekcjiGestapo(wskładzie:KdSorazdwóchasesorówspośródpodległegomupersonelu)imogącyorzekaćwkażdejsprawieprowadzonejprzezGestapo,wydawałtylkotrzyrodzajewyroków:karęśmierci,zastosowanie środków bezpieczeństwa (obóz koncentracyjny) i zwolnienie. Skazanych naśmierćmordowalizwyklefunkcjonariuszeOrpo(chociażnierzadkozabijaliteżosobi-ście funkcjonariuszeSipo)–podsądnychzwalnianoniesłychanie rzadko.WWarszawiefunkcjonariuszeGestapopojawilisięnapoczątkupaździernika1939r.WkrótceGestapostałosięnajliczniejszymwydziałemKdSWarschau.Miałondośćrozbudowanąstrukturęwewnętrzną(składałsięzsześciudziałów,którezkoleidzieliłysięnareferaty).Poszcze-gólnedziałyzajmowałysię:A–ruchemoporu,B–sprawamireligiiiŻydów,C–kar-totekami,więzieniami iprasą,D–zakładnikami,obcokrajowcami ipolskimoficerami, E–kontrwywiademorazN–ogólnymzbieranieminformacji.WydziałemGestapowKdSWarschaudo1943r.kierowalikolejno:SturmbannführerSSdrBernhardBaatz,Sturmban-nführerSSiradcakryminalnydrHansBauer,SturmbannführerSSidyrektorkryminalnyJohannesMüllerorazHauptsturmführer/SturmbannführerSSWalterStamm7.

Komando Specjalne Dowódcy Służby i Policji Bezpieczeństwa w Generalnym Gubernatorstwie (Sonderkommando des BdS, Sonderkommando III AS – następnieIVAS, alboSonderkommandoSpilker) było nadzwyczajną formąorganizacyjnąnie-mieckiejTajnejPolicjiPaństwowej(Gestapo).Utworzonojeprawdopodobniewmarcu1942r.wKrakowiewcelukoordynowaniadziałańniemieckiegoaparatubezpieczeń-stwawzakresiezwalczaniapolskiegopodziemiaprzezjegoinfiltracjęikontrolę.Kie-rownikiemkomandabyłHauptsturmführerSS i komisarz kryminalnyAlfredSpilker,szef krakowskiego Gestapo.W skład komanda wchodziło po kilku funkcjonariuszy delegowanychzkażdegourzęduKdSwGG.W1943r.Sonderkommandoliczyłooko-ło 10 funkcjonariuszy prowadzących działania operacyjne (m.in. HauptscharführerSSGeorgFolta,HerbertGebauer,HauptscharführerSSErichMautheiKurtSteiger).

Die SS- und Polizeiführer im Distrikt Warschau,w:Krieg und Verbrechen. Situation und Intention: Fallbe-ispiele,T.C.Richter(red),München2006,s.126–127,133–134;J.Sehn,Organizacja policji niemieckiej w Rzeszy i Generalnej Guberni,„BiuletynGłównejKomisjaBadaniaZbrodniNiemieckichwPolsce”1947,t.3,s.175–189;D.Skorwider,Organizacja władz niemieckich na terenie dystryktu warszawskiego w latach 1939–1945,w:Raporty Ludwiga Fischera gubernatora Dystryktu Warszawskiego 1939–1944,K.Dunin- -Wąsowicziin.(red.),Warszawa1987,s.53,56–58.

7 Bader/Pohlman, Polizeirecht…, s. 51–53; W. Bartoszewski, Warszawski…, s. 433–435; Enzyklopädie des Nationalsozialismus,s.528–530;M.Getter,Zarys…,s.263–265;M.Mączyński,Organizacyjno-praw-ne…,s.163;G.Paul,Gestapo,w: Ordnung und Vernichtung. Die Polizei im NS-Staat,F.Dierl,M.Hausleitner, M.Hölzl,A.Mix(red.),Dresden2011,s.54–65;A.Ramme,Służba Bezpieczeństwa SS,Warszawa1984,s.183–184;D.Skorwider,Organizacja…,s.57.


KierownikkomandaurzędowałprzeważniewWarszawie,alewmiarępotrzebwizyto-wałteżplacówkiaparatubezpieczeństwawinnychdystryktach.Komandorozporządza-łosieciąwłasnychinformatorów,ajegofunkcjonariuszemielidostępdodanychzbie-ranychprzezposzczególneKdS.Oddziałotrzymałdużąswobodędziałania(wzakresiejegokompetencjileżałoprawodonawiązywaniakontaktów„sondażowo-politycznych”zprzedstawicielamiróżnychodłamówpodziemiaorazzwalnianiauwięzionych,nawettych,którzyniezgodzilisięnawspółpracęzNiemcami–np.płk.WacławaLipińskiegoippor.JerzegoRutkowskiego).Funkcjonariuszekomandazdołaligłębokoprzeniknąćdopolskiegopodziemia,ponieważzręczniewykorzystywalisprzecznościpolitycznedzie-lącekonspiracyjneorganizacje8.

Wkwietniu1943r.NiemcypowołaliwwarszawskimurzędzieKdS–wramachreferatuIVA3(poddowództwemkierownikówDziałuA:HauptsturmführeraSSirad-cykryminalnegoGottlobaHöhmannaorazHauptsturmführeraSSiradcykryminalnegoPaulaWernera)–specjalnąsekcjępn.„CzołoweOrganizacjeRuchuOporuiPolitycz-neOrganizacjeTajne”(IV-A3c:SpitzenorganisationenderWiderstandsbewegungundpolitischeGeheimorganisationen),którąkierowaliObersturmführerSSiinspektorkry-minalnyUlrichSternorazUntersturmführerSSinadsekretarzkryminalnyAlfredOtto.Działałatamrównieżsekcjapn.„WojskoweiInneNieznaneOrganizacje”(IV-A3d:Mi-litärischeundsonstigeunbekannteOrganisationen),kierowanaprzezObersturmführeraSSikomisarzakryminalnegoJacoba/JosephaLechneraorazUntersturmführeraSSise-kretarzakryminalnegolKurtaVogla9.

SłużbaBezpieczeństwabyła rodzajem„policji nieumundurowanej”, którywywo-dziłsięzesłużbyprasowejiinformacyjnejH.Himmlera,przekształconejworganizacjęszpiegowsko-wywiadowcząSS iNSDAP. Jako elitarną służbęwywiadu i kontrwywia-duzorganizowałjąikierowałniąReinhardHeydrich(zapośrednictwemUrzęduSłużbyBezpieczeństwa,GłównegoUrzęduSłużbyBezpieczeństwaiwreszcieGłównegoUrzędu BezpieczeństwaRzeszy–RSHA).KadrySDbyłyrekrutowanewyłączniespośródczłon-kówSS,awśródkonfidentówbyłowielu„honorowych”(niepłatnych)agentów.WRSHAsprawySDprowadziłytrzydepartamenty(II–ds.studiówprzeciwników,III–ds.wywia-dunaterenieRzeszyikrajówokupowanychiVI–ds.wywiaduzagranicznego).SDode-graławażnąrolęprzyplanowaniuiwykonaniuzbrodniczychakcjiwymierzonychprze-ciwkoobywatelompaństwapolskiegood1939r.(m.in.operacja„Tannenberg”)dokońcawojny.Byłatonajmniejliczna,aleniezwykleważnaplacówkawaparacieSipo,tworzącaswoistąsuperpolicjępolicji.SDsprawowałanadzórpolitycznynadpracąpozostałychwy-działówSipo,kontrolowałaiopiniowałapracęwszystkichformacjipolicyjnychorazcałejadministracji. Specjalne studia przygotowywane przez funkcjonariuszy SD na zlecenienajwyższychwładzRzeszy,przesyłanedoBerlinabezwiedzygeneralnegogubernatoraHansaFranka,byłydlahitlerowskichdygnitarzyinspiracjąprzypodejmowaniuzasadni-czychdecyzji.Referent-szefWydziałuSDbyłkażdorazowospecjalnymprzedstawicie-lemRSHAwurzędzieBdSiKdS,arównocześniepełniłfunkcjęzastępcyBdSlubKdS.

8 W. Bartoszewski,Warszawski…, s. 435; S. Biernacki,Organizacja…, s. 492–493;W.Borodziej,Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939–1944,Warszawa1985,s.33;R.Domańska,Przyczynek…,s.141–142;M.Getter,Zarys…,s.264–265;H.Leide,NS-Verbrecher und Staatssicherheit. Die geheime Vergangenheitspolitik der DDR,Göttingen2005, s.265–268;D.Skorwider,Organizacja…,s.57; J.Wilamowski,Honor, zdrada, kaźń…Afery Polski Podziemnej 1939–1945, t. 1,Warszawa1999,s.8–9.

9 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.66,129–130.Zob.także:R.Domańska,Policja bezpieczeństwa dystryktu warszawskiego i jej więzienie śledcze Pawiak,„BiuletynGłównejKomisjiBadaniaZbrodniHitle-rowskichwPolsce”1978,R.XXVIII,s.152–154,157;M.Getter,Zarys…,s.263–264.

66 Paweł Kosiński

WarszawskaSDliczyłaokoło30pracownikówetatowych.Referentami-szefamiWydziałuSDwBdSbyli:StandartenführerSSHansGeorgEggersdorf,ObersturmbannführerSSdrWilhelm Fuchs, Standartenführer SS Otto Sens i Standartenführer SS Franz Heim,awKdSWarschau:ObersturmbannführerSSErichEhrlinger,SturmbannführerSSGün-therRauschiSturmbannführerSSdrErnstKah10.

StałapomocniczaplacówkaAbwehrywWarszawie(AbwehrnebenstelleWarschau–AnstWarschau),bezpośredniopodległaplacówce–Abwehrstelle–wKrakowie,istniałaodjesieni1939r.dolata1944r.PrzezcałyokresokupacjikierowałniąppłkJohannes/HansHoraczek/Horatzek„Hofmann”(wcześniejkierownikpodgrupywywiadunaPolskęwAbwehrstelleI,wKrólewcu).Wskładwarszawskiejplacówkiwchodziłytrzywydziały:I–wywiadowczy(ukierunkowanynazdobywaniewiadomościiinformacjiagenturalnychprzezpenetracjęterenuiróżnychśrodowisk),II–ds.mniejszościnarodowych(zajmującysięm.in.zwalczaniempolskiegopaństwapodziemnego)iIII–kontrwywiadowczy(mają-cywgestiizwalczanieszpiegostwaidywersji).OficerowiezatrudnieniwAnstWarschauzajmowalisięochronąkontrwywiadowcząmiejscowychplacówekWehrmachtuizakła-dów przemysłu zbrojeniowego (regularne kontrole polskiego personelu, przeszukaniakwaternaokolicznośćprzygotowańdoaktówsabotażu,specjalistyczneszkoleniawza-kresiedyscyplinywypowiedzi –przestrzegania tajemnicy), a także rozpracowywaniempolskiegopodziemiapodkątemwywiaduwojskowegoiwojskowo-politycznego.ChociażAbwehrarzadkosamodzielnieprowadziłasystematyczneśledztwaprzeciwruchowioporu,pracownicyAnstWarschauutrzymywalikontaktyoperacyjnezprominentnymipracowni-kamiGestapowceluwymianyinformacjiiobsługiagentury.Wartotuwspomniećrównieżodowodzonymprzezbiałegoemigranta,wówczasmjr.AbwehryBorysaSmysłowskiego- -Holmstona,SztabieSpecjalnym„R”(Sonderstab„R”),działającymodwiosny1942r.dojesieni1943r.przyIWydzialeSztabuDowodzeniaAbwehry„Walli”(Abwehrbefe-hlsstab„Walli”wSulejówku,przeznaczonydodziałańprzeciwArmiiCzerwonej).OtóżnaczeleOddziału2(kontrwywiad)tejinstytucjiwywiadowczejzakamuflowanejpodszyl-demWschodniejKompaniiBudowlanej„Hilhen”(ul.Chmielna7/ul.NowyŚwiat5)stałrównieżbiałyemigrant–por.WładimirBondariewski(Bondorowski),zktórymkontaktyintymnemiałautrzymywaćdrugażonagen.Roweckiego(EugeniaBorzychowska,primo votoFedorowicz,secundo votoRowecka,od1940r.wseparacjizmężem)11.10 Bader/Pohlman, Polizeirecht…, s. 53–54. Zob. także: W. Bartoszewski, Warszawski…, s. 432–433;

S.Biernacki,Organizacja…,s.494;R.Domańska,Policja…,s.151–152;Enzyklopädie…,s.793–794;M.Getter,Zarys…,s.262–263;M.Mączyński,Organizacyjno-prawne…,s.456;A.Ramme,Służba…, s.167–176i186–197;D.Skorwider,Organizacja…,s.57.

11 ArchiwumFederalneweFryburguBr.,Militärbefehlshaber im Generalgouvernement, 1938–1945:sygn.29Abteilung Ia – Anlage zum Kriegstagebuch, Nr. 645,Kommandantur Warschau – Monatsbericht 15 III–15 IV 1941,k.571;sygn.37Abteilung Ia – Anlage zum Kriegstagebuch, Nr. 1452,Kommandantur Warschau – Monatsbericht 16 VI–15 VII 1942,k.338,342,343;sygn.39:Abteilung Ia – Anlage zum Kriegstagebuch, Nr 1541,Kommandantur Warschau – Monatsbericht 16 VIII–15 IX 1942,k.38;sygn.39:Abteilung Ia – Anla-ge zum Kriegstagebuch, Nr. 1558,Kommandantur Warschau – Monatsbericht 16 IX–15 X 1942,k.150–151;Das Amt Ausland/Abwehr im Oberkommando der Wehrmacht. Eine Dokumentation,bearb.vonN.MüllerunterMitwirkungvonH.Kaden,G.Grahn,B.Meyer,T.Koops,Koblenz2007,s.212–215,476;G.Buchheit, Der deutsche Geheimdienst. Geschichte der militärischen Abwehr, München 1967, s. 36, 73–74, 113,216–217;J.Gajewski,Canaris,Warszawa1981,s.143–146;L.Gondek,Działalność Abwehry na terenie Polski 1933–1939,Warszawa1974,s.36–37,114,158,178;K.Leski,Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK,Warszawa2001, s.170–175; J.Mader,Generałowie Abwehry zeznają,Warszawa1975,s.218,239,244–245,247;J.Piekałkiewicz,Dzieje szpiegostwa,Warsza-wa1999,s.379–381;K.Radziwończyk,Niemieckie siły zbrojne w okupowanej Polsce 22.6.1941 – wiosna 1944,częśćI,„WojskowyPrzeglądHistoryczny”1962,R.VII,z.3,s.132–133;K.Radziwończyk,Weh-rmacht na obszarze Generalnego Gubernatorstwa w latach 1942–1945 (Organizacja, siły i kompetencje okupacyjne),„BiuletynGłównejKomisjiBadaniaZbrodniHitlerowskichwPolsce”1975,R.XXVI,s.16;O.Reile,Geheime Ostfront. Die deutsche Abwehr im Osten 1921–1945,München1963,s.87,94,146,286,


StefanRoweckiodpoczątkuswojejdziałalnościwpodziemiumiałpełnąświadomośćwielkiegozagrożeniaiwcalegonielekceważył,chociażwierzył,żemaszczęście,któregonieopuści.Wcelachkonspiracyjnychzdumnegooficeraprzedzierzgnąłsięwskromnegocywila–krótkoostrzyżonegosiwiejącegostarszegopanazmałymiwąsikami,noszącegociemneokulary,popielatygarnitur,chodzącegoolascelubzparasolem12.Częsteprzypad-kowespotkaniazeznajomymizaczęłygoodwiosny1943r.skłaniaćnawetdopoddaniasięoperacjiplastycznej13.Posługiwałsiędwomakompletamioryginalnychdokumentów,nanazwiskaPawłaNowakaiJanaSokołowskiego–początkoworzekomychpracowni-kówstrażyprzemysłowejgazowniwarszawskiej,późniejWydziałuEwidencjiLudnościmagistratu14.Niekorzystał zosobistejochrony–pokładałnadziejęwsprycie, szybkiejorientacjiidobrychnogach15.Chronionebyłytylkojego„punktydziennejpracy”16.

WceluzmyleniaNiemcówpróbowanoupozorowaćzaginięcieRoweckiego.JegocórkaIrenajesienią1939r.wWarszawierozlepiłamnóstwokartekotreści:Kto wie o lo-sach płk. Stefana Roweckiego, ostatnio widzianego w Lubelskiem?17.Wstyczniu1940r.przeprowadzonoakcjędezinformacyjnąpolegającąna:1)podaniuwkomunikacieradio-wymnadanymzZachodu,żepłkRoweckiprzybyłdoFrancjiiobjąłdowództwojednejzdywizjipiechoty,2)podaniukanałamikonspiracyjnymi,żenamiejsce„Rakonia”mia-nowano ob. iks o nazwisku znanym,będącegodoniedawnaweFrancji,któregonazwi-skobyłobynowympseudonimemRoweckiego18.Uzupełnieniemtejakcjibyłoużywa-nieprzezRoweckiegoodwrześnia1940r.wkorespondencjizLondynempseudonimu„Kalina”19.Abywzmocnićakcjędezinformacyjnąwlistopadzie1940r.Roweckizapro-ponował:1)fikcyjnemianowanienajegomiejscegen.MieczysławaBoruty-Spiechowi-czalubgen.MichałaTokarzewskiego-Karaszewicza,2)systematyczneinformowanie,że„Rakonia”jużniemawkraju,3)nadanieprzezBBCnagranegowWarszawieodczytuRoweckiegonatematjegopracynaZachodzieodczerwca1940r.20Otym,żeNiemcy

291–295,297–302,308–309;J.Wilamowski,Honor, zdrada, kaźń…,s.8;https://historia.org.pl/2015/04/15/sonderstab-r-niemiecki-organ-wywiadowczy-w-okupowanej-warszawie/#footnote_17_40334[dostęp:14V2018].

12 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…, s.41–42.13 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec. Wspomnienia córki generała Stefana Grota-Roweckiego,Warszawa1990,

s.263–264.14 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.43–44.15 „Pamiętam,kiedyśspotkaliśmysięwjużnieistniejącejcukierni„Kolorowa”naroguŻurawiejiBrackiej.

Przyszedłzziajany,zmęczonyiwidzącmojezdumienie,powiedział,wycierającchusteczkąspoconeczo-ło:-Ktośmnietropiłiabyzgubićniepożądanego„opiekuna”,rozpuściłemnogiiprzebiegłemprawiecałąal.Waszyngtona”.Cytza: I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…,s.241–242;albo„Jechaliśmy tramwajem,rozmawiając półgłosem.Nagle, przytrzymującmnie za rękę, szepnął: –Ten typ z lewej zanadtomi sięprzygląda.Uciekam!Pamiętaj,jakwysiądziesznaprzystanku,sprawdź,czyktozatobąniepodąża.Cześć!– Ijużgoniebyło.Wbieguwyskoczyłztramwaju”.Cytza:tamże,s.242.

16 Wchodzący w skład „Ochronki” – referatu ochrony i dyscypliny Biura Kwatery Głównej – specjalnytrzyosobowyzespółochronnypowstałzapewnejeszczewgrudniu1939r.Dowodziłnimppor.rez.Jerzy Nowakowski„Jureczek”podlegającybezpośrednioadiutantowi„Grota”–kpt.RyszardowiJamott--Krzy-wickiemu„Szymonowi”.Zob.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.42–43.

17 Tamże,s.41.18 Dokumentnr28:Płk Rowecki do gen. Sosnkowskiego – Sprawa przestrzegania zasad konspiracji i spra-

wa pieniędzy, w: Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, W. Grabowski i in. (red.), t. 1, cz. 1, Warszawa2015,s.203.Por.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.50.

19 Tamże,s.54.20 Dokumentnr160:Gen. Rowecki do gen. Sosnkowskiego – Półroczny meldunek organizacyjny,w:Armia

Krajowa w dokumentach…,t.1,cz.2,Warszawa2015,s.642.Por.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.50.

68 Paweł Kosiński

dali się złapać na te fałszywe informacje, świadczy pismo okólne SonderkommandoSpilkeraz2kwietnia1942r.,będąceswoistymlistemgończymzagen.Tokarzewskim21.

StefanRowecki „Grabica” był ściśle zakonspirowany przez pierwsze trzymie-siące działalności w podziemiu – podczas pełnienia funkcji szefa sztabu i zastępcy Dowódcy Głównego Służby Zwycięstwu Polski22. Do dekonspiracji doszło jeszczenapoczątku1940r.WniecałedwatygodniepootrzymaniuprzezRoweckiegonominacjinakomendantaObszarunr1(Warszawa)ZwiązkuWalkiZbrojnejNiemcypoznalijegonazwiskoifunkcjękonspiracyjnąwZWZ.MimowolnymisprawcamidekonspiracjibylizapewnepolscykurierzyiemisariuszeprzybywającyzFrancji23orazzWłoch24.Ztegosamegoźródławyciekływmarcu1940r.informacjeonominacjiRoweckiegonastano-wiskoKomendantaZWZokupacjiniemieckiej25.Faktdekonspiracjigenerałapotwier-dzałyróżneosobyzwalnianezGestapowal.Szucha26.Wartowspomnieć,żeważnymogniwemwprocesiestopniowejdekonspiracjiRoweckiegookazałasięzdradakpt.Józefa BronisławaŻymierskiegovelNagalskiego,właśc.Łyżwińskiego,aresztowanegoprzezSowietów.Złożyłonodpowiedniezeznaniajuż29lutego1940r.27

OpróczetatowychpracownikówniemieckiejPolicjiiSłużbyBezpieczeństwaorazAbwehry decydującą rolę w ujęciu gen. „Grota” odegrali liczni konfidenci. Jednymzpierwszych,którzypróbowalidotrzećdodowódcyZWZ,byłJózefHammer„Baczew-ski”zeswoimtzw.NadwywiademRząduLondyńskiego,pseudokonspiracyjnąorgani-zacjąstworzonąprzezNiemców.NiezidentyfikowanyinformatorkontrwywiaduZWZopseudonimie „Łoś”ostrzegałw lutym1941 r., żeHammernie tylko znanazwiskogenerała, lecz takżew swejdziałalności „zaczepiaoosobęp. Jana”.Wmiesiącpóź-niej kontrwywiad ZWZ przypadkowo przechwyciłmeldunekHammera dlaGestapo,wktórymdonosiłonoodprawieoficerówZWZpodprzewodnictwem„Grota”,zwoła-nejnapołowękwietniawokolicachMichalinaiJózefowa.Ostateczniew1942r.JózefHammerzostałskazanyprzezWojskowySądSpecjalnynakaręśmierci.Wyrokwyko-nano1sierpnia1942r.28

Kolejnymkonfidentem,októrymtrzebawspomniećwkontekściegestapowskiegorozpracowaniagen. „Grota”, był rtm.PrzemysławDeżakowski.Wedługkpt.Lucjana

21 ArchiwumInstytutuPamięciNarodowej,Geheime Staatspolizei. Staatspolizeistelle Litzmannstadt,Ld1/228.Zob.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.52–53.

22 Tamże,s.46.23 Dokumentnr28:Płk Rowecki…, s.202.Zob.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.47–48.24 Tu chodzi o Lucianę Frassati, żonę Jana Gawrońskiego, ostatniego przedwojennego ambasadora RP

wWiedniu.Zob.dokumentnr192:Tymczasowy Delegat Rządu do min. Kota – Sprawozdanie z działalno-ści w kraju,w:Armia Krajowa…,t.1,cz.2,Warszawa2015,s.738idokumentnr226:Gen. Rowecki do gen. Sosnkowskiego – Odpowiedź na zarzuty min. Kota wobec ZWZ, w: tamże, s. 855. Zob. także: A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.54.

25 Dokument nr 38:Gen. Rowecki do gen. Sosnkowskiego – Sprawy organizacyjne i pieniężne, warunków pracy konspiracyjnej oraz łączności,w:Armia Krajowa…,t.1,cz.1,s.280idokumentnr51:Płk Rowecki do gen. Sosnkowskiego – Sprawy przekazywania pieniędzy i łączności,w:tamże,s.323.Zob.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.48–49.

26 Wedługrelacjikpt.BernardaZakrzewskiego„Oskara”,szefakontrwywiaduKGAK.Zob.tamże,s.55.27 IPN/OkręgowaKomisjaBadaniaZbrodniprzeciwkoNarodowiPolskiemuwSzczecinie,Akta główne pro-

kuratora w sprawie zamordowania gen. Stefana „Grota” Roweckiego w sierpniu 1944 r. w obozie Sachsen-hausen(s.24/05/Zn[s.3/03/Zn],t.7),Postanowienie o umorzeniu śledztwa,k.1398(6)–1399(7).

28 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.55;Zob.L.Gondek,Polska karząca 1939–1945. Polski pod-ziemny wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji niemieckiej,Warszawa1988,s.125;K.Leski,Życie…,s.224–235;B.Szyprowski,Sąd kapturowy przy Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej w Warszawie (sierpień 1940 r. – listopad 1941 r.). Podziemie w walce ze zdrajcami Rzeczypospolitej,Warszawa2016,s.58–59;J.Wilamowski,Honor, zdrada…,s.46.


Milewskiego „Baczyńskiego”, prokuratoraWojskowego Sądu Specjalnego przy Ko-mendzieGłównejZWZ,Deżakowskizapośrednictwemswejżony,kelnerkiwarszaw-skichrestauracji,miałsięusilniedowiadywaćoplanyzajęćpłk.dypl.JanuszaAlbrechta„Ksawerego”, szefa sztabuKomendyGłównejZWZ, i o jegokontakty zRoweckim,awpierwszejdekadzielipca1941r.wskazaćNiemcompłk.Albrechta,cospowodowałojegoaresztowanie29.Taintrygamiaładalszyciąg,gdyżpłkAlbrechtujawniłGestapo, że komendantem ZWZ jest mieszkający w Warszawie pod fałszywym nazwiskiempłk (gen.) Rowecki „Dulęba”, „Jan”, „Krabicki” („Grabica”), który często zmieniamiejscezamieszkaniaiprawdopodobnienazwisko,leczmożnadoniegodotrzećzapo-średnictwemsiedmiu–ośmiułączniczek,atrwatoprzeciętniepięćdni30.Ponadtozoku-pantem.PozwolnieniuzwięzienianasłowohonorujawniezamieszkałwrazzrodzinąwswoimdotychczasowymlokumipróbowałdotrzećdoRoweckiego31.Finałtejhistoriiwwarunkachokupacjimusiałbyćtragiczny.Adiutantgen.„Grota”–kpt.RyszardKrzy-wicki „Szymon”– przekazał płk.Albrechtowi niezachowanydodzisiaj list generała.Pułkownikowizapewnedanodowyborurehabilitacjęprzezsamobójstwoalbopoddaniesięwyrokowiioczywistąniesławę.Albrechtpopełniłsamobójstwoizostałpochowanypodfałszywymnazwiskiem32.

Wrazzupływemczasuniemieckiesłużbydysponowałycorazwiększąliczbąkon-fidentów,którzyzajmowalisię tropieniemRoweckiego.MożnawśródnichwymienićEdwardaMączyńskiego,współpracującegozplacówkąAbwehryweWrocławiu,orazTadeuszaBrennera,informatoraGestapoiAbwehrywWarszawie33.

Niemcypodjęliteżpróbęstworzeniagęstszejsiecikonfidentów,złożonejzpod-oficerówsłużącychprzedwojnąw jednostkachdowodzonychprzezpłk.Roweckiego(55.ppwLesznieoraz2.DPwKielcach)iwziętychdoniewoli.Zostalionispecjalniezwolnienizobozówjenieckich,azawydaniegen.„Grota”obiecanoimnagrodęwwy-sokości100tys.zł.PodobnąpropozycjęotrzymałrównieżppłkMieczysławDobrzań-ski„Leon”,szefsztabuObszaruLwówZWZ-AK(wcześniejszefOddziałuIIOkręguWarszawaSZPiZWZ),aresztowanynapoczątkugrudnia1942r.34 Warto przy tym pod-kreślić,żewceluskłonieniadowspółpracyniektórycharesztowanychwyżejstojącychw hierarchii konspiracyjnej funkcjonariusze Policji Bezpieczeństwa stosowali wobecnichcorazbardziejwyrafinowanemetodyśledcze–nietylkotortury35.

Dziękimozolniezbieranyminformacjomniemieccyśledczyorientowalisięwpro-cedurachpanującychwKGAK.Wiedzielinp.,żeRakoń-Rowecki (…) sprawy zleca kie-rownikom referatów względnie oddziałów, którzy referują je szefowi sztabu, a ten z kolei Rakoń-Roweckiemu36.

29 Tamże, s. 38. Zob. L. Gondek, Polska karząca…, Warszawa 1988, s. 120, 155–156; A.K. Kunert, H. Zakrzewska, Dramat płk. Janusza Albrechta. Dokumenty dramatycznych wydarzeń, „Dzieje Najnowsze”1982,nr1–4,s.215,225,226,227–233.

30 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.55–58.31 P.M. Lisiewicz, W imieniu Polski Podziemnej. Z dziejów wojskowego sądownictwa specjalnego Armii

Krajowej,Warszawa1988,s.201–202;J.Wilamowski,Honor, zdrada…,s.35.32 A.K.Kunert,Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t.1,Warszawa1987, s.26–27;

P.M.Lisiewicz,W imieniu Polski…,s.203–209;J.Wilamowski,Honor, zdrada…,s.37.33 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.62–63.34 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…, s.242;A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.61.35 Tamże,s.64.36 Tamże,s.70.

70 Paweł Kosiński

NiemcyniemusielispecjalnieszukaćprzedwojennejfotografiiRoweckiego.Mo-glijąłatwoznaleźćwalbumowymwydawnictwiezatytułowanymLa Pologne contem-poraine/Poland of to day/Das heutige Polen (Budapest‒Genf 1927), gdzie znajdujesię fotografia Roweckiegowmundurze ppłk. z podpisem po niemiecku:Oberstleut-nant des Generalstabes Rowecki, nicht nur ein dekorierter Frontkämpfer, sondern auch ein vielgenannter Militärschriftsteller und Historiker, der Verfasser des obigen Aufsatzes37.Zapewnenowszezdjęciepłk.RoweckiegoniemieccyśledczyznaleźliwjegoaktachpersonalnychzzasobówCentralnegoArchiwumWojskowegopozostawionegowForcieLegionów.WkażdymrazieprzesłuchiwanyprzezfunkcjonariuszyPolicjiBez-pieczeństwawlecie1942r.FranciszekGalica„Sęk”,szefinspektoratuNowyTarg–NowySącz,poinformowałkontrwywiadAKpowyjściuzwięzienia,żeNiemcypokazalimufoto-grafięRoweckiegoiwprostzaproponowaliwystawienieRoweckiegozawysokąnagrodę.PrzytymsugerowaliprzeprowadzenietakiejakcjinaliniikoleielektrycznejWarszawa– Rembertów38.NajbardziejznanezdjęcieRoweckiego,pułkownikowskie (wykorzysty-wanepóźniejwencyklopediachPWN),znaczniepowiększoneispecjalniepodświetlo-ne,byłoeksponowanewwarszawskiejsiedzibieSipo–takabykażdyagentmógłsięmudokładnieprzyjrzeć39.W1942r.PolicjaBezpieczeństwadysponowałateżcałkiemaktualnymrysopisemgen.Roweckiego:(...)około 50 lat, średniej postury, dobrze zbu-dowany, ciemny blondyn, angielski wąsik, zdrowa cera–niezgadzałsięwnimtylkokolorwłosów,powinnobyć:„siwiejącybrunet”40.

Odrębnywątekniemieckiegopolowanianagen.„Grota”stanowiądwaprzypadkowenajściapolicjinajegolokalekonspiracyjne(prywatnyisłużbowy)orazrzekomezatrzyma-nieprzezPolicjęPolską.DopierwszegonajściadoszłowmieszkaniunaIpiętrzebudynkuprzyul.Chocimskiej22.Nadranempewnegowiosennegodnia1940r.dolokalu,wktórymprzebywałStefanRoweckizżonąEugenią,wtargnęłopięciuNiemców.Przetrząsnęlionicałemieszkaniewposzukiwaniurzekomegosynaprzebywającejwnimpary(podającejsięzaEugenięBorzychowskąijejsublokatoraPawłaNowaka).NiemcyprowadzącyobławęnapracownikówkonspiracyjnejdrukarnizlokalizowanejnaDolnymMokotowieprzyjęliwówczasdowiadomości,żeparaniemażadnegosyna,iwynieślisiębezwylegitymowaniaobecnych,awartopodkreślić,żegen.Roweckimógłsięznaleźćwkłopotliwejsytuacji,gdyżmiałwtedyprzysobiedokumentynanazwiskoJanaSokołowskiego41.Drugiezda-rzeniemiałomiejsceprzyul.Barskiej5/3(mieszkanienieobecnegowkrajuprofesoraSGHAntoniegoSujkowskiego)podczasodprawyzppłk.LudwikiemMuzyczką,ppłk.AntonimSanojcąipłk.TadeuszemPełczyńskim,wlipcu1942r.Niedługopotymjakzlokaluwyszłałączniczka,udającasiępocodziennąpocztę,udrzwifrontowychstanęlidwajfunkcjonariu-szeGestapo,którzychcieliobejrzećmieszkanieiewentualniezająćjenaswojąkwaterę.Podczas lustrowania lokaluominęlionipokójzezgromadzonymipolskimoficerami,bopochodzącazWielkopolskigospodyniwłaścicielamieszkaniawyperswadowałaimdobrąniemczyzną,że(...)leży tam nerwowo chora profesorowa, którą lada chwila mają zabrać do Tworek. Biedna kobieta na widok obcych dostaje ataku szału!42Wedługniepotwierdzonej 37 Podpułkownik Sztabu Głównego Rowecki, nie tylko odznaczony frontowiec, lecz również głośny pisarz woj-

skowy i historyk, autor powyższego artykułu.Zob.Generał Stefan Rowecki…,wkładkailustracyjna,ryc.31.38 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.59.39 Tamże,s.60.40 Tamżeorazryc.20zwkładkimiędzystronami96i97.41 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…,s.250.42 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…,s.247.L.Muzyczka,„Grot” – jeden z twórców polskiego państwa pod-

ziemnego,w:Generał Stefan Rowecki…,s.301–305.


relacjiAntoniegoArciszewskiego„Dęba”,podoficeraPolicjiPolskiej,ajednocześnieżoł-nierzaKorpusuBezpieczeństwa,nawiosnę1943r.miałodojśćdoprzypadkowegozatrzy-maniagen.„Grota”pogodziniepolicyjnej.FunkcjonariuszepolicjizamierzalidoprowadzićRoweckiegodoXIIIKomisariatu(przyul.Hożej30)zpoleceniemprzekazaniagonastęp-negodniaGestapo.Kiedyjednakwyszłonajaw,żezatrzymanyjestdowódcąAK(rzekomookazałdokumentnominacjinadowódcęZWZ-AK),dwóchfunkcjonariuszypolicjigrana-towej–zaprzysiężonychżołnierzyAK–wypuściłoaresztowanegonawolność43.

Są ślady, żeNiemcypróbowali aresztowaćgen. „Grota” już napoczątku1941 r.KrakowskaplacówkaAbwehrywprawdziebłędniezidentyfikowałaosobędowódcyZWZjakogen.JanaKazimierzaKruszewskiego,którywewrześniu1939r.zostałwziętydoniewoliiprzebywałwniejdo1945r.(OflagIVAHohnstein,OflagIVBKönigstein,OflagVIIIEJohannisbrunniOflagVIIAMurnau),jednak29styczniameldowałaIIIOddziało-wiAbwehryprzyOKWwBerliniewsprawiepolskiegoruchuoporum.in.,że:

Niezostałaresztowanygen.JanKruszewski.Wodniesieniudojegoosobyustalonojużdotychczasnastępująceszczegóły:K.byłpoprzedniodowódcąpolskiegoKorpu-suOchronyPogranicza(KOP).Mówipłynnieponiemiecku,posiadaniemieckipasz-portinosiodznakępartyjnąNSDAP.Wczasieswoichpodróżykolejąotoczonyjeststalestrażązłożonązkilkuwiernychmuludzi.K.igenerałJanuscheikis[właściwieMarianJanuszajtis],skierowaniprzezgenerałaSikorskiego,przybyliwmarcu1940r.przezRumuniędoGeneralnejGuberni.J.przewidzianybyłdokierowaniaruchemoporunaobszarachzajętychprzezRosję,K.jestdowódcąwGeneralnejGuberni44.

Pierwszą poważną próbę aresztowania gen. Roweckiego podjęli funkcjonariu-szeGestapozKielc (pracownicyWydziałuZamiejscowegowKielcachKdSRadom)wpierwszejdekadzie (najprawdopodobniej7) lipca1941 r.Doszłodoniejnaskutekzdradywspomnianegortm.PrzemysławaDeżakowskiego.Próbabyłanieudanazpowo-duspóźnienianiemieckichpolicjantównaujawnionespotkanieKomendantaGłównegoZWZzjegozastępcąiszefemsztabuZWZwmieszkaniuprzyal.Niepodległości.OfiarągestapowcówzostałtylkopłkAlbrecht45.

PorazdrugidoniebezpiecznejpróbyaresztowaniaRoweckiegodoszłowpociągurelacjiWarszawa–Kraków.FunkcjonariuszeSipozostalipoinformowaniprzezswojegokonfidenta z Jarosławia, żeRowecki zamierzawybrać sięw okoliceKrakowa.Cho-ciażgenerałistotnieudałsięwtymczasienanartydoZakopanego,topolicjancialbo przetrząsnęli niewłaściwy pociąg, albo jednak nie zdołali rozpoznać generała46. Byćmożeechemtegozdarzeniabyłpochodzącyzwiosny1943r.meldunekwywiaduArmiiKrajowejzeŚląska,wktóryminformowano,żenajprawdopodobniejtamtejszaAbwehra

43 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.70–71.44 Dokumentnr58A:Meldunek placówki Abwehry przy dowódcy wojskowym w Generalnym Gubernatorstwie

do III Oddziału Abwehry przy OKW w Berlinie w sprawie akcji masowych aresztowań inteligencji pol-skiej w Radomiu w dniu 24 stycznia, przeprowadzonej przez policję z udziałem obserwatora Wehrmachtu, w:Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, S. Płoski (red.), t. 1 (1939–1942), Warszawa1970,s.418.

45 A.Chmielarz,A.K.Kunert, Spiska 14…, s. 55–58;A.K.Kunert, H. Zakrzewska,Dramat płk. Janusza Albrechta. Dokumenty dramatycznych wydarzeń,„DziejeNajnowsze”1982,nr1–4,s.225,239.

46 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD für den Distrikt Radom [Komendant Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dla Dystryktu Radomskiego],GK105/268.Zob.także:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.60–61;J.Rzepecki,Wspomnienia i przyczynki historyczne,Warszawa1983,s.248.

72 Paweł Kosiński

może dotrzeć do samego dowódcyAK za pośrednictwem niejakiego „Bezaka”. Ślą-skiejplacówceAKchodziłoouwrażliwienienaniebezpieczeństwoposłużeniasięprzezNiemców inwigilowanymiprzeznichkolejarzami– łącznikamipolskiegopodziemia.Wedługppłk.StefanaJelentyhasło„Bezak”należykojarzyćzpostaciąppłk.HenrykaBezega,którybyłszefemSłużbyIntendenturywSłużbieZwycięstwuPolski,ZwiązkuWalkiZbrojnejiArmiiKrajowej,tyleżeBezegwcaleniewspółpracowałzNiemcami47.

Wedługnajbardziejprawdopodobnejwersjiwydarzeńgenerał„Grot”zostałroz-poznanyiwydanyNiemcomprzezichkonfidentaEugeniuszaŚwierczewskiego,zareje-strowanegowspecjalnejkartoteceGestaponadzorowanejprzezSturmscharführeraSSisekretarzakryminalnegoPaulaBartza(wramachreferatuIVC1UrzęduKdSwWar-szawie)podkryptonimem„V-100”.EugeniuszŚwierczewski,namówionydowspółpra-cyzNiemcamiprzezwcześniejzwerbowanego„byłego”szwagraLudwikaKalksteina,był szczególnie cennym konfidentem, gdyż znał Stefana Roweckiego jeszcze sprzedwojny,awczasieokupacjimiałgoprzypadkiemkilkakrotniespotkaćnaulicachWar-szawy.Natknąłsięnagen.„Grota”równieżrankiem30czerwca1943r.naSolcu,skąd–dyskretnieobserwującswojąofiarę–dotarłażnaOchotę.Upewniłsię,żedowódcaAKwszedłdojednejzkamienic–powyżejnr.10–przyul.Spiskiej,poczymudałsiędokoszarbatalionuPolicjiPorządkowej(dokładnieSchutzpolizei)wDomuAkademickimprzypl.NarutowiczaistamtądpowiadomiłGestapo48.

Doaresztowaniadoszłozarazpodenuncjacji,nakilkaminutprzedgodzinądzie-siątą.Akcjąujęciagenerała,którasięrozegrałaprzyul.Spiskiej,przedbudynkiemnr14,dowodził oficer prowadzący Świerczewskiego i dowódca Rollkommando w jednejosobie–UntersturmführerSSErichMerten.Brałowniejudziałokoło100policjan-tów – uzbrojonych nawetw brońmaszynową.Generał zaraz po aresztowaniu zostałprzewiezionywkawalkadziekilkunastusamochodównasygnaledogmachuGestapowal.Szucha.Następnegodnia ranoz lotniskaOkęciezostałwysłanyspecjalnymsa-molotemdoBerlina49.OstateczniegenerałRowecki trafiłdoobozukoncentracyjnegoSachsenhausen,gdziezostałzamordowanynapoczątkusierpnia1944r.50

Poaresztowaniu„Grota”Niemcynieposiadalisięzradości.Jakwspominałgen.TadeuszKomorowski„Bór”,następcagen.RoweckiegonastanowiskudowódcyAK:

Dnia30czerwcawpołudniespotkałemprzypadkowojednegozpolityków,znanegomidobrzezpodziemia.Byłonwyraźniepodnieconyizdenerwowany.Zakomuniko-wałmibezwstępów,conastępuje:Przedchwiląrozmawiałemzkimś,ktodopiero

47 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…,s.264–265.48 IPN/OkręgowaKomisjaBadaniaZbrodniprzeciwkoNarodowiPolskiemuwSzczecinie,Akta główne pro-

kuratora w sprawie zamordowania gen. Stefana „Grota” Roweckiego w sierpniu 1944 r. w obozie Sachsen-hausen,s.24/05/Zn[s.3/03/Zn],t.7,Postanowienie o umorzeniu śledztwa,k.1395(3)–1397(5),1398(6).Zob.także:R.Domańska,Policja…,s.154;L.Gondek,Polska karząca…,s.127–128;W.Grabowski,Kal-kstein i Kaczorowska w świetle akt UB,„BiuletynIPN”2004,nr8–9(43–44),s.89–90;[G.Folta]Wie Polen verraten wurde. Die kurzlebige Selbständigkeit des polnischen Staates von 1918 bis 1946 (IV),„DerSpiegel”z15grudnia1980r.,nr51, s.145,SpiegelOnline,http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14336650.html[dostęp:31VIII2018];W.Pronobis,Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci,Warszawa2014,s.52–54.

49 M.Ney-Krwawicz,Komendanci Armii Krajowej,Warszawa1992, s.103.Zob. także:T.Żenczykowski, Generał Grot u kresu walki,Gdańsk1989,s.11,14–15.

50 D.Wituszko,Umorzenie śledztwa w sprawie zamordowania w sierpniu 1944 r. w niemieckim obozie kon-centracyjnym w Sachsenhausen gen. dyw. Stefana „Grota” Roweckiego – Komendanta Głównego Ar-mii Krajowej. Instytut Pamięci Narodowej, 30.03.2007, http://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/ 10143,Umorzenie-sledztwa-w-sprawie-zamordowania-w-sierpniu-1944-r-w-niemieckim-obozie-.html?se-arch=523247782186[dostęp:15V2019].


cowyszedłzkwaterygłównejGestapoprzyaleiSzucha.Wczasieprzesłuchania,na które gowezwano,wpadł nagle do pokoju jakiśwysokiej szarży gestapowiecizameldowałprzesłuchującemuoficerowiszeptemcoś,cowywarłona tymofice-rzewielkiewrażenie, bowstał, uścisnął tamtemu rękę, powiedział „Ich gratuliereIhnen” i zamówiłpilną rozmowęzBerlinem.Przesłuchanienatychmiastprzerwa-no,odsyłającbadanegododomu.Kiedyten,zadowolony,wyszedłzpokoju,oczomjegoprzedstawiłsięniezwykływidok.Pokorytarzachbiegaliurzędnicy,maszynistkiiniżsifunkcjonariuszeGestapowstanieszczególnegopodniecenia.Większośćznichzdążaław kierunku schodów, gestykulując i rozprawiając głośno, co byłow tymurzędzieniezwykłe.Słyszałpowtarzanegratulacjeicoś,cobrzmiałojak„wreszciekoniecztącałąkonspiracją”.Byłoparęminutpojedenastej.Kiedyjużwychodziłzbudynku,zobaczył,jakpodsilnąstrażąprowadzonojakiegośczłowieka.Byłskuty,aleszedłzpodniesionągłowąipewnymkrokiem.Musiałatobyćjakaśważnaoso-bistość–zakończyłmójinformatoripodałmirysopisaresztowanego.Wiadomośćtamnierównieżmocnozaniepokoiła.Opisaresztowanegoijegoubraniaprzypominałmi„Grota”,generałaRoweckiego51.

SamBrigadeführerSSJürgenStroopSSPF„Warschau”,30czerwca1943r. takrelacjonowałw1949 r.współwięźniowi zmokotowskiegowięzienia–KazimierzowiMoczarskiemu–spotkaniezgen.Roweckim:

Zobaczyłemgenerała„Grota”wpokojuprzyległymdogabinetuHahna.Przyjrza-łemmu sięprzezotwartedrzwi.Stał frontemdomnie, alepatrzyłwokno.Byłniezwyklepoważnyispokojny.Muszęprzyznać,żezrobiłnamniedużewrażenie.Cywil,aleodrazuwidać,żewojskowynajwyższejklasy.Zmęczony,twarzścią-gnięta,leczdziwniepogodnywswymspokoju.(...).Odgenerała„Grota”,którybyłwówczasnaszymwięźniem,biłjakiśmajestat.Niktsięniecieszył,choćbyliśmybardzozadowoleni.Mówiliśmycicho52.

NiemalwpółtorarokupoaresztowaniuRoweckiegoiparęmiesięcypoupad-kupowstaniawarszawskiego–uschyłkupanowanianiemieckiegowWarszawie–takoceniałujęcie„Grota”gubernatordystryktuwarszawskiegoLudwigFischer:

Rok1943byłokresemszczytowegorozwojuruchuoporu.Jednakżewtymrokubyłon też szczególnie systematycznie i jaknajostrzejzwalczany.W lutym1943 rokuudałosięzaaresztowaćmianowanegoprzezLondyndelegatapolskiegorządunaro-dowego, dzięki czemuujawnione zostały dalekosiężne plany ruchu oporu. Policjibezpieczeństwa iSDudało sięwymierzyć cios jeszczebardziej dotkliwy:wdniu30czerwca1943r.aresztowanyzostałwWarszawieszefpolskiejArmiiKrajowejge-nerałRowecki.Wskutektegoruchoporuzostałtakosłabiony,żemusiałzrezygnowaćzwiększegopowstaniaprzeciwkoniemieckiemupanowaniu(…)53.

51 T.Bór-Komorowski,Armia podziemna,Warszawa2009,s.160.52 K.Moczarski,Rozmowy z katem, Warszawa1978,s.307.53 Dokument nr 39: Raport końcowy gubernatora dystryktu warszawskiego z dnia 20 grudnia 1944 r.

[Sochaczew, 20 grudnia 1944] Tajne!,w:Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego 1939–1944,K.Dunin-Wąsowicziin.(red.),Warszawa1987,s.820.

BARTŁOMIEJSZYPROWSKI

Próba infiltracji Komendy Głównej ZWZ i gen. Stefana Roweckiego ps. „Kalina”

podjęta przez NKWD z wykorzystaniem struktur ZWZ we Lwowie w latach 1940–1941

PolskakonspiracjawojskowaweLwowiezostałazapoczątkowana27września1939r.Tegodniagen.MarianŻegota-Januszajtisps.„Karpiński”1powołałPolskąOrganizacjęWalkioWolność(POWW).Taorganizacjaistniaładogrudnia1939r.Jegozastępcąbyłgen.MieczysławBoruta-Spiechowicz ps. „Kopa”, dowódca rejonuLwów-prowincja.WPOWWdziałałrównieżpłkWładysławŻebrowskips.„Żuk”,„Dębiński”–dowódcarejonuLwów-miasto2.Poaresztowaniu„Karpińskiego”(27października1939r.)jegonastępcązostał„Kopa”.Gen.Boruta-SpiechowiczopuściłLwów11listopada1939r.zzamiaremdotarciadoFrancji3,aswoimzastępcąmianowałppłk.JerzegoDobrowol-skiego.Jednakwtymsamymczasiebazanr1ZWZ„Romek”wBudapeszciedowód-cąorganizacjimianowała„Żuka”4.Tenniepodporządkowałsięppłk.DobrowolskiemuisztabPOWWrozpadłsięnadwieodrębneorganizacjekonspiracyjne5.

1 Gen. Marian Januszajtis posługiwał się wówczas nazwiskiem Jan Krużygłowski. Zob. Polskie podzie-mie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, Z.Gajowniczek (red.), Warszawa–Moskwa2001, t. 2, s. 735, 739;G.Mazur, J.Skwara, J.Węgierski,Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946,Katowice2007,s.85.

2 J.Węgierski, Lwów pod okupacją sowiecką 1939–1941,Warszawa 1991, s. 23; M. Klecel,W sowiec-kim Lwowie 1939–1941, „Nasz Dziennik” 2010, nr 145 (3771), http://www.naszdziennik.pl/index.php?-dat=20100624&typ=ip&id=ip12.txt [dostęp: 19XI 2011];G.Mazur, J.Węgierski,Konspiracja lwowska 1939–1944. Słownik biograficzny,Katowice 1997, s. 10;G.Mazur, J. Skwara, J.Węgierski,Kronika…,s. 68; Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalej: IPiMS) kol. 25/12, Relacja Władysławy Piechowskiej pt. Lwów,22 IX1939–16IX1940 r.,20XI1941 r.;W.Piechowska,Początki ZWZ-AK we Lwowie, „Więź”1988,nr6,s.112;ArchiwumKomisjiHistoriiKobietwWalceoNiepodległość(dalej:KHK),TeczkapersonalnaWładysławyPiechowskiej,sygn.II-P-17,W.Piechowska,Początki konspi-racji we Lwowie,mps,b.d.,s.2;E.Jaworski,Lwów. Losy mieszkańców i żołnierzy Armii Krajowej w latach 1939–1956,Pruszków1999,s.25–27.

3 W trakcieprzekraczaniagranicywnocyz13na14 listopada1940 r.w rejoniewsiSitnokołoDelatyna gen.MieczysławBoruta-Spiechowicz został zatrzymany przez sowiecką straż graniczną, a następnie, pokilku dniach, przewieziony do więzienia w Stanisławowie. Zob. Protokół przesłuchania Mieczysława Boruty-Spiechowicza,w:Polskie podziemie…, t.1,s.950–951;R.Wnuk, Za pierwszego sowieta. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941),Warszawa2007, s.40;Raport nr 1 płk. Władysława Żebrowskiego,w:Armia Krajowa w dokumentach 1939‒1945.Wrzesień 1939 – czerwiec 1941,t.1,cz.1,Warszawa2015,s.103.

4 J. Węgierski, Lwów…, s. 366; G. Mazur, J. Węgierski, Konspiracja…, s. 239; G. Mazur, J. Skwara, J.Węgierski,Kronika…,s.58;R.Wnuk,Za pierwszego…,s.39.

5 Jakwskazywanowliteraturze,płkWładysławŻebrowskips.„Żuk”,którybyłwtedykomendantemOkrę-guLwów-miasto, nie podporządkował się płk. JerzemuDobrowolskiemu,wystąpił z POWW i utworzyłstrukturępn.ZjednoczoneOrganizacjeWyzwoleniaOjczyzny(ZOWO).G.Mazur,J.Skwara,J.Węgierski, Kronika…, s. 89; IPiMS, kol. 25/12,Relacja Władysławy Piechowskiej…; W. Piechowska,Początki…, s.115.Twierdzonorównież,żeorganizacjaŻebrowskiegonazywałasięPOWO–PolskaOrganizacjaWy-zwoleniaOjczyzny.Zob.E.Kotarska,Proces czternastu,Warszawa1998,s.73;ArchiwumInstytutuPamięciNarodowej(dalej:AIPN),BU177/4/2,Protokół przesłuchania Antoniego Świerzbińskiego,3IV1940r.,k.39.Okolicznościkonfliktumiędzymjr.ZygmuntemDobrowolskimapłk.WładysławemŻebrowskimopowie-działEdwardowiGoliosobiściemjrZ.Dobrowolski,którytwierdził,żetoonzostałmianowanynaczelnym

Próba infiltracji Komendy Głównej ZWZ i gen. Stefana Roweckiego ps. „Kalina” podjęta przez NKWD... 75

Ponieważgen.KazimierzSosnkowskips.„Godziemba”niemiałaktualnych in-formacjiosytuacjiweLwowie,29listopada1939r.mianował„Karpińskiego”komen-dantemObszarunr3ZWZ(lwowskiego),a„Kopę”–komendantemObszarunr2ZWZ(białostockiego)6.

Wgrudniu1939r.ppłkW.Żebrowskisporządziłraportdlagen.K.Sosnkowskiego, któryprzesłanodobazyZWZ„Bolek”wBukareszcie23 stycznia1940 r. „Żuk”za-wiadamiałw nimo aresztowaniu „Karpińskiego” i „Kopy” oraz o tym, że objął do-wództwo organizacji we Lwowie jako oficer najstarszy rangą. Miało to nastąpićwporozumieniuzppłk.JerzymDobrowolskim,któryzająłbysiędziałaniamipolityczno- -społecznymi,awgestii„Żuka”leżałybydziałaniawojskowe7.Zkońcemlistopada1939r. ppłk J.Dobrowolski opuściłLwów8, a jegomiejsce zająłmjrZygmuntDobrowolski ps.„Feliks”,„Zygmunt”9.

komendantemorganizacji,podczasgdypłkW.Żebrowskibyłjedyniekomendantemmiasta.Zob.AIPN,BU177/12(UI/31/F),Osobiste zeznania E. Goli,Lwów,29III1940r.,k.6–9;R.Wnuk,Za pierwszego…,s.42.Wedługpłk.StanisławaRostworowskiego,wkońcustycznia1940r.całaPOWWprzystąpiładoZWZ,apozaniąbyłaorganizacjamjr.Z.Dobrowolskiego,zktórejkomórkiorganizacyjnewtereniepowoliwłączanodoZWZ,Zob.Raporto stanie organizacji ZWZ na terenie Obszaru nr 3 płk. Stanisława Rostworowskiego, 1V1940r., w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.1,s.373.JakzeznałAntoniŚwierzbiński,doczasuaresz-towaniagen.Januszajtisa„Żuk”i„Dobrowolski”byliwjednejorganizacji,apotemdoszłodorozbieżności i podzieliła się ona na dwie grupy. Zob. AIPN BU 177/4/2, Protokół przesłuchania Antoniego Świerzbińskiego,22V1940r.,k.63–64.

6 Instrukcja dla gen. Mariana Żegoty-Januszajtisa,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.1, s.78.7 Raport nr 1 płk Władysława Żebrowskiego, 7XII1939r.,w:tamże,s.103.8 PłkJerzyDobrowolskiotrzymałzakazpobytuweLwowiejakobyłyprzedsiębiorca.Ztegopowoduopu-ścił Lwów i przebywał w Brzuchowicach. Został aresztowany przez NKWD po powrocie do Lwowa 8 lub 12XII 1939 r.W czerwcu 1941 r. został rozstrzelanywwięzieniu przy ul. ZamarstynowskiejweLwowie. Zob. G.Mazur, J.Węgierski,Konspiracja…, s. 54.W innych publikacjach wskazywano jakodatę aresztowania 12XII 1939 r. oraz jako datę rozstrzelania 26VI 1941 r. Zob.G.Mazur, J. Skwara, J.Węgierski,Kronika…, s. 98;Polskie podziemie…, t. 1, s. 403. Informacjęo aresztowaniupłk.Dobro-wolskiego wskazywał Piotr Marciniak ps. „Emil”. Zob. IPN, BU 177/4,Protokół przesłuchania Piotra Marciniaka, 3 IV1940 r., k. 196. Informację o aresztowaniupłk. JerzegoDobrowolskiegoprzezRosjanprzekazałTadeusz Strowski, przybyły ze Lwowa. Powyższąwiadomość przekazano na posiedzeniuKo-mitetudlasprawKraju15XI1939r.Zob.W.Grabowski,Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kra-ju,cz.1:1939–1941,Warszawa2008,s.51.WedługWładysławaŻebrowskiegoppłkJerzyDobrowolskizostał aresztowany 10XII 1939 r. Zob.Raport nr 1 płk Władysława Żebrowskiego, w:Armia Krajowa w dokumentach…,t.1,cz.1,s.103.

9 Mjr Zygmunt Dobrowolski ps. „Zygmunt”, „Feliks”, ur. 1 V 1899 r. w Mościskach. Od 1924 r. słu-żyłw24.pap,anastępnieod1928r.w6.pacweLwowie.Stopieńmajorauzyskał19III1938r.Wcza-siewojny obronnej służył najpierww11. dac, podległym38.DP, a następniew 11.DP.Był członkiem Polskiej Organizacji Walki o Wolność (POWW) na stanowisku zastępcy komendanta. Początkowobył zastępcą i komendantemprowincji ZWZ-2, a odmarca lub kwietnia 1940 r. – komendantemZWZ-2 we Lwowie, po wycofaniu się z organizacji płk. J. Sokołowskiego. Przypuszczalnie 29 X 1940 r.został aresztowany przezNKWD i przebywałwwięzieniach.W1941 r. był dowódcą 5. dapl 5.Wileń-skiejDPAPwZSRR.Następniebyłw IIKorpusiePolskim iw1944 r. brałudziałwbitwiepodMon-teCassino. Zmarł 8VII 1975 r.wRzeszowie i został pochowany na tamtejszym cmentarzuWilkowyja(obecnie: Cmentarz KomunalnyWilkowyja – przyp. red.). Zob. J.Węgierski, Lwów…, s. 362; G.Ma-zur, J.Węgierski,Konspiracja…, s. 55–56;Polskie podziemie…, t. 2, s. 1248; R.Wnuk, Za pierwsze-go…,s.66;Rocznik oficerski 1939, Kraków2006,R.Rybka,J.Stepan(oprac.),s.166.Winnejpublika-cjiwskazywano, że aresztowaniemjr.Z.Dobrowolskiegomogłonastąpić18 IX1940 r.Zob.G.Mazur, J.Skwara,J.Węgierski,Kronika…,s.150.ZygmuntDobrowolski,przesłuchanyprzezNKWD,zeznał,żeprzedwyjazdemgen.MieczysławaBoruty-SpiechowiczaZ.Dobrowolskiwyraziłzgodęnaobjęcieponimorganizacji.Gen.Boruta-Spiechowicznakazałrównieżmjr.Dobrowolskiemu,abyniedopuściłondopo-działunadwieodrębneorganizacje.JednakmjrZ.Dobrowolskipóźniejsiędowiedział,żedrugąorganiza-cjęutworzyłpłkW.Żebrowski,którynakazałmjr.Dobrowolskiemupodporządkowaniesię.Dobrowolski odmówił, powołując się na pełnomocnictwa gen. Boruty-Spiechowicza. Zob. Protokół przesłuchania mjr Zygmunta Dobrowolskiego, 4IV1941r.,w:Polskie podziemie…,t.2,s.1257;orazWłasnoręczne zezna-nie płk. Stanisława Pstrokońskiego, w:Polskie podziemie…,s.1321.Jaknatomiastzeznawałgen.Boruta--Spiechowicz,pojegowyjeździeorganizacjęmiałobjąćppłkJerzyDobrowolski.Takiepoleceniezostawił wpierwszejpołowielistopada1939r.WładysławiePiechowskiej,abyprzekazałajeppłkJ.Dobrowolskiemu.

76 Bartłomiej Szyprowski

Wgrudniu1939r.doLwowaprzyjechałTadeuszStrowskips.„Turzyma”.PodałsięzakurieraiprzedstawiłszyfrowaneinstrukcjeNaczelnegoWodzagen.Władysława Sikorskiegoigen.K.SosnkowskiegoodnośniedoutworzeniaZWZweLwowieorazszyfry łączności10. Przeprowadzał rozmowy zarówno z mjr. Z. Dobrowolskim, jaki płk.W.Żebrowskim11. „Żuk” po tych rozmowach przyjął od „Turzymy” instrukcje

Zob.Protokół przesłuchania gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, 14V1940r.,w:Polskie podziemie…,t.2,s.945.

10 Por.RomanTatarski ps. „Luda” twierdził, żeZWZna terenieObszaru 3 rozpoczęła działalność 10XII1939r.,tj.oddatyprzybycia„Turzymy”doLwowa.Zob.Fragmenty protokołu konferencji w Belgradzie, w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.I,cz.1,s.437.ZmyśląoemisariuszachdoLwowagen.K.Sosn-kowskipisał:„(…)wysłałemdowasstudentów(...)wlistopadzieTurzymę,wgrudniuGlińskiego,Piotra(...)wlutymLilińskiego,wmarcuob.Łozińskiego,jakopomocnikawzględnieszefasztabukomendantaokupa-cjisowieckiej.GlińskizdajesiędotarłdoorganizacjimjrDobrowolskiego,PiotrdoWacławy,(...)ŁozińskidoWacławy,niebawempowiniendojśćdoLeszka”.Zob.Instrukcja nr 3 dla Husarza,w:Armia Krajowa w dokumentach..., t. 1, cz. 1, s. 402; „Turzyma”–TadeuszStrowski; „Gliński” –KazimierzLisiewicz; „Liliński”‒ StefanBogdanowicz; „Łoziński”‒ ppłk dypl. Stanisław Pstrokoński, student – kurier ZWZ.TadeuszStrowskimiędzy15a18X1939r.zgłosiłsięweLwowieugen.MarianaŻegoty-Januszajtisa,któremupodałsięzakurieraNaczelnegoWodza, jakobywmisjiwywiezieniagen.WładysławaAndersazeLwowa.Gen. Januszajtis,pouzyskaniuweLwowieopiniioTadeuszuStrowskim,którywystępowałtuwstopniumajora,chociażwrzeczywistościbyłprzedwojennymplutonowym,nieudzieliłmupomocy.WrezultacieT.StrowskiponownieprzedostałsiędoFrancji.Zob.G.Mazur,J.Skwara,J.Węgierski,Kro-nika…,s.81,92;B.Szeremeta,Związek Walki Zbrojnej zwalczany przez NKWD we Lwowie 1939–1941, Wrocław1998,s.60.Winnejpublikacji JerzyWęgierskiwskazywał,że„Turzyma”przybyłdoLwowamiędzy10a19XII1939r.Zob.List Jerzego Węgierskiego, 7XI1992r.,„ZeszytyHistoryczne”1993, z.101,s.236.Fakt,żeStrowskiprzybyłdoLwowawgrudniu1939r.,potwierdziłwswoichzeznaniachprzed NKWD Tadeusz Śliwiński. Zob. Protokół przesłuchania Tadeusza Śliwińskiego, 21 III 1940 r., w: Polskie podziemie…, t. 1, s. 871. Być może wówczas T. Strowski posługiwał się nazwiskiem Sierewicz.Zob.Protokół przesłuchania Mariana Januszajtisa, 8–16XII1939r.,w:Polskie podziemie…, t.2, s.763‒765.StopieńmajorawodniesieniudoT.StrowskiegozostałwskazanyrównieżnaposiedzeniuKomitetudlaSprawKrajuz15XI1939r.Zob.W.Grabowski,Protokoły…,s.51.PoprzybyciudoLwowa„Liliński”zgłosiłnapunktkontaktowyadiutantapor.JanaJaworskiegops.„Kowal”przypl.św.Jura6.Zob.E.Kotarska,Proces…,s.54.

11 WedługAntoniegoŚwierzbińskiego,dospotkaniaT.Strowskiego,A.Świerzbińskiego,Z.Dobrowolskiego,J.Sokołowskiego,A.Klotza iW.Żebrowskiegodoszłow styczniu1940 r.wmieszkaniuDaszkiewiczaprzyul.Tarnowskiego27/10weLwowie.NaspotkaniuStrowskipowiedział,żewyznaczaŻebrowskiegonadowódcęorganizacjiZWZ.WówczasKlotzodrzekł,żeStrowskiniemauprawnieńdomianowaniado-wódcóworganizacji,iwskazał,żeŻebrowskiniemapotrzebnegoautorytetu.KlotzpoprosiłStrowskiegoookazaniedokumentupotwierdzającego,żejestemisariuszem.WtedyStrowskipowiedział,żetakiegoniema,leczprzywiózłinstrukcjęgen.W.Sikorskiego.GdyKlotzzażądałinstrukcji,Strowskiodparł,żenie-znanymosobomokazywać jejniebędzie.Wodpowiedzina toKlotz zaznaczył, żewWarszawiezostałwyznaczonynadowódcęorganizacjiprzezgen.M.Karaszewicza-Tokarzewskiego.WówczasStrowskipo-wiedział,żeinstrukcjęprzekazałŻebrowskiemu.Spotkaniewyznaczononadzieńnastępnywtymsamymmiejscu.NaspotkaniuJanJaworskips.„Kowal”przekazałinformację,żeuczestnicypowinniprzejśćwcelurozmówdoinnegolokaluprzyul.Hauke-Bosaka3,wktórymsąjużStrowskiiŻebrowski.ŻebrowskiniechciałrozmawiaćjedyniezKlotzem,dlategoKlotznatospotkanienieposzedł.Niezapadłyżadneuzgod-nienia,ponieważSokołowskistwierdził,żemusisięporozumiećzWarszawą.Dokolejnegospotkaniado-szłoza10dni.WarszawaniezgodziłasięnadowództwoŻebrowskiego,ponieważorganizacjęweLwowieuważałazazdekonspirowaną.Mimo tegoobieorganizacjeweLwowieustaliły,żebędąwspółpracować.Dokontaktówwyznaczonoppłk.KarolaDziekanowskiego.WodniesieniudoKlotzawzeznaniupodanojegonazwisko:Niewiadomski(Niemirowski).Zob.AIPN,BU177/4/2,Protokół przesłuchania Antoniego Świerzbińskiego,22V1940r.,k.64–66.ZzeznańAndrzejaStockerawynikało,żewstyczniu1940r.doszłodozapoznaniamjr.ZygmuntaDobrowolskiegoiEdwardaGoli,używającegonazwiskaAzurewicz.Wtrak-cie spotkania,w sklepie Bieniasza,Gola poinformowałDobrowolskiego, że przyjechał do niego kurierT.Strowski.Miałonmiećszyfryipieniądze.DospotkaniaDobrowolskiegozeStrowskimdoszłowmiesz-kaniu,wktórymprzebywałStrowski,przyul.Potockiego41/43weLwowie.WtedyStrowskipoinformowałich,żejegozadaniemjestscaleniewszystkichorganizacjiweLwowiepodjednymkierownictwem.Miałrównieżpieniądzedlaorganizacji,tj.5mlnzł(dlaLwowa),5mlnzł(dlaKrakowa)i3mlnzł(dlaBiałe-gostoku).NadtonaprośbęStrowskiegoDobrowolskipowiedział,żeweLwowiedziałająorganizacjeZWZjego,SokołowskiegoiŻebrowskiego.StrowskipoprosiłDobrowolskiegookontaktztymiosobami,nacoDobrowolskiodparł,żenieleżytowjegomożliwościach.DobrowolskipozostawiłStrowskiemukontaktdosiebieizapowiedział,żebędzieczekałnajegowytyczne.Zob.Protokół przesłuchania Andrzeja Stockera, 20III1940r., w:Polskie podziemie…,t.1,s.859–861.EdwardGolazeznał,żedospotkaniaDobrowolskie-gozeStrowskimdoszłowmieszkaniuprzyul.Listopada43.Zob.Protokół przesłuchania Edwarda Goli,


inominacjęnakomendantaZWZweLwowieorazzłożyłnajegoręceprzysięgęorgani-zacyjną.WrezultacieobjąłdowództwoObszarunr3iokręgulwowskiego12.

Jednocześnie w styczniu 1940 r. do Lwowa przybył mjr Aleksander Klotz ps. „Niewiarowski”, wysłany przez Komendę Służby Zwycięstwu Polski, powołanejprzezgen.MichałaTokarzewskiego-Karaszewicza.Jegocelembyłoscalenieorganiza-cjiwojskowychna terenieLwowa13. ,,Niewiarowski”skontaktował sięzppłk. Janem Sokołowskimps.„Trzaska”14,który– jakwskazywano–objąłkierownictwoPOWWpogen.Januszajtisie,aresztowanymprzezRosjan15.TowłaśnieKlotzdoprowadziłdopowstaniaorganizacjiwojskowejzppłk.„Trzaską”,wktórejsamzostałszefemsztabu16.DotejorganizacjiprzyłączyłsięmjrZ.Dobrowolski.Grupa„Trzaski”niepodjęłaroz-mówz„Turzymą”17.

Namocyinstrukcjiz4grudnia1939r.zmienionodowódcęObszarunr3:zostałnimgen.M.Tokarzewski-Karaszewiczps.„Stolarski”18.Wyruszyłon22lutego1940r.doLwowa,alezostałaresztowanyprzezRosjanpodczasprzekraczaniagranicywnocyz6na7marca1940r.19

OdtądweLwowiedziałałydwieodrębneirywalizująceorganizacjeZWZ:ZWZ-1 dowodzona przez płk. Żebrowskiego ps. „Żuk” i ZWZ-2 ppłk. Jana Sokołowskiego

17–20III1940r., w:Polskie podziemie…,t.1,s.785;AIPN,BU177/12,Osobiste zeznania Edwarda Goli,29III1940r.,k.69. Zinnegoźródławynika,żeGolęzeStrowskimpoznałTadeuszŚliwiński.Ponadtoon zapoznałGolęzinstrukcjąStrowskiego.Zob.Protokół przesłuchania Tadeusza Śliwińskiego, 21III1940r.,w:Polskie podziemie…,t.1,s.873.AndrzejStockerodstyczniadomarca1940r.byłczłonkiemZWZ-2.ZostałaresztowanyprzezNKWDwmarcu1940r.iskazanynaosiemlatłagrów.Zwolnionogowewrześniu1941r. Zob. Polskie podziemie…, t.2,s.1125.

12 Raport nr 1 płk W. Żebrowskiego,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.1,s.103–104.JaktwierdziłpłkStefanRowecki,dowódcąObszarunr3ZWZmianowałppłk.J.Sokołowskiegops.„Trzaska”,nato-miast„Żuk”zostałmianowanydowódcątegożobszaruprzezbazęZWZwBudapeszcie.Zob.Meldunek nr 17, 15IV1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.1,s.351.

13 Wedługniektórychźródeł,„Niewiarowski”wyszedłzWarszawyjakoemisariuszSZPwlistopadzie1939r.i dotarł doLwowaok. 22–25XII 1939 r.Został tam szefem sztabu lwowskiejSZP.Następnie był sze-fem sztabu Obszaru Lwów ZWZ-2 domarca 1940 r. Zob.A. Klotz,Zapiski konspiratora 1939–1945, Kraków2001, s. 19;G.Mazur, J. Skwara, J.Węgierski,Kronika…, s. 101; IPiMS,kol. 25/12,Relacja Władysławy Piechowskiej…; W.Piechowska,Początki…,s.116.

14 Ppłk Jan Sokołowski wrócił do Lwowa w połowie października 1939 r., po nieudanej próbie przej-ścianaWęgry.Zob.G.Mazur, J.Węgierski,Konspiracja…,s.183;G.Mazur, J.Skwara, J.Węgierski, Kronika…,s.81.

15 Z. Siemaszko,Problemy podziemia pod okupacją sowiecką (1939–1941), „Zeszyty Historyczne” 1992, z.101,s.24.

16 JakwskazywałBogusławSzeremeta,mjrA.Klotz,ppłkJ.SokołowskiorazppłkS.Pstrokońskiznalisię zWyższejSzkołyWojennej.Zob.B.Szeremeta,Związek…,s.68.

17 ChodziłorównieżozatajenieprawdziwegostopniawojskowegoTadeuszaStrowskiego.AIPN,BU177/11,Protokół przesłuchania Gustawa Bruchnalskiego,9IV1940r.,k.42;tamże,k.14‒15;AIPNBU,177/4(UI/5/F),Akta karno-śledcze w sprawie komendanta oraz członków sztabu Obszaru nr 3 ZWZ i komend okrę-gów 1940–1941 (Władysław Kotarski i 13 innych), Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego,7IV1940r.,k.10–11,16,23–25;tamże,Protokół przesłuchania Władysława Kotarskiego,21V1940r.,k.112;IPiMS,PRM12,Raport nr 6 płk Władysława Żebrowskiego,1II1940r.,k.130;StudiumPolskiPodziemnejwLondynie(dalej:SPP);2.2.2.1.,Informacje Janiny Karaś z konferencji belgradzkiej;IPiMS,PRM25/15,Raport Romana Tatarskiego,14V1940r.,b.p.;R.Wnuk,Za pierwszego…,s.43,46;E.Kotarska,Proces…,s.46;A.Klotz, Zapiski…,s. 22–23,47;G.Mazur,G.Ostasz,Ważne dokumenty do dziejów ZWZ we Lwowie, „StudiaRzeszowskie” 1996,t.III,s.137–138.

18 Instrukcja dla płk. Stefana Roweckiego, w:Armia Krajowa w dokumentach…, t. 1, cz.1, s. 10,15,19; Instrukcja dla Obywatela Rakonia, L. 45/40/tj.,4XII1939r., w:Armia Krajowa w dokumentach…,t.1,cz.1,s.95.

19 ZbigniewSiemaszkowskazywał,żenastąpiłotonapoczątkumarca1942r.,alewydajesiętooczywistymbłędemmaszynowym.Zob.Z.Siemaszko,Problemy…,s.25.


ps.„Trzaska”.Później–powycofaniusięzniej„Trzaski”20–dowództwoZWZ-2przejąłmjrZygmuntDobrowolski.Trzebatunadmienić,żewZWZ-1dowódcąOkręguLwów--ZachódbyłmjrEmilMacielińskips.„Kornel”,„Rej”,„Sas”,„Pomian”21.

Podejmowanopróbypołączenia obydwuorganizacji. Podkoniec lutego1940 r.i10marca1940r.ppłk.KarolDziekanowski,napoleceniepłk.W.Żebrowskiego,spo-tkałsięwtymceluzpłk.Sokołowskim,jednakrozmowyniedoprowadziłydopozytyw-negowyniku22.

Wkwietniu1940 r.płkW.Żebrowskipostanowiłwyjechaćzagranicę.Było toprawdopodobnie spowodowane aresztowaniami dokonanymi przez NKWDwmarcu1940r.oraznegatywnymustosunkowaniemsięniektórychczłonkóworganizacjidojegoosoby23.Doaresztowańdoszłozapewnewskutekniedochowaniawarunkówkonspiracjiorazwkonsekwencjiniedocenienieniaradzieckichstrukturkontrwywiadowczychprzezsamychkonspiratorów24.Przedwyjazdem,9kwietnia1940r.,płkŻebrowskiwskazałnastępcówworganizacji.Natymstanowiskuprzewidywał–kolejno–płk.WładysławaKotarskiegops.„Druh”imjr.E.Macielińskiegops.„Kornel”25. Pierwszegoznicharesz-towałoNKWD19kwietnia,adrugiprzejąłponimkomendęZWZ-126.

WładysławaPiechowskawspominała:

Popłk.ŻebrowskimjegogrupęobjąłpłkMacieliński27,którybyłaresztowany,ana-stępniezwolniony,żądałondlasiebiestanowiskakomendantaZWZzracjiswojego

20 Tamże,s.24.Podawanojednakrównież,żeniezerwanorozmówmiędzyobiemaorganizacjami.Dokon-taktów z ZWZ-2 ppłk. J. Sokołowskiego płkW. Żebrowski wyznaczył ppłk. Karola Dziekanowskiego ps.„Olgierd”.Zob.AIPN,177/4(UI/5/F),Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego,7IV1940r., k.27;R.Wnuk,Za pierwszego…,s.44,49.

21 R.Wnuk, Za pierwszego…, s. 50;AIPN, BU 177/4,Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego, 7IV1940r.,k.12–13;AIPN,BU117/4, Zeznania własne Władysława Kotarskiego,15V1940r.,k.139,149,151;ZakładNarodowyim.OssolińskichweWrocławiu(dalej:Ossolineum),zespół16541/II,Papie-ry Kazimierza Sosnkowskiego. Związek Walki Zbrojnej. Obszar Nr 3 – Lwowski. Sprawa Macielińskiego ps. „Kornel”,k.20.

22 AIPN,BU177/4,Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego,15V1940r.,k.23–27.Wiadomo,że płkW.Żebrowskichciał,abyposcaleniuorganizacjipłkSokołowskizostałjegozastępcąlubszefemszta-bu–naconiewyraziłzgodySokołowski,którypowołałsięnapełnomocnictwazParyża,otrzymanezapośrednictwemgen.M.Tokarzewskiego-Karaszewicza.W.KotarskiiJ.Sokołowskispotkalisięnapoczątkumarca1940 r.w celu rozmowyo scaleniuorganizacji.Zob. tamże,Protokół przesłuchania Władysława Kotarskiego,21V1940r.,k.114–115.

23 „Żuk” planował wykonywanie akcji dywersyjnych oraz wybuch powstania antyradzieckiego na 20 III1940r.,cobyłosprzecznezzaleceniamiZWZzParyżaorazwywołałodziałaniemającenaceluusunię-cie,,Żuka”zdowództwa.Zob.Ossolineum,zespół16541/II,Papiery Kazimierza Sosnkowskiego. Związek Walki Zbrojnej. Obszar Nr 3 – Lwowski. Sprawa Macielińskiego ps. „Kornel”,k.15–16;Tamże,Instrukcja dla Łozińskiego Stefana,11III1940r.,k.18.

24 E. Kotarska, Proces…, s. 180–181; K. Rudnicki, Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 1939–1947, Łomianki2016,s.78,89.

25 G.Mazur,J.Skwara,J.Węgierski,Kronika…,s.125,126;J.Węgierski,Lwów…,s.83;AIPN,BU177/4,Zeznanie własnoręczne Władysława Kotarskiego,15V1940r.,k.150;AIPN,BU,177/4,Protokół prze-słuchania Władysława Kotarskiego, 20 V 1940 r., k. 104; tamże, Protokół przesłuchania Władysława Kotarskiego,22V1940r.,k.118.

26 Notatka sporządzona po 6 VI 1941 r. o antysowieckich formacjach polskich,w:Polskie podziemie…, t.1, s.719;AIPNBU,177/4,Zeznanie własnoręczne Władysława Kotarskiego,15V1940 r.,k.152; tamże,Postanowienie o przedstawieniu zarzutu,19V1940r.,k.103;tamże,Ankieta aresztowanego Władysława Kotarskiego,20IV1940r.,k.57;Ossolineum,zespół16603/I,Materiały Władysława Zycha,1VIII1941r.,k.12.

27 NazwiskoMaciejewskilubMacieliński,jegopseudonim„Rej”ifunkcjawZWZbyłypodawanewśledz-twieNKWDprzezaresztowanychjużnapoczątkukwietnia1940r.PiotrMarciniakps.„Emil”wskazał,żeMacieliński ps. „Rej” był dowódcą jednego z okręgów ZWZ, z którym spotykał się w lokalu przy ul.Mączyńskiego 51. Zob.AIPN, BU 177/4,Protokół przesłuchania Piotra Marciniaka, 3 IV 1940 r.,


starszeństwa.Ponieważbyłypogłoskiopodpisaniuprzezniegodeklaracjiowspół-pracyzNKWD,zerwaliśmyznimkontakty.Powstałaparadoksalnasytuacja2.or-ganizacjiZWZnaterenieLwowa.PłkMacielińskidysponowałkrótkofalówką,przypomocyktórejnawiązałkontaktzFrancjąznaszymiwładzamiizostałprzeznichuznany.JeżelisięjakiemuśkurierowiudałodojechaćdoLwowazzachodu,kontak-towałsięznami,apotemzpłk.Macielińskim,iwątpię,żebyktóryznichwrócił28.

Winstrukcjinr3,wydanej5maja1940r.,gen.WładysławSikorskiigen.KazimierzSosnkowskizatwierdzilimjr.EmilaMacielińskiegops.„Kornel”jakop.o.komendantaObszarunr3ZWZ imianowaligona stopieńpodpułkownika. Jednocześniezuwagi nabrakinformacjio„Stolarskim”iniemożnośćutworzeniaKomendyOkupacjiSowiec-kiej,czasowopodporządkowanoObszarnr3ZWZ„Rakoniowi”29.Wtejinstrukcjiod-danopoddowództwo„Kornela”wszystkieorganizacjewojskoweistniejącenaterenieMałopolskiWschodniejiWołynia.Wtymsamympiśmie,skierowanymdomjr.Z.Do-browolskiego,poleconomupodporządkowanieswojejorganizacjirozkazomppłk.Ma-cielińskiego30.Rozmowyscaleniowebyłyprowadzonemiędzymjr.Z.Dobrowolskim

k.200. ZkoleiKarolDziekanowskips.„Nadolski”,„Czerwin”zeznał,żemjr„Rej”byłdowódcąwschodnie-gookręguZWZ,zktórymspotykałsięwpunkciekontaktowymprzyul.Zimorowicza19iul.Wyspiańskiego12lub14.„Nadolski”przedstawiłrównieżrysopis„Reja”:wzrostwysoki,dobrzeodżywiony,twarzokrągłabez zarostu, ok. 40-45 lat, łysy, oczy ciemne, nosi krótkąmarynarkę, ciemne spodnie i butywojskowe.Zob.tamże,Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego,7IV1940r.,k.11–13,16.Wkolejnymprze-słuchaniuwskazał,żemjr„Rej”przebywaweLwowie„nastopienielegalnej”iżebyłdowódcąokręguZWZweLwowie.Zob.tamże,Protokół przesłuchania Karola Dziekanowskiego,18V1940r.,k.20.AntoniŚwierz-bińskips.„Lis”zeznał,żeMacieliński„Rej”byłdowódcązachodniegookręguZWZ.Zob.tamże,Protokół przesłuchania Antoniego Świerzbińskiego,8IV1940r.,k.39.NatomiastZygmuntChrząstowskiwskazywał,że„Rej”byłmajoremidowódcąwschodniegookręguZWZ.Podałtakżeadresihasłopunktukontaktowegoprzyul.Tarnowskiego65,wktórymspotkałsięz„Rejem”.Zob.tamże,Protokół przesłuchania Zygmunta Chrząstowskiego,11IV1940r.,k.175.WładysławKotarskizeznał,żenosiłonnazwiskoMaciejewskilubMacieliński ipseudonim„Rej”.Zob.AIPNBU177/4,zeznaniewłasnoręczneWładysławaKotarskiego,15V1940r.,k.139.Zob.tamże,Protokół przesłuchania Władysława Kotarskiego,22V1940r.,k.118,oraztamże,Protokół przesłuchania Władysława Kotarskiego,23V1940r.,k.121–122.Dziwiwięcnietylkoto,żeNKWDniezbytbyłozainteresowaneposzukiwaniem„Kornela”,lecztakżeto,żepoaresztowaniuzostałbezżadnychproblemówzwolniony.

28 KHK,teczkapersonalnaWładysławyPiechowskiej,sygn.II-P-17,W.Piechowska,Początki konspiracji we Lwowie,mps,b.d.,s.3.PodobnienakwestięstarszeństwaprzyobjęciufunkcjiprzezMacielińskiegowska-zywałppor.JuliuszLepiankiewiczps.„Julek”.Stałosiętak,mimożewgLepiankiewiczaodpowiedniejszynatymstanowiskubyłbyWładysławZychps.„Falko”.Zdrugiejstrony„Julek”podnosił,żeMacielińskichciałwcześniejwyjechać zagranicę jako zagrożonyprzezNKWD.Zob.Ossolineum, zespół16541/II,Papiery Kazimierza Sosnkowskiego. Związek Walki Zbrojnej. Obszar Nr 3 – Lwowski, Sprawa Macieliń-skiego ps. „Kornel”, Raport ppor. Juliusza Lepiankiewicz „Julka”,21V1940r.,k.21.Kwestięwyjazdupodnosił równieżczłonekZWZ-1AdamTelmanyps. „Andrzej”: „CiekawymmomentemwdziałalnościMacielińskiegoprzedokresemmianowaniaczyobjęciaprzezniegofunkcjikomendantaokręgunr3jestwy-słanielistujeszczedopłk.Żebrowskiego,wktórymprosiłonatychmiastoweprzerzuceniegodoRumunii,motywowałprzytymprośbęfaktemswojejdekonspiracjiwwynikuaresztowaniajegoprzezNKWD.Listtenzostał–jakjużwiadomo–zlekceważonyinieostrożniezniszczony,tak,żeniemożestanowićdzisiajdowodu formalnegoprzeciwkoMacielińskiemu”.Zob. tamże, zespół 16594/II, t. 5,A.Telmany,Uwagi o działalności ZWZ wiosną 1940 r. we Lwowie,30V1942r.,k.330.

29 Instrukcja nr 3 dla Husarza, 5 V 1940 r., w: Armia Krajowa w dokumentach…, t. 1, cz. 1, s. 403. Gen.StefanRoweckiwskazywał,żeObszarnr3ZWZpodlegałmuodczerwca1940r.Zob.Radiogram nr 101 gen. S. Roweckiego, 24IX1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…,t.1,cz.2,s.556.Wkolej-nympiśmiegen.KazimierzSosnkowskistwierdzał:„Odkwietniabr.KornelpodlegaRakoniowi(…)ani„Romek”,ani„Bolek”niemogądawaćnaterenLeszkawłasnychzarządzeń,amająprzekazywaćjedyniezarządzeniaRakonia lubCentrali (…).Zaopatrzeniepieniężneorg[anizacji]wojsk[owej]wKrajuzasad-niczoprzezRakonia”.Zob.Instrukcja gen. Kazimierza Sosnkowskiego do bazy ZWZ „Anna”, 4 X 1940 r., w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.I,cz.2,s.559.Teustaleniaskutkowałykoniecznościąrozpoznawa-niasprawsądowychzterenuLwowaprzezsądkapturowypodległy„Rakoniowi”.

30 Załącznik nr 2 i 3 Instrukcji Nr 3 dla Husarza, L.dz. 3282/tjn i L.dz. 3282/tjn.,5 V 1940 r., w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.1,s.406.Obazałącznikiwydano15V1940r.


aWładysławemZychemps.„Falko”.WtymczasieMacielińskiegoniebyłoweLwowieidlategoprowadziłje„Falko”,jakojegozastępca.Jednaknieprzyniosłyonerezultatu.Początkowo wynikało to z faktu, że „Zygmunt” miał obiekcje co do współpracyz„Kornelem”,apóźniej–zewzględunaprzyjazddoLwowappłk.StanisławaPstro-końskiegops.„Łoziński”,którymiałobjąćdowództwo.JakpodnosiłZ.Dobrowolski,towłaśnieznimnależałoustalaćkwestiepodporządkowaniasię31.Nadalwięcutrzymy-wałsiępodziałnadwieorganizacjeZWZ.

ZuwaginatenstanwłonielwowskiegoZWZgen.Sosnkowskipodejmowałpró-bypołączeniaobuorganizacji:m.in.wtymceluwysłanodoLwowapełnomocnika–ppłk.StanisławaPstrokońskiegops.„Ciosanowski”,„Łoziński”.Jegozadaniemmiałabyćm.in. pomoc „Żukowi” i „Stolarskiemu”w uporządkowaniu spraw organizacyj-nychipersonalnych,wtymzbadaniedziałalności„Turzymy”32.„Łoziński”przybyłdo Lwowa około 15maja 1940 r.33W tym czasie nie było tam już „Żuka”. Podjął roz-mowyzgrupąppłk.Sokołowskiego,któraostrzegałagoprzedMacielińskim.PomimotegoppłkPstrokońskirozmawiałrównieżz„Kornelem”i„Falko”,aprzytymplanowałodsunięcie (urlopowanie) „Kornela” ze stanowiskadowódcyoraz zatrzymanieZychaw sztabie komendy okupacji sowieckiej34.W tym czasie „Łoziński” współpracowałrównieżzszefemwywiaduZWZ-2kpt.StanisławemMrozkiemps.„Stanisław”,któryostrzegałgoprzedkontaktemzgrupąMacielińskiego.Jużpospotkaniuz„Kornelem”„Stanisław”wskazywał,żemieszkaniePstrokońskiegoprzyul. IssakiewiczaznajdujesiępodobserwacjąNKWD.PodjętapróbazmianymiejscazamieszkaniaorazwyjazduzeLwowasięniepowiodła:22czerwca1940r.„Łoziński”i„Stanisław”zostaliareszto-waniprzezNKWD.PrzyMrozkuznaleziononiezaszyfrowanymeldunek„Łozińskiego”doParyża35.

Ozatrzymaniu„Łozińskiego”płkStanisławRostworowskips.„Rączy”zawiado-miłgen.StefanaRoweckiegops.„Rakoń”orazzaproponowałgen.K.Sosnkowskiemumianowanie„Kornela”nastanowiskokomendantaokupacjisowieckiej36.Wodpowiedzinatogen.K.Sosnkowskizawiadamiał„Rączego”,żedecyzjaomianowaniu„Kornela”

31 Depesza-szyfr nr 1611 płk. Stanisława Rostworowskiego „Rączego”, 31VIII1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.518;Ossolineum,zespół16594/II, t.5,A.Telmany,Uwagi o działalno-ści ZWZ wiosną 1940 r. we Lwowie, 30V 1942 r., k. 330–334;Ossolineum, zespół 16603/I,Materiały Władysława Zycha,1VIII1941r.,k.14–17.Opróczfaktu,żemjrDobrowolskiodmówiłpodporządkowaniasię„Kornelowi”,wskazywano,żeMacielińskiniepodporządkowałsięrzekomemuzastępcy„Łozińskiego”.Zob.Radiogram nr 1662 płk. Stanisława Rostworowskiego „Rączego”, 5IX 1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.531;Depesza-szyfr nr 557/A gen. Kazimierza Sosnkowskiego, 30IX1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…,t.I,cz.2,s.553.

32 Instrukcja dla ob. Stefana Łozińskiego, Ldz. 1818/S.Tj.40., 11III1940r., Armia Krajowa w dokumentach…,t.I,cz.1,s.288–290;A.Klotz,Zapiski…,s.78.

33 PodobnoppłkPstrokońskiprzybyłnapunktkontaktowyppłk.SokołowskiegoweLwowie,którygoskon-taktowałzmjr.DobrowolskimzZWZ-2.Zob.G.Mazur,J.Skwara,J.Węgierski,Kronika…,s.133.We-długAleksandraKlotza,ppłkS.Pstrokońskibyłprzekonanyo solidności i lojalnościE.Macielińskiego ps. „Kornel”. Odbywał jednak konferencje w kręgu osób spoza jego organizacji, o co prosili go ppłkJ.SokołowskiimjrA.Klotz,którzyzauważali,żewraziekontaktuz„Kornelem”(…)sam będzie leżał i ich położy.Zob.A.Klotz,Zapiski…,s.78.

34 Ossolineum,zespół16603/I,Materiały Władysława Zycha,1VIII1941r.,k.15–16.35 Ossolineum, zespół 16594/II, t. 4, Relacja ppłk. Stanisława Mrozka w 1940 we Lwowie, k. 150–153;

J.Węgierski,Lwów…,s.379;Z.Mrozek,Przyczynek do konspiracji we Lwowie w 1940 r., „WojskowyPrzeglądHistoryczny”1992,nr3, s.234;A.Klotz,Zapiski…,s.21.WedługWładysławyPiechowskiej „Łoziński” został aresztowany na drugi dzień po rozmowach z płk M.[acielińskim]. Zob. KHK, W.Piechowska,Początki…, s.3.

36 Radiogram płk. Stanisława Rostworowskiego do gen. Kazimierza Sosnkowskiego, 9VII1940r., w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.477.


na stanowisko komendanta okupacji należy do „Rakonia”. Zauważał jednak, że jegozdaniemorazzdaniemgen.W.Sikorskiegopropozycja„Rączego”wtymzakresiebyłasłuszna37.

Kolejną osobą wysłaną do Lwowa był płk Leopold Okulicki ps. „Mrówka”,wpaździerniku1940r.mianowanykomendantemokupacjisowieckiej38.PrzybyłondoLwowa3listopada1940r.Próbowałuporządkowaćsytuacjępanującąnatereniemia-staworganizacjachZWZ.„Rakoń”nakazał„Kornelowi”zgłoszeniesiędo„Mrówki”ipodporządkowaniemusięjakoprzełożonemu39.Jednakże„Mrówce”nieudałosięupo-rządkowaćsytuacjiweLwowie,ponieważwnocyz21na22stycznia1941r.areszto-wałogoNKWD40.

Początkowo konspiracja lwowska nie doceniała skuteczności działań NKWD.Prawdopodobniewynikałotozlekceważeniaokupanta.Nędznywyglądwojskradziec-kichzajmującychLwówugruntowałprzekonanie,że towojsko jest słabe iniegroźnezpowodubałaganupanującegowjegoszeregach41.AleksanderKlotzwspominał:

SpołeczeństwoodnosiłosiędowładziArmiiCzerwonejzpogardliwymlekcewa-żeniem(…)niedawałosięprzekonać:banda,hołotaikoniec(…).Wpaździerniku1939r.Lwówbyłogarniętyszaleństwemkonspirowania.Szerokąfaląrozlałysiępocałymobszarzeniezliczoneilościróżnychorganizacjiiorganizacyjek,zktórychwiększość – dziękiwspomnianemu lekceważeniuwroga – działała z zaprzecze-niem wszelkich zasad konspiracji.Większość organizacji miała swoje „sztaby” w kawiarni Welza lub wprost na lwowskim deptaku – ul. Akademickiej (…).

37 Depesza nr 69/40/A gen. Kazimierza Sosnkowskiego do bazy ZWZ „Bolek” w Bukareszcie, 11VII1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.479.

38 Radiogram nr 230 gen. Stefana Roweckiego, 12XI1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.608. Ozatwierdzeniekandydaturypłk.Okulickiegonakomendantaokupacjisowieckiejgen.S.Roweckizwróciłsiędogen.Sosnkowskiego17I1941r.,natomiastten–dogen.W.Sikorskiego31I1941r.,awięcjużpoaresztowaniu„Mrówki”przezNKWD.Zob. Radiogram nr 32 gen. Stefana Roweckiego, 7I1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.750;Pismo gen. K. Sosnkowskiego do gen. W. Sikorskiego, 31I1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.782.

39 Wdepeszyskierowanejdoppłk.E.Macielińskiegops.„Kornel”gen.S.Roweckips.„Kalina”,opróczroz-kazupodporządkowaniasię„Kornela”„Mrówce”,wskazywał,że„Kornel”swoimidepeszamidocentraliwywołujenieporozumienia.Jednocześniepodawał,żewWarszawie(...)nie ma żadnych intryg, tylko rozka-zodawstwo wojskowe w warunkach konspiracji.Treśćdepeszywysłanej„Kornelowi”zostałaprzesłanarów-nieżcentrali.Zob.ArchiwumAktNowychwWarszawie(dalej:AAN),ArmiaKrajowa203/I-20,Depesza nr 224 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do gen. K. Sosnkowskiego „Bacy”,13XII1940r.,k.63.Wmeldunkunr43z10XII1940r.„Kalina”wskazywał,że„Kornel”:„1. Opierasięuznaniukażdegowyznaczonegomuprzełożonegoprzezcentralęlubprzezemnie–Łoziński,Mrówka;2.Systematycznieodsądzaodwia-ry i uczciwości każdego konkurenta na terenieLwowa, comiałomiejsce zNiewiarowskim,ŁozińskimjakonieostrożnymwpracyiotaczającymsięosobamipodejrzanymiorazDobrowolskim,któregooskarżaowspółpracęzNKWD,zaś(...)obecnieowspółpracęzNiemcami;3.Nieumieplanowopracować.Jedynyraport (...)niezawierapodstawowychżądanychprzezemniedanych,mimomoichrozkazówniedałanijednegoraportuwywiadowczego;4.Obserwowanaprzezemniedotychczasowajegodziałalnośćrobiwra-żenierobotyniepoważnejalbohistorycznej;5.Ograniczaswojądziałalność(...)dociągłegotylkożądaniapieniędzy;6.Niepotrafizmontowaćprzejśćnagranicy,takżemojeobecnetrasysamorganizując,prowadzępodLwów;7.Przeznadużywanieradiaikorespondencjęzcentraląwymykamisięspodkontroliiwpro-wadzachaosworganizowanąztakwielkimtrudemkomendęokupacjisowieckiej”.Wtejsamejdepeszy„Kalina”wskazywał,że„Mrówka”zpowodupodejrzeńcodowspółpracy„Kornela”zNKWD(...)musi do niego podchodzić bardzo ostrożnie.Nadtoprosiłowydanie„Kornelowi”zakazu(...)radiowego meldowania wprost do centrali, bo to go demoralizuje” i o nakazanie przesyłania pilnychmeldunkówza pośrednic-twemjegolub„Mrówki”.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/I-15,Meldunek nr 43,10XII1940r.,k.87–88. Zob.także: Meldunek nr 43, 10XII1940r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.690–692.

40 G.Mazur,J.Węgierski,Konspiracja…,s.140–141.41 IPiMS, kol. 25/12, Relacja W. Piechowskiej pt. Lwów…; A.E. Markert, Polsce wierna…, s. 66, 69;

B.Szeremeta,Związek…, s.57.


Adiutanci(…).roznosilirozkazy,przekazującjenajczęściejustniezjednegotro-tuarunadrugi,przezcałąszerokośćul.Akademickiej.(…)Wśródtłumówkrążylibojcy,kamandiry,milicjancizczerwonymiopaskami i zagadkowi,uśmiechnięcipanowie (…), patrzyli i słuchali, słuchali i patrzyli…Duża ilość rozproszonychorganizacjikonspiracyjnychułatwiałazadanieNKWD42.

KazimierzRudnickidodawał:

Panujeogólneprzekonanie,iżcośtakgłupiegoiniezaradnego,jakimiprzedstawia-jąsiębolszewicyiichwładzeniemożetrwaćdługo.(...)Nawetto,żeodczasudoczasuktośzeznajomychzostajearesztowany(...)nikogonieprzeraża.Aresztowa-niawydająsiębyćprzypadkowe.(...)BłądziliśmywocenieSowietów–zmyliłonasto,cośmyzwierzchuwidzieliinieodgadywaliśmyjeszczewówczassystemukryjącegosięwtympozornymchaosie43.

Wogólenieweryfikowanoosóbwstępującychdoorganizacji.Przykładem tegojestEdwardGola,późniejszyczłonekZWZ-244.Golaopisywał:

PodawałemsięzaporucznikaKorpusuOchronyPograniczaAndrzejaAzurewicza,którymanibytospecjalnąmisjęodgen.SosnkowskiegozParyża.Orodzajumi-sjiniewspominałem,[mówiąc],żeprzekazałmijąspecjalnykurierzWęgier.(…)Działalnośćmojawtymczasiepolegałanatym,żechodziłemdo„CukierniEuropej-skiej”,gdziewgronie(...)znajomych(…)opowiadałempółsłówkamiotajemniczejmojejmisji,ciężkimzadaniu,dużychmożliwościachiinnychmglistychiniekon-kretnychrzeczach.(…)Wtensposóbstworzyłsięwokółmniekrągludziwzupeł-nościmioddanych.(…)Podałemimogólnie,żezadaniemichbędziekoordynacjapracyorganizacjipolskichkonspiracyjnych,októrychpowstaniudużoapocichusięmówiło.ZkłopotudopierowybawiłmnieTadeuszStrowski,któryakuratniewtymczasiezjawiłsięweLwowie.JeszczeprzedpojawieniemsięStrowskiego,abypod-budować sobieautorytetwkołachnajbliższychznajomych,postanowiłemzłożyćwizytęgenerałowiAndersowi,którywowymczasieleżałwszpitalu45.

Dlategobraknależytejdyscyplinyorganizacyjnejorazstosowaniazasadkonspira-cjidoprowadziłdołatwości,zjakąNKWDumieszczałoszpiegówwśródkonspiratorów,wnastępstwieczegoprzeprowadzałoaresztowania.

Już od końca lutego1940 r. organyNKWDdysponowały informacjami o ist-nieniuZWZ.Przekazali jekurierzyStanisławŻymierski i JózefŻymierski,którychujęto 12 stycznia 1940 r. podczas próby przejścia granicy rumuńsko-radzieckiej.Wzeznaniach stwierdzili, żeZWZ jest przeznaczonydowalki z dwomaokupanta-mi:niemieckimiradzieckim,wskazalidowódcóworganizacji–gen.W.Sikorskiegops.„Strażnica”igen.K.Sosnkowskiegops.„Godziemba”,podalistrukturęterytorial-ną,potwierdziliistnieniedowódcówbazwBukareszcie(Rostworowski)iBudapesz-cie (Zakrzewski), zdradzili sposób szyfrowaniawykorzystujący konkretnewydanie

42 A.Klotz,Zapiski…, s.60–61.43 K.Rudnicki,Na polskim…, s.78,89.44 R.Wnuk,Za pierwszego…, s.37–39.45 AIPN,BU177/12,Osobiste zeznania Edwarda Goli,29III1940r.,k.63–66.


Dziadów A. Mickiewicza46. W odniesieniu do płk. Roweckiego NKWD uzyskałowiedzę, że jest on komendantem obszaru warszawskiego ZWZ. Stanisław Żymier-skipodałhasłoiznakrozpoznawczydokontaktuzRoweckim.Nieprzekazaładresu RoweckiegowWarszawie,ponieważgonieznał.Dodałjednak,żemiałsięzgłosićdoks.ZygmuntaKaczyńskiegolubadw.Duninaiodnichtenadresuzyskać47.

ZkoleiJózefŻymierski29lutego1940r.zeznał,żeRoweckijestdowódcąObszarunr1wWarszawie,posługujesiępseudonimem„Rakoń”,mieszkaprzyul.KoszykowejwWarszawieorazjestbyłymwykładowcąszkoływojskowej48.Powypuszczeniunawol-nośćStanisławŻymierski odbył pod nadzoremRosjan przeszkolenie spadochronowe imiałzostaćzrzuconydoPolski,zzadaniemdotarciadoRoweckiego.Wplanowanymprzerzucieprzeszkodziłamukontuzja49.

Od października 1940 r. NKWD dysponowało informacjami, że płk Stefan Roweckips. „Rakoń” jest komendantemokupacji niemieckiejZWZ50.Uważało rów-nież,żeZWZprowadzidziałaniawywiadowczemającerozpoznaćstrukturęwojskowąi rozmieszczenie jednostek radzieckichw terenie.Wskazywano, że działalnośćZWZbyłaznananp.zprzejętychdepesz,dostarczonychm.in.Pstrokońskiemu,orazraportuOkulickiego,któryzdawałsobiesprawęzinfiltracjiNKWDwlwowskimZWZ51.

WgrudniuaresztowanyAntoniIglewskips.„Nieczuja”,komendantOkręguZWZBiałystok,pytany,kimjestRakoń,zeznał,żejestonkomendantemokupacjiniemieckiejorazObszarunr2iObszarunr3ZWZ,wtymrównieżkomendantemcałościZWZ.Nierozszyfrowałprzynależnościterytorialnejobszarówanikimjest„Rakoń”.Podałrównieżnazwę„Grabica”,jednakzaznaczył,żeniewie,czytopseudonimczynazwisko.Dziwitotymbardziej,żespotkałsięznimosobiście–lecztejkwestiiNKWDniedrążyło52.

Wdniu18listopada1940r.zostałaresztowanyppłkJózefSpychalskips.„Witold”, który zeznał, że pod koniec listopada 1939 r. skontaktował się z dowódcami ZWZ:gen.M.Tokarzewskim-Karaszewiczemipłk.S.Roweckim,aodsierpnia1940r.byłprzygotowywanydoprzerzutunaterenokupacjisowieckiej53.Przekazałinformację,żeRoweckips.„Rakoń”jestdowódcąZWZiżewidziałaktmianującygonatostanowi-sko.Podałrównież,żenaczelelwowskiegoZWZstoi„Kornel”.Niepytanogojednakonazwisko„Kornela”aniojegorysopis54.

Co najmniej w kwietniu 1941 r. NKWD miało informacje na temat Komen-dyZWZwWarszawie. Znano niektóre nazwiska i pseudonimy: (dowódca:Rowecki

46 Protokół przesłuchania Stanisława Żymierskiego vel Łozowskiego, 23II1940r.,w:Polskie podziemie…, t.2,s.831–841;Protokół przesłuchania Józefa Żymierskiego vel Nogalskiego,29II1940r.,w:tamże,t.2,s.863–887.

47 Protokół przesłuchania Stanisława Żymierskiego…,s.831–841.48 Protokół przesłuchania Józefa Żymierskiego…, s.863.49 J. Węgierski, Zdrajcy, zakłamani, zagadkowi (próba oceny zachowań wybranych oficerów konspiracji

polskiej w Małopolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939–1941), w: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941,P.Chmielowiec(red.),Rzeszów–Warszawa2005,s.20.

50 Meldunek nr 1/6787 Ł. Canawy do Ł. Berii o wykryciu ZWZ w obwodzie białostockim, 20 X 1940 r., w:Polskie podziemie…,t.1,s.409;Raport nr 2/2462 Ł. Canawy do Ł. Berii o aresztowaniach Obszaru i Okręgu ZWZ Białystok,7III1941r.,w: tamże,s.503;Notatka 4 Oddziału 3 Zarządu NKGB w LSRS, 27III1941r.,w:tamże,s.555.

51 Notatka 3 Zarządu NKGB o kontaktach ZWZ z brytyjskim sztabem generalnym i wywiadem,1IV1941r., w:tamże…,t.1,s.561–565.

52 Protokół przesłuchania Antoniego Iglewskiego,17XII1940r.,w:tamże,t.2,s.1041,1047.53 Notatka 4 Oddziału 3 Zarządu NKGB o działalności polskiego podziemia w zachodnich obwodach BSRS,

1IV1941r.,w:tamże,t.1,s.569.54 Protokół przesłuchania Józefa Spychalskiego,17XII1940r.,w:tamże,t.2,s.1065,1075,1077.


ps.„Rakoń”,„Jan”,„Grabica”;składsztabu:„WacławBrodowicz”–kierownikoddziału wywiadowczego55;„MalczewskiStanisław”56–oddziałfinansowy;„Dąbrowa”57–oddziaładministracyjny; „Knapik”58–oddziałpersonalny; „Bożeński”, „Włodek”, „Adam”59,„Bronka”,Reptińska,Karaś60(nazwiska)–oddziałłączności;„Jerzy”61,„Burmistrz”62–oddziałpropagandy)63.WkolejnymmeldunkudotyczącymstrukturyZWZdonoszono,żenaczelerumuńskiejbazyZWZ,kryptonim„Bolek”,stoipłkStanisławRostworowski, który następnie wyjechał do Stambułu i tam zorganizował inną bazę ZWZ („Bey”).Zczynnikówpolitycznychznanoprof.WładysławaZychaps.„Falko”zUniwersytetuLwowskiego,którypełniłobowiązkidelegatanaterytoriumradzieckim.

WodniesieniudodowództwaZWZwskazywano,żenajegoczelestoi:

StefanRoweckips.„Rakoń”,„Grabica”,ur.w1895r.,dyplomowanypułkownikbyłegowojskapolskiego,byływykładowcataktykiwWyższejSzkoleWojennej,awansowanyprzezSikorskiegow1940r.dostopniagenerała.Wewrześniu1940r.Rowecki został mianowany przez „rząd” Sikorskiego komendantem głównymZWZnaterytoriumcałejbyłejPolski.

ZeskładuKGZWZwskazanorównieżosobyifunkcje:szefasztabu–płk.dypl.JanuszaAlbrechtaps.„Wojciech”;kierownikaoddziałuorganizacyjnego–ps.„Jerzy”(NN); szefa wywiadu –mjr. dypl.Wacława Berkę; kierownika oddziału finansów –mjr.StanisławaThuna;kierownikaoddziałułączności–ps.„Bronka”64.Podawano,żenapodstawiezeznańaresztowanychbraciŻymierskichiStrowskiegoustalonostrukturęoraz formy działalności ZWZ.Celem organizacji było zjednoczenie i przygotowaniePolakówdowalkizokupantaminiemieckimisowieckim.Ustalonom.in.:dowódcębazyZWZ„Bolek”wBukareszcie ibazyZWZ„Bey”wStambule (płkRostworowskips.„Prawdzic”),odbyciekonferencjiwBelgradzieorazhistoriępowstaniaistrukturęZWZweLwowie,wtympseudonimdowódcy(„Rej”)65.

Jedną z prób dotarcia NKWD doKomendyGłównej ZWZ była sprawa kurie-raZWZdoLwowa–WłodzimierzaKordeckiegops „Brodacz” (nazwiskopolicyjne: WłodzimierzMarcyniuk),który19września1940 r. dotarł zWarszawydoLwowa66.Dwukrotnie bezskutecznie odwiedził punkt kontaktowy p.o. komendanta Obszarunr3ZWZppłk.EmilaMacielińskiegops.„Kornel”.Zameldował sięwięcwZWZ-2 mjr.Z.Dobrowolskiegops.„Zygmunt”.PokilkukolejnychspotkaniachzEdwardem

55 WacławBerkaps.„Brodowicz”.56 PrawdopodobnieStanisławThunps.„Malcz”.57 AdamŚwitalskips.„Dąbrowa”.58 AntoniSanojcaps.„Knapik”.59 LeonChendyńskips.„Adam”,„Gruda”.60 JaninaKaraśps.„Bronka”.61 JerzyMichalewskips.„Jerzy”.62 JanRzepeckips.„Burmistrz”.63 Meldunek nr 3/3/151 Ł. Canawy do W. Mierkułowa o aresztowaniu kurierki ZWZ D. Kamińskiej-

-Baranowskiej,4IV1941r.,w:Polskie podziemie…,t.1,s.599–603.64 Notatka 4 Oddziału 3 Zarządu NKGB dotycząca struktury ZWZ,maj1941r.,w:Polskie podziemie…,t.1,

s.697–701.65 Notatka o sytuacji w zachodnich obwodach USRS, BSRS i LSRS oraz o składzie Rządu RP, ZWZ i jego struk-

turze,6VI1941r.,w:Polskie podziemie…,t.1,s.717–721.66 J.Węgierski,Lwów…,s.184–185.


Goląps.„AntoniRudy” imjr.DobrowolskimMarcyniukwydał imposiadanąpocztękonspiracyjną.Twierdził,żezostałprzysłanyprzez„Rakonia”imusisięwidziećbezpo-średnioz„Kornelem”.UmówionomuspotkaniezMacielińskimna26września1940r.przyzbieguul.TureckiejiPełczyńskiej.GdyjednakMarcyniukstawiłsięwwyznaczo-nympunkcie,natychmiastzostałaresztowanyprzezdwóchcywilnychagentówNKWDizawiezionydogłównej siedzibyprzyul.Pełczyńskiej.Poinformowanogo27wrze-śnia1940r.,żewyjdzienawolnośćpodwarunkiemnawiązaniawspółpracyzNKWD. Marcyniukmiałdo10listopada1940r.dostarczyćNKWDnazwiskakierownikówor-ganizacji,jejadresywWarszawieorazdaneiadres„Rakonia”.Niepytanogowogóle o„Łozińskiego”,„Kornela”iDobrowolskiego.KurierotrzymałodNKWDnumerte-lefonu(138-71),podktórymmiałsięskontaktowaćpopowrociedoWarszawy.Dalszeinstrukcjemiałodbieraćtelefonicznie67.WypuszczonogozNKWD29września1940r.Wtymsamymdniuspotkałsięz„Kornelem”,którym.in.dałmupismowceluosobi-stegodoręczeniago„Rakoniowi”.Równieżtegodnia„Brodacz”wyjechałzeLwowadoWarszawy,dokąddotarł10października1940.NakontaktkonspiracyjnywWarszawiezgłosiłsię11października1940r.68

Depeszą nr 123 ppłk Emil Macieliński „Kornel” zawiadamiał gen. Stefana Roweckiego„Rakonia”: 1.X zgłosił się „Marcyniuk” z „Wacławy”, podając, że wysyła go „Agnieszka” i Dobrowolska. Miał dwa nasze adresy, dwa Dobrowolskiego. Trafił do Dobrowolskiego, gdzie oddał pocztę, która dziś do nas doszła.(...) Podaje, że nie zna „Rakonia”69.

SprawaMarcyniuka70zostałaskierowanadoSąduKapturowegoprzyKGZWZpojegopowrociezeLwowa71.Drogąradiowąstaranosięsprawdzićokolicznościpodaneprzezniego.Przykładowo:23października1940r.gen.StefanRoweckips.„Rakoń”pytał ppłk. E. Macielińskiego ps. „Pomian”:Marcyniuk podał, że przez „Antoniego Rudego” od Dobrowolskiego wpadł do NKWD, wypuszczony trafił do was. Podajcie – prowokacja czy fakt rzeczywisty72.

Już11listopada1940r.ustalono,żepodawanyprzezW.Kordeckiegofaktareszto-waniagoweLwowieprzezNKWD26września1940r.zostałprzezniegozmyślony73.ZpismaL.Chendyńskiegops.„Gruda”wynikałom.in.,żenapodstawiewymianyde-peszpomiędzydowódcąObszaruNr3ZWZ„Kornelem”aZWZwWarszawieustalono,żeinformacjaoaresztowaniuW.KordeckiegoprzezNKWDjestzmyślona.PopowrociedoWarszawyW.KordeckiżądałkategorycznegowidzeniasięS.Roweckim.Zuwaginafakt,żejegoprośbawydałasię„Grudzie”bezprzedmiotowa(fantastyczna, jeżeli nie

67 JakwskazywałJerzyWęgierski,tennumersprawdzałpóźniejmjrAleksanderKlotzirzeczywiściebyłtonumerNKWD.Zob.J.Węgierski,Lwów…,s.189.

68 AAN, Armia Krajowa 203/IX-1, Raport L 497, k. 12–12a; G. Mazur, Walka NKWD ze Związkiem Walki Zbrojnej na kresach południowo-wschodnich w świetle dokumentów polskich archiwów w Londynie, w:Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Li-twa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999,K.Jasiewicz(red.),Warszawa–Londyn1999,s.674;P.Kołakowski,Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeń-stwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945,Warszawa2010,s.147;B.Szeremeta,Związek…, s.92.

69 AAN,ArmiaKrajowa203/I-15,Depesza nr 123 ppłk E. Macielińskiego „Pomiana” do gen. S. Roweckiego „Rakonia”,1X1940r.,k.94.

70 WłodzimierzKordeckips.„Brodacz”byłpodobnooficerempolicji.Zob.J.Węgierski,Lwów…,s.190.71 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-1,Akta sprawy Włodzimierza Kordeckiego,k.8–20.72 AAN,ArmiaKrajowa203/I-15,Depesza nr 162 gen. S. Roweckiego „Rakonia” do ppłk. E. Macielińskiego

„Kornela”, 23X1940r.,k.96.WmateriałachsprawykarnejbrakodpowiedzizeLwowanatopismo.73 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-1,Pismo L. Chendyńskiego „Grudy”,b.d.,k.19.


zgoła niebezpieczna), niewyrażono na to zgody i za przyzwoleniemS.Roweckiego ps. (tym razem) „Jan” raport z misji kurierskiej od kuriera odebrał rtm.Aleksander Stpiczyński ps. „Wilski”, podstawionywmiejsce „Rakonia” i podający się zaniego.Zpóźniejszego raportu „Wilskiego”wynikało, żeW.Kordecki jest osobąpodejrzanązarównozpowodujegozachowania,jakizewzględunachaotycznośćsprawozdania74.

Sąd Kapturowy przy Komendzie Okupacji skazał Marcyniuka na karę śmierci4grudnia1940r.75.Wyrokwykonanodziewięćdnipóźniej76.

Należy więc przyjąć, że w rzeczywistości Marcyniuk został aresztowany weLwowie i po deklaracji współpracy zNKWDwypuszczono go z zamiarem dotarciado „Rakonia”. Potwierdzeniem tego faktuwydaje się depesza „Kaliny”,wskazująca,żepróbadotarciaprzezNKWDdocentraliZWZwkraju,podjętawsierpniu1940r. zapośrednictwemMarcyniuka,zostałaudaremniona77.Pozatymgen.StefanRoweckiwdepeszyz5grudnia1940r.,skierowanejdopłk.LeopoldaOkulickiegops.„Mrówka”,stwierdzał:„Marcyniuk” załatwiony. Zdaje się kłamał78.Wskazywaćtomożenafakt,że„Rakoń”niebyłpewny,czyjegoocenainformacjiW.KordeckiegooaresztowaniugoweLwowiejakonieprawdziwychbyłatrafna.Wydajesięnatomiast,żepadłonofia-rą rozgrywki ppłk.EmilaMacielińskiegops. „Kornel”,EdwardaGoli ps. „Andrzej”,por.EdwardaMetzgeraps.„Ketling”orazinnychagentówNKWDwłonielwowskiegoZWZ,mającychnaceluochronęwłasnejdziałalności szpiegowskiej.W tym teżcza-sie–jaksięwydaje–członkówKomendyOkupacjiZWZopanowaławręczmaniakalnapodejrzliwośćspowodowanadziałaniamiNKWDweLwowie,nastawionyminainfiltra-cjęzarównomiejscowegoZWZjakiKGZWZ,skorotenterennotowałwtymczasiem.in.dużowpadekkurierów79.Najpewniejpodjętonajprostsządecyzję:żelepszymwyj-ściemdlaorganizacjijestzduszeniewzarodkupróby(chociażbydomniemanej)rozpra-cowaniastrukturZWZprzezwywiadradziecki.

Kolejną próbą dotarcia NKWD do gen. Roweckiego była sprawa ppłk. Emila Macielińskiego.ZaktjegosprawykarnejprzedsądemZWZwynikało,żem.in.dzia-łaniewłaśnieMacielińskiego doprowadziło do rozkonspirowania organizacji PZPweLwowie wobec NKWD i do aresztowania, uwięzienia, a nawet śmierci niektórychdziałaczy tej organizacji80. Macieliński był kilkakrotnie aresztowany przez NKWD

74 Tamże,Pismo L. Chendyńskiego „Grudy” do SK przy „Linie”,26XI1940r.,k.20–20a.75 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-1,Wyrok SK w sprawie Włodzimierza Kordeckiego,4XII1940r.,k.9.76 Tamże.77 Tamże,ArmiaKrajowa203/I-20,Depesza nr 321 gen. S. Roweckiego do centrali,23IX1941r.,k.270;

Depesza, 23 IX 1941 r.,w:Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945,t.2, Czerwiec 1941 –kwiecień 1943,Wrocław1990, s.87–88.

78 AAN,ArmiaKrajowa 203/I-15,Depesza nr 213 gen. S. Roweckiego „Rakonia” do płk L. Okulickiego „Mrówki” przez „Pomiana”,5XII1940r.,k.97.

79 Jakwskazywałgen.StefanRowecki:„Pracanaterenieokupacjisowieckiejbyławyjątkowotrudnazewzglę-dunagęstąsiećNKWD,ichczujnośćiwnikliwąobserwację,atakżenaskutekprowokacyjnejdziałalno-ści ludzizajmującychczołowestanowiskawsamejorganizacji. (...)NKWDbyłowszczegółachzorien-towanewstrukturzeorganizacyjnejsztabówisieciłączności.ZnalinazwęZWZipseudonim››Rakoń‹‹”. Zob. tamże,ArmiaKrajowa 203/I-16, Meldunek organizacyjny nr 79, k. 133. Treśćmeldunku równieżw: Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.111.

80 PowyższyzapisprzeciwkoEmilowiMacielińskiemuniezawieradatyjegosporządzenia.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Zapis do sądu,b.d.,k.7.


iwypuszczony81.Takicharesztowańbyłocztery82.Poszlakamiwskazującyminakon-fidenckąrolę„Kornela”narzeczNKWDbyłym.in.okolicznościdopytywaniasięprzezniego,wdepeszynr931z20lipca1940r.,kimjest„Rakoń”,conawetcentraliZWZnasunęłoprzypuszczenie,żelwowskaradiostacjawpadławręceNKWD83,orazsprawaMarcyniuka,którymiałodniegodostaćpolecenie,abyosobiścieprzekazać„Rakonio-wi”jegodepesze,przyczymichnicnieznaczącazawartośćwskazywałaraczejnachęćwidzeniasięwysłannikaz„Rakoniem”,wceluzapamiętaniajegorysopisu84.

WjednejzdepeszppłkJózefSmoleńskips.„Łukasz”wskazywał,żeNKWDniespenetrowałoZWZzwyjątkiemterenuLwowa.Relacjeosóbztegoterenuwskazywa-ły, że „Kornel” przekazywałNKWDniektóre depesze z centrali i pracował na rzeczNKWD,copotwierdzaligen.M.Januszajtis,ppłkS.Pstrokoński,por.J.Klimkowski,płkL.Okulickiigen.W.Anders.Natomiastgen.W.SikorskiniewierzyłwrozsiewaneprzezNKWDpogłoskiospenetrowaniustrukturZWZwGeneralnymGubernatorstwie.UznawanotozacelowądezinformacjęobliczonąnaosłabienieZWZ.Jednakżenakazy-wanogen.S.Roweckiemudalszebadanietejsprawyilikwidowanieosóbwspółpracu-jącychzNKWD85.

StanisławKotwdepeszydoLondynuz10września1941r.wskazywał:Wszyscy zeznają, że „Kornel” jest prowokatorem i sypał od kwietnia 1940 r. [,] a jego stacja od tego czasu działała dla NKWD86.

Z pisma NKWD wynikało, że rozszyfrowano raport emisariusza ZWZ płkOkulickiegops.„Osa”,„Konrad”,„JanMrówka”,skierowanydo„Rakonia”.W tym meldunkupłkOkulickiwskazywał:

(...)KorneljestagentemNKWD.PomoimwyjeździezniknąłzeLwowa.Jaksięwydaje,NKWDdoszłodowniosku,żeswojąrolęjużodegrał,miejscejegoobec-negopobytunie jestznane.Łoziński-PstrokońskisamzaproponowałwspółpracęNKWD.(...)ObecnietrwaorganizowanieObszarunr3iobwodów.(...)AgentówNKWDzlikwiduję,kiedyzorganizujękadręObszarunr3,do tegoczasumuszęichznosić.(...)MetodyNKWD,którekierujecałymżyciemiprzenikawszędzie,

81 „KilkakrotnearesztowanieizwalnianieMacielińskiegopozwalałoprzypuszczać,żebyłuwolnionyzacenęwspółpracyzNKWD,cobyłoznanąmetodąpostępowaniazaresztowanymi”.Cyt.za:E.Jaworski,Lwów. Losy…, s. 30.

82 WraporcieNKWDwskazywano,żewokresieodmarcadomaja1940 r. zostalizatrzymaniprzywódcaorganizacjilwowskiejZWZ„Kornel”ijegoadiutant„Leszek”.Zob.Raport 4 Oddziału 3 Zarządu NKGB dotyczący wyników działań agenturalno-operacyjnych przeciwko polskiemu podziemiu,kwiecień1941r.,w:Polskie podziemie…,t.1,s.659.

83 BazaZWZ„Bolek”wBukareszciewpaździerniku1940r.informowałacentralę:„Rakońobawiasiępodsta-wieniauLeszka[tj.weLwowie],mamytonauwadzeisprawdzamy.(…)wysyłamystudentaprzeszkol[o-nego]naof[icera]wyw[iadu],abynamiejscuzbadał”.Zob.Radiogram nr 395 płk S. Rostworowskiego, 17 X 1940 r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.568.

84 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Wyciąg z załącznika nr 7 – raportu „Mrówki”,k.29.85 AIPN,BU00231/169/10,Depesza Centrali nr 3030,15IX1941r.86 S. Kot, Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956, s. 92; A. Telmany, Dodatek do adiutanta,

„Kultura”1960,nr3/149,s.146;AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2, Depesza nr 3213,k.26;AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Wyciąg z raportu lotnika „H”,k.27;AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2, Zestawienie mel-dunków,b.d.,k.28;AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Wyciągi z meldunków,b.d.,k.29;Meldunek sytuacyjny o położeniu ZWZ na terenie okupacji sowieckiej płk Leopolda Okulickiego, 10IX1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.62–66.


zdemoralizowałyludzisłabszych.(...)WporównaniuzNKWDmetodygestaposądziecinne87.

Wyciąg zmeldunku „StanisławaLubicza”, tj. ppłk. StanisławaPstrokońskiego,wskazywał,żewczasietrwaniaśledztwawNKWDdowiedziałsięon,żeinformacje,którezdobyłoNKWDoorganizacjipodziemnej,pochodząze środowiska„Kornela”. Zdradę „Kornela” oraz jego żony „Lubicz” uważał za pewną. Andrzej Piniński ps. „Jacek”, który fortelemwydostał się zNKWD,mówiłmu, żew śledztwiepoka-zanomuoryginałydepesz,któremogliprzekazaćtylko„Kornel”lubWasylewski.Od Stanisława Wasylewskiego „Lubicz” dowiedział się, że „Kornel” śledził „Lubicza”przezswójwywiad88.

„Łoziński”wskazywał:

(...)zfaktówpodanychmipoznałem,żemająorganizacjęwręce,żeRejlubjegobliskieotoczeniezdradza.(...)proponowalimi,bympracowałwkontakcieznimi,wceluspacyfikowaniaorganizacjiwmyśltego,cogłosiłem,żetrzebazredukowaćliczebnośćorg[anizacji]izahamowaćwystąpieniaantysowieckie.Miałemtowin-strukcjiimówiłemRejowiiinnym(...)uświadomiłemsobiewyraźnie,żeNKWDmazorganizowanąprzezRejasiećdonadzoruorg[anizacji]iwyłapywanialudzi,aKomendaGłównanietylkotegoniewie,leczdotegostopniafaworyzujeReja,żetenzostaławansowanynappłk.AwięcagentNKWDnadrodzedoawansuwor-g[anizacji]. Zrozumiałem, dla kogo pracuje Rej, organizującwywiadwojskowynaokupacjęniemiecką,oczymmimówił,pozorując,żeśledziUkraińcówidla-czegołącznośćjegozWęgramidziaładobrze,choćgranicęjestprzejśćb.trudno89.

WśledztwiePstrokońskiuświadomiłsobie,żezapośrednictwem„Reja”NKWDnadzorujeZWZorazwyłapujeludzi,natomiastKGZWZniewieotymifaworyzuje„Reja”–awansujegonastopieńpodpułkownika.PóźniejzawiezionogodoMoskwy.Zpytań,któremuzadawano,wywnioskował,żemajątamwiedzęnatematjegobytnościwWarszawie,kontaktuz„Rakoniem”orazzadania,któremiałwykonaćweLwowie.Byłytookoliczności,jakiepodałosobom,zktórymisięstykałweLwowie.Codokon-taktówz„Rakoniem”zeznał,żeniemiałtakowych,ponieważwzwiązkuzaresztowa-

87 Tłumaczenie…,w: Polskie podziemie…,t.1,s.463–481.Zapistreścimeldunkuwskazywał,żeNKWDprzydopiskachm.in.dot.„Trzaski”,„Ścibiora”,„Biruty”,„Bolka”ikilkuinnychnazwiskosóblubkryptonimówalbowskazywało, że ichnie zna, albopodawało ichnazwiska (prawdziwe lubnie).Niebyłonatomiasttakichpróbpodejmowanychwobec„Andrzeja”,„Kornela”iPstrokońskiego.Zob.B.Szyprowski,Sprawa karna ppłk. Emila Macielińskiego przed Sądem Kapturowym KG ZWZ (cz. 1), „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2013,nr4,s.18.

88 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Meldunek ppłk. Stanisława Pstrokońskiego „Stanisława Lubicza”,14VIII1941 r., k. 28;Załącznik nr 8 pismo ppłk Stanisława Pstrokońskiego „Stanisława Lubicza” skierowany 14 VIII 1941 r. do gen. Kazimierza Sosnkowskiego, O VI L dz. 3350, tjn.,w:Armia Krajowa w dokumentach..., t. 2, s. 79–81. Cały meldunek z lutego 1942 r. został podany w załączniku nr 6 do depeszy nr 2380 płk.MichałaProtasewiczaps.„Rawa”dogen.S.Roweckiegow1942r.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/I-27,Meldunek szczegółowy płk S. Pstrokońskiego, k.94–105. Powyższy fragmentmeldunku„Lubicza”jednoznaczniewskazywał, że ppłk S. Pstrokoński podpisaniewspółpracy zNKWDuznawał jedynie zawybieg taktyczny,mający pozwolićmu nawydostanie się z rąkNKWD.To równieżmoże być powo-dem,żepomimoskierowaniaprzeciwkoniemuaktuoskarżeniaiwydaniawyrokuskazującegoprzezSKprzyKGZWZniezostałonzatwierdzonyprzezgen.S.Roweckiego.Zob.B.Szyprowski,Sprawa karna ppłk Emila…,s.19.

89 IPiMS,A.XII.88/912,Raport S. Pstrokońskiego.Zob.także:A.Grzywacz,G.Mazur, Tragiczne…, s.34–35.


niamiwWarszawie„Rakoń”sięukrył.WśledztwiePstrokońskistwierdził,żeinforma-cjęokontakciez„Rakoniem”podałwZWZweLwowie,abypodnieśćswójautorytet90.

Wobecistniejącychpodejrzeńcodo„Kornela”„Kalina”wnosiłozawiadomienieMacielińskiego,żeRoweckiobjąłosobiściekomendęokupacjisowieckiej,a„Kornel”miałnadalsprawowaćobowiązkikomendantaObszarunr3ZWZ.Ponadtoinformował,żewciągulataprzewidywałprzybyciedoLwowa,iprosiłopoczynienieprzygotowańztymzwiązanych91.PropozycjęudaniasięRoweckiegodoLwowazanegowałacentralaZWZ.

Wradiogramienr226z15kwietnia1941r.„Kalina”zaznaczał,żeosobappłk.Emila Macielińskiego jestwciążpodejrzana.ProsiłwładzepolskienaZachodzie oniepoda-wanie„Kornelowi”lwowskichadresówpłk.LeopoldaOkulickiegops.„Mrówka”ijegozastępcy–mjr.AlfonsaKlotza92.Radiogramemz11lipca1941r.Roweckiinformował,żedoLwowawysłałpełnomocnikadoprzeprowadzeniadochodzeńwsprawie„Kornela”i reorganizacjiObszaru 3ZWZ.Poza tymprosił owstrzymaniewszelkichkontaktówz „Kornelem”do czasuwyjaśnienia sprawy93.Wodpowiedzi na radiogramdotyczącyszczegółów sprawyppłk.E.Macielińskiego „Kalina”wskazywał, że podjętąw sierp-niu1940r.próbędotarciaprzezNKWDdokrajowejcentraliZWZzapośrednictwem Marcyniukaudaremniono94.

Z raportu Edwarda Goli ps. „Kulas” złożonego w kontrwywiadzie ZWZ wWarszawiewynikałom.in.,żewsierpniu1941r.naterenieLwowapojawiłsięmajorNKWDKlebow,skoczekspadochronowy,któryprzezlwowskichkomunistówstarałsięnawiązaćkontaktzZWZ.Znalionikryptonimorganizacjiorazpseudonimdowódcy‒„Rakoń”‒zWarszawy.PóźniejtagrupawyjechaładoWarszawy95.Trzebanadmienić,żew tymczasiekryptonimorganizacjibyłobjęty tajemnicą iposługiwanosięnazwąPZP.

90 AAN,ArmiaKrajowa203/I-27,Meldunek szczegółowy ppłk. Stanisława Pstrokońskiego,k.94–105.91 Wpowyższejdepeszywnoszono,abybazawStambuleprzekazała„Bacy”informację,że„Kalina”nadal

niewie,kimjestosoba„Pomiana”, tj.EmilaMacielińskiego,orazczekanaprzesłaniekomendantaoku-pacjisowieckiejprzezcentralę.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/I-20,Depesza nr 12 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do płk Stanisława Sulmy „Selima”,11IV1941r.,k.94.Jednocześnie19I1941r.„Kalina”za-wiadamiał,żewyznaczonyprzezniegokomendantokupacjisowieckiejpłkLeopoldOkulickiwyjechałdoLwowa.Gdybycentralagonieaprobowała,prosiłowyznaczenieinnejosobynatostanowisko.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/I-20,Depesza nr 18 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do gen. K. Sosnkowskiego „Bacy”, 19I1941r.,k.100.Wydajesięstądwynikać,żegen.Roweckitraktowałobjęcieokupacjisowieckiejjakodziałanietymczasowe.

92 Radiogram nr 226, 15IV1941r.,w: Armia Krajowa w dokumentach… t.1,cz.2,s.942;AAN,Armia Krajowa203/I-20,Depesza nr 97 gen. S. Roweckiego „Kaliny”,15 IV1941 r.,k.160.Wysłanymemi-sariuszembyłStefanBogdanowiczps.„Feliks”,którywyruszyłdoLwowa20III1941r.Zob.Meldunek organizacyjny nr 63, 1IV1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.1,cz.2,s.919;AAN,Armia Krajowa203/I-20,Depesza nr 84 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do płk J. Smoleńskiego „Łukasza”,30III1941r.,k.155. OwysłaniuemisariuszydoLwowa,wceluzbadaniasprawy„Kornela”,„Kalina”zawiada-miałbazywBukareszcie,BudapeszcieiStambuleorazpolecałimwstrzymaćwysyłaniekurierówipienię-dzydoLwowadoczasujejzakończenia.Zob.AAN,ArmiaKrajowa203/I-20,Depesza nr 18,24VII1941r., k.100;AAN,ArmiaKrajowa203/I-20, Depesza nr 19 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do „Beya”,28VII1941r.,k.101.

93 Radiogram gen. S. Roweckiego „Kaliny” do gen. K. Sosnkowskiego „Godziemby”, otrzymany przez O VI w dniu 16 VII 1941 r., L. dz. 2392/41,11VII1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.17–18;AAN,ArmiaKrajowa203/I-20,Radiogram C 137 gen. S. Roweckiego „Kaliny” do gen. K. Sosnkowskiego „Godziemby”,11VII1941r.,k.181–182.

94 AAN,ArmiaKrajowa 203/I-20,Depesza nr 321 gen. S. Roweckiego „Kaliny”, 23 IX 1941 r., k. 270; Radiogram, 23IX1941r.,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.87–88.

95 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Raport Edwarda Goli „Kulasa”,25VIII1941r.,k.18.


Nawspółpracęppłk.MacielińskiegozNKWDzdajesięwskazywaćsporządzo-nyprzed15maja1940r.memoriałwsprawiedoprowadzeniadolojalnychstosunkówzwładząradziecką.Jegozapisy,m.in.dotycząceobjęciadowództwaorganizacjiZWZwe Lwowie przez autora memoriału, po ucieczce na Zachód płk.W. Żebrowskiegoiaresztowaniupłk.WładysławaKotarskiegops.„Druh”,zdająsiępotwierdzaćsporzą-dzeniegoprzezEmilaMacielińskiego.Jegoautormiałzamiarzaprzestaćdziałańan-tyradzieckich,acałedziałanieZWZskierować jedynieprzeciwkoNiemcom,poprzezzgrupowanieworganizacjiosóbpopierającychwyzwoleniekrajujedyniespodokupacjiniemieckiej,którzymielibyćoddani(...)władzy sowieckiej we wszystkich poczynaniach.Postulowano:1.Wypuszczeniearesztowanych,którzyuciekalinaWęgryidoRumu-nii.MielionibyćprzyjmowanidoZWZistanowićośrodekagitacyjnynarzeczZSRR.2.PozostawienieautorowimemoriałuprzezRosjanpełnejswobodydziałania idoko-nywaniearesztowańjedyniepouzgodnieniuznim.3.Zwalnianiezwięzieńtylkoosób pozytywnienastawionychdoZSRR,awysyłaniedołagrów–pozostałych.Takutworzo-nyZWZmiałprowadzićdziałalnośćnietylkoweLwowie,lecztakżenacałymterenieznajdującymsiępodpanowaniemradzieckim.Wtymceluautormiałzamiarpowiado-mićkonspiratorówodekonspiracji,sam,wpozorowanymakciepoświęcenia,miałujaw-nićswojąrolęworganizacjiprzedRosjanamiinakłonićichdoakceptacjiantyniemiec-kichdziałańZWZ,wzamianzapomocmaterialnąi„moralną”.Następniewrazzżonąchciałudaćsiędogen.W.Sikorskiego,abygopoinformować,żeZWZweLwowiezo-stałcałkowiciezdekonspirowany,iprzekonaćgododziałańantyniemieckich.JegosynmiałpozostawaćweLwowiejakozakładnik.WnosiłteżoczasowezaprzestaniedziałańantykościelnychzpowoduprzywiązaniaPolakówdoreligii96.

Powyższymemoriałzdajesięwskazywać,żeE.Macielińskibyłwówczaspodpeł-nąkontroląRosjaniwidziałsensdziałaniaorganizacji jedyniepodwarunkiempełnejwspółpracyznimi.Przytymzapisyozamiarzespacyfikowaniaantyradzieckiejdziałal-nościZWZnacałymtereniepodokupacjąZSRRrównieżzdająsięwskazywaćnaau-torstwo E.Macielińskiego, wówczas dowódcy Obszaru nr 3 ZWZ. PoinformowanieodekonspiracjiZWZmogłobyćrównoznacznezprzedstawieniemczłonkomtejorgani-zacjiniejakojedynegorealnegodziałaniaalternatywnego–wzamianzaniearesztowanieosóbwchodzącychwskładzinfiltrowanychstruktur.Przytymwywódokoniecznościwysyłanianiektórychosóbdołagruorazuzgadnianiuaresztowańbyłcynicznyzpunktuwidzeniaterroruradzieckiego,dotykającegoludziżyjącychnaterenachbędącychpodpanowaniemZSRR.Niemiałnaceluochronyinnychosób,ajedyniebyłukierunkowa-nynatroskęowłasneżycieautoraioprzedsiębraneantypolskiecele,skorodopuszczałaresztowaniatych,którzymielinastawienieantyradzieckie.Ztreścimemoriału,wska-zującejnakoniecznośćpozostawieniabroni(zmyśląoumocnieniuzaufaniaczłonkóworganizacji,zwłaszczażezdaniemautoraraportubrońitaknienadawałasiędoużyt-ku),wynikałotaknaprawdę,żeE.Macielińskiniezamierzałprowadzićżadnejzbrojnejdziałalności,awtensposóbchciałjedyniepodtrzymywaćwiaręwpozornądziałalnośćzbrojną.Zdrugiejstronywydajesię,żetakierozumowanieautoramemoriałubyłodośćnaiwneinierealnezpunktuwidzeniaantyradzieckiejpostawyczłonkówZWZ.Niemniej

96 Tłumaczenie z języka polskiego memoriału nieznanego autorstwa w sprawie zapewnienia lojalnej postawy społeczeństwa polskiego wobec władzy radzieckiej, w: Polskie podziemie…, t.1, s.273–281.


jednakwypadauznać,żetreśćmemoriałuwpełnipotwierdziłazarzutdopuszczeniasięzdradyPolskiprzezjegoautora97.

W depeszy z 26 września 1941 r., skierowanej do „Kaliny” przez płk. Józefa Smoleńskiegops. „Łukasz”,wskazano, żekonieczne jestprzyśpieszeniezlikwidowa-niasprawy„Kornela”,który– jaknapisano–rozpoznajeczłonkówZWZprzybyłych zWarszawy doLwowa imoże ichwydać.Okulickiw swoim raporcie zauważał, żewczasieśledztwaNKWDpodawanomuwieleszczegółówopracyZWZ,KomendzieGłównej i „Rakoniu”, cowskazywało, żemusiał się tamznajdowaćktoś,ktoRosjaninformował98.

Macieliński został 11 września 1941 r.99 oskarżony, że po aresztowaniu przezNKWDujawniłstanorganizacjiZWZizgodziłsię,zacenęwolnościiutrzymaniasta-nowiskawPZP,pracowaćnarzeczRosjan.SądKapturowyprzyKomendzieGłównejZWZskazałgo26września1941r.nakaręśmierci100.

Już po wydaniu wyroku ppłk Mieczysław Dobrzański ps. „Leon” wskazywał: (...)„Kornel” znajduje się teraz w Warszawie i szuka kontaktu z „Rakoniem”. Posiada jakieś adresy kontaktowe101.Wydajesięwięc,żezleceniewykonaniawyrokumogłowy-nikaćzobawyprzedewentualnąpróbąinfiltracjiKGZWZprzezNKWD,zapośrednic-twem„Kornela”.

Wyroknappłk.EmiluMacielińskimwykonałLeszekKowalewski„Twardy”zod-działulikwidacyjnego993/W:zastrzeliłgo17grudnia1941r.wWarszawie102.

Powyższe informacje wskazują, że radzieckie służby specjalne, dzięki zatrzy-manymczłonkomZWZ,dysponowałyszeroką wiedządotyczącąsamegogen.Stefana Roweckiego,jakrównieżosóbzjegonajbliższegootoczenia,działającychworganiza-cji.Niemniejjednakpokrzyżowanoplanydotarciado„Grota”zapośrednictwemstruk-turlwowskiegoZWZ,aosobyjerealizującezostałyskazanewyrokamisądówpodziem-nychizlikwidowane.

97 Ozdradzie„Kornela”była równieżprzekonanaczłonkiniZWZ-1KarolinaLanckorońska.Ponieważpo-szukiwałojejNKWD,3V1940r.opuściłaLwówzfałszywymidokumentamitożsamościiwramachwy-mianyludnościprzeszłanaterenyzajęteprzezNiemców:„Możemniejciężkiebyłobytoprzejście,gdybymwówczaswiedziała,że(...)jestemposzukiwana(...)zpowoduwsypywZWZ,bonaszdradził››Kornel‹‹”.Cyt.za:K.Lanckorońska,Wspomnienia wojenne,Kraków2002,s.39i58.

98 Depesza O VI L.dz. 3213/tjn./41, 26IX1941r.,w: Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.90;AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Sprawa przeciwko E. Macielińskiemu – wyciąg z depeszy nr 3213,k.26,30.

99 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Akt oskarżenia przeciwko S. Pstrokońskiemu i E. Macielińskiemu,11IX1941r.,k.3-4;AIPN,BU00231/169/10,Akt oskarżenia przeciwko S. Pstrokońskiemu i E. Macielińskiemu,11IX1941r.,k.215.

100 AAN,ArmiaKrajowa203/IX-2,Protokół rozprawy,26IX1941r.,k.5.101 AAN,ArmiaKrajowa203/XV-3,Depesza ppłk Mieczysława Dobrzańskiego „Leona”,22XII1941r.,k.32.102 Meldunek nr 82 z 15 XI 1941 r. – uzasadnienie aktu oskarżenia i wyroku na mjr. Emila Macielińskiego

O.VI L.dz. 4310/41,w:Armia Krajowa w dokumentach…, t.2,s.135–137;R.Bielecki,J.Kulesza,Prze-ciw konfidentom i czołgom. Oddział 993/W Kontrwywiadu Komendy Głównej AK i batalion AK „Pięść” w konspiracji i Powstaniu Warszawskim 1944 roku,Warszawa1996,s.29.PawełLisiewiczwskazywał,coprawda,żeniejestpewne,czytęlikwidacjęprzeprowadziłoddziałlikwidacyjnyOkręguonazwieZOM,do-wodzonyprzezkpt.BohdanaRogolińskiegops.„Szary”,czyteżoddział993/W.Zob.P.Lisiewicz,W imieniu Rzeczpospolitej. Z dziejów Wojskowego Sądownictwa Specjalnego Armii Krajowej,Warszawa1988,s.225–226.WtymoddzialeLeszekKowalewskibyłzastępcą„Szarego”.Jednakżewlistopadzie1941r.Wydział Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddziału II KG ZWZ powołał nowy oddział specjalny (likwidacyj-no-ochronny) pod nazwą „Wapiennik”, a potem „993/W”, którego dowódcą został Leszek Kowalewski ps.„Twardy”,„Leszek”,„Tomasz”.Przezpierwszepółroczeoddziałskładałsięzdwóchosób,tj.„Twardego” iTadeuszaTowarnickiego ps. „Naprawa”.Zob.R.Bielecki, J.Kulesza,Przeciw…, s. 17–18, 24;AIPN, GK317/844,Protokół przesłuchania podejrzanego Stefana Rysia,23IV1952r.,k.4v.

WALDEMARHANDKE

Próba konspirowania pobytu Stefana Roweckiego w Warszawie. Sprawa listu Roweckiego z Lizbony

Dwudziestoleciemiędzywojenneprzeminęło.ZagrożeniewojenneprzezcałytenokreswisiałonadPolską,abyostateczniespaśćnaniąwewrześniu1939r.WobliczunapaścinaRzeczpospolitą–najpierwprzezhitlerowskieNiemcy,apotemjeszczeprzezstalinow-skiZwiązekRadziecki–szanseobronyniepodległościbyłynikłe.Zwłaszczawobliczubezczynnościzachodnichaliantów.WojskoPolskiepróbowałostawićczołanajeźdźcom,choćichprzewagabyłaprzygniatająca.WobectegostarciezbrojneosamotnionejPolski zdwomasąsiednimipaństwamitotalitarnymimusiałozakończyćsięklęską.

GdykończyłasiętragicznadlaPolskijesień1939r.,tragicznawojnaobronna,żoł-nierzpolskiijegodowódcypróbowali,nailebyłotomożliwe,wykonaćswojezadania.RównieżpułkownikdyplomowanyStefanRowecki,dowodzącydopierocosformowaną(właściwie–całyczasbędącąwtrakcieformowania)WarszawskąBrygadąPancerno--Motorową,próbowałrealizowaćzadania,którewyznaczonojegojednostcewramacharmii„Lublin”.UsiłowałbronićliniiWisły:toczyłkrwawybójpodAnnopolem,potemnaszlakuodwrotowymwkierunkuLwowa,aswójszlakbojowyskończyłwkrwawejbitwiepodTomaszowemLubelskim1.Pozakończeniudziałańbojowychpłkdypl.StefanRoweckinieposzedłdoniewoli,nietrafiłdożadnegozniemieckichoflagów.Chciałsiędalejbić...

JakwieluoficerówWojskaPolskiego,zastanawiałsięnaddalszymikrokami,którepowinienpodjąć,aby–zjednejstrony–dochowaćwiernościprzysiędzeżołnierskiej,a z drugiej – skutecznie dalej działać… I tak jakwielu jemu podobnych – oficerówiżołnierzy–podjąłdecyzjęodalszejwalce.Poprzegranejwewrześniuipaździerniku1939r.wieluPolakówwidziałoszansęnadecydującązmianęsytuacjiwpomocyza-chodnichsojuszników:zwłaszczaFrancjiitworzącejsiętamodnowapolskiejarmiipoddowództwemNaczelnegoWodza–gen.WładysławaSikorskiego.WtedypłkRoweckimyślałbardzopoważnieoudaniusiędoFrancji–podrozkazyNaczelnegoWodza,abywmundurzedalejwalczyćzobomanajeźdźcami,którzyokupowaliPolskę.

Odtegozamiaruostatecznieodwiódłgogen.MichałKaraszewicz-Tokarzewski2,tworzącyodpierwszegomomentuokupacjiziempolskichstrukturykonspiracyjne,prze-znaczonedowalkizokupantami.Toon,jeszczewczasietrwającejobronypolskiejstolicy,od27września1939r.organizowałstrukturySłużbyZwycięstwuPolski.Celeorganiza-cjibyłyjasneizrozumiałe.Obejmowałyprzedewszystkim:walkęowyzwoleniePolskispod okupacji, odbudowę krajuw granicach sprzed 1września 1939 r., odtworzenie

1 Zob szerzej: S. Rowecki,Wspomnienia i notatki autobiograficzne (1906–1939),Warszawa 1988; także:W.Zalewski,W Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej 1939. Z dziejów 1 Pułku Strzelców Konnych,Warszawa1988.

2 Zob.D.Bargiełowski,Po trzykroć pierwszy. Generał Michał Tokarzewski-Karaszewicz,t.2,Warszawa2001.Tamteższerzejotworzeniuorganizacjiwrozdzialezatytułowanym:Służba Zwycięstwu Polski.

Próba konspirowania pobytu Stefana Roweckiego w Warszawie. Sprawa listu Roweckiego z Lizbony 93

ireorganizacjęarmiipolskiejorazpowołanietymczasowychośrodkówwładzynaoku-powanychterenachRzeczypospolitej3.

To właśnie gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski skłonił płk. dypl. Stefana Roweckiegodopozostaniawokupowanymkrajuidozaangażowaniasięwdziałalnośćpodziemną,wramachtworzącejsięogólnopolskiejorganizacjikonspiracyjnej.Wrezul-taciepłkdypl.StefanRoweckiwyraziłzgodęiprzyjąłstanowiskoszefasztabuizastęp-cydowódcySłużbyZwycięstwuPolski.

Jak się szybkookazało–dlaNaczelnegoWodzagen.WładysławaSikorskiego,a także dla kręgów decyzyjnych, skupionych wokół niego i tworzących rząd polskiweFrancji– stworzonaprzezgen.Karaszewicza-Tokarzewskiegops. „Torwid”ogól-nopolskaorganizacjakonspiracyjnaSZP,mimożeuzyskałapoparciewszystkichnaj-ważniejszychugrupowańprzedwrześniowejopozycji:StronnictwaNarodowego(SN),StronnictwaLudowego (SL),StronnictwaPracy (SP) iPolskiejPartiiSocjalistycznej(PPS–wkonspiracji:WRN),którepóźniejzwykłosięnazywaćgrubączwórką,byłazbytbliskopowiązanazsanacją,którąwAngersobwinianozaklęskęwrześniową.

Niezależnie od słusznych zarzutów stawianych sanacji za działania rządów pomaju1926r.,wypadazauważyć,żeprzecieżtrudnobyło,wśródosóbznajdującychsięnaterenieokupowanegokraju,znaleźćkogoś,ktomiałbyznaczącąpozycjęwojskowąispołeczną,aprzy tymniebyłbykojarzonyzsanacją,zpiłsudczykami…Niewątpli-wieważnąrolęodgrywałorównieżto,żetaorganizacjapowstałanamocyupoważnieńprzekazanychprzezmarszałkaEdwardaŚmigłego-Rydza.Wzwiązkuztakąjejocenąpolskie kręgi rządoweweFrancji podjęły 13 listopada1939 r. decyzję o powołaniunamiejsceSZPnowejorganizacjikonspiracyjnej–ZwiązkuWalkiZbrojnej,zKomendą GłównąwParyżu.

Niewątpliwiewiększośćwyższych oficerówWojska Polskiego, zwłaszcza tych,którzypełnilieksponowanefunkcjewlatachtrzydziestych,byładoskonaleznananie-mieckiemuwywiadowiwojskowemu, tymbardziej żeNiemcy przechwycili pozosta-wionewwarszawskimForcieLegionówzasobyCentralnegoArchiwumWojskowego,w tym akta personalne oficerów. Pozostanie w okupowanym kraju pociągało więcza sobąwiele różnorakichkonsekwencji, zwłaszczagdycioficerowiepodjęli aktyw-nądziałalnośćkonspiracyjną.Dlasamegopłk.StefanaRoweckiego,człowiekaodza-wszezwiązanegozmundurem,pełniącegowokresiemiędzywojennymróżnefunkcje,przebywaniewokupowanejWarszawieniosłookreślonezagrożenia.Agdynamiejsce gen.Tokarzewskiegozostałonwyznaczonyna stanowiskokomendantaObszarunr1ZWZ,potem–nakomendantaokupacjiniemieckiej,awreszcie–poupadkuFrancji– naKomendantaGłównegoZWZwkraju,tezagrożeniajeszczesięspotęgowały.Prze-cież płk dypl. Rowecki należał do grona czołowych osobistości polskiej konspiracjiniepodległościowej – dlatego jednym z problemów, jakiemusiał rozwiązać, stało sięjaknajgłębszezakonspirowaniejegoobecnościwkrajuiwstolicy,gdzieniebyłosobąanonimową.

Możnapowiedzieć, żeod samegopoczątkuokupacji niemieckiej, gdyRoweckipostanowił sięwłączyćw działalność konspiracyjną, podejmowano działaniamającena celu zmylenie niemieckich organów wywiadowczych. Rozpoczęło się tworzenieprzekonania o nieobecności Stefana Roweckiego w Warszawie, mające dodatkowojaknajbardziejzacieraćśladypobytupłk.Roweckiegowstolicy.Miałotoszczególne

3 Szerzej na ten temat zob. M. Tokarzewski-Karaszewicz, Jak powstawała Armia Krajowa, „Zeszyty Historyczne”(Paryż)1964,z.6,s.16–44.

94 Waldemar Handke

znaczenie, zwłaszcza po tym, jak Niemcy ogłosili i rozplakatowali wezwanie oobowiązkurejestracjiwszystkichzawodowychwojskowych.Wewspomnieniachcór-ka„Grota”–IrenaRowecka-Mielczarska–zanotowałapierwszątakąakcjękamuflującą,gdypłkStefanRoweckiznajdowałsięjużwWarszawie,popowrociezLubelszczyzny.Taakcjapolegałanarozlepianiu,wróżnychmiejscachstolicy,kartekznastępującątre-ścią:Ktokolwiek wiedziałby o losie pułkownika Stefana Roweckiego, ostatnio widziane-go we wrześniu na Lubelszczyźnie, proszony jest o danie znać rodzinie pod następującym adresem...4.Natomiastwdrugiejswojejksiążcepoświęconejżyciuidziałalnościojcapani Irenawspominała o płycie z nagranymgłosemgen. StefanaRoweckiego, którąmianojakobyemitowaćnafalachbrytyjskiejstacjiBBC5.Tadrugasytuacjanieznajdujepotwierdzeniawdotychczasowychposzukiwaniachhistoryków.

Potem,gdyStefanRoweckizostałwyznaczonynaKomendantaGłównegoZWZ,działalnośćmyląca przeciwnika nabrała szczególnejwagi. Jednym ze sposobówpod-jętych przez polskie struktury konspiracyjne i mających zakamuflować obecnośćpłk.dypl.StefanaRoweckiegonaterenieokupowanymprzezNiemcówbyłaspecjalnieprzygotowywanakorespondencja,pochodzącazzagranicyimającatworzyćprzekona-nieotym,żeautorlistu–StefanRowecki–przebywałpozaokupowanąPolskąiżeniemanicwspólnegozniepodległościowąkonspiracjąskierowanąprzeciwkookupantom.ChodziłooprzekonanieNiemców,żejestondalekoiprowadzizupełnieinnądziałalność.

Próby takiegowłaśniekamuflażuobecnościpłk.StefanaRoweckiego„Grota”– wówczas już Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej, szefa okupacjiniemieckiej ZWZ – podejmowały komórki konspiracyjne ZWZ, z pomocą polskichośrodkówpozagranicamikraju,którychwspółdziałaniebyłowtymzakresieniezbęd-ne.Pozycja zajmowanaprzezgen. „Grota”6 powodowałaprzecież, żebyłon jednymznajbardziejposzukiwanychprzezGestapoiAbwehręoficerówzwiązanychzpolskąkonspiracjąniepodległościową.

ItuprzechodzimydotytułowegolistuzLizbony,którymiałbyćwłaśnieśrodkiemdotakiegozakamuflowaniaobecnościRoweckiego,komendantaZWZ,naterenieokupo-wanegokraju.Miałonstworzyćprzekonanie,żeRowecki–wysokioficerWP–przeby-wapozagranicamiitamprowadzidziałalnośćniezwiązanązkonspiracją.Możnapowie-dzieć,żepojawiasiętutajjeszczejedenelement,októrymwartopamiętać,aktóryjestniebezznaczeniawkontekścietychdziałań.StefanRowecki,autorkilkupracpoświęconychrolipropagandywdziałaniachwojennych,doskonalezdawałsobiesprawęzsiłyizna-czenia propagandyw prowadzeniuwalki7.Można założyć, z dużą dozą prawdopodo-bieństwa,żeelementem,wtymwypadku–kamuflażu,miałabyćsprawapojawieniasię„listuzLizbony”.Całaoperacjaniewątpliwiezostałaprzygotowanawkraju,zaktyw-nymudziałem samego gen. „Grota”, jak również jego brata StanisławaRoweckiego8.

4 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec. Wspomnienia córki gen. Stefana Roweckiego,Warszawa1985,s.218.5 I.Rowecka-Mielczarska,W życiu i legendzie, Warszawa1998,s.193.TakiejpłytywarchiwumBBCnieodnaleziono.

6 Awansnagenerałabrygadynastąpił3V1940r.7 Przypomnijmyjegopracenatentemat:S.Rowecki,Propaganda jako środek walki,„PrzeglądWojskowy”,Warszawa1932,z.34,s.1–45;S.Rowecki,Propaganda w przygotowaniu obrony kraju,Warszawa1933.

8 StanisławRowecki(1901–1993),jedyny,młodszybratgen.„Grota”,ur.27VII1901r.wPiotrkowieTrybu-nalskim,od1917r.wPOW,uczestniczyłwwojniepolsko-bolszewickiej1920r.,w1930r.ukończyłstudiaprawniczenaUniwersytecieWarszawskim,adwokat–prowadziłkancelarięwWarszawie,jednocześniebyłradcąprawnymBankuGospodarstwaKrajowego;wwojnieobronnej1939r.–wobronieWarszawy,wkon-spiracjiod1939r.:SZP,ZWZ-AK,doradcaKomendantaGłównegoAK;powojnieadwokatwWarszawie,od1975r.naemeryturze,działaczspołeczny.ZmarłwWarszawie3X1993r.,pochowanynaPowązkach.


List, który jest przedmiotem niniejszego szkicu, został napisany bez wątpienia ręką gen.Roweckiego”.Ten charakterystyczny charakter pisma jest łatwydo identyfikacji.Każdy,ktozetknąłsięzrękopisamiStefanaRoweckiego,nawetzróżnychokresówjegodziałalności,niemożemiećżadnychwątpliwościwtejkwestii.

Jakjużwspomniano,wtejoperacjibrałudziałtakżebratkomendanta„Grota”–Stanisław.Toonbyłkrajowymadresatemtegolistu.StanisławRowecki–jakobliski generała„Grota”–byłnajlepszymadresatemlistu,októryminformacjamiałaprzecieżdotrzećdoNiemców.Kolejnąsprawą,którą trzebabyło rozwiązać,byłwybórosoby,która miała w tym przedsięwzięciu uczestniczyć poza granicami okupowanego kra-ju,pozazasięgiem terenówzajętych iokupowanychprzezNiemcy.Musiałaona,po-dobnie jakadresat,byćprzekonująca iwsposóbnaturalnyzwiązanazosobąStefana Roweckiego.Takąosobą,któraprzebywałazagranicąiktóramogła,bezżadnychpodej-rzeń,przesłaćtenlistdokraju,naręcewspominanegojużbratagen.„Grota”–StanisławaRoweckiego,byłSzczęsnyChojnacki:towłaśniejegowybranonaowegopośrednika.

Kimdlagen.„Grota”byłSzczęsnyChojnacki,żewykorzystanojegoosobę?TooficerWP–odkońcalat trzydziestychpracującynaplacówkachpozagranicamikra-ju,ajednocześniedawnyoficer55.PoznańskiegoPułkuPiechotyzLeszna.Tenoficerwokresie,gdypłkdypl.StefanRoweckiw1930r.obejmowałdowództwotegożpułkuwLesznie,pełniłwstopniuporucznikafunkcjęadiutantadowódcypułku.Niepozosta-wiałotowięcżadnychwątpliwości,żeznałonosobiścieStefanaRoweckiego.Tedającesięudowodnićzwiązekiznajomość,atakżeto,żekorespondencjaprzychodziłagdzieśzdalekiejLizbony–wszystkotomiałobyćdodatkowympoświadczeniemwiarygodno-ścitegolistu.

Postać oficera, którego wykorzystano do realizacji przedsięwzięcia, jest wartapoświęceniamuchoćbykilkusłów.Tenpoznanianinzkrwiikości,urodzonywstoli-cyWielkopolskiw1902 r.wstąpił2 stycznia1919 r.doWojskaWielkopolskiego:do1.PułkuStrzelcówWielkopolskich,czylidopóźniejszego(popodporządkowaniuWojskaWielkopolskiegoNaczelnemuDowództwuWP25maja1919r.jednostkęprzemianowano10grudnia1919r.)55.PoznańskiegoPułkuPiechoty.Brałwrazzpułkiemudziałwwal-kachpodLwowem.Musiałbyćżołnierzembojowym,skorow1921r.zadotychczasowedokonaniabojowetrzykrotnieotrzymałKrzyżWalecznych.W1921r.ukończyłSzko-łęPodchorążychwBydgoszczyiwróciłdo55.pp,wktórymsłużyłażdo16kwietnia1931r.Towtedypoznałpłk.dypl.StefanaRoweckiego,któryw1930r.objąłdowództwonadtympułkiem.Wkwietniu1931r.zostałoficeremOddziałuIISztabuGłównego–jakoreferentwReferacie„Niemcy”.Odmaja1935r.podprzykrywkąpracownikasłużbykon-sularnejprzebywałwNiemczech:m.in.jakowicekonsulwBerlinie,anastępniejakoszefplacówki„Darek”wKonsulacieRPweWrocławiu.Potemdo1939r.działałwróżnychplacówkachnaterenieRzeszy:weFrankfurcienadMenemiwMonachium.PowybuchuwojnyudałomusięewakuowaćdoSzwajcarii.WpóźniejszymokresiewojnykierowałsiatkąpolskiegowywiaduwSzwajcarii–występującąpodkryptonimem„Darek”.Po-stać ta samawsobie jestwartaoddzielnegoopracowania.SzczęsnyChojnackidziałałwSzwajcariiwcharakterzezastępcykonsulapolskiegowBernie9.

Zob.Generał Stefan Rowecki „Grot” w relacjach i w pamięci zbiorowej, A.K.Kunert iT.Szarota(red.), wyd.IIuzup.,Warszawa2003,s.543.

9 T.Dubicki,A.Suchcitz,Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939–1945, t. 2,Słownik biograficzny, Warszawa2011,s.40–44.Także:C.G.McKay,Major Choynacki Ace. The solution to an old puzzle of war-time intelligence, intelligencepast.files.wordpress.com/2015/11/major-choynackis-ace1.pdf [dostęp: 18 III2018];także:polskieradio.pl/39/284/Artykul/263291,James-Bond-to-za-malo[dostęp:18III2018].

96 Waldemar Handke

Szczęsny Chojnacki (występujący również jako: Trzaska-Choynacki) dokonał(lubdokonanow jego imieniu) tylkoniewielkiegodopisku–odniegodoStanisława Roweckiego, który jeszcze dodatkowo miał uwiarygodnić całą sytuację. Związektych ludzi – płk. Stefana Roweckiego z jego dawnym podkomendnym SzczęsnymChojnackim–byłoczywisty.Torównieżprowadziłodowiarygodnejicałkowiciezrozu-miałejznajomościChojnackiegozbratemswegodawnegoprzełożonego–mecenasemStanisławemRoweckim.Ten list,opatrzony rękąStefanaRoweckiegodatą3grudnia1940r.,zostałautentycznienadanynapoczcie,wstolicyPortugalii.MecenasStanisławRoweckiotrzymałgo27stycznia1941r.

Przyjrzyjmysięwięctreścitegolistu,którynapisanyprzezgenerała„Grota”,został za pośrednictwem konspiracyjnych komórek kurierskich ZWZ przekazany na Zachód, anastępniewysłanydoWarszawy.Pisałwnimgen.„Grot”:

KochanySzczęsny!

Ucieszyłem się.Gdymi doniesiono, żemieszkaszwLisbonie i korespondujeszzKrajem.MamdoCiebieprośbę,abyśprzekazałtrochęwiadomościomniedobra-tamegoStanisława,któregoznaszdoskonale,arównieżijegoadreswarszawski.

Przeszedłemwtymrokuznaczniewięcejciężkichchwil,niżwczasiewrze-śnia1939.

Przedzieraniesięprzezdzikiwschód,aresztowanie,późniejchorobatyfusu,zktórejledwiewyszedłem,zaciągnęłysięnamiesiące.

DopieropóźnąjesieniąznalazłemsięwAmeryce,gdziepotrochudochodzędosiłirównowagi.CozaszalonaróżnicaobecnychmoichwarunkówwKanadziea tegowszystkiego, coostatniowidziałem i przeżyłem.Czuję się jakw rajupopiekledniwczorajszych.

Radościąnapawamniefakt,żewkrótcebędęjużpracowałwswoimzawo-dzie.Ponieważniewiem,czydługo tu,nazałączonymadresie,pozostanę,więcniebardzoliczęnamożnośćprzekazaniamiwiadomościodnajbliższychzKraju.Wkażdymraziegdybytoudałosię,byłbymCi,Kochanykolego,bardzoobowią-zany.

Mamnadzieję,żepozostającjużoddawnawPortugalii,musiałeśsiędobrzetamurządzić–sądzę,żepracujeszrównieżwswoimzawodzie.ŚciskamCięser-decznie

StefanRowecki

3.XII.1940

KochanyPanieStanisławie!ZałączamlistodNaszegoKochanegoStefana,którynapewnozradościąodbierzecie.NiestetyodpowiedzidlaNiegonarazieniemógł-bymprzyjąć,gdyżmuszęwpilnychsprawachwyjechaćnaszereg tygodni.Gdywrócę,podamniezwłocznieswójaktualnyadreswLizbonie. ŚciskamWasserdecznie,orazzasyłamdlawszystkichukłony SzczęsnyChojnacki10

10 ListS.Roweckiego„zLizbony”porazpierwszyopublikowanow2001r.,w:„Grot. Zeszyty Historyczne”,Leszno2001,nr11,s.55–57.


Zdj. ListStefanaRoweckiegoz3grudnia1940r.

Jak wspomniano powyżej, list napisany przez Stefana Roweckiego był na tyleogólny,żebyniewielezniegowynikałodlatych,którzychcielibysprawdzićautentycz-nośćstwierdzeńwnimzawartych,azwłaszczapróbowaćzlokalizowaćbliżejmiejscepobytuStefanaRoweckiego–np.zapomocąagenturywUSAczyKanadzie.

Natomiast fakt, że SzczęsnyChojnacki, który już służył kiedyś pod rozkazamiStefanaRoweckiego,przesłałjegolist(któregobyłprzecieżadresatem),miałdodatko-wowzmocnićwiarygodność tegoprzedsięwzięcia,aponadto jegowymowęmaterial-ną–przezto,żedawałonoryginalnymateriałgrafologiczny,którynawetpopoddaniuszczegółowymbadaniompotwierdzał,bezżadnychwątpliwości,jegoautorstwo–czylinapisaniegoprzezStefanaRoweckiego.

Nie znamy jednak odpowiedzi na pytanie zasadnicze: czy Szczęsny Chojnackirzeczywiście brał udziałw tejmistyfikacji? Pierwsza podstawowawątpliwość bierzesięstąd,żemjrChojnacki,wtymczasiedziałającypodprzykrywkązastępcykonsulapolskiegowSzwajcarii,wrzeczywistościbyłrezydentemOddziałuIISztabuNaczelne-goWodzaikierowałsieciąwywiaduokryptonimie„Darek”.Czywtejsytuacjiodpo-wiedzialnyoficermógłzaryzykowaćzainteresowanieniemieckichsłużbswojąosobą?

98 Waldemar Handke

Odpowiedźbrzmi–nie.Należyzatemprzyjąć,żecałahistoriazostałaprzeprowadzonabezjegoudziału,zdużądoząprawdopodobieństwa‒przezczynnikikrajowe.Aosobęmjr.Chojnackiegowybranowzwiązkuz jegoosobistymirelacjamizgen.„Grotem”,sięgającymisłużbyw55.pp.

Nailetosięudało?Prawdopodobnie,możenakrótko,dałotojakieśdoraźneko-rzyści.Możeniecozmniejszyło się zagrożenie, alemusimypamiętać, żeNiemcy,popierwszymokresieswoistejślepoty,rozpracowywalisystematyczniepolskiepodziemie,aichskutecznośćzwiększałanieustannierozbudowywanaagentura:zarównowojskowa,jakipolicyjna–podlegającaGestapo,czyliniemieckiejtajnejpolicjipaństwowej.

Warto,abykolejnymelementem,któryzjednejstronywzbogacibiografiękomen-danta„Grota”,azdrugiej–pozwolinauczynieniekolejnegokroku,abysprawdzić,jakabyłaskutecznośćdziałańtakichjaktoopisanepowyżej,stałosięrozpoznanieniemiec-kichdokumentówwtymzakresie.Możewtensposóbudasięustalić,czytakiedziała-nia,podejmowaneprzezstrukturykonspiracji,przynosiłyspodziewanyskutek.

ANDRZEJCHMIELARZ

Śledztwo kontrwywiadu Oddziału II Komendy Głównej w sprawie aresztowania

Dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot”

DowódcęArmii Krajowej gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot” Gestapo aresztowa-ło30czerwca1943r.wdomuprzyul.Spiskiej14wWarszawie.Faktuaresztowanianie podano do szerszejwiadomości1.KontrwywiadArmiiKrajowej już kilka godzinpo aresztowaniugenerałaRoweckiego,opróczdziałań zabezpieczającychorganizacjęprzed ewentualnymi następstwami (o tych działaniachwiemybardzo niewiele), pod-jąłwieleczynnościzmierzającychdoodtworzeniaokolicznościujęciaDowódcyArmiiKrajowejidowyjaśnieniaprzyczyntegozdarzenia.Rekonstrukcjatychdziałańnapo-tykapoważnetrudności,ponieważarchiwumkontrwywiaduspłonęłowczasiepowsta-niawarszawskiego,apowojennespustoszeniadokumentacjiakowskiej,będącedziełemkomunistycznychsłużb,pogłębiłyproblem.Paradoksemjest,żedwapodstawowedo-kumenty,dziękiktórymmożemypoznaćdziałaniapodjęteprzezkontrwywiadKGAK–Opracowanie materiału w sprawie aresztowania Grota2 datowane na 9 październikaorazSprawozdanie o przebiegu aresztowania Grota3z13października1943r.–znamyzodpisówsporządzonychprzezMinisterstwoBezpieczeństwaPublicznego,napotrzebyśledztwprowadzonychprzeciwkożołnierzomAK.Tedwaraportysądokumentamipod-sumowującymitrzymiesięcznedziałaniakontrwywiadupoaresztowaniuDowódcyAK.Wodpisachzachowanooryginalneoznaczeniakancelaryjne,copozwalanauznanieobudokumentówzawiarygodne.Dokumentyzostałypodpisanekryptonimem„A–7”,czyliprzezStanisławaLeszczyńskiego,wówczaskierownikareferatusądowegokontrwywia-du Komendy Głównej. Sprawozdanie… opatrzono kryptonimem „Wd 69”, oznacza-jącymWydziałBezpieczeństwa iKontrwywiaduKomendyGłównejArmiiKrajowej,aużywanymwkorespondencjiwewnętrznejodsierpnia1943r.

SporządzenietychdokumentówprzezStanisławaLeszczyńskiegozamykałopod-stawowyetapdziałańkontrwywiadu,conieoznaczałojednakzamknięciasprawyaresz-towaniaRoweckiego.Nielicznezachowanedokumentywskazują,żeznajdowałasięonacałyczaswkręguzainteresowańkontrwywiadu.Zachowałsięm.in.rozkazz24kwiet-nia1944r.skierowanydoWładysławaJamonttaps.„K-10”,informatorareferatu„996” (ds.obywatelipaństwobcychimniejszościnarodowych),wsprawiepodjęciadziałańzmierzającychdoustaleniamiejscapobytuilosów„Grota”.Poleceniemożezastanawiać, 1 Instytut Pamięci Narodowej, Biuro Udostępniania (dalej: IPN BU) 0330/245, Kalkstein – Stoliński – Świerkiewicz–Ludwik–Wojciech–Mieczysław,Rozkaz Komendy Głównej AK Nr 154/I z 8 sierpnia 1943 r. (W dniu 30.VI został indywidualnie ujęty przez Gestapo Komendant Sił Zbrojnych w Kraju ob. Grot),t.2, k.37.Tenrozkaz,zgodniezdyspozycją,podanodowiadomościżołnierzomAK.

2 IPNBU0397/802,Materiałydotyczącearesztowaniagen.Grota-Roweckiegow1943r.Opracowanie mate-riału w sprawie aresztowania Grota,t.1,k.85–99.Zob.także:IPNBU0330/245,t.2,k.10–26orazArchi-wumAktNowych(dalej:AAN),SpołecznyKomitetAntykomunistyczny228/25,t.1.

3 IPNBU0330/245Kalkstein–Stoliński…,Sprawozdanie z przebiegu aresztowania „Grota”,t.2,k.27–36.Zob.także:AAN228/25,t.1.

100 Andrzej Chmielarz

ponieważ KG AK w tym czasie dysponowała informacjami o miejscu pobytu Roweckiego(dziękijegokorespondencjizrodziną).

Jednak 5 lipca 1944 r. zastępca szefa kontrwywiaduKomendyGłównej StefanRyśps.„Fischer”wydałzaskakującyrozkaz:Cofam wydane zlecenie interesowania się miejscem pobytu Grota i zakazuję przeprowadzania w tym kierunku jakichkolwiek po-szukiwań, wywiadów czy też podejmowania na ten temat rozmów z jakimikolwiek oso-bami.Tenrozkazskierowanodo„Markiewicza”4ido„789”5.Ztegonależywnosić,żewkwietniu1944r.polecenieustalaniamiejscapobytugenerałaRoweckiegowydanokil-kukomórkomkontrwywiaduKGAK,anie–tylkopersonalnieJamonttowi.Niestetyniewiemy,zjakimwydarzeniembyłotozwiązaneidlaczegotozleceniezostałocofnięte.

Rowecki, podobnie jak i lokal na Spiskiej6, nie był chroniony. Jak wyjaśniałmjrWładysławDrzymulskips.„Walczak”7,DowódcaAK,którynieprzywiązywałna-leżytejuwagidoswojegobezpieczeństwaosobistego,wyraziłzgodęnazorganizowanieochrony czynnej jego osoby i lokali jedynie podczas pracy:Ochrona ta składała się z trzech ludzi i dwóch w rezerwie. Trzech pełniło służbę ochronną stale podczas pracy Generała w ten sposób, że jeden z nich dyżurował wewnątrz lokalu, zaś dwaj na ze-wnątrz. Uzbrojenie ich składało się z pistoletów zwykłych, pistoletów automatycznych i granatów8.

OlokalunaSpiskiejochronaRoweckiegoniewiedziała.Drzymulski pisze, że zachowania Roweckiego były zaprzeczeniem wszystkich

podstawowychzasadkonspiracji.Jakpisze:Były wypadki spotkania Generała przez któ-regoś z nas w tramwaju. My udawaliśmy, że Generała nie znamy, natomiast Generał, jeżeli był w pobliżu, zawsze wdawał się z nami w rozmowę…9HenrykJózefski,oceniającRoweckiego,stwierdzałwprost:Grot był wielkim komendantem AK, miał urok osobisty, był moim serdecznym przyjacielem, ale nie był stworzony do konspiracji10.

WdokumentachsporządzonychprzezLeszczyńskiegoznalazłysięfragmentykil-kunasturaportówróżnychkomórekkontrwywiadu,atakżeinnychinstancjikonspiracyj-nychArmiiKrajowej.Pozwalająonenaodtworzenieprowadzonychdziałań,pokazującjednocześnietrudności,zjakimiborykałosiędochodzeniekontrwywiaduwspecyficz-nychwarunkachokupacjiikonspiracji.

Wstępnedochodzeniewsprawienieprzybycia„Grota”naodprawęwyznaczonąnagodzinę10.00wlokaluprzyulicyBarskiej5przeprowadził–napoleceniepłk.Ta-deuszaPełczyńskiegops. „Grzegorz”,SzefaSztabuKGAK–por.Ryszard Jamontt- -Krzywickips.„Szymon”,adiutantDowódcyArmiiKrajowej.WtymsamymczasiedoakcjiwłączyłsiękontrwywiadKomendyGłównej,którymodwiosny1941r.kierowałpor.BernardZakrzewskips.„Oskar”,przedwojnąpodprokuratorsąduokręgowego.

4 „Markiewicz”–kpt.rez.NN,komendantOkręguKielce–RadomNarodowejOrganizacjiWojskowej.5 „789”–NN,szefniezależnejgrupywywiadowczej,pozyskującej informacjezarchiwumwarszawskiegoGestapo.

6 Mieszkanie przy ul. Spiskiej było prywatnym lokalem Roweckiego, wynajętym na nazwisko Jerzego Malinowskiego,którymposługiwałsięjegobrat–StanisławRowecki.

7 WładysławDrzymulskivelWładysławKowalski,ps.„Kazik”,„Walczak”,„Władysław”,kierowałwSZP iZWZ-AKtzw.Ochronką–referatembezpieczeństwaKwateryGłównej,podporządkowanymOddziałowiV(łączności)KGZWZ-AK.PóźniejszyszefżandarmeriiKGAK.

8 Studium Polski Podziemnej (Londyn) B.I.5/14, Władysław Drzymulski, Zagadnienie bezpieczeństwa w konspiracji.

9 Tamże.10 H.Józewski,Zamiast pamiętnika,„ZeszytyHistoryczne” 1982,z.59,s. 134.

Śledztwo kontrwywiadu Oddziału II Komendy Głównej w sprawie aresztowania Dowódcy AK... 101

Dochodzeniemkontrwywiaduwsprawiearesztowania„Grota”kierowalibezpo-średnio:zastępca„Oskara”StefanRyś(ps.„Fischer”,„Józef”),przedwojnąpracownikSamodzielnegoReferatuInformacyjnegoprzyMorskiejBrygadzieObronyNarodowej,orazwspomnianykpt.StanisławLeszczyński,oficerdochodzeniowy(referentsądowy)kontrwywiaduKomendyGłównej,przedwojnąokręgowysędzia śledczy,któryprze-szedłdoZWZ-AKzorganizacji„Muszkieterzy”.

FaktkierowaniadochodzeniemwtejsprawieprzezLeszczyńskiegozostałujaw-nionyporazpierwszyw1957r.wrelacjiStefanaMatuszczykaps.„Porawa”,dowódcyoddziałubojowegokontrwywiaduKGAK.Niestety,nieznamyszczegółówczynnościLeszczyńskiegowtymzakresie.Onsamnatentematwswoichzapiskachwyraziłsiękrótko:Prowadzę dochodzenie w sprawie aresztowania Komendanta Głównego AK ge-nerała „Grota”11.Kilkaszczegółówpodałw trakcieprzesłuchania14 lutego1949 r.:(…) aż do wybuchu powstania wszystkie materiały i polecenia otrzymywałem wyłącznie od „Oskara”, względnie jego pomocnika czy też zastępcy Rysia Stefana ps. „Józef”, za pośrednictwem mojej łączniczki Bogusławskiej Marii ps. „Maria” i przez nią odsyłałem opracowane materiały z powrotem do „Oskara”12.

Jak można ustalić na podstawie dokumentów sporządzonych przez Leszczyń-skiego, kontrwywiadKomendyGłównej zebrałw toku dochodzenia ponad dwadzie-ściaraportówsporządzonychprzezróżnekomórki iobejmującychczasod1 lipcado3października1943 r.Większośćz tych raportówsporządziły referaty i samodzielnekomórkikontrwywiaduKGAK(referaty:„993/G”–małeafery,„999”–sytuacjanale-wicy,„Atlantic”,czyli997–organizacja,personaliaimetodypracyniemieckichwładzbezpieczeństwa,pracownikówtegopionu:„GG.420”–ŠandorBeniśz„997”,ukierun-kowanyna„nasłuch”władzGG;„P.16”–MarianKamiński,kierownikgrupywrefe-racie policyjnym „993/P”; „97R” – StanisławBukowski, pracownik referatu „997”;„Grzymała”–pracownikreferatu„997”;„I–41”–NN,pracownikcentralnejsieci in-formacyjnej„993/I”;i„Porawa”–StanisławMatuszczyk,dowódcaoddziałudyspozy-cyjnegokontrwywiadu.PozostałeraportywwiększościzostałydostarczoneprzezinnepionykontrwywiaduAK:szefakontrwywiaduOkręguAKWarszawa,por.BolesławaKozubowskiegops.„Pleban”;szefakontrwywiaduObszaruAKWarszawamjr.Alfreda Klauzala ps. „Mecenas”; ppor.Antoniego Janiszewskiego ps. „Niedźwiedź” (tu jako„Ndź”),kierownikabrygadykontrwywiadowczejOddziałuIIObszaruWarszawskiegoAK.Wśródzebranychmateriałówznalazłysięinformacjedostarczonerównieżprzez:StanisławaPłoskiego,szefaWojskowegoBiuraHistorycznegowBIPKGAK;Stanisława Miklaszewskiego, naczelnika Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw WewnętrznychDR; płk. poż. Jerzego Lgockiego, z KomendyGłównej Strażackiego RuchuOporu„Skała”; iprzezosobyniezidentyfikowane–„Wandę”zOddziałuV–OKGAK,„A.H.”,„Alfreda”,„Lenarda”,„Markiewicza”iniejakiegoKrubę.

Raportypowstawałynapodstawie informacjiczerpanychzróżnychźródeł,któ-re jednak nie zawsze precyzyjnie podawano: czasem poprzestawano na określeniachtypu:„zeźródełniemieckich”,„warszawskieGestapo”itd.Spośródraportów,wktórychdokładniepodanoźródłoinformacji,osiempowstałonapodstawiewynurzeńposzcze-gólnychgestapowcówbądźwspółpracownikówGestapo,dwauzyskaneodnaocznych

11 Cyt. za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” – Stefana Roweckiego, Warszawa1983,s.101‒102.

12 IPNBU944/134,AktasprawyStanisławaLeszczyńskiego,Protokół przesłuchania z dnia 14 lutego 1949 r.,k.29.


świadkówprzywiezieniagenerała„Grota”dosiedzibyGestapo,wjednymwykorzysta-nowiadomościzeźródełinnejorganizacjikonspiracyjnej–KonferencjiNarodu.

Uwaga prowadzących dochodzenie kontrwywiadu KG AK koncentrowała sięna ustaleniu czynności DowódcyAKw ostatnich dniach przed 30 czerwca 1943 r., naodtworzeniuprzebieguaresztowaniagenerałaijegopóźniejszychlosóworaznawy-kryciusprawcylubsprawców.

Wtokudochodzeniaustalono,żeakcjaGestapoprzyulicySpiskiejzostałazakoń-czonaokołogodziny11.Trwałabliskogodzinę,cowskazuje,żeNiemcyniemieliin-formacjiolokaluRoweckiegoiprzeszukiwaliotoczoneprzeznichtrzybudynki.Poza-trzymaniuRoweckiegosamochodyzgestapowcaminiezwłocznieodjechałydogmachuGestapowaleiSzucha.Większośćinformatorówbyłazdania,żearesztowanyDowódcaArmiiKrajowej, po krótkimpobyciew alei Szucha („natychmiast po aresztowaniu”,jeszczetegosamegodnialubnastępnego),zostałprzewiezionydoBerlina13.

Kontrwywiad starał się ustalić, który referat Gestapo rozpracowywał sprawę„Grota” i kto dokonał aresztowania.Według różnych raportów było ono dziełem lu-dziStoffela14,Lorentza15,Spilkera16(któremuodpowiednichinformacjimiałdostarczyćNicolaus17) lubKurtaSchneidera18.Ostatni chronologicznie raport cytowanywSpra-wozdaniu…pochodzi z 3 października 1943 r., kiedy to referat „999” kontrwywiaduKomendyGłównejArmiiKrajowejprzekazał–napodstawieinformacjioficeraGestapo jeżdżącego zWarszawy do Berlina –wiadomość, że generał Rowecki jest więzionywBerliniewsiedzibieRSHAprzyPrinzAlbrechtStrasse.

StanisławLeszczyński,pootrzymaniumateriałówzebranychprzezkontrwywiad,szczegółowo je przeanalizował i spróbował ustalić przebieg zdarzeń, co przedstawiłw Opracowaniu materiału w sprawie aresztowania „Grota”.Wobecniemożnościusta-lenia faktycznego przebiegu aresztowania „Grota”, a także z uwagi na rozbieżności i pochodzenie informacjiwyłącznie ze źródełGestapo,Leszczyński zajął siękwestiąprzyczynywsypy.

Abyrozpatrzećposzczególnewersje,podzieliłjenadwiegrupy:a)wskazujące,żearesztowanie„Grota”nastąpiłowwynikudługotrwałegorozpracowywaniaiobserwacji,b)sugerujące,żeujęciegenerałabyłowynikiemzdrady.

Dla ustalenia przyczynowości wsypy istotne znaczenie może mieć ustalenie, kto opracowywał Grota, ew. kto przeprowadził Jego aresztowanie – pisał Stanisław Leszczyński w analizie materiałów zgromadzonych przez kontrwywiad KG AK19. W toku śledztwa kontrwywiadu nie zdołano precyzyjnie stwierdzić, który referat

13 PłkMichałProtasewicz,ówczesnyszefOddziałuVISztabuNaczelnegoWodza,podaje,żezkrajuotrzymałinformacjęowywiezieniuRoweckiegozWarszawyokołogodz.17.00,wdniuaresztowania.Zob.StudiumPolskiPodziemnej(Londyn),B.II.808,Wspomnienia płk. M. Protasewicza szefa Oddziału VI,k.865.

14 WilliStoffel,kierownikgrupykonfidentówwreferacieIVNwarszawskiegoGestapo.15 Махіmіliап Lorentz, Sturmscharführer SS, pracownik referatu IVA3c (główne organizacje ruchu oporu

iorganizacjepolityczne)warszawskiegoGestapo.16 Alfred Spilker, Hauptsturmführer SS, dowódca Sonderkommando IVAS (specjalna jednostka policyjno-

wywiadowcza–SonderkommandodesBdSWarschau–któraspecjalizowałasięwrozpracowywaniukie-rowniczychośrodkówpolskiegoruchuoporu).

17 Karl Nicolaus, Obersturmführer SS, kierownik referatu IVA1 (zwalczanie ruchu oporu) warszawskiego Gestapo.

18 KurtSchneider(prawdopodobnie:KurtSteiger–toondostarczyłlistyRoweckiegodorodziny),pracownikreferatuIVAS.

19 Sprawozdanie o przebiegu aresztowania Grota.Cyt.za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.128.


warszawskiegoGestapoiktozgestapowcówpersonalnieprzygotowywałiprzeprowa-dziłakcjęprzyulicySpiskiej.

Informatorzykontrwywiaduniebyli zgodni,w jakiej liczbie i jakie samochodyprzybyłynaulicęSpiską,ilugestapowcówwzięłoudziałwakcjiijakączęśćulicyob-stawiono.Zgodnienatomiast stwierdzali, żegłównymcelemblokadybyłdomnr14.Zdobyteinformacjeniepozwalałynaustalenie,czyNiemcydysponowaliprecyzyjnymwskazaniemlokalu„Grota”.Nieudałosię teżodtworzyćkolejności rewidowaniapo-szczególnychmieszkańorazstwierdzić,czyidoktóregomieszkaniagestapowcyprzy-wiązywaliszczególnąwagę.Wedługraportu„P.16”przeszukiwaniedomurozpoczętoodmieszkańnr23inr10,natomiast„1-41”informował,żerewizjazaczęłasięodlokalunr1020.

TrudnościwustaleniuzdarzeńnaSpiskiejpotwierdzawcałejrozciągłościzezna-nievolksdeutschaiagentaGestapoRottenführeraSSAlfredaMilkego,którypodałinte-resująceinformacjeoichprzebiegu.Zeznałon1marca1946r.tak:

(…)wlecie1943r.,dokładnieniepamiętam,alezdajesięwgodzinachrannychbrałemosobiściewakcjiaresztowaniakom.gł.AKgen.Grota.DoakcjiwyjechałaprawiecałazałogaGestapozal.Szucha,wzmocnionaoddziałemwartowniczymzłożonymzkozaków.Obstawiliśmywtedycałyblokdomówprzyul.Spiskiej,jaosobiściebyłemnatyłachdomu–podługichprzeszukiwaniachmieszkańśladówposzukiwanegonieodnaleziono. Jużmianozakończyćposzukiwania,kiedyktó-ryśzposzukującychzauważył,żebrakwindy.Okazałosię,żegen.Grotukryłsięwwindziemiędzypiętrami21.

StanisławLeszczyński,napotrzebyanalizymateriałówzebranychpodczaspóź-niejszego dochodzenia kontrwywiadu, rozpatrywał dwie hipotezy: wsypa nastąpiłaprzezmieszkanieprzyulicySpiskiej14(wiążesięztymsprawaniezidentyfikowanegoodbiorcypieniędzy)idowsypydoszłowskutekdekonspiracjimiejscaspotkaniagene-rałazłączniczką„Elą”22.

Ustalenia kontrwywiadu nie pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, że gesta-powcyznalidokładnyadresściślezakonspirowanegomieszkania„Grota”,choćraport,,I–41”mówiorozpoczęciurewizjimieszkańodlokalunr10.

Hipoteza, że Gestapo mogło przejąć rozmowę telefoniczną, w trakcie której Roweckiwyznaczył„Eli”terminimiejscespotkania,a–jakustalono–tarozmowaod-byłasiębezużyciaszyfru,wydajesięmałoprawdopodobna.Tooczywiste,żeGestapowtakimwypadkuprzeprowadziłobyaresztowaniepodczastegospotkania,bezryzykazwłoki.

Sam generał Stefan Rowecki uważał, że jego aresztowanie było przypadkowe. W jednym z listów z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen pisał: Zostałem aresztowany przypadkowo, przez rozpoznanie na ulicy – co wiem na pewno. Trzeba, aby o tym ogólnie ludzie wiedzieli. Nie ma winnych mojej wpadki w ogóle...23.Kontrastuje

20 Tamże,s.107–108.21 IPNBU0397/802,MateriałydotyczącearesztowaniaGrota-Roweckiegow1943r.,Protokół przesłuchania

Alfreda Milkego z dnia 1 marca 1946 r.,t.1,k.9.22 ElżbietaZboińska-Prądzyńska,łączniczkaDowódcyAKgen.StefanaRoweckiegops.„Grot”.23 ListStefanaRoweckiegoz16II1944r.Cyt.za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.140.Zob.także:

I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec. Wspomnienia córki gen. Stefana Roweckiego,Warszawa1985,s.312–313.


z tym relacjaWołodymira Stachiwa, współwięźnia w Sachsenhausen,.Według słów Roweckiego,któreprzytaczaStachiw,zostałonaresztowanyprzez jeden mylny krok24.

SamLeszczyński– jakmożnasądzićnapodstawieinformacjipodanychwczasieprzesłuchaniaz14lutego1949r. –byłprzekonany,żearesztowaniebyło dziełemWandySkarżyńskiej:

Na podstawie dostarczanych mi materiałów ustaliłem, że gen. „Grot” zostałaresztowany na ul. Spiskiej, nr. nie pamiętam,w swoimmieszkaniu nieznanyminnymczłonkomAK,wgodzinachrannychprzedodprawą,wktórejmiałwziąćudział.Napodstawietychmateriałówmożnabyłowywnioskować,że„wsypania”gen.„Grota”mogładopuścićsięjednazkobiet,któraprzezjakiśczasbyławoto-czeniu„Grota”,zktórymnastępniestraciłakontakt.GroziłaonazemstąwstosunkudoAK,zato,żenaSaskiejKępiezostałzastrzelonyjakiśjejkrewny,którątoli-kwidacjęuważałaonazaniesłusznąiprzypisywałaAK(szczegółówtejsprawyniepamiętam)25.Kobietaowaznałanumertelefonumieszkaniaprzyul.Piusa,dokąd„Grot”telefonował,następniewiadomośćtęprzekazała„gestapo”,którepodsłucha-łorozmowę„Grota”wdniu,kiedyonumówiłsięranozwłaścicielkątegomiesz-kaniaiporozejściusięzniąnaulicyudałsiędoswegomieszkanianaul.Spiską, gdziezostałaresztowany26.

Właśnie zLeszczyńskim,4 listopada1965 r., przeprowadził rozmowękpt.Sta-nisławKrawczyk, funkcjonariusz SB27.W notatce z jej przebiegu pisał:Wymieniony oświadczył. że w okresie okupacji, będąc oficerem bezpieczeństwa KG AK, prowadził sprawę „Afera gen »Grota« Roweckiego”. W wyniku dochodzenia ustalił, ze sprawcą wydania w ręce Gestapo gen. „Grota” był szwagier Kalksteina-Stolińskiego (nazwiska nie pamięta), na którym wyrok został wykonany28.

To zaskakujące oświadczenie osłabia, niestety, informacja kpt. Krawczyka, żeLeszczyńskijestczłowiekiemschorowanym,którywostatnimczasieprzeszedłdwaza-wałyi(...)wydaje się, że z pamięcią u niego nie jest najlepiej.

Leszczyński, z niewyjaśnionych powodów, nie wziął pod uwagę trzeciej hipo-tezy–możliwościpolowanianaRoweckiegoprzezGestapo,czyliobserwacjiustalo-nychmiejsc,wktórychwidywano„Grota”.Wiadomobyło, żeRowecki jest zdekon-spirowanyiGestapodysponujejegofotografią.Niebyłobyzatemnicdziwnegowtym, żewszyscyagenciikonfidencimogliotrzymaćpolecenieposzukiwania„Grota”.Zatąhipoteząprzemawiafakt,żeakcjąnaSpiskiejdowodziłUntersturmführerSSMerten,szef„Rollkommando”wwarszawskimGestapo,komórkispecjalizującejsięwtegoro-dzajudziałaniach.Rozpoznanie„Grota”naulicyijegodalsząobserwacjępotwierdził

24 Cyt.za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.141.25 ChodziłoosynaWandySkarżyńskiej–ZbigniewavelZdzisławaSkarżyńskiego,używającegotakżenazwi-

skaŁubieński,agentaGestapo,trudniącegosiętakżeszantażowaniemiwyłudzaniempieniędzy.Skarżyński i jego wspólnik Jerzy Porębski zostali zlikwidowani przez specgrupę Gwardii Ludowej 22VI 1943 r. wmieszkaniuprzyulicySaskiej91.

26 IPNBU944/134,Aktasprawy…,k.29.27 WtymczasieSB,wobecoburzeniaśrodowiskakowskichwyjściemnawolnośćL.Kalksteina,badałamoż-

liwośćponownegopostawieniagoprzedsądem,m.in.podzarzutembezpośredniegoudziałuwmordach naczłonkachpodziemiairozpracowywaniapodziemiakomunistycznego.

28 IPNBU0330/245/2,Kalkstein–Stoliński–Świerkiewicz–Ludwik–Wojciech–Mieczysław,notatka kpt.S.Krawczykaz4XI1965r.,k.13.


wpowojennychzeznaniachHarroThomsen,szefreferatu„Polen”wGłównymUrzędzieBezpieczeństwaRzeszy(RSHA)29.

UstaleniakontrwywiaduKGAKwsprawieujęciaRoweckiegosąbezcenne.Abyocenićjewłaściwie,należypamiętać,żebyłyprowadzonewniesłychanieopresyjnychwarunkach okupacji niemieckiej,w konspiracji, co utrudniało, a niekiedy uniemożli-wiałoprzeprowadzeniepełnegopostępowaniawyjaśniającego,defactowięcmamydoczynieniazmateriałemwtórnym,anie–zoryginalnymidowodami.Ustaleniakontrwy-wiaduKomendyGłównejwymagają paru uwag.Nie ulegawątpliwości, że ustalonobardzowiele szczegółów, ale niewyjaśniono kilku najważniejszych spraw. Pierwszą z nich jest ustaleniemiejsca noclegu gen. Roweckiegow nocy z 29 na 30 czerwca,drugą–osobaodbiorcypieniędzy(wiadomo,że„Grot”chciałpilniedoręczyćkomuśnieznanemupieniądzeotrzymaneod„Eli”),trzecią–powódprzybycianaulicęSpiską.Trudnomówićozaniechaniach, aledziwibrakdociekliwościkontrwywiaduprzynaj-mniejwdwóchkwestiach:dlaczegoniezostałaprzesłuchanaHalinaTymińska,uktórejmiałnocowaćRowecki,orazskądwiedziano,żeGestaponieprzeprowadziłoszczegóło-wejrewizjimieszkanianr10przySpiskiej14.Jeślibywybiecwprzód,do1944r.,kiedytokontrwywiadKGAKustaliłodpowiedzialnośćKalksteina,Kaczorowskiej iŚwier-czewskiegozawsypywOddziale IIKGAK, tomożnaby sięzastanawiać,dlaczegobrakujeichnazwiskwkartoteceosóbwspółpracującychzGestapo30.

Miejsce i czas aresztowaniagenerała „Grota”nie budząwątpliwości.Niejasno-ści,mimolicznychustaleń,istniejąodnośniedotego,przezkogozostałrozpracowanyi zadenuncjowany.Znanapowszechniewersja, zgodniezktórą sprawcąaresztowaniagenerałabyłniemieckiagentGestapoEugeniuszŚwierczewskips.„Gens”,działającywspólniezdwójkąinnychagentów–LudwikiemKalksteinemiBlankąKaczorowską– zostałazrekonstruowananiepodczaswojny,aledopierowiele latpo jejzakończeniu.KontrwywiadowiKGAKnie udało się ustalić, kto zadenuncjował generała „Grota”.Upublicznienie sprawców nastąpiło dopiero w drugiej połowie lat pięćdziesiątych.W1957r.tygodnik„Stolica”(nr29–32)opublikowałrelacjęBernardaZakrzewskiego ps. „Oskar”, byłego szefa kontrwywiadu KGAK31.Według niego Kalkstein odegrałgłównąinspiracyjnąrolęwwykryciuiujęciugen.„Grota”,któregoposzukiwałnajegopolecenieEugeniuszŚwierczewskips.„Gens”.Rokpóźniejwlondyńskim„DziennikuPolskim–DziennikuŻołnierza”ukazałsięcyklartykułówpt.Bohaterowie podziemnego wywiadu.Wostatnimodcinku,z12września1958r.,podanoinformację,że„Grota” wydali Kalkstein i jego żona Blanka Gens. Autorem artykułów był płk Kazimierz Iranek-Osmecki,byłyszefOddziałuIIKGAK.

Możnabyprzyjąć,żetzw.sprawaRoweckiegozostaładefinitywniewyjaśniona.Problemwtym,żecałanaszawiedzaosprawcachpochodziześledztwaiprocesujed-negozesprawców–LudwikaKalksteina.

Jak zwodnicza może to być wiedza i jak proces zmienił „wiedzę” uczestni-ków tamtych zdarzeń, możemy prześledzić na przykładzie Stefana Rysia, zastępcy

29 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.115–116.30 WspomnianakartotekakontrwywiaduKGAKzostałaprzezStefanaRysiaprzekazanawkwietniu1945r.

MinisterstwuBezpieczeństwaPublicznego.ObecnieznajdujesięwIPN.31 „Oskar”[B.Zakrzewski],Kto wydał Niemcom generała „Grota”?,„Stolica”1957,nr29,s.18–19;tenże,

Wtyczki Gestapo w centrali wywiadu AK. Sprawa Kalksteina i Świerczewskiego, „Stolica” 1957, nr 30, s.22–23;tenże,Kontrwywiad na tropie zdrajców. Przesłuchanie i likwidacja Świerczewskiego w czerwcu 1944,„Stolica”1957nr31,s.22–23;tenże,Ludwik Kalkstein przed sądem. Prawda o zbrodni Eugeniusza Świerczewskiego,„Stolica”1957,nr32,s.22–23.


szefakontrwywiaduKGAK.Gdy7marca1953r.podczasprzesłuchaniapadłopytanieoBlankęKaczorowską,odpowiedziałonzdecydowanie:Nazwiska Kaczorowska Blanka nie znam32.PytanyoaresztowaniadokonaneprzezGestapowwywiadzieAK,mówił:

W czerwcu 1944 r. otrzymałem gryps z Pawiaka od aresztowanej wspólniezmjrO. IIKGAKps.„Siostra”33pracowniczkiOddziału IIIKGAKKrajew-skiejHankips.„Hanka”,wktórympodała [ona]okolicznościaresztowania jejwskazujące, żewydanazostałaprzezŚwierczewskiegoEugeniuszaps. „Genc”[sic]kurieraO. IInawschód,ponieważaresztowanazostaławkilkaminutporozstaniusięznimnaulicy.KilkadnipóźniejująłemŚwierczewskiegoiwziąłemgonaprzesłuchanie,któreprzeprowadziłemwpiwnicydomunr74naul.Kro-chmalnej.WtokuprzesłuchaniaŚwierczewskiegoprzyznałsię[on],żewspólniezKalksztajnem[sic]Ludwikiemi jegożonąwzględniekochankąps.„Olenka”(nazwiskarodowegonieustaliłem)współpracowaliodpołowy1942r.zGestapo, z oddziałem IV/E do spraw zwalczania wywiadów i kontrwywiadów, bylinabezpośredniejłącznościFryca34Mertena,szefategooddziału,ijegozastępcy Wernera.Wydaliwymienionychnawstępiekierownikówipracownikówkomór-ki„Stragan”,szefaO.IIKGAKmjr.Berkęps.„Brodowicz”,komórkęstudiumO.IIKGAK,gdziearesztowanookoło10osób,lokalkontaktowyłącznościO.IIprzy ulWspólnej, gdzie aresztowano kilka osób, szefawywiadu ofensywnegoKGAKkrypt.„C.7”ppłk.Szczekockiego35ijegołączniczkęWrońskąps.„Wró-belek”, szefaO.IIKGAKpłk.Drobikaps. „Dzięcioł”36 iwymienione jużmjr„Siostrę”iHankęKrajewską37.

Niemazatemnajmniejszychwątpliwości,żewmarcu1953r.,pięćmiesięcyprzedaresztowaniemKalksteina,byłyzastępcaszefakontrwywiaduKGAKStefanRyśniełączył działalności Świerczewskiego, Kalksteina i Kaczorowskiej z aresztowaniemgen.Roweckiego.Jeślionniedysponowałwiedząw tymzakresie, tonieposiedli jejrównież jegobezpośredniprzełożonyBernardZakrzewski i szefOddziału IIKGAKpłkKazimierzIranek-Osmecki38.

Zadziwiające,żekilkanaściemiesięcypóźniejRysiowiniespodziewaniedopisu-jepamięć.Wlistopadzie1954r.podczasprocesuKalksteina,naktórymzeznaje jako

32 IPNBU0397/802,Materiałydotyczącearesztowaniagen.Grota-Roweckiegow1943r.,Protokół przesłu-chania Stefana Rysia z dnia 7 marca 1953 r.,t.1,k.6.

33 MjrOttonPawłowicz,aresztowany14XII1943r.naulicyHożejwczasiespotkaniazAnnąKrajewską ps.„Hanka”iEugeniuszemŚwierczewskim.

34 Powinnobyć:Ericha.35 PpłkWładysławSzczekowskips.„Leszczyc”,szefWydziałuWywiaduOfensywnegoO.IIiIzastępcaszefa

O.IIKGAK,aresztowany18listopada1943r.naplacuNapoleona.36 PpłkMarianDrobikps.„Dzięcioł”,szefOddziałuIIKGAK.37 IPNBU0397/802,Materiały…,t.1,k.6–7.38 ZdaniemWładysławaBułhaka,działalnośćKalksteina,KaczorowskiejiŚwierczewskiegozostała„zmisty-

fikowana”przezBernardaZakrzewskiegops.„Oskar”.Zob.W.Bułhak,Raport szefa Oddziału II KG AK ppłk. dypl. Mariana Drobika „Bieżąca polityka polska a rzeczywistość i sprawa jego aresztowania (listo-pad – grudzień 1943)”,w: Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej,W.Bułhak(red.).Warszawa2008,s.56. L.Kalkstein,poukazaniusięcykluartykułówZakrzewskiegonajegotemat,wmaterialeprzeznaczonymdlaCezaregoKetlinga-Szemleya,będącegojegoobrońcą,pisał26II1958r.o„(…)wyrafinowanymoszustwiekontrwywiaduIIOddziału”,któregocelemjestzrobieniezniego„(…)kozłaofiarnego,naktóregomożnabyspychaćodpowiedzialnośćzawszelkiearesztowania”.Cyt.za:W.Bułhak,Raport szefa…,s.57.


świadek,mówi: (...)przyznał się Świerczewski, że to on wydał Roweckiego39. Idalej: (...)gen. Roweckiego – Świerczewski sobie przypisywał40. GładkowymienianazwiskoBlankiKaczorowskiej, której nazwiska uprzednio nie znał.Oznacza to, żemamydoczynieniazmanipulacją:wiedzaRysiapochodziłazzeznańKalksteinalubinformacjiśledczychMBP.Manipulacjaświadkiemstawiapodznakiemzapytaniawiarygodnośćinformacji uzyskanychpodczas śledztwa,w tym– zeznań,wktórychKalkstein jakosprawcęwskazujeEugeniuszaŚwierczewskiego.Zwracamnatouwagę,ponieważIrenaChmielewiczowa,byłasekretarkareferatuIVAwarszawskiegoGestapo41,wzeznaniachz25lipca1945r.jakosprawcęwskazałaniekogoinnegojakKalksteina,mimożedys-ponowałarozległąwiedząrównieżodziałalnościKaczorowskiejiŚwierczewskiego:

Merten,jakodrugiobokKomendantaGO42Warszawskiegodr.Hahna43otrzymałorder pierwszej klasy z mieczami44 za wykrycie części organizacji podziemnej,któratoczęśćbyłaprowadzonaprzezgen.RoweckiegoStefana.Wszyscywspół-pracownicygen.Roweckiego, jakrównież ionsam,zostalizaaresztowaniprzezGOnaskutekzdekonspirowaniaichprzezbyłegoczłonkatejorganizacjiLudwikaKalkstein-Stolińskiego45.

Natomiast2sierpnia1945r.,zeznającnatematznanychjejkonfidentówniemiec-kich,podałam.in.:

Świerczewski: zamieszkałypozaWarszawą, redaktor literatprzedwojną,krytykteatralny,cyfra„100”46.ŚwierczewskibyłszwagremKalksteina.(…)Rysopis:ni-ski,brunetzłysiną,szczupły,oczypiwneciąglewruchu,okularyciemnaoprawa,długieciemnewąsy,latokoło55.

Kalkstein: gdzie jest zamieszkały, tego nie wiem, matka jego mieszkałanaMokotowie.Żonaty,ślubwkościeleZbawiciela,żonatyzkonfidentką„Sroką”. Liczba Kalksteina jako konfidenta 97. Materiały dostarczał Mertenowi, wydał Roweckiego.Rysopis:bardzowysokido195cm,barczysty,doswojejfigurymałagłowa,oczyniebieskie,włosyjasnoblondowe[sic!],wąsytegokoloru.Latokoło22.

„Sroka”,córkasędziegozSiedleclubSokołowaPodlaskiego.Srokajesttojejpseudonimzorganizacji,któregoużywała,jakokonfidentka.Rysopis:wysokablondynka,przystojna,czesanaprzedziałeknabok,włosyfalujące.Szczupła,cerablada,latokoło20.

W1954r.HalinaZakrzewskaps.„Beda”(żonaBernardaZakrzewskiego),przeby-wającawwięzieniunaRakowieckiej,spotkałaIrenęChmielewiczową,odbywającątam

39 IPNBU0397/802,Materiałydotyczące…,Protokół przesłuchania Stefana Rysia z dnia 24 marca 1954 r., t.1,k.72.

40 Tamże.41 Skazanawpaździerniku1946r.nakaręśmierci.42 Gestapo.43 LudwigHahnbyłod1941r.komendantemSDipolicjibezpieczeństwanadystryktwarszawski.44 MowaoKrzyżuRycerskimKrzyżaŻelaznegozLiśćmiDębuiMieczami(RitterkreuzdesEisernenKreuzes

mitEichenlaubundSchwertern),którywlatach1939–1945nadano160razy.45 IPNBU0397/802,Materiałydotyczące…,Protokół przesłuchania Ireny Chmielewiczowej z dnia 25 lipca

1945 r.,t.1,k.2.46 NumertajnegowspółpracownikaGestapo,czyliV-manna(Vertrauensmann–człowiekzaufany).


karędożywotniegowięzienia.Wswoichwspomnieniachprzytoczyła jej relacjędoty-czącąKalksteina:Kalksteinowi zaproponowano za wydanie „Grota” obywatelstwo nie-mieckie i majątek w Rzeszy po wojnie. Nie tknięto go palcem, przypominając, że wywodzi się z prastarego rodu niemieckiego. Spełnił pokładane w nim nadzieje47.

PoszukiwaniaKalksteinarozpoczętowpoczątkach1953r.,potymjakaresztowa-naBlankaKaczorowskazłożyłazeznania,zktórychwynikało,żeprzebywaonnatere-niekraju.Aresztowanogo18sierpnia1953r.wSzczecinie48.WtokuśledztwaKalksteinpotwierdził faktwspółpracy zNiemcami. Po podpisaniu zobowiązania owspółpracyzGestapojegokierunkowymzadaniembyłorozpracowywanieludzizOddziałuIIKGAKorazujęcieDowódcyArmiiKrajowej49.

KalksteinzwerbowałdowspółpracyszwagraEugeniuszaŚwierczewskiego,któ-ry poznałRoweckiegow latach dwudziestych50.W zeznaniach z 30 stycznia 1954 r. Kalksteinnapytanie:Kto umożliwił aresztowanie Grota Roweckiego?, odpowiedział:Aresztowanie Grota-Roweckiego umożliwił szwagier mój Świerczewski Eugeniusz, agent Gestapo, który wskazał dom na ul. Spiskiej, do którego wszedł Grot-Rowecki i w domu tym został zatrzymany.Przesłuchaniepotoczyłosiętak:

Pytanie:JakŚwierczewskiustaliłRoweckiegoijakibyłprzebiegaresztowania?Odpowiedź:Wkońcuczerwca1943rokuŚwierczewski,powyjściuzdomu,zranaspotkałRoweckiegonaSolcu,zacząłprowadzićzanimobserwację.TramwajamidojechałzaRoweckimdopl.NarutowiczaitamRoweckiskręciłwjednązulic,oilepamiętam–wulicęSpiskąizatrzymałsięwjednymzdomów.Świerczewskiwówczastelefoniczniezpl.NarutowiczapowiadomiłGestapo,którewkilkaminutpóźniejobstawiłodomiprzyudzialeŚwierczewskiegorozpoczęłoprzeprowadzaćrewizję.Grotwtymdomumiałswójlokalkonspiracyjnywmieszkaniuzameldo-wanymnajegofałszywenazwiskolubnakogośinnegoitamgoGestapozastało.PostwierdzeniuprzezŚwierczewskiego,żejesttofaktycznieGrot,zostałzabranynaal.Szucha(…)51.

ZeznaniaKalksteinadotycząceokolicznościrozpoznaniaRoweckiego30czerw-ca1943 r.możemyuznaćza zbieżnezprzytoczonymiwyżej świadectwami„Grota”,jak iHarroThomsena,oficeraGestapo,prowadzącegosprawęRoweckiegona szcze-blu RSHA.Wątpliwości, jakie mogą się nasuwać, dotyczą osoby, która rozpoznała Roweckiego:czytobyłŚwierczewski,czy–Kalkstein,czyteż–ktośtrzeci.

47 H. Zakrzewska,Niepodległość będzie twoją nagrodą, t. 2:W więzieniach 1946–1954,Warszawa 1994, s.197.

48 Wczasieprocesuwlistopadzie1954r.Kalksteinzostałuznanywinnymprzestępstwazart.1pkt2dekretu z31sierpnia1944r.Skazanogonadożywocie,choćza tenczynbyłaobligatoryjnieprzewidzianakaraśmierci.Dożywociewwynikuzastosowaniaamnestii(art.12ust.2ustawyzdnia27IV1956r.)zamienionona12latwięzienia.Zwolnionogo12VII1965r.

49 IPNBU0397/802,Materiałydotyczące…,zeznanieKalksteinaz23XII1953r.,t.1,k.21.50 Tamże,Protokół przesłuchania Stefana Rysia z 25 lipca 1945 r.,t.1.,k.2.StefanRyś,mówiącozdradzie

Kalksteina,zeznał,żeŚwierczewskipodczasprzesłuchaniapodał,żezgłosiłsięsamdoGestapoizaoferowałwspółpracęzacenęuwolnieniażony(siostryKalksteina).

51 Tamże, zeznanie Kalksteina z 23 XII 1953 r., t. 1, k. 23–24. Zob. także: W. Grabowski, Kalkstein i Kaczorowska w świetle akt UB,„BiuletynIPN”2004,nr8–9,s.87–100.


Kalkstein,pytanypodczasprzesłuchaniaz2kwietnia1954r.ozadaniaotrzymanezGestapo,odpowiedział:Zasadniczym zadaniem, jakie postawił mi Merten, było rozpra-cowanie Oddz. II KG ZWZ i Komendanta Głównego Grota-Roweckiego52.

Tawypowiedź jest zbieżna z zeznaniemChmielewiczowej (złożonym kilka latwcześniej),którajakosprawcęujęciaRoweckiegowskazałaKalksteina.CzyKalkstein,któryotwarcieprzyznałsiędowspółpracyzGestapoiwydaniawieluosób,mógłprze-rzucaćwinęnaŚwierczewskiego?

Jeśliweźmiemypoduwagęprzyjętąprzezniegolinięobrony–twierdził,żechciałbyćWallenrodemwgestapo,człowiekiem,któryalbozamordujeHitlera,albozginie–jesttoprawdopodobne.Wallenrodniewydałbyprzecieżdowódcynajwiększejorgani-zacjipodziemnejwalczącejzNiemcami.Tonapewnoniemogłopasowaćdoimage’u,którystworzył.Byłnatyleprzekonującywśledztwie,żewAkcie oskarżeniasporządzo-nym26kwietnia1954r.przezpor.EugeniuszaWitczaka,oficeraśledczegoMBP,winązaaresztowanieRoweckiegozostałobciążonywyłącznieŚwierczewski53.

Domniemanego zdrajcę –EugeniuszaŚwierczewskiego– niemając o tymnaj-mniejszego pojęcia, zlikwidowano 20 czerwca 1944 r. po ustaleniu, że wspólnie zKalksteinem-StolińskimijegożonąBlankąKaczorowskąjestonodpowiedzialnyzawielewsypwstrukturachwywiaduKomendyGłównejAK.

Zuwaginaniezwykleskromnąbazęźródłowądotyczącąśledztwaprowadzone-goprzezkontrwywiadAKtrudnodziśrozstrzygnąć,dlaczegowdochodzeniupominię-todwaistotnewątki.PierwszywiązałsięzżyciemosobistymRoweckiego,adrugi–zmieszkaniemnaSpiskiej.

OstatniąnocprzedaresztowaniemRoweckinajprawdopodobniejspędziłnaPowi-śluprzyul.Topiel19,wmieszkaniupoznanejwiosną1939r.przyjaciółkiHalinyTymiń-skiej54.Tumożnazadaćpytanie, dlaczegokontrwywiadniepodjął żadnychczynnościzmierzającychdoustaleniamiejscanocleguRoweckiegoz29na30czerwca1943r.Brakustaleńwtymzakresiemożewskazywać,żemiejscebyłoznaneiniepowiązanoznimżadnychzagrożeń.

W 1984 r.Andrzej Pomian, historyk i pisarz, były szefWydziału Propagandy Bieżącej Komendy Głównej Armii Krajowej, pisał do Tadeusza Żenczykowskiego, byłegoszefaakcji„N”iautorapracypt.Generał Grot u kresu walki,wydanejw1983r. wLondynie:

Moimzdaniemwpadłprzezamory.WKomendzieGłównejwiedzianookochanceRoweckiegonaPowiślu.Świerczewski,którymiałswojekontakty,mógłsięotymbezwielkiegozachodudowiedzieć.Dowiedziawszysięotym,czatował.Roweckispędziłuswejkochankidwieostatnienoce.PodrugiezostałzauważonynaPowiśluitd.Żewpadłprzezamory,mówiłosięjużzresztąwkołachkonspiracyjnychtużpojegoaresztowaniu55.

52 IPNBU0397/802,Materiałydotyczące…,zeznanieKalksteinaz23XII1953r.,t.1,k.27.53 Tamże,t.1,k.32.54 Rowecki z Haliną Tymińską (później Halina Borowiecka?) mieszkał również w Józefowie, w willi

„Jeżewo”,kupionej19V1941r.nanazwiskoJózefPawełOkołowski.Tymińskazrodzinąmieszkałatuodczerwca1941r.dowiosny1942r.ZJózefowaRoweckizTymińskąprzenieślisiędozakupionegodomuwLaskach.PoaresztowaniuRoweckiegodomwLaskachmiałzostaćsprzedany,aHalinazsiostramiimat-kąpowróciłydo„Jeżewa”wJózefowie.

55 AAN2641/142,listAndrzejaPomianadoTadeuszaŻenczykowskiegoz26VI1984r.Wypowiedźnawiązu-jedoksiążkiŻenczykowskiegopt.Generał Grot u kresu walki (Londyn1983).


Jakwiadomo,Roweckimiałdwieżony.Pierwszą,od1920r.,byłaSabinaHalinazdomuPaszkowska.Drugą,od1932 r., byłaEugeniazdomuBorzychowska (primo votoFedorowicz),zktórąodconajmniej1940r.gen.„Grot”byłwseparacji56.Wczasie wojny jego żona była związana z Włodzimierzem Bondorowskim, byłym carskimoficerem, „białym” Rosjaninem powiązanym zAbwehrą. Bondorowski, a właściwie WładimirBondariewski,byłszefemoddziałukontrwywiadowczegowSonderstab„R”57.Tospowodowało,zeznalazłasiępodobserwacjąkontrwywiadu.

O ilemożemywyeliminować udział środowiska „białych”Rosjanw denuncja-cjiRoweckiego,wedługpowojennychzeznańHarroThomsenaaresztowaniegenerała Roweckiego: (...)była to sprawa wyłącznie Gestapo i żadne organizacje niemieckie, „białych” Rosjan ani inne nie były w nią wmieszane58,tomotywu„porzuconejżony”niejesteśmywstaniewykluczyć,bokontrwywiadniebadałtegowątku.Jakwynikazróż-nychrelacji,żonaRoweckiegoniechciałapogodzićsięztymfaktem.Podobnomiałanp.wtargnąćdolokalu,wktórymtrwałaodprawasztabuKGAK,izrobićRoweckiemuawanturę,tak,żeoficerowiewpopłochurejterowali.

Największąniewiadomą,którejrównieżniemożemywykluczyć,akontrwywiadniepoczyniłwtymzakresieżadnychustaleń,jesthipoteza,żelokalnaSpiskiejzostałzdekonspirowany przez osobę, któramiała odebrać odRoweckiego pieniądze.HarroThomsenzeznałpowojnie,żesprawcąaresztowania„Grota”,byłosobnik,któregookre-ślił jako„X”59,ponieważniemógł,czy też raczejniechciał,przypomniećsobie jegonazwiska.Wedługniego: „X” spotkał Roweckiego 30 VI 1943 wczesnym rankiem, gdy szedł jedną z głównych ulic Warszawy koło ul. Spiskiej. „X” mógł mówić z Roweckim tylko kilka minut. Ten ostatni powiedział mu, że idzie na ul. Spiską, gdzie ma spotkać wszystkich dowódców korpusów i dywizji AK 60.

Ouzyskanej informacji „X”poinformował telefonicznieMertena,któryotoczyłwskazanydomiaresztował„Grota”.Czy„X”możnautożsamiaćzeŚwierczewskim?Raczejnie,bomimożeRoweckiznałŚwierczewskiego,toniebyłatoosoba,zktórąbyrozmawiałiktórejpodałby,gdzieidzie.Thomsenwswoimzeznaniumówioczłowieku,któremu„Grot”ufał:(Przesłuchiwany) stwierdza, iż fakt, że Rowecki powiedział „X”, gdzie idzie, jest dowodem, jak bardzo mu ufał61.

Informacje, jakie podczas dochodzenia zgromadził kontrwywiad Komendy Głównej AK, nie rozstrzygają wszystkich wątpliwości związanych z pojmaniem „Grota”,atodajepoledokonstruowanianowychteorii,podważającychcałkowicieusta-leniategośledztwa.Donichmożnazaliczyćm.in.ustaleniaJerzegoBronisławskiego,byłegooficerakontrwywiadu,którywswoichwspomnieniachpodaje,żerozpoznanie

56 PoopublikowaniurelacjiB.Zakrzewskiegops.„Oskar”pt.Kto wydał Niemcom generała „Grota”(„Sto-lica” 1957, nr 29) do redakcjiwpłynął list EugeniiRoweckiej, z żądaniem sprostowania, gdyż nigdy– jak pisała jego autorka:”(…) z moim mężem ś.p. gen. Roweckim nie byłam rozwiedziona”. Redakcja wodpowiedzi zamieściławypowiedźB.Zakrzewskiego: „(...) o fakcie niepozostawaniawewspólnociemałżeństwappRoweckichdowiedziałemsiębezpośrednioodgen.StefanaRoweckiego”.Zob.„Stolica”1957,nr30,s.23.

57 Sonderstab„R”prowadziłinfiltracjęagenturalnąsowieckichoddziałówpartyzanckich,działającychnaty-łachwojskniemieckich.

58 Cyt.za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.146.59 ZdaniemH.Thomsena,podaneprzezniegoinformacjepowinnyumożliwićidentyfikacjętejosobyprzez

gen. Pełczyńskiego, gen. T. Komorowskiego lub „przyjaciółkę Roweckiego”, która go dobrze znała. Zob.W.Pronobis,Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci,Warszawa2014,s.102.

60 Cyt.za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.116.61 Cyt.za:W.Pronobis,Generał „Grot”…, s.101.


działalności „Grota” i wielu innychwysokich oficerówKGAK nastąpiło wwynikudziałalnościagentkiKrystynyB.,„V-168”,występującejpodpseudonimami„Wanda--Zemsta”i„Krystyna-Zemsta”,prowadzonejprzezHauptsturmführeraSSPaulaFuscha,szefaGestapo dystryktu radomskiego. Krystyna B. podczas przesłuchaniaw 1955 r. podała,żetoona,ukrytawsamochodzie,zidentyfikowałagen.Roweckiego,wyprowa-dzanegozbudynkuprzyul.Spiskiej1462.

Niemniejfrapującąhipotezę,choćmocnospekulacyjną,przedstawiłdziennikarzAndrzejGass.Wedługniegojestprawdopodobne,żeEugeniuszŚwierczewskidospółkizLudwikiemKalksteinemwskazaliNiemcomDowódcęAK,ponieważwcześniejwy-stawiligoimkomuniści63!SwojątezęGassoparłnalekturzeaktśledztwaMinisterstwaBezpieczeństwa Publicznego przeciwko Bogusławowi Hrynkiewiczowi, sowieckie-muagentowi,którynaterenieWarszawywspółpracowałzinnymagentemsowieckim Arturem Ritterem-Jastrzębskim. Hrynkiewicz nawiązał kontakty m.in. z Borysem Smysłowskim i Włodzimierzem Bondorowskim, współpracownikami niemieckiejAbwehry.PrzyjaciółkątegoostatniegobyładrugażonaRoweckiego.

Wspomniany Ritter-Jastrzębski zeznał, że Hrynkiewicz złożył propozycję (…)zlikwidowania Roweckiego, na co jednak po przekonsultowaniu tej sprawy, zarów-no z kierownictwem Partii (ostatniesłowodopisanoołówkiem–A.G.), jak i drogą ra-diową z Moskwą, nie wyraziłem zgody. Hrynkiewicz ustosunkował się bardzo krytycznie do tej decyzji, uważał ją za niesłuszną, ale podporządkował się64.

Gasszwracauwagęnaadresy:Roweckimieszkałprzyul.Topiel,Smysłowski–przyul.Radnej,Bondorowski–przyul.Bartoszewicza:Te ulice znajdują się obok siebie na Powiślu. Może więc ktoś (Bondorowski, Hrynkiewicz?) dowiedział się, że Rowecki mieszka w okolicy i chodzi do mostu, aby tramwajem dojechać do Śródmieścia?65. Gass spekuluje – taką informacjęmożnabyłoprzekazaćgestapowcom,którzykazali EugeniuszowiŚwierczewskiemu,znającemugenerałazdawnych lat,abywypatrywałgonaPowiślu.Naprawdziwośćjegodomysłówbrakjednakjakichkolwiekdowodów.

Byćmożewiększość odpowiedzi na nierozwiązane zagadki dotyczące areszto-waniagen.Roweckiegoznajdujesięwzaginionejspuściźnie„Grota”.Jakwiadomo,Rowecki prowadził w czasie wojny zapiski w formie dziennika. Jak dotąd odnale-zionofragmentytychzapiskówzaokres2stycznia–4lutego1943r.66Wiadomo,że Rowecki, mający możliwość pisania podczas uwięzienia w Zellenbau w Sachsen-hausen, prowadził dziennik. Istnienie dziennika Roweckiego zostało ujawnione w1947r.wamerykańskiejstrefieokupacyjnej,kiedytoKarolTrojanowski67nałamachpolskiego miesięcznika „Tęcza” poinformował, że dysponuje rzeczami osobistymi ipapieramiosobistymigen.Roweckiego,wtym–pamiętnikiem,listamiprywatnymi

62 J.Bronisławski,… i kontrwywiad (wspomnienia oficera operacyjnego),Warszawa1997,s.68;tenże, Kulisy aresztowania gen. „Grota”-Roweckiego. Tajemnica „Wandy-Zemsty”,„PrzeglądTygodniowy”1996,nr31,s.18–19.

63 A. Gass, Zdrajca, łobuz, bandzior, szpieg, https://www.focus.pl/artykul/zdrajca-lobuz-bandzior-szpieg [dostęp:2III2019].

64 Tamże.65 Tamże.66 J.Stępień,H.Piskunowicz,Generała „Grota” Kroniki ciąg dalszy,„PrzeglądHistoryczny”1990nr3–4,

s.635–654.Fragmentzapiskówliczący14stronznajdowałsiędo1983r.wzasobieCentralnegoArchiwumMSW,obecniejestwzbiorachArchiwumAktNowych.

67 Kpt. Karol Trojanowski ps. „Radwan”, „Kałuża”, „201”, szef sekcji zachodniej wywiadu ofensywnego OddziałuIIKGAK,aresztowany15V1943r.PoprzejściunastronęNiemcówmiałbyćwykorzystywanydorozpracowaniawywiaduAK,późniejtrafiłdospecjalnejkomórkitłumaczydokumentówwMauthausen.


i testamentem żołnierskim68.Wiadomość o tym dotarła do Stanisława Roweckiego (brat generała„Grota”), który próbował skontaktować się z Trojanowskim. Wiosną 1948 r. otrzymał list pisany w Trewirze i podpisany przez Trojanowskiego, wktórymopisujeonswojeustaleniadotycząceRoweckiegoisprawęjegozapisków69.Trojanowskiwięcejsięnieodezwałiśladponim,jakrównieżpomjr.Włodarkiewiczuorazpamiętnikach,zaginął70.

68 K.Trojanowski[TrojanowskiKarol„Radwan”],Pamiętnik gen. bryg. Stefana Roweckiego. Z teki oficera wywiadu AK, „Tęcza”,Celle (Niemcy), nr 2, s. 52–54; tegoż:Papiery gen. „Grota” w Sachsenhausen, w:Generał Stefan Rowecki-Grot w relacjach i w pamięci zbiorowej,Warszawa2003,s.501–503.Dokumen-typogen.Roweckimwnieznanychnamokolicznościachznalazłysiępowojniewdyspozycjidwóchprzed-wojennych„dwójkarzy”,awczasieokupacji–oficerówwywiaduZWZ-AK:wspomnianegokpt.Trojanow-skiegoorazmjr.MarianaWłodarkiewicza.Istniejedużeprawdopodobieństwo,żetoWłodarkiewicz,którywlatach1943–1945byłwięźniemobozuSachsenhausen,anie–Trojanowski,wkońcowymokresiewojnyprzebywającywwięzieniuwLinzu(skądpouwolnieniupowróciłdoPolski),byłfaktycznymdysponen-tempapierówRoweckiego.Zastanawiającejestto,żewlatach1946–1947obajwspółpracowalizOddzia-łemIIPolskichSiłZbrojnychnaZachodzie.Zob.także:W.Bułhak,A.K.Kunert,Kontrwywiad podziemnej Warszawy. Struktura, zadania i obsada personalna kontrwywiadu Komendy Głównej, Obszaru Warszawa i Okręgu Warszawa ZWZ-AK w latach 1939–1944, w: Wywiad i kontrwywiad…,s.248.

69 List Karola Trojanowskiego do Stanisława Roweckiego, w: Generał Stefan Rowecki-Grot w relacjach i w pamięci zbiorowej,A.K.Kunert,T.Szarota(red.),Warszawa2003,s.504–505.

70 WedługustaleńW.Bułhaka(zob.Raport szefa Oddziału II KG…,s.65),TrojanowskizmarłwMelbournew1981r.W.Pronobiswartykuleopublikowanymw2012r.nałamachpisma„FocusHistoriaExtra”podał,żeKarolTrojanowskizmarłw1996r.wMelbourne.Zob.c=s&source=web&cd=4&cad=rja&uact=8&ved=2ahUK Ewj-1pSKkfLgAhVNposKHe5iBBcQFjADegQIBxAC&url=http%3A%2F%2Fwww.witoldpro-nobis.pl%2Faktu alno2FSmiercGeneralaGrotaFokusEkstra.pdf&usg=AOvVaw3MGKwxkssUhzLkQRO-Ignju[dostęp:3III2019].WswojejpracyGenerał Grot. Kulisy zdrady i śmierci…,s.157,przychyliłsiędoustaleńW.Bułhaka.MjrMarianWłodarkiewiczzmarł25I1968r.wNordrach(Badenia-Wirtembergia). Zob.W.Bułhak,A.K.Kunert,Kontrwywiad podziemnej…,s.248.

ALEKSANDERWOŹNY

Poszukiwanie dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego i szefów Oddziału II KG AK w latach 1945‒1946

Zwalczaniem polskiego ruchu oporu na terenie Generalnego Gubernatorstwa zajmo-wałasięPolicjaBezpieczeństwa(Sicherheitspolizei–Sipo),wktórejskładwchodziłyTajnaPolicjaPaństwowa (GeheimeStaatspolizei –Gestapo), SłużbaBezpieczeństwa(Sicherheitsdienst–SD)orazPolicjaKryminalna(Kriminalpolizei–Kripo).Wśledze-niepolskiejkonspiracjibyławłączonaponadtopolicjaporządkowa(Ordnungspolizei).Zadaniataktyczno-operacyjnewykonywałokilkusetoficerówróżnychstopni,wspartychpodoficeramiilicznąagenturą,ocenianą–jaksięprzypuszcza–na50tys.osób,naróż-nychpoziomachwspółpracy.

Według niemieckiego historykaMichaela Fedrowitza Gestapo z Litzmannstadt(Łódź)otrzymywałocodziennie40,tj.miesięcznieokoło„1500donosów”(zrachunkuwynika,żepowinnobyć1200)1.

Wzespole„DerKommandeurderSicherheitspolizeiunddesSDfurdenDistriktWarschau”wArchiwumInstytutuPamięciNarodowejwWarszawieznajdujesiętecz-ka zawierająca 255 anonimowych donosów dowładz niemieckich przesłanychw la-tach 1940–1941. Po 1990 r. została ona przekazana, w stanie nieuporządkowanym,Instytutowi PamięciNarodowej przez byłeCentralneArchiwumMinisterstwa Spraw Wewnętrznych2.NatejpodstawieBarbaraEngelkingopublikowałaksiążkęniewielkiegoformatuiobjętości(117s.),pt.Szanowny Panie Gistapo.Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941(Warszawa2014),alezszokującątreścią.

Wybitnypolskihistorykprof.TomaszSzarotaniemadobregozdaniao remini-scencjachhistorycznychniemieckiegohistorykaM.Fedrowitzadotyczącychsprawoku-pacjinaziemiachpolskichw latach1939–1945:Fachowa polemika z autorem, który zdecydował się na wypowiedź publicystyczną, a więc zrezygnował z tzw. aparatu nauko-wego, czyli przypisów sygnalizujących, skąd się czegoś dowiedział, jest zadaniem nie tylko trudnym i niewdzięcznym, lecz sprzecznym nawet z obowiązującą historyka etyką zawodową3.

Największe sukcesy w zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowegomieliwWarschau (Warszawa)Hauptsturmführer SS (kpt.)Alfred Spilker iwRado-miuHauptsturmführerSS(kpt.)PaulFuchs(prowadziłdziałaniataktyczneioperacyj-ne takżewWarszawie). Jedną z najlepszych agentek tegoostatniegooficeraSSbyła„Wanda-Zemsta” („V-168”, oznaczenie z kartoteki niemieckiej)4,właścicielkamiesz-kaniawWarszawie(zbiegulicWilczejiMarszałkowskiej).Byłtolokalkonspiracyjny(dyspozycyjny)KomendyGłównejArmiiKrajowej.Spotykalisięwnimm.in.dowódcy,

1 M.Fedrowitz,Polscy Quislingowie,„Wprost”1991,nr49,s.21.2 [Donosy],https://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=536[dostęp:4II2019].3 T.Szarota,Historyk w sieci,„Wprost”1991,nr50,s.45.4 JejzeznaniasąprzechowywanewArchiwumFederalnymwKoblencji(BundesarchivBAKoblenz).PodlegaonoprzezfederalneMSWUrzędowiKanclerskiemu.

114 Aleksander Woźny

wtym–jaksięprzypuszcza–gen.,,Grot”(StefanRowecki).Przedkażdymważnymspotkaniem agentka, odpowiednio wcześniej, instalowała upoważnionego gestapo-wca, który obsługiwał aparaturę podsłuchową. Ta operacjamiała trwać dowybuchupowstaniawarszawskiego.Tenoficer,z racji„sukcesów”, jakieosiągałwzwalczaniupolskiej konspiracji, miał zgodę wydaną przez Reichssicherheitshauptamt (GłównyUrządBezpieczeństwaRzeszy–RSHA)nadziałalnośćtakżepozadystryktemradom-skim.WedługT. Szaroty agentka „V-168” była Ukrainką (FelicjaW.).WspomnianyhistorykniemieckipodałT.Szarocienazwiskopanieńskiewrazzpełnymiinformacja-mi personalnymi i (...)nawet adres w Warszawie (ul. Dzielna), gdzie mieszkała (…)podczas okupacji i gdzie jakoby mieścił się jeden z konspiracyjnych lokali „Grota”5.Jednak–jakzaznaczyłT.Szarota–ów lokal nie jest znany nikomu, kto miał kontakty z dowódcą AK, a pomimo usilnych poszukiwań, żadnych dodatkowych informacji o zdrajczyni nie udało się, jak dotąd, zdobyć6.WedługprzekazuJerzegoBonisławskiego7, byłegooficerakontrwywiadu,UntersturmführerSS(ppor.)RauchvelNovak(NiemieczŁodzi)byłprzydzielonydozespołuP.Fuchsa jakopracownikoperacyjnyi tłumacz(wyręczałgo,gdychodziłoospotkaniazagenturą).Napolecenieszefa(P.Fuchsa)wy-jeżdżał doWarszawy, gdziewmieszkaniu przy zbiegu ulicWilczej iMokotowskiej8 (taki zapisw relacji –A.W.) (...)mieszkała zaufana agentka Fuchsa, zarejestrowana w kartotekach RSHA jako Wanda-Zemsta9.Podałondalej:Na miesiąc przed powstaniem Rauch otrzymał rozkaz Fuchsa, aby ponownie udał się do Warszawy, przekazał agentce instrukcje, komplety dokumentów i pieniądze, z nakazem opuszczenia stolicy, w której rychło będzie gorąco. Spotkanie(…) odbyło się w kolejce dojazdowej do Milanówka10.PotemRauchjużagentkiniespotkał.

OstateczniejednakaresztowaniakomendantaArmiiPodziemnej(AK)gen.„Gro-ta”dokonała30czerwca1943r.ekipaHauptsturmführeraSS(kpt.)AlfredaSpilkera11.WedługcytowanegowyżejJ.B.agentka„V-168”(…)też prawdopodobnie była osobą, która obecna w samochodzie przy ul. Spiskiej w Warszawie wskazywała Niemcom gene-rała „Grota”12.

5 T.Szarota,Historyk w…,s.46.6 Tamże.7 J.B.,Mali Quislingowie,„Wprost”1992,nr13,s.55.8 „Istnienie tego mieszkania potwierdził w rozmowie z przedstawicielem „ŁADU” w grudniu 1987 r. płkMichałStępkowski(pseud.Grzegorz,Barbara)swegoczasukomendant[OkręguŁódzkiego–dop.A.W.]AK”.AgentkaprzedkażdymspotkaniemdowódcówAK„(...)lokowałaRauchalubkogośzwarszawskiejSipowkuchennejspiżarce,gdziezainstalowanybyłniemieckipunktodbiorupodsłuchu.Takbyłodopowsta-niawarszawskiego,jeszczepoaresztowaniu››Grota‹‹.Tamże.

9 Tamże.10 WedługJerzegoBonisławskiego„Wanda-Zemsta”powojnie„(...)byłaskromnąurzędniczkąK.B.imiesz-

kankąWarszawy.PrzyznałasiędowspółpracyzFuchsem,potwierdziłarównieżdaneSS-manaRaucha”.Tamże.

11 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14. Aresztowanie Generała „Grota” Stefana Roweckiego,Warszawa1983;T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”,Warszawa1983;Stefan Rowecki w relacjach,T.Szarota(red.), Warszawa1988;C.Leżeński,Bez buławy,Warszawa1988;Takiego Go pamiętam. Wspomnienia o genera-le dywizji Stefanie Grocie-Roweckim,I.Rowecka-Mielczarska(wyb.),Warszawa1986;I.Rowecka-Miel-czarska,Ojciec. Wspomnienia córki gen. Stefana Grota-Roweckiego,Warszawa1990(wyd.II);taż,W ży-ciu i w legendzie,Warszawa1998;G.Gołębiewski,Zanim został „Grotem”. Służba Stefana Roweckiego w wojsku II Rzeczypospolitej do 1939 r.,Toruń1997;K.Handke,Pułkownik Stefan Rowecki. Dowódca 55 Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie 1930–1935,Leszno2001;M.Gałęzowski,Stefan Rowecki „Grot” (1895–1944),Warszawa2014.

12 J.B.,Mali…,s.55.

Poszukiwanie dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego i szefów Oddziału II KG AK... 115

TomaszSzarotawksiążcept.Stefan Rowecki „Grot” z1983r.,wwynikuzrekon-struowaniapowojennychinformacjiolosiedowódcyAKustalił,żepierwsząwiadomośćośmierciprzekazałwięzieńKLSachsenhausenJanBarańskiwartykule,któryukazałsię23grudnia1945r.wpiśmie„Defilada”:W lipcu 1944 r. wywieziony do Berlina, już nie powrócił więcej. Wyjechał samochodem, którym zazwyczaj wywożono ludzi skazanych na śmierć, zaś w ewidencji bunkra zapisano przy nazwisku Rowecki„gestorben”, z czego wnosić należy, że twórca Armii Podziemnej w Polsce, Generał Rowecki, został rozstrze-lany lub zamordowany w Berlinie13.

Historyk zauważył, że ta relacja nie jest spójna z przekazem dowódców AK(gen.TadeuszaBora-Komorowskiego i gen.TadeuszaPełczyńskiego) osadzonychpokapitulacjipowstaniawarszawskiegowoboziejenieckimLangwasser,kołoNorymbergi (Oflag 73 Nürnberg-Langwasser)14. Według gen. Bora-Komorowskiego 3 listopada1944r.odwiedziłoichdwóchwyższychoficerówzesztabuHeinrichaHimmlera.Jed-nymznichbył–jaksiępokilkulatachokazało–szefWydziałuIVB2bSturmbanführerSS(mjr)HarroThomsen,któryrelacjonowałrozmowęzgen.„Grotem”:

Prowadziłem jego sprawę. Rozmawiałem z generałem Roweckim wielokrotnienaAlexanderplatzwBerlinie.Zachowanie jegobyłopełnegodności, imponujące,aleokazywałontensambezsensownyupór,naktórynatrafiam,rozmawiajączpa-nem.Zresztąstanjegozdrowiajestzły.Odchwili,gdywskutekwybuchupowstaniawWarszawieprzestałotrzymywaćpaczkizkraju,niemożepowrócićdosił15.

DowódcaAKwspomniałwswoimzapisie,żeNiemcyzaproponowalimuwspół-pracę przeciw Sowietom,którą tokategorycznie odrzucił16.NatomiastszefsztabuAKzapisał:(...)gestapowiec mówił o nim z szacunkiem. Dodał, że z jego zdrowiem jest źle, że obawiają się o jego życie. Wiedział, że Rowecki cierpiał na ataki wątrobiane od roku przed aresztowaniem17.Późniejgen.T.PełczyńskidowiedziałsięoddowódcyAK,że:

(...)ówgestapowiecpodjąłsiędostarczeniaRoweckiemupaczekodnas;miałybyćoneprzekazaneprzezkpt.SchröderadoGłównegoUrzęduBezpieczeństwaRzeszywBerlinie.Pokilkutygodniachpodoficerpocztowypowiedziałnam,żewmagazynieobozowym leży od dawna paczka przeznaczona dla jakiegoś polskiego generała,zktórąmagazynierniewie,comarobić,gdyżgenerałówjużoddawnanieżyje18.

13 T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.262.14 Prawidłowo:Oflag73Nürnberg-Langwasser(maj–listopad1944)WehrkreisXIIINürnberg(okręgwojsko-

wy).Zob.R.Kobylarz,K.Sznotala,Wykaz niemieckich obozów jenieckich 1939–1945,Opole2010,s.40.15 T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.262.16 Tamże,s.263.WedługZdzisławaS.Siemaszki:„Wreszcie[28VII1942r.]gen.Sikorskiwydałformalnyroz-

kaz[gen.Grotowi-Roweckiemu]››DowódcaAKpotraktujeArmięCzerwonąjaksprzymierzeńcainiedopu-ścidowalkiznią(…)‹‹.Gen.Grot-Roweckiprzyjąłtenrozkaz,alewysunąłpewneżądania(…).Gen.Ro-weckisłusznieoceniłsytuację(…).››BypowyższewykonaćizamanifestowaćPolskęnakresachwschod-nich,nawetwWilnieiLwowie,muszędostaćodPanaGeneraławporępomocwuzbrojeniuioddziałachspadochronowych.Beztejpomocywysiłeknasznajofiarniejszynawetbędziezasłabyiniedapożądanychrezultatów‹‹.Wypadkizlipca[1944r.]potwierdziłyocenęgen.Roweckiegowzupełności.ZanimjednakjeszczenastąpiłozerwaniestosunkówzZSRR,gen.Sikorskizacząłzmieniaćzdaniei[23III1943r.]pisałdogen.Roweckiego:››WzwiązkuzmożliwympogorszeniemsięnaszychstosunkówzSowietamizastrzegamsobiedecyzjęuruchomieniaczęściowegopowstanianakresachwschodnich.(…)Wtymkierunkupolecamzmodyfikowaćswojeprzewidywania iwydaćodpowiednie instrukcje‹‹”.Za:Z.S.Siemaszko,Powstanie Warszawskie. (Inne spojrzenie),„Wiadomości”1970,nr3–4,s.1.

17 Tamże.18 Tamże.


Zakończeniewojnywmaju1945r.zbiegłosięzmasowymexodusemsetek ty-sięcyludzi,którzyuwolnienizobozówkoncentracyjnych,żołnierskichstalagówiofi-cerskichoflagóworazmiejscpracyprzymusowej,przemieszczalisiędoswoichkrajówidomów.RównocześnieposzukiwanonaterenachokupacjialianckichbyłejIIIRzeszy najbliższychzrodzinrozłączonychwojną,atakżekolegówczyznajomych.Pamiętanotakżeoaresztowanychizaginionychżołnierzach,oficerachiwyższychdowódcachAK.

W dniu 19 października 1945 r. nieznany z nazwiska oficer służący (naj-prawdopodobniej) w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wodza (łączność z krajem) PolskichSiłZbrojnychnaZachodziepisałdooficerabrytyjskiego,równieżnieznanegoznazwiskaWilliama:

Uprzejmie Ci komunikuję, że trzech kolejnych szefów [wywiadu] Komendy GłównejAK,aresztowanychwswoimczasieprzezGestapowPolsce,zaginęłobezwieści iniemożemydotychczasichodszukać,względnietrafićnaichślad.Pro-szęCięuprzejmieospowodowaniewszczęciamożliwychposzukiwańnatereniebrytyjskiejokupacjiwNiemczech,wceluuzyskaniajakichkolwiekśladówonich.Gdybyśuzyskałjakiekolwiekślady,czytoichpobytu,czyteżśmierci–proszęCięuprzejmieopowiadomieniemnie19.

Oficer(NN)wywiaduzOddziałuVIsztabuNWwymieniłnapoczątkupismaszefawywiadu(OddziałIIKGAK)ppłk.dypl.MarianaDrobikaps.„Dzięcioł”20(ur.4sierp-nia1898r.),któryzostałaresztowany4maja1943r.w„LeśnejPodkowie”(takwdok.–A.W.)podWarszawą,czylibliskomiesiącwcześniejniżdowódcaArmiiPodziemnej21.WtympiśmieniezostałowymienionenazwiskodowódcyAKgen.S.Roweckiego.

Przed laty, gdy przeprowadzałem kwerendy w Archiwum Instytutu Polskiego iMuzeumgen.SikorskiegowLondynie,natrafiłemwrozproszonejdokumentacjiwy-wiaduwojskowegoPSZna pojedynczy egzemplarz pisma polskiego (tygodnik),wy-dawanego w okupowanych Niemczech przez Związek Polakóww Lübeck (Lubeka)inoszącegotytuł:„Wroku1945ipóźniej”(1945,nr3),któryukazywałsięwsobotę22. Nastronach6–7zamieszczonoprzedruk listuJanaBarańskiego,byłegowięźniaobo-zu koncentracyjnego KL Oranienburg–Sachsenhausen23, który to list opublikowano 19 Archiwum InstytutuPolskiego iMuzeumgen. Sikorskiego (Londyn), rozproszone dokumentywywiadu

PolskichSiłZbrojnychnaZachodzie,NN,Oficerowie[Oddziału]IIArmiiKrajowej–poszukiwaniez19X1945r.,S.1351/[1945].

20 A.K.Kunert,Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944,Warszawa1987,s.61–62.21 Opróczniegowpiśmiezostałwymienionyppłkdypl.Wacław(Rudolf)Berkaps.„Brodowicz”,ur.2VII

1894r.,byłyszefOddziałuIIKomendyGłównejAK,urlopowanynaskutekzłegostanuzdrowia(gruźlica).Mieszkał stalewOtwockupodWarszawą i tamzostałaresztowanyprzezGestapow listopadzie1943 r.Zob.tamże,s.38–39.Trzecimoficerembyłppłkdypl.WładysławSzczekowskips.„Leszczyc”,ur.14II1898r.,szefwywiaduKGAK,aresztowanywpaździerniku1943r.wWarszawienapl.Napoleona.„Podpuł-kownik W. Szczekowski (także „C-7”) był szefem centralnej sieci wywiadowczej Oddziału II KGAK. Został aresztowany jako pierwszy: ››zginął, idąc ze spotkania w mieszkaniu na rogu ulic Jasnej i Sienkiewicza na spotkanie w lokalu nowej sekretarki pani Wójcickiej przy ul. Wspólnej‹‹”.Za:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.178–180.

22 RedaktorempismabyłMichałPodhorecki;adresredakcjiiadministracji–Lübeck,Einsiedlestr.,L.M.G.,ObózPolski6„Orzeł”,Blok14.

23 KLOranienburg-Sachsenhausen(Oranienburg–stacjakolejowa).Niemiecki(hitlerowski)obózkoncentra-cyjnyrozpoczętobudowaćw1936r.Położonyok.30kmodBerlina,byłwięzieniemśledczymdlaRSHABerlin.WrazzKLDachaustanowiłwzorcowyobózpodwzględemorganizacyjnym.Miał100filii.Byłownimosadzonychprzeciętniedo50 tys.więźniów.Wobiekcie specjalnymZellenbauprzetrzymywanoważnychwięźniówiosobyinternowane.KomendantemobozubyłAntonKaindl.Obózwyzwoliły22IV1945r.pododdziaływarszawskiej2.DPWPiArmiiCzerwonej.


w„Defiladzie”(TygodnikŻołnierzyPolskichSiłZbrojnychwNiemczechz23grudnia1945r.).Autorpodajeswojespostrzeżeniazwiązanezzasłyszanymiinformacjaminate-matosadzeniagen.„Grota”wobozie.Wewstępiedolistubyłegowięźniaredakcjatygo-dnikainformowała:W lecie 1943 roku został on[,,Grot”]w Warszawie aresztowany przez Niemców. Dalsze jego losy są nieznane (…). Na list J. Barańskiego z „Defilady” powołuje się prof.T. Szarota24, który skonfrontował tę korespondencję z przekazamidowódcówAK(jakwyżej).PełnyprzekazJ.Barańskiegozamieszczatenżeautorwpóź-niejszym zbiorze relacji25.Natomiast IrenaRowecka-Mielczarskawewspomnieniachoojcu26, byćmożezewzględunaustaleniaT.Szaroty,nieprzywołuje relacjibyłegowięźnia podberlińskiego obozu koncentracyjnego. Ponieważ bezpośredni przekaz zestycznia1946r.,związanyzposzukiwaniemdowódcyAKnaterenieokupowanychNie-miec,jestmałoznany,jegoponownapublikacjawydajesięzewszechmiaruzasadniona.

Fot. 1.Nagłówkitygodnikaorazwydrukowanegownimartykułudotyczącegolosówgen.,,Grota”.

Źródło: Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego (Londyn), rozproszone dokumentywywiaduPSZnaZachodzie.

GenerałStefanRowecki („Grot”) był przez cztery lata okupacji niemieckiej dolata1943rokudowódcąsiłzbrojnychwkraju.WtymcharakterzebyłontwórcąArmiiPodziemnej i porozumienia politycznego czterech stronnictw.Wysokiewartości jegocharakteru,jasnyiotwartyumysł,odwaga,żelaznakonsekwencjaienergiawrealizo-waniupowziętychpostanowień,zapewniałymudecydującestanowiskowewszystkichdziałaniachwkraju.Dobrzeteżzasłużyłsiękrajowi.

Wlecie1943r.27zostałonwWarszawiearesztowanyprzezNiemców.Dalszejegolosysąnieznane.Jestwiadomo,żeprzezprzeszłorokoduwięzienia„Grota”najbliżsijegootrzymywalilakonicznelisty,pisanejegoręką,bezpodaniajednakmiejsca,skąd

24 „Wlipcu1944r.wywiezionydoBerlina,jużniepowróciłwięcej(…)”.Za:T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.262.

25 Tamże,s.332–333.26 I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…27 Aresztowaniegen.„Grota”nastąpiło30VI1943r.


sąwysyłane.Nakrótkoprzedpowstaniemwarszawskimlistyteprzestałyprzychodzić.Dalszelosybohaterskiegogenerałaokrytesązupełnątajemnicąidotądniewiadomoczyżyje,czytezponiósłśmierćmęczeńskązrękiniemieckiegosprawcy.

Pewneświatłonatętajemnicząsprawęrzucadrukowanyprzez„Defiladę”wdniu23 grudnia list [pana] Jana Barańskiego, byłego więźnia obozu koncentracyjnegowSachsenhausen.Dotyczyongłównieokoliczności,poprzedzającychśmierć„Grota”,azewzględunaosobęautorazasługujenazupełnezaufanie.Przytaczamygowcałości:

W czerwcu 1943 roku leżałem chory w szpitalu obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Przez przypadek umieszczony zostałem w Sali, gdzie znajdował się aparat do termote-rapii, tj. nagrzewania krótkimi falami. Z urządzenia tego korzystali zarówno chorzy przebywający w szpitalu, jak też więźniowie, kierowani do tego zabiegu z bloków miesz-kalnych i bunkra. Bunkrem nazywano w obozach koncentracyjnych specjalnie strzeżone więzienie obozowe, gdzie przebywali więźniowie skazani na śmierć, lub ci, przeciwko którym prowadzono dochodzenia szczególnej wagi.

Daty nie pamiętam, w którym się to działo, dokładnie nie pamiętam. Czytałem właśnie „Deutsche Allgemeine Zeitung”, gdy z bunkra do naszej sali na zabieg z zakresu termoterapii w asyście strażnika przyprowadzono miłego krępego cywila (wszyscy no-siliśmy ubrania aresztanckie) o dużych wyłupiastych oczach, który trwożliwie rozglądał się dookoła. Zwróciłem na niego uwagę, bo zdawało mi się, że już go kiedyś widziałem i że go znam. Istotnie, żywiej pracująca pamięć przypomniała mi, że człowieka tego widziałem w Warszawie na Sali Sądu Okręgowego przy ul. Miodowej. Był to Bande-ra28, jeden z głównych oskarżonych w procesie o zamordowanie ministra [Bronisława] Pierackiego29, czołowa osobistość Ukraińskiej Organizacji Nacjonalistycznej30, a po śmierci Konowalca31, główny rywal z jego następcą Melnikiem32.

Zdziwiłem się bardzo, skąd i dzięki jakim okolicznościom Bandera znalazł się w niemieckim obozie koncentracyjnym. Gdy strażnik wyszedł z sali, rozpoczęliśmy roz-

28 StepanAndrijowyczBandera(1909–1959),przywódcaukraińskiegoruchunacjonalistycznego.Od1927r.członekUWO, a od 1929 r. –OUN.W latach 1933–1934kierownikKrajowejEgzekutywy.W1934 r.aresztowanyprzezPolicjęPaństwowązaudziałwzamachunaBronisławaPierackiego,skazanynakaręśmierci (poamnestiiPrezydentaRPodbywałkarędożywotniegowięzienia).W1939r.uwolnionyprzezStrażWięzienną.PorozłamiewOUN(1940r.)kierowałOUN-B.Wczerwcu1941r.utworzyłrządukra-ińskiweLwowie.AresztowanyiosadzonywKLSachsenhausen.Zwolniony27IX1944r.popodpisaniuukładuowspółpracyzIIIRzesząprzeciwkoZSRR.ZamordowanywMonachiumprzezagentaradzieckichsłużbspecjalnych.

29 BronisławPieracki(1895–1934),legionista,piłsudczyk,oficerWP(płkdypl.),polityk,ministersprawwe-wnętrznych(1931–1934),sekretarzstanuiposełnaSejmIIiIIIKadencji.Zginąłwwynikuatakuterrory-stycznegoprzeprowadzonegoprzezukraińskiegozamachowcaHryhorijaMaciejkę.

30 OUN(OrganizacjaUkraińskichNacjonalistów)ocharakterzepolityczno-wojskowym,dążącadoutworzenianacjonalistycznegopaństwaukraińskiego.Zostałazałożonaw1929r.wWiedniu.Prowadziładziałalnośćkonspiracyjnąna terenie IIRP ipołudniowejEuropy.WspółpracowałaotwarciezNiemcami(Republika Weimarska/IIIRzesza)odkońcakwietnia1939r.(sabotażidywersjawwypadkuwojny).Po1IX1939r.czynniewystąpiłaprzeciwkooddziałompolskimnaKresachWschodnich.

31 JewhenKonowalec (1891–1938),wojskowy ipolitykukraiński.W1919 r. zwolnionyzpolskiego inter-nowania.Od 1920 r.wCzechosłowacji.Komendant i dowódcaUWO zBerlina (1922–1929),Genewy i Rzymu (1929–1936) do 1938. Od 1929 r. przewodniczący OUN. Był śledzony na terenie zagranicz-nymprzezWydział IIb i IIa.W1938 r.zostałzamordowanyprzezagentasowieckichsłużbspecjalnych wRotterdamie(Holandia).

32 Poprawnie:AndrijMelnyk(1890–1964),żołnierzipolityk.W1919r.wpolskiejniewoli.PotemwCzecho-słowacjiiAustrii.Od1922r.komendantkrajowyUWO.W1924r.aresztowanyprzezPolicjęPaństwową(zwolnionyw1928r.).W1938r.otrzymałzgodęnawyjazdnapogrzebszwagraJ.Konowalca.WybranynaprzywódcęOUN,porozłamiew1940r.stanąłnaczeleOUN-M.OsadzonyprzezRSHAwKLSachsen-hausen.Po1945r.naemigracji.


mowę. Kiedyś w Warszawie na procesie [w Sądzie Okręgowym] Bandera nie chciał ani słowa powiedzieć po polsku. Teraz, tam w pobliżu Berlina, rozmowę prowadzi-liśmy tylko po polsku, przy czym Bandera mówił bardzo ładną i czystą polszczyzną. Po wymianie kilku wstępnych wiadomości zapytałem Banderę prosto z mostu, jak się stało, że dostał się do obozu, czyżby współpraca ukraińsko-niemiecka była już zupełnie zerwana.

Bandera udawał zgorszonego moim zapytaniem. Oświadczył, że Niemcy to naj-więksi oszuści polityczni na świecie, że on, osobiście, nigdy szczerze z Niemcami nie współpracował. Przyznał, że do czasu wybuchu wojny (Niemiec z Rosją Sowiecką) pracował na rzecz Rzeszy, dostarczając Niemcom wiadomości i tworząc organizację terrorystyczno-sabotażową na terenach Polski okupowanej przez Rosję i na Ukrainie sowieckiej. Zależało mu, by jak najszybciej wybuchła wojna, bo przez pobicie Rosji widział jedyną drogę do realizacji niepodległego państwa ukraińskiego. Przyrzeczenia, jakie Niemcy dawali Banderze i jego towarzyszom[,] obowiązywały tak długo, dopóki pancerne armie niemieckie nie rozpoczęły uderzenia na wschód. Gdy Niemcy przeszli ziemie polskie i maszerowali przez Ukrainę, a armie sowieckie uciekały w głąb Rosji – Bandera stwierdził, że Niemcy nie mają najmniejszego zamiaru tworzenia niepodległej Ukrainy. W porozumieniu ze swymi współpracownikami Bandera wydał proklamację do narodu ukraińskiego w imieniu rządu niepodległego państwa ukraińskiego przeciwko Niemcom. W odpowiedzi na to rząd niemiecki nakazał aresztowanie Bandery i tych, którzy popierali jego program polityczny, z „rządem” ukraińskim na czele.

Do Sachsenhausen przyjeżdżał do Bandery na rozmowy polityczne Obergruppen-führer Müller33 z Berlina, usiłując doprowadzić do porozumienia między Banderą a ści-śle współpracującym z Niemcami płk. Melnikiem.

Rozmowy moje z Banderą odbywały się prawie co dzień. Przynosił mi najnowsze wiadomości polityczne z radia londyńskiego, twierdził, że Niemcy wojnę już przegrały. Miałem wrażenie, że w rozmowach tych Bandera prowokuje mnie do niebezpiecznych dyskusji, po to by zameldować o tym władzom obozu lub przynajmniej, że chce ode mnie uzyskać poufniejsze zwierzenia. Bandera wyczuwał moją nieufność. Aby mnie w pełni pozyskać przyniósł mi pewnego dnia wiadomość, zastrzegając zupełną tajemnicę i doda-jąc, że gdyby władze obozowe dowiedziały się o naszej rozmowie, czeka go szubienica.

Wiadomość brzmiała:

Tej nocy Gestapo przywiozło do bunkra komendanta podziemnych organiza-cji wojskowych na całą Polskę. Umieszczono go w oddzielnej celi, ustawiając przy drzwiach wartę i zapowiadając więźniom, że próby porozumienia karane będą śmiercią. Komendant ów ma się nazywać Rowecki, jest generałem, dawnym oficerem kawalerii34.

Wiadomość tę przyjąłem na pozór obojętnie, ale zaraz po wyjściu Bandery pró-bowałem zbadać prawdziwość jego informacji. Potwierdzili je i ludzie nasi pracujący w oddziale politycznym, i Niemiec zatrudniony w bunkrze.

Od Bandery miałem codzienne wiadomości, co dzieje się z Roweckim. Badania odbywały się w bunkrze, połączone były z torturami, a co kilka dni zabierano gene-rała do Berlina na gruntowniejsze przesłuchania. Po każdym powrocie z Berlina był

33 HeinrichMüller(1900–?),od1939r.szefGeheimeStaatspolizei(TajnejPolicjiPaństwowej–Gestapo),IVWydziałwRSHA (Berlin).WielokrotniewKLSachsenhausen iBerlinieprzesłuchiwałgen.StefanaRoweckiego.Zbrodniarzwojenny,poszukiwanyusilniepozakończeniuIIwojnyświatowej.

34 Do1IX1939r.generałStefanRoweckinależałewidencyjniedoKorpusuOficerówPiechoty.


tak zmęczony, że nie mógł nawet mówić. W lipcu 1944 wywieziony do Berlina, już nie powrócił więcej. Wywieziono go samochodem, którym zazwyczaj wywożono ludzi skaza-nych na śmierć, zaś w ewidencji bunkra zapisano przy nazwisku Rowecki „gestorben”, z czego wnosić należy, że twórca Armii Podziemnej w Polsce, generał Rowecki został rozstrzelany lub zamordowany w Berlinie.

Relacjata,choćpodajewieleciekawegomateriału,niewyjaśniawistocie,cosięstałozgenerałemRoweckim.Pytanie:żyje,czyzostałzamordowany–pozostajenadalotwarte35.

***

InformacjaJanaBarańskiegoiwieleinnych,którepojawiałysięwprzestrzenipublicz-nejod1948r.,m.in.zeznaniaH.Thomsena,zktórychwynika,żedowódcęAKzamordo-wanonadranemogodz.3.00,orazżołnierzaAKTadeuszaŻenczykowskiegoiwięźniategoobozuJanaKępińskiegozPoznania,pozwoliłyT.Szarocienastwierdzenie:

(...) podobnie jak trudno jest dziś ustalić dokładne okoliczności aresztowania gen.StefanaRoweckiego, tak samobrak jest ścisłychdanych,naktórychpodstawiemoglibyśmyprzedstawićokolicznościjegomęczeńskiejśmierci.Zginąłnajprawdopo-dobniejrozstrzelanynatereniekrematoriumwSachsenhausenpomiędzy2a7[sierp-nia]1944r.Ciało,jaknależysądzić,zostałospalone.Nigdynienatrafiononaśladjegogrobu36.

35 Relację Jana Barańskiego zamieściłem w: A. Woźny, Przywołanie pamięci gen. Stefana Roweckiego „Grota”,„Grot.ZeszytyHistoryczne”2007,nr28,s.191–195.

36 T.Szarota,Stefan Rowecki…,s.268.


Fot. 2. Skan artykułu, który otrzymałem grzecznościowo z Centralnego Ośrodka Szkolenia iEdukacjiAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego,któregopatronemjestgen.„Grot”–StefanRowecki.

Źródło: Zezbiorówautora.

LECHMARASEK

Stefan Rowecki w świetle materiałów organów bezpieczeństwa publicznego

z przesłuchań Ludwika Kalksteina1

Mimoupływuwielulatoddatyaresztowaniagen.StefanaRoweckiegops.„Grot”nadalistnieje dużowątpliwości dotyczących okoliczności zdrady oraz pojmania.Centralny OśrodekSzkoleniaAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznego,zgodniezpismamiBUIII3–5543-55(3)/11iBUIII3–5543-55(5)/11,otrzymał28listopadaoraz30grudnia2011r.zBiuraUdostępnianiaiArchiwizacjiDokumentówInstytutuPamięciNarodowejKomi-sjiŚciganiaZbrodniprzeciwkoNarodowiPolskiemuzbiorymateriałówarchiwalnychdotyczącychgen.StefanaRoweckiegops.„Grot”,któreodnalezionoizebranowwynikuotrzymanejkwerendywzasobachIPN.Tychmateriałówjestdosyćdużo.DotycząonegłównieLudwikaKalksteinaorazBlankiKaczorowskiej i jednostekorganówbezpie-

czeństwaTrzeciejRzeszy.Mająprzeważniecharakterśledczo-dochodzeniowy.Dokońca latdziewięćdzie-siątychXXw. dokumenty operacyjne i śledcze sta-nowiły tajemnicę państwową, a informacje w nichzawartebyłydostępnejedyniedlaograniczonejlicz-byosób.Dopieronamocy Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej zostałyoneprzekazanedoIPN2.

OsobęLudwikaKalksteinautrwalonownauko-wejhistoriografiiorazwwielupracachpopularnonau-kowychipublicystyce.Wznaczącejczęścipublikacjina tematArmiiKrajowej iokupacjiczęstozamiesz-czanozdjęciaEugeniuszaŚwierczewskiego,LudwikaKalksteina iStefanaRoweckiego.Pisano, że zdradai aresztowanie „Grota” nastąpiły główniewwynikudziałalności tzw. tercetu, czyli Eugeniusza Świer-czewskiego,LudwikaKalksteinaiBlankiKaczorow-skiej3.Powyższanarracjabyła ażdo chwili obecnejwielokrotnie powielana. Osoby w niej wymienione

1 PierwszydoosobyLudwikaKalksteinaodniósłsięW.Grabowskiw:Kalkstein i Kaczorowska w świetle akt UB,„BiuletynInstytutuPamięciNarodowej”2004,nr8–9,s.87–100.

2 Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej (stan na dzień 31 grudnia 2008 roku), J.Bednarek,R.Leśkiewicz(red.),Warszawa2009,s.9–10,13–16,19–20.

3 S.Kopf,S.Starba-Bałuk,Armia Krajowa: kronika fotograficzna,Warszawa1999,s.170.Zob.także:S.Kopf,Lata okupacji: kronika fotograficzna walczącej Warszawy,Warszawa1989,s.387.

Fot. 1. LudwikKalkstein– zdjęcieprawdopodobniezokresuokupacji.

Źródło: ZasóbarchiwalnyIPN wWarszawie.

Stefan Rowecki w świetle materiałów organów bezpieczeństwa publicznego z przesłuchań... 123

sądalejprzedstawianejakogłównizdrajcy,którzynajbardziejprzyczynilisiędorozpra-cowaniaiaresztowaniaRoweckiego4.

Ludwik Kalkstein urodził się 13 marca 1920 r. w Warszawie, gdzie ukończyłgimnazjum.Według jegowłasnychzeznańwewrześniu1939 r.,powybuchu IIwojnyświatowej,wyjechałdo Wilna.TamzwiązałsięzTajnąOrganizacjąWojskową(TOW).W1940r.powróciłdoWarszawyimiałnawiązaćkontaktzwywiademKGZWZ.Na-stępniewramachsieciwywiadowczej„Stragan”przystąpiłdoorganizowaniagrupywy-wiadowczejokryptonimie„Hanka”–„H”.Wtejgrupiepełniłfunkcjękierownika,ajegozastępcą i szefem sztabu został były szwagier – Eugeniusz Świerczewski ps. „Gens”.Potemdogrupywłączył swojąprzyszłążonę–BlankęKaczorowskąps.„Sroka”,któ-ra pełniłaobowiązki jego sekretarki,maszynistki i tłumaczkioraz inne funkcjewgru-piewywiadowczej5.Następnie na przełomiemarca i kwietnia 1942 r.Kalkstein zostałaresztowanyprzezGestapowWarszawiewmieszkaniukontaktowymgrupy„H”Jerzego Kopczewskiegoprzyul.Opoczyńskiej46.Poaresztowaniubyłregularnieprzesłuchiwanyprzezokresodokołotrzechdoczterechmiesięcy.Większośćinformacjiświadczyotym,żeprzynajmniejdokońcaczerwcadośćmocnosiętrzymał:nieskładałzeznańobciąża-jącychżołnierzyArmiiKrajowej.7KalksteinwtrakciewywiaduudzielonegoredaktorowiKrzysztofowiKąkolewskiemu4 kwietnia 1963 r.wwięzieniuwStrzelcachOpolskichpodkreślał,żedałwystarczającodużoczasunato,abyjegowspółpracownicyiprzełożenizAKzlikwidowalispalonekontakty,zmieniliadresyidokumenty.Byłatoówcześnienor-malnaprocedurawprzypadkuaresztowaniażołnierzakonspiracjizOddziałuIIAK.WedlezeznańKalksteinataksięjednakniestało.Niewykonanowymaganychczynnościmają-cychnaceluzabezpieczenielokalikontaktowych,zwłaszczaOddziałuII.Nieostrzeżonoteżwszystkichnarażonychosób.Kalksteinmiał świadomość,żew tej trudnej sytuacji,wktórejsięznalazł,takieproceduryiczynnościpowinnybyćwykonanezmyśląodalszymbezpieczeństwiekonspiracji.WtrakciejegopobytuwGestapoaresztowanorównieżjegomatkęLudwikęorazojcaEdwardaisiostręNinę,byłążonęEugeniuszaŚwierczewskiego.Gestapowcyprowadzącyśledztwostaralisięgozłamaćzapomocątorturiszantażywobecnajbliższychczłonkówjegorodziny.Kalksteintwierdził,żewpewnymmomenciedocho-dzeniauległzałamaniu,ponieważniemógłjużznieśćtakiejdużejpresjiwywieranejwobecjegoosoby.Szczególnewrażeniewywarłynanimwidokojcaskatowanegoprzezgestapo-wcówigroźbytorturowaniamatki8.OdtegomomentuzacząłskładaćzeznaniastanowiąceobciążeniedlażołnierzyAK.Gdytojużnastąpiło,podpisałzobowiązanieowspółpracyzWydziałemIV(Gestapo)KdSWarschau9ijegoprowadzącymzostałuntersturmführer

4 Jednazostatnichpublikacjito:M.Wenklar,Aresztowanie generała „Grota” Roweckiego, w: Naród w nie-woli, F.Musiał(red.),Kraków2014,s.122.

5 AIPN,BU0330245,Notatka dot. Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 25 października 1965 r., t. 4, k. 42–43; tamże,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 17 listopada 1953 r., t.1,k.85.Zob. także:Warszawa walczy 1939–1945,K.Komorowski (red.), Warszawa 2014, s. 323–324; W. Pronobis, Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci, Warszawa 2014, s. 42–45; P.M. Lisiewicz, Bezimienni. Z dziejów wywiadu Armii Krajowej, Warszawa 1987, s. 76–77; J.Wilamowski,W.Kopczuk,Tajemnicze wsypy,Warszawa1990,s.186–187.

6 P.M.Lisiewicz,Bezimienni…,s.233.7 AIPN, BU 0 330 245,Notatka dot. Kalksteina-Stolińskiego…, t. 4, k. 43. Zob. także: J.Wilamowski, W.Kopczuk,Tajemnicze…,s.187;A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” Stefana Roweckiego,Warszawa1983,s.160–161.

8 K.Kąkolewski,Węzły wojny,Poznań2010,s.243.Zob.także:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…, s.160–162.

9 AIPN,BU0330245,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 23 grudnia 1953 r.,t.1,k.111.Zob.także:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.161.

124 Lech Marasek

SSErichMerten.Kalksteinotrzymałstatusnajpierwkonfidentaokryptonimie„V-97”,a później współpracownika Gestapo. W listopadzie 1942 r. zorganizował spotkanie Mertena ze Świerczewskim. Na tym spotkaniu Merten nakłonił Świerczewskiego dowspółpracyzGestapo.Świerczewskiuległargumentomgestapowcaiotrzymałtakżesta-tuswspółpracownika,okryptonimie„V-100”.OdtegomomentuMertenkonkretniezada-niowałzarównoKalksteina,jakiŚwierczewskiego,abyrozpracowywaligenerałaStefanaRoweckiegops.„Grot”orazżołnierzyOddziałuIIKomendyGłównejZWZ-AK. Ponad-to bardzo uczuliłKalksteinana to,że ichgłównymcelembędzieujęcie iaresztowanie „Grota”10. W1944r.LudwikKalksteinzostałfunkcjonariuszemGestapo.Tużprzedwy-buchempowstaniawarszawskiegodostałprawonoszeniamunduruSS.Podczaspowsta-niabrałjakofunkcjonariuszSSudziałwewakuacjicywilnychmieszkańcówMokotowanaOkęcieorazwwalkachzpowstańcami.

Poupadkupowstania służyłw jednostceGestapowGrójcu,następniewSkier-niewicachiSochaczewie,atakżewŁodzi.Gdywstyczniu1945r.Rosjanierozpoczęlikolejnąwielkąofensywę,KalksteindostałodMertenanowezadaniaoperacyjneizostałwyposażonywradiostację,pieniądze idokumenty.Poprzejściuofensywyznalazł sięnatyłachfrontuiwtedypostanowiłniewywiązywaćsięzotrzymanychzadań:znisz-czyłradiostację.Następniezacząłnowyrozdziałżycia,podzmienionymnazwiskiem.W1952r.uzyskałdokumentynanazwiskoWojciechŚwierkiewicz.WtymsamymrokuzostałaaresztowanajegobyłażonaBlankaKaczorowska,którazeznałaśledczymorga-nówbezpieczeństwapublicznegootym,żejejbyłymążbyłfunkcjonariuszemGestapoiprzebywawkraju.Poniedługimczasiejednostkibezpieczeństwapublicznegorozpo-częłyposzukiwaniabyłegofunkcjonariuszaGestapoLudwikaKalksteina.Zostałaresz-towany20sierpnia1953 r.wSzczecinie.Najpierwprzesłuchiwanogow tamtejszymWojewódzkimUrzędzieBezpieczeństwaPublicznego.

Fot. 2. LudwikKalksteinjakoWojciechŚwierkiewicz–zdjęciesygnalityczne.WUBPSzczecin1953r.

Źródło: ZasóbarchiwalnyIPNwWarszawie.

10 AIPN,BU0330245,t.1,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 30 stycznia 1954 r.,t.1,k.114–115;tamże,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskie-go Ludwika s. Edwarda z dnia 23 grudnia 1953 r.,k.112.Zob.także:A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14..., s.175–176.


Fot. 3. LudwikKalkstein-Stoliński–zdjęciesygnalityczne,1953r.


W dalszym etapie dochodzenia prowadzonego przez organy bezpieczeństwapublicznego został przewieziony do jednostekMBPwWarszawie11. Podczas śledz-twawWarszawiebył intensywnieprzesłuchiwanyprzezpor.EugeniuszaWitczaka, oficera śledczegoMBP.Wmateriałach z tych przesłuchań zachowało się najwięcejdokumentów.W protokole z 23 grudnia 1953 r. Kalkstein zeznał Witczakowi, żebrał udział w rozpracowaniach prowadzonych przez Mertena zWydziału IV KdS Warschau,ioświadczył,żeuczestniczyłwrozpracowaniuwsprawieStefanaRowec-kiegops.„Grot”12.

Kolejnymdokumentem,wktórymdokładnieprzedstawionosprawęRoweckie-go,byłprotokółprzesłuchaniapodejrzanegosporządzonywWarszawie30 stycznia1954 r. przez porucznika Eugeniusza Witczaka z MBP. Przesłuchanie rozpoczętoogodz.10.00ranoiwjegotrakcieWitczakzadałKalksteinowinastępującepytanie:Skąd gestapo uzyskało pierwsze informacje o Grocie-Roweckim? Kalksteinodpowie-dział:Skąd gestapo uzyskało pierwsze informacje o Roweckim[,] tego dokładnie nie wiem. Merten posiadał przedwojenną fotografię Roweckiego w mundurze i twierdził, że gestapo krakowskie oraz radomskie lub kieleckie posiadają możliwości rozpraco-wania i aresztowania Grota. Szczegółów nie podawał. Wiem, że gestapo warszawskie posiadało kilka fotografii Roweckiego, wiedziało że prócz pseudonimu Grot używa jeszcze pseudonimu Rakoń, lecz kto informacje te dostarczył, tego nie wiem.Następniepada kolejne pytanie śledczego: Kto umożliwił aresztowanie Grota-Roweckiego?.Odpowiedź Kalksteina brzmi: Aresztowanie Grota-Roweckiego umożliwił szwagier mój Świerczewski Eugeniusz, agent Gestapo, który wskazał dom na ul. Spiskiej, do któ-rego wszedł Grot-Rowecki i w domu tym został zatrzymany. Było to w końcu czerwca 11 AIPN,BU0330245,Notatka dot. Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 25 października

1965 r., t.4,k.44-45;AIPN,BU1585/4796, IPNBUMSWII4796;MSWII4310,Notatka dotycząca sprawy Ludwika Kalksteina-Stolińskiego z dn. 1 grudnia 1965 r., k.26–27.

12 AIPN,BU0330245,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 23 grudnia 1953 r.,t.1,k.111–112.

126 Lech Marasek

1943 r. Następnepytanie:Skąd Świerczewski znał Roweckiego? Kalksteinodpowiada:Świerczewski znał się z Roweckim do 1920 r., tj. od czasu gdy służyli w Armii gen. Szep-tyckiego na Wschodzie. Świerczewski w tej armii był oficerem kulturalno-oświatowym, a Rowecki był oficerem Oddziału II. Do 1939 r. obaj przebywali w Warszawie z tym, że

Fot. 4. Pierwsza strona protokołu przesłuchania podejrzanego Ludwika Kalksteina- -Stolińskiegoz23grudnia1953r.



Świerczewski wyszedł z wojska i pracował jako dziennikarz oraz był generalnym se-kretarzem TKKT, a Rowecki służył nadal ostatnio jako dowódca KOP-u. Kolejnepytanie Witczaka: W jakich okoliczno-ściach Świerczewski został agentem ge-stapo?OdpowiedźKalksteina:W począt-kach listopada 1942 zostałem zwolniony z Pawiaka po podpisaniu zobowiązania o współpracy z Gestapo. Funkcjonariusz Merten[,] który mnie werbował[,] znał miejsce pobytu w tym czasie Świerczew-skiego i wiedział, że pracował on w mojej grupie w ZWZ, lecz nie aresztował go[,]ponieważ liczył, że Świerczewski może być cennym agentem. Otrzymawszy od

Mertena adres Świerczewskiego w miej-scowości podwarszawskiej, skontakto-wałem się z nim i razem zamieszkaliśmy w Warszawie na ul. Dobrej, numeru nie pamiętam, u znajomej Blanki Kaczorow-skiej, nazywanej Stasia – nazwiska nie pa-miętam. Prostuję, najpierw przez dwa ty-godnie odnajmowaliśmy pokój w pobliżu placu Narutowicza[,]nazwy ulicy nie pa-miętam. W pokoju tym nastąpiło spotka-nie Mertena ze Świerczewskim w listopa-dzie 1942 roku i w czasie tego spotkania w mojej obecności Świerczewski został zwerbowany do współpracy. W zamian za współpracę Merten obiecał przyśpieszyć zwolnienie z Pawiaka mej siostry – żony Świerczewskiego – i rodziców. Od pierw-szej chwili zadaniem Świerczewskiego, jak również i moim, było uzyskanie doj-ścia do Grota-Roweckiego.

Pada kolejne pytanie: Jak Świerczewski ustalił Roweckiego i jaki był przebieg aresztowania?Odpowiedź:W końcu czerwca 1943 r. Świerczewski po wyjściu z domu z rana spotkał Roweckiego na Solcu i zaczął prowadzić za nim obserwację. Tramwajami

Fot. 5. Eugeniusz Świerczewski – zdjęcie zokresudwudziestoleciamiędzywojennego.

Źródło: NarodoweArchiwumCyfrowe.

Fot. 6. ObersturmbannführerSSLudwigHahn(1908–1986).Wdniu30czerwca1943r.pełniłfunkcjęKomendantaUrzęduKomendantaPo-licjiBezpieczeństwaiSłużbyBezpieczeństwana dystrykt warszawski (Der KommandeurderSicherheitspolizeiunddesSicherheitsdien-stesfürdenDistriktWarschau).

Źródło: Wikipedia.

128 Lech Marasek

dojechał za Roweckim do placu Narutowi-cza i tam Rowecki skręcił w jedną z ulic, o ile pamiętam, w ulicę Spiską[,]i zatrzymał się w jednym z domów. Świerczewski wówczas telefonicznie z placu Narutowicza powia-domił gestapo, które w kilka minut później obstawiło dom i przy udziale Świerczew-skiegorozpoczęło przeprowadzać rewizję. Grot w tym domu miał lokal konspiracyj-ny, w mieszkaniu zameldowanym na jego fałszywe nazwisko lub na kogoś innego, i tam go gestapo zastało. Po stwierdzeniu przez Świerczewskiego, że jest to faktycz-nie Grot[,] został zabrany na al. Szucha, a po kilku dniach przewieziono go sa-molotem do Berlina.Kolejnepytaniepo-rucznika Witczaka: Kto przesłuchiwał Grota i co Grot zeznał?Odpowiedź:Jak przypominam sobie, Grot na al. Szucha przebywał dwie doby. W tym czasie przesłuchiwali go kierownicy gestapo, a więc Hahn, Stamm13, Spilker[,] i wiem, że w przesłuchaniach tych brał udział Merten, co później sam mi opowiadał.

Wiem od Mertena, że Rowecki skła-dał zeznania i z zeznań tych kierownicy gestapo byli zadowoleni. Jakie szczegóły poda-wał, tego mi Merten nie powiedział. W jakiś czas później Merten pokazał Świerczew-skiemu fotografię Grota w towarzystwie wyższych oficerów niemieckich przy stole, w elegancko umeblowanym pokoju. Miało to znaczyć, że Grot jest specjalnie traktowa-ny. Później już wiadomości o Grocie nie miałem. Jeśli chodzi o Świerczewskiego[,] to jesienią 1943 lub na wiosnę 1944 roku, został zlikwidowany przez jakąś organizację. Szczegółów nie znam14.

Pełneomówienietematuwskazanegowtytuleorazskomplikowanegozagadnie-niazwiązanegozosobamiStefanaRoweckiegoiLudwikaKalksteinawymagałobynapi-sanianawetobszernejmonografii.Niniejszyartykułprzedstawiatylkofragmentokolicz-nościdotyczącychtejproblematyki.

13 Sturmbannführer SS Walter Stamm – kierownik Wydziału IV (Gestapo) Urzędu Komendanta Policji BezpieczeństwaiSłużbyBezpieczeństwanadystryktwarszawski–KdS.

14 AIPN,BU0330245,Protokół przesłuchania podejrzanego Kalksteina-Stolińskiego Ludwika s. Edwarda z dnia 30 stycznia 1954 r.,t.1,k.114–116.

Fot. 7. HauptsturmführerSSAlfredSpilker, kierownik Sonderkommando des BdS (IVAS).

Źródło: Jerzy Rostkowski, Warszawa należała do Gestapo, „UważamRzeHistoria”2014,nr12.

MACIEJMACIEJOWSKI

Śledztwo Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie w sprawie okoliczności aresztowania i śmierci

generała Stefana Roweckiego ps. „Grot”

Nawstępiewypadaodpowiedziećnapytanie:dlaczegośledztwowsprawieokolicznościaresztowania,aprzedewszystkim– śmiercigenerałaStefanaRoweckiegops.„Grot”,powierzonoOKŚZpNPwSzczecinie?Zadecydowałootymkilkaobiektywnychprzy-czyn. Po pierwsze – warszawski oddział Instytutu Pamięci Narodowej, ze względuna wielką koncentrację prowadzonych postępowań, był zbyt obciążony. Po drugie –spośródwiększychpolskichośrodkówtowłaśnieSzczecinleżynajbliżejSachsenhau-senpodBerlinem,wktórymtoobozieodlipca1943r.dośmiercibyłwięzionyStefan Rowecki.Iwreszciepotrzecie–towSzczeciniewlatach1949–1953podzmienionymnazwiskiem,jakoWojciechMieczysławŚwierkiewicz,ukrywałsięizostałaresztowanyLudwikKalkstein,byłyagentgestapo,któregodziałalnośćwdużymstopniuprzyczyniłasiędoaresztowaniagenerała„Grota”.

FormalnyimpulsdorozpoczęciaśledztwadałŚwiatowyZwiązekŻołnierzyArmiiKrajowej, któregoówczesnyprezesppłkStanisławKarolkiewiczzwrócił się8wrze-śnia2002 r. doprezesa InstytutuPamięciNarodowejprof.LeonaKieresaopodjęciebadań„prokuratorsko-historycznych”,awdalszejkolejności–ozorganizowaniekonfe-rencjipoświęconejdziałalnościilosomgenerałaStefanaRoweckiego.Przypomnijmy,żew2003r.przypadała60.rocznicaaresztowania,aw2004r.–60.rocznicaśmiercigenerała.

Wrezultacie13stycznia2003r.rozpoczęłosięśledztwo,któredojegoumorzenia30marca2007r.prowadziłaprok.JolantaJędrzejowskazOKŚZpNPwSzczecinie.Uza-sadnieniedecyzjiowszczęciuśledztwasformułowano11kwietnia2003r.:

Zgodniezobowiązującymwówczasprawemmiędzynarodowym,wszczególnościzgodniezIVKonferencjąHaskąz1907r.dotyczącąprawizwyczajówwojnylą-dowej(Dz.U.Nr21z1927r.,poz.161),statusjeńcawojennegoprzysługiwałnietylkożołnierzom regularnycharmii, lecz równieżczłonkompospolitego ruszeniai oddziałów ochotniczych, o ile spełnialiwskazanew konwencjiwarunki. Jeńcywojenni pozostającypodwładząRządunieprzyjacielskiegomieli być traktowaniwsposóbhumanitarnyiniedopuszczalnebyło,podobniejakwobecnymmiędzy-narodowymprawiewojennym,dokonaniezabójstwawobecosobykorzystającejzestatusujeńcawojennego.Mającnauwadzepowyższeokoliczności,którewdosta-tecznysposóbuzasadniająpodejrzeniezaistnieniazbrodniwojennej–postanowio-nowszcząćśledztwowtejsprawie(S24/05/Zn).

130 Maciej Maciejowski

Wartozaznaczyć,żepierwsześledztwow tej sprawieprzeprowadziłaKomendaGłównaArmiiKrajowejzarazpoaresztowaniugen.„Grota”.Ówczesnympostępowa-niem kierował kpt. Stanisław Leszczyński, zwierzchnik referatu sądowego kontrwy-wiaduKGAK,przedwojnąsędziaśledczysąduokręgowegowKamieniuKoszyrskimiCzęstochowie,od1937r. sędziaokręgowyśledczydosprawszczególnejwagiprzySądzieOkręgowymwŁodzi1.Dostępnedokumentyreferatusądowego2stanowiąświa-dectwo intensywnychdziałańkontrwywiaduKGAKprowadzonychwskomplikowa-nychrealiachokupacyjnychizmierzającychdowyjaśnieniaokolicznościaresztowaniagenerała„Grota”.Wtrakcieichanalizyzwracauwagędużailośćinformacjizaczerpnię-tychzeźródełniemieckich.Sformułowanewnioskikońcowezprzeprowadzonegowów-czasśledztwabyłyostrożne.StanisławLeszczyńskipodkreślałrozbieżnośćposzczegól-nychrelacjiorazwykazywałnieufnośćwobecczęściźródełniemieckich,któremogłycelowozmierzaćdodezinformacjiiukryciafaktycznegozdrajcyidenuncjatora.TreśćOpracowania dowodzi,żejesienią1943r.,czylitrzymiesiącepoaresztowaniu„Grota”(30czerwca1943r.),kontrwywiadAKniebyłwstaniewskazaćprecyzyjnieokolicz-nościujęciaKomendantaGłównego,anitymbardziejosobylubosób,któregowydaływ ręceGestapo.Dość dokładnie ustalono natomiast przebieg zajęć generała „Grota”wciągutrzechostatnichdnipoprzedzającychjegoaresztowanie.Trafnewydająsięrów-nieżdwiezasadniczekonkluzje:aresztowanie„Grota”nastąpiłowwynikudługotrwa-łegorozpracowaniaiobserwacjibądźbyłowynikiemzdrady.Wświetlenaszejobecnejwiedzynatematdziałalnościzdrajców:LudwikaKalksteina-Stolińskiego(1920–1994),BlankiKaczorowskiej(1922–2002)iEugeniuszaŚwierczewskiego(zm.1944)3może-my stwierdzić, że obie konkluzje sformułowaneprzezS.Leszczyńskiegobyły praw-dziwe,choćautorOpracowania jesienią1943r.niewiązałjeszczetychosóbzespra-wąaresztowania„Grota”. Interesującymożewydaćsięnatomiast fakt,żeściśle tajne Opracowanie kontrwywiaduAKznalazłosięw1948r.wrękachurzędnikówMinister-stwaBezpieczeństwaPublicznego4.

Znienajlepiejzachowanejdokumentacjiwiemy,żewlatach1970–1972śledztwowsprawiezamordowaniadowódcyAKprowadziłarównieżGłównaKomisjaBadaniaZbrodniHitlerowskichwPolsce(ZnIIDs.6/70).Jednak26stycznia1972r.postępowa-nieprzygotowawczewtejsprawiezostałoumorzone:(…)z uwagi na to, że sprawcy tej zbrodni nie żyją, a częściowo z uwagi na to, że śledztwo nie dostarczyło podstaw do spo-rządzenia aktu oskarżenia (S24/05/Zn).Wymienionowówczaspotencjalnychsprawców:Standartenführera SSAntona Kaindla (1902–1951), komendanta KL Sachsenhausen;Hauptscharführera SS Kurta Eccariusa (1905–?), zastępcę komendanta KL Sachsen-hausenorazkomendantaobozuwewnętrznegoZellenbau;dozorcęSchraidta.Podjęto

1 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” – Stefana Roweckiego, Warszawa1983,PIW,s.100–101.ObszernybiogramStanisławaLeszczyńskiego(1900–1974)zob.A.K.Kunert,Słownik bio-graficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944,t.1,Warszawa1987,s.108–109.

2 Sprawozdanie o przebiegu aresztowania Grota (s.1–10)z9X1943r.iOpracowanie materiału w sprawie aresztowania „Grota” (s.1–14)z13X1943r.

3 Zob.W.Grabowski,Kalkstein i Kaczorowska w świetle akt UB, „Biuletyn IPN” 2004, nr 8–9 (43–44),s.87–100;W.Pronobis,Generał Grot. Kulisy zdrady i śmierci, Warszawa2014,s.37–92,170–174.AnalizaprzesłuchańKalksteinawlatach1953–1954wskazuje,żeówczesnywymiarsprawiedliwościnieszczególnieinteresowałsięprawdziwymiokolicznościamiaresztowaniagenerała„Grota”.Sporodowiadujemysięnato-miastnatematwspółpracysamegoKalksteinazNiemcami.Znamiennejest,zgodniezduchemstalinowskiejepoki,sugerowanie–wtrakcieprocesu–relacjiAKzNiemcamiorazdemoralizacjijejczłonków.

4 PosiadanieprzezMBPOpracowania jestpośrednimpoświadczeniemfaktu,żepierwszainformacjao ist-nieniupowyższegodokumentuzostałapodanaprzezoficjalnyorganprasowyPZPR.Zob.„TrybunaLudu” z25maja1957r.,nr142.

Śledztwo Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie... 131

równieżw1972 r. próbę zlokalizowaniaobecności na terenieNRD (miał przebywaćwe Frankfurcie nad Odrą) byłego Untersturmführera SS Ericha Mertena (1901– ?),prowadzącegotzw.„grupęKalksteina”,azarazemfunkcjonariuszaGestapo,któryroz-pracowywałiaresztowałgenerała„Grota”5.Wtejsprawiezwróconosiędodyrektora Gabinetu Ministra MSW w Warszawie z prośbą o poufne sprawdzenie informacji.WtrakciepowyższegośledztwapodjętorównieżpróbępozyskaniadodatkowejwiedzyztoczącegosięwówczasprocesubyłegoStandertenführeraSSLudwigaHahna(1908–1986),komendantaSDipolicjibezpieczeństwawdystrykciewarszawskim.

Gdyw2003r.podejmowanośledztwo,zdawanosobiesprawę,żewiększośćaktkomendanturyobozuwSachsenhausenzostałazniszczonaprzezSSwkwietniu1945r.PozostałościtejdokumentacjiznalazłysiępowojniewzasobachArchiwumFederacjiRosyjskiej.ZProkuraturyGeneralnejFederacjiRosyjskiej,doktórejskierowanownio-sekopomocprawną,odpowiedźnadeszła15grudnia2006r.Wpiśmierosyjskiejpro-kuraturyczytamy:

W dokumentach Państwowej Komisji Nadzwyczajnej nie znaleziono jakichkol-wiekwzmianekozabójstwielubprzetrzymywaniuwwięzieniuobozu„Zellenbau”StefanaRoweckiego.Wdokumentachzbiorusąfragmentydanychstatystycznychoruchuuwięzionychorazoichkarachdyscyplinarnychwokresiemarzec1943r.–sierpień1944r.,wktórychrównieżniefigurująwzmiankioStefanieRoweckim.WmateriałachsprawykarnejprowadzonejwstosunkudoK.Eccariusanieznale-zionoinformacjioStefanieRoweckim(S24/05/Zn).

Wzwiązkuzprowadzonympostępowaniem22kwietnia2003r.uzyskanopomoccórki brata generała– PaniProfesorKrystynyRoweckiej-Trzebickiej, która ze swojejstronywyraziłachęćudostępnieniakomisjiwszystkichposiadanychmateriałówidoku-mentów.Wśledztwiezeznaniazłożylim.in.WładysławBartoszewski,którystwierdził,żeoaresztowaniugenerała„Grota”dowiedziałsiędopierokilkanaściednipotymwyda-rzeniu(faktaresztowaniabyłutrzymywanywścisłejtajemnicyprzezKGAK6),orazJanNowak-Jeziorański,któryzechciałudostępnićswojeemigracyjnekontakty.

W trakcie śledztwa jedenze świadkówzłożyłzeznanie,wktórympodał intere-sujące informacje na temat organizacji i topografii niemieckiego nadzoru podobozu Zellenbau:

NawetwartownicywKLSachsenhausenniemieliprawawstępunatenblok.DoobsadyZellenbausprowadzonowartownikówzBerlina.Nigdyniewidziałem,abydoZellenbauwchodziliesesmanistanowiącyzałogęobozuSachsenhausen.Przy-pominamsobie,żewięźniówdoZellenbaudowożonotylkonocą.Więzień,któryprzywoziłna taczce jedzeniedlaosóbprzebywającychwtymwięzieniu,niebyłwpuszczanyna jego teren.Zplacuapelacyjnegoprzezmurwidziano tylkodachZellenbau(S24/05/Zn).

5 Zob.również:T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”, Warszawa1983,PWN,s.225‒226.6 Fakt aresztowania gen. „Grota” był utrzymywany w tajemnicy przez dłuższy czas z wielu względów:m.in.zuwaginamoraleszeregowychczłonkówAKczydladobraprowadzonegośledztwamającegowyja-śnićokolicznościaresztowaniagenerała,jakrównieżwceludezinformacjistronyniemieckiej.KGAKniechciałautwierdzaćNiemcówwidentyfikacjiaresztowanego.


Trzeba podkreślić, że pozostali osadzeni w obozie Sachsenhausen, przesłuchi-waniw trakcieśledztwa,niebyliwstaniewnieść istotnychwiadomościdotyczącychpobytuStefanaRoweckiegowobozie, a tymbardziejokoliczności jego śmierci. Jestto zrozumiałe, gdyż nie byli oni więźniami Zellenbau.Mimo dalszych poszukiwań,zwłaszczapozapoznaniusięzdostępnymiaktaminiemieckichczłonkówzałogiobozuwSachsenhausen,którymibyli:PaulBreckenfelder (sygn.Ds170/67;W-14),AlfredSorge(Ds193/67;W-40),HansBennoHuttig(Ds.232/67;W-42)orazHelmutDannel(Ds.81/70;W-62),nienatrafiononainneistotneinformacjedotyczącepobytugenerałaRoweckiegowobozie.RównieżwsprawozdaniachzprocesuzałogiSachsenhausenniemażadnejinformacjinatematśmiercigenerałaRoweckiego.

PodjętorównieżwątekodnoszącysiędozwiązkumiędzyudzielenieminformacjiNKWDpodczasprzesłuchania29 lutego1940 r.na tematStefanaRoweckiegoprzezJózefaŻymierskiegovelNagalskiego7aaresztowaniemgenerała„Grota”30czerwca1943r.Zwróconouwagę,żeobecnietrudnowskazaćnabezpośredniąrelacjępomiędzyobomawydarzeniami, skoro dzieli je zbyt duża odległość czasowa (ponad trzy lata).Zdrada Józefa Żymierskiego jest natomiast niewątpliwie bardzo ważnym ogniwemwprocesiestopniowejdekonspiracjiStefanaRoweckiego.Jakpisząautorzymonogra-fiipoświęconejokolicznościomaresztowaniagenerała„Grota”:Wydaje się nie ulegać wątpliwości, iż nazwisko rodowe i funkcja konspiracyjna gen. Roweckiego w ZWZ znane były Niemcom już od początku 1940 r. Do dekonspiracji przyczyniła się przede wszystkim niedyskrecja kurierów i emisariuszy przybywających z Francji8. Dodajmy, że jednymznichbyłwłaśnieJózefŻymierski.UdzieliłonNKWDprecyzyjnejinformacjinate-mat„Grota”:Obszar nr 1 w Warszawie. Komendantem obszaru jest pułkownik Rowecki, były wykładowca polskiej akademii wojskowej, noszący pseudonim „Rakoń”. Miesz-ka on w Warszawie przy ul. Koszykowej9. IstotniepułkownikRoweckiposługiwałsięwtymczasiepseudonimem„Rakoń”iod1stycznia1940r.byłkomendantemObszarunr1(Warszawa,Łódź,Kielce,Lublin)iregulującym sprawy Obszarów: 2(Białystok),4(Kraków),5(Poznań)i6(Toruń).Wpraktyceoznaczałotopełnieniefunkcjikomen-danta ZWZwKraju. Należy natomiast podchodzić z ostrożnością do podanej przez ŻymierskiegolokalizacjipobytuS.RoweckiegowWarszawie.Wwarunkachkonspira-cjimieszkaniabyłyczęstozmieniane.HalinaKrólikowska,kuzynkagenerała„Grota”,podaje,żewtymczasieS.RoweckiprzebywałnajczęściejwpodwarszawskimmajątkuwOlszynachorazwWarszawie,wlokaluprzyul.Kieleckiej2810.JózefŻymierskimógłznać jeden z takich lokali (ul.Koszykowa?), co potwierdza inny fragment protokołuzjegoprzesłuchaniaprzezNKWD:

Pytanie: Jakie zadania miał wasz brat Stanisław? Odpowiedź: Stanisław otrzy-małodkomendantaokupacjiniemieckiejtylkojedenzaszyfrowanylistnadwóch

7 BratMichałaŻymierskiego,byłegolegionistyibyłegogenerałaWP,zdegradowanegowprocesiesądowymw1927r.,związanegonastępniezNKWD,od1944r.–podpseudonimem„Rola”–formalnegodowódcykomunistycznejpartyzantkinaziemiachpolskich(GwardiiLudowej).

8 A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.47–48.9 Protokół przesłuchania Nagalskiego vel Żymierskiego, Józefa s. Wojciecha z dnia 29 lutego 1940 r., w:Polskie

Podziemie na terenie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, Warszawa– Moskwa2001,s.865.AgenturalnądziałalnośćbraciŻymierskichpotwierdzasamJózef:Stanisław mówił mi, że kilka lat temu Michał, on – Stanisław i nasz brat Jan nawiązali i utrzymywali bliski kontakt z Moskwą. Ja i Stanisław też postanowiliśmy po przejściu granicy odnowić ten kontakt. Zob. tamże,s.861.

10 H. Królikowska, W Olszynach i w Warszawie, w: Stefan Rowecki w relacjach, T. Szarota (red.), Warszawa1988,s.128.


stronach, który miał dostarczyć komendantowi Obszaru Warszawskiego ZWZ płk.Roweckiemu11.Treścitegolistunieznam,niewiemteżtego,wjakisposóbStanisławmiałgowręczyćRoweckiemu.Stanisławpowiedziałmi,żemaprzeka-zaćRoweckiemu,iżdostanieonzRzymualbozBudapesztupieniądzenapotrzebyZWZ12.

Wydajesięprawdopodobne,żeRosjanieprzekazalipowyższewiadomościstronieniemieckiej.Ówczesne relacjepomiędzyobu stronamiukładały sięnaderpoprawnie.Sprzyjałyimwspólnecele,jakimibyłyzwalczeniepolskiegopodziemiaorazstopnio-waeksterminacjapolskiejelity(przeddzieńsowieckiejzbrodnikatyńskiejiniemieckiej akcji„AB”).

Przynajmniejod1957r.,ażpodzieńdzisiejszy,utrzymujesięnastępującawersjawydaniaNiemcomgenerała„Grota”:wiosną1942r.zostałaresztowanywbliżejniezna-nychokolicznościachLudwikKalkstein,uważanydotądza jednegoznajzdolniejszychpracownikówwywiaduAK(w1941r.zaswojezasługizostałnawetodznaczonyKrzyżemWalecznych),mającyszerokiekontakty.Najpóźniejwsierpniu1942r.,wwynikuareszto-waniarodzicówisiostry,podjąłonczynnąwspółpracęzGestapo,wramachktórejwydałdziesiątkiswoichdotychczasowychwspółpracowników.Wlistopadzie1942r.KalksteinnapolecenieErichaMertena13zwerbowałswojegoszwagraEugeniuszaŚwierczewskie-gops.„Gens”.Towłaśnietenostatni30czerwca1943r.natknąłsięna„Grota”nauli-cy,anastępnie,śledzącgo,dotarłnaSpiską14.Wtedytelefoniczniezpl.NarutowiczapowiadomiłGestapo (Świerczewski znałKomendantaAKod czasuwojnypolsko-bol-szewickiej1920r.).PoaresztowaniunajprawdopodobniejteżonzidentyfikowałStefana Roweckiego.WwynikukontynuacjiśledztwaprowadzonegoprzezAKŚwierczewskizo-stał20czerwca1944r.powieszonywpiwnicysuterenyprzyul.Krochmalnej74.Likwi-dacjęprzeprowadziłzespółWydziałuBezpieczeństwa iKontrwywiaduIIOddziałuKGAKdowodzonyprzezStefanaRysiaps. „Józef”.TowłaśnieonnaprocesieKalksteinaw1954r.stwierdził,żeprzedśmierciąŚwierczewskiprzyznałsiędowydaniagenerałaStefanaRoweckiego14. Świerczewskiego rozpoznał również na zdjęciu pokazanymmuprzezTadeuszaŻenczykowskiegow1967r.LudwigHahn(1908–1986),byłykomendantSD i policji bezpieczeństwa na dystryktwarszawskiw latach 1941–194415.O agencie Mertena„X”,któryrankiem30czerwca1943r.telefoniczniepowiadomiłGestapoopo-byciegenerałaRoweckiegonaSpiskiej,wspominałtakżebyłySturmbannführerSSHarroThomsen(1911–1974)16,przesłuchiwanyw1948r.przezAnglików17.Powyższąwersję

11 ByćmożeJózefŻymierskiwtymfragmencieswojejrelacjidezinformowałNKWD(płkRoweckibyłbo-wiem„komendantemokupacjiniemieckiej”)lubteżnależyraczejprzypuszczać,żepowyższabłędnaiden-tyfikacjabyławynikiemsłabejorientacjiprzesłuchiwanegowskomplikowanej i szybkozmieniającejsięstrukturzepolskiegopodziemia.

12 Protokół przesłuchania…, s.875.13 MertenkierowałekipąWydziałuIVwarszawskiegoGestapo,tzw.„Rollkommando”,którespecjalizowało

sięwrozpracowywaniuwyższegodowództwaAK.14 ArchiwumGłównejKomisjiBadaniaZbrodniHitlerowskich,zeznaniaSt.Rysiaz24III1954r.ipodczas

rozprawysądowej9XI1954r.,Proces Ludwika Kalksteina,k.892–894.15 W.Pronobis,Generał Grot…,s.103.LudwigHahnprzebywałwareszciepolicjiwRFNod27VI1966r.do

grudnia1967r.16 Od lipca 1942 r. kierownik referatu 2 D (Gouvernementsangelegenheiten, Polen im Reich) Urzędu IV

(Gestapo)wGłównymUrzędzieBezpieczeństwaRzeszy(RSHA)wBerlinie.17 Harro Thomsen, Protokół przesłuchania z 1948 r., w: Stefan Rowecki w relacjach, T. Szarota (red.),

Warszawa1988,s.309–310.Thomsenwyraziłprzypuszczenie,żeMertenpracowałuprzedniodlaAbwehry:tamże,s.309.


wydarzeńpotwierdziłrównieżsamgenerał„Grot”.Wjednymzlistówzobozukoncentra-cyjnegowSachsenhausenz16lutego1944r.pisał:Zostałem aresztowany przypadkowo, przez rozpoznanie na ulicy – co wiem na pewno. Trzeba, aby o tym ogólnie ludzie wiedzieli. Nie ma winnych mojej wpadki w ogóle (…)18. Podobnie„Grot”miałstwierdzićwrozmo-wiezczłonkiemOUNWołodymiremStachiwem–współwięźniemwSachsenhausen–żezostałaresztowany(…)przez jeden mylny krok19. TęwersjęwydarzeńpotwierdzarównieżpośrednioTadeuszPełczyńskips.„Grzegorz”,specjalistaodsprawwywiadu20,od1943r.zastępcakomendantaAK:

Niepokojącąnastajemnicąbyłozagadnienie,wjakisposóbGestapowpadłonaśladRoweckiego.Prowadzoneprzeznasdochodzenieniedałowyjaśnienia.Żadnazestawianychhipoteznieznalazławystarczającegopotwierdzenia.Alejedenwniosekbardzoważnyurastałdorozmiarówpewnika:aresztowanieRoweckiegomusiałoprzyjśćspozaorganizacyjnychkręgów.GdybybowiemGestapouzyskałomożnośćdojściadoRoweckiegoprzezjegokontaktyorganizacyjne,tośledzącgo,mogłobysięgnąćpozdobyczjeszczepełniejszą,np.nakryćRoweckiegowtymsamymdniuwrazzewszystkimiuczestnikamiodprawy[KGAK]naBarskiej521.

GenerałStefanRoweckikrótkopoaresztowaniuwnocyz30czerwcana1lipca1943 r. został przetransportowany samolotem doBerlina. Jego pobytwBerlinie jestpotwierdzonyjuż2lipca22.OsiemdnipóźniejHeinrichHimmler,zwierzchnikSSiszefPolicji, zaproponowałAdolfowiHitlerowi rozważeniewykorzystania osoby gen.Ro-weckiegodo(...)neutralizacji polskiego ruchu oporu w duchu antybolszewickim.Hitlerodrzuciłtakąmożliwość:jakoanalogiępodałniesterowalnośćJózefaPiłsudskiegowo-becpaństwcentralnychwtrakciepierwszejwojnyświatowej23.Dodrugiejpołowylipca1943r.generałRoweckiprzebywałwgłównejsiedzibieGestapoprzyPrinzAlbrechtStrassewBerlinie.Między16a20lipca1943r.zostałprzewiezionydoSachsenhauseniosadzonywZellenbau.SzczegółypobytugeneraławSachsenhausenudałosięustalić TadeuszowiŻenczykowskiemu,który jakoredaktorRozgłośniPolskiejRadia„WolnaEuropa”dotarłdowspółwięźniówgenerała,aponadtouzyskałzgodęnakorespondencjęzuwięzionymKurtemEccariusem.W tokuśledztwaniezdołanoodnaleźćprywatne-goarchiwumnieżyjącegojużTadeuszaŻenczykowskiego.UzyskanonatomiastzapisyrozmówiaudycjiemitowanychprzezRadio„WolnaEuropa”.Wtokuśledztwawyko-rzystanorównieżfragmentypracyT.Żenczykowskiegopt.Generał Grot u kresu wal-ki. Aresztowanie i śmierć Generała Grota. Zeznania gestapowca.Niezwyklecennymdokumentemowartościhistorycznejsą listygenerałaRoweckiegopisanedorodziny.Listyprzechodziłyprzezcenzurę,zczegogenerałzdawałsobiesprawę.Zpowyższychmateriałówwynika,żegenerałRoweckiwZellenbaubyłnadaltraktowanyjakwięzień

18 Cytowanyfragmentlistuzostałopublikowany.Zob.I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec. Wspomnienia córki gen. Stefana Roweckiego, Warszawa1985,s.312–313.

19 W. Stachiw, W Sachsenhausen z gen. Roweckim, w: Stefan Rowecki…, s. 316; Wywiad radiowy T. Zawadzkiego, w:Stefan Rowecki…, s.325.

20 Pełczyńskiwlatach1929–1932i1935–1939byłszefemOddziałuIISztabuGłównego.21 T.Pełczyński,Jak zginął Stefan Rowecki, w:Stefan Rowecki…, s.297.22 S 24/05/Zn,Pismo adiutanta Heinricha Himmlera SS-Sturmbannführera Wernera Grothmanna do szefa

RSHA SS-Sturmbannführera Ernsta Kaltenbrunnera w sprawie nagrody dla Ericha Mertena oraz w kwestii regulacji wyżywienia dla generała Stefana Roweckiego,k.665.

23 S24/05/Zn,Notatka Heinricha Himmlera z rozmowy z Adolfem Hitlerem,k.661.


szczególny, przyznanomu lepszewyżywienie (cierpiał bowiem na poważne dolegli-wości układu pokarmowo-trawiennego, byćmoże połączone z chorobąwieńcową)24,otrzymywał również regularnieniemieckiegazety iksiążki.Mógł teżpisać,dostawałpapieriprzyborydopisania.NiebyłsilniejstrzeżonyanibardziejizolowanyniżinniwięźniowieZellenbau.Dziękitemuudałomusięnawiązaćkontaktzuwięzionymiwsą-siednichcelach,m.in.zdziałaczamiukraińskimi25orazoficerempolskiegowywiaduka-pitanemAlfonsemJerzymJakubiańcem.Napodstawieukraińskichrelacjizdołanousta-lić, że zwierzchnikGestapoGruppenführerSSHeinrichMüller (1900–?)przyjeżdżał doZellenbauirozmawiałzgenerałemRoweckim,atakżeżegenerałbyłkilkakrotniewzywanydoMülleradosiedzibyRSHAwBerlinie.Zinformacjiprzekazanychprzezwspółwięźniówgeneraławynika,żedwukrotnieplanowałucieczkęzobozu,jednakteplany zakończyły się niepowodzeniem. Nieskuteczne okazały się również wszystkiepróbyinterwencjipodejmowaneprzezrządemigracyjnyuwładzbrytyjskichiamery-kańskich,dotyczącewymianygenerałanawięźniówniemieckich.

Ostatniąkwestią,dotądbodajżenajsłabiej rozpoznaną,sączas iokolicznościza-mordowaniagenerała„Grota”.Nachwilęobecnąprecyzyjneustaleniepowyższychfak-tówjestniemożliwezuwaginabrakdokumentówiświadectwukazującychtowydarze-nie.Możemypokusićsięjednakopróbęichodtworzenianapodstawierelacjipośrednichinakreślićnajbardziejprawdopodobnąwersjęwydarzeń,takżepoprzezodrzucenieprze-kazówmniejwiarygodnych. Po przeanalizowaniu posiadanych informacjiwydaje się,że generał „Grot” został zamordowany na początku sierpnia 1944 r.26 Oprócz relacjiwspółwięźniów,ważnymargumentemzapowyższądatacjąjesttakżefaktustaniawtymczasiekorespondencjigenerałazrodziną27.Przekazysugerujące,żegenerałżyłjeszczenaprzełomie1944i1945r.,wypadazewzględuna ichogólnikowość ianegdotycznycharakteruznaćzamniejwiarygodne28.Starszaliteraturawiązałaśmierćgenerała„Grota” z wybuchem powstania warszawskiego: egzekucja miała być więc zemstą dokonanąna faktycznym twórcyArmii Krajowej, którego aresztowanie – jak liczyli Niemcy – sparaliżuje polskie podziemie. Relacja Harro Thomsena z 1948 r. potwierdzała tow pewnejmierze29. Obecnie przewagę zdobywa pogląd, że przyczyną zamordowaniagenerała„Grota”byłaodmowaprzezniegoobjęciadowództwanadpolskimlegionem antybolszewickim, którego formowanie Niemcy rozpoczęli w obozie Sachsenhausen

24 NatematdolegliwościzdrowotnychgenerałapodczaspobytuwZellenbau.Zob.także:T.Szarota,Stefan Rowecki „Grot”, Warszawa1983,PWN,s.242–243.

25 Bylito:StefanBandera,RomanIlnycki,TomaŁapyczak,WołodymyrStachiw,JarosławStećko.26 W.Stachiw,W Sachsenhausen…, s.321:W piątek 11 sierpnia błyskawicznie rozeszła się wśród nas wiado-

mość, że kilka dni przedtem z bunkra zabrano generała Stefana Roweckiego, Głównego Komendanta AK, i dr Mieczysława Rettingera. Dokąd – nikt nie wie. Wiemy, a raczej domyślamy się, że stało się to w związku z Powstaniem Warszawskim. Podobnie:TomaŁapyczak,Współwięzień z Zellenbau, w:Stefan Rowecki…, s.328.

27 T.Pełczyński,Jak zginął…, s.297:„OstatniewiadomościpisanerękąRoweckiegodotarłydoWarszawy wmajulubwczerwcu1944r.Nanichurwałasięwątłanićłączności,dającanampewność,żeRoweckiżyje”. Ostatnilistmiałzostaćwysłanydorodziny24czerwca1944r.Zob.A.Chmielarz,A.K.Kunert,Spi-ska 14…, s.223i227.Zob.także:I.Rowecka-Mielczarska,Ojciec…,s.305–318;Korespondencja generała „Grota” z Sachsenhausen, T.Szarota(oprac.),„Odra”,1988,nr1,s.56–66.

28 ZestawiająjeA.Chmielarz,A.K.Kunert,Spiska 14…,s.233–235.29 HarroThomsen,Protokół…,s.312:„(…)Dokonanananimegzekucjabyłazupełnienieudana,jeżelibyła

uważanazarepresalia,gdyżludzie,przeciwktórymbyłaplanowana,niewiedzielioniej.Jeżelibyłaonazemstązacoś,byławielkimgłupstwemzestronyHimmlera.WedługprzesłuchiwanegożywyRoweckibyłbardzoważnymatutemwichrękachwrokowaniachzaliantami,nieżyjącyRowecki–gorzejniżnieprzy-datny.Przesłuchiwanybardzosilniepodkreśla,żetylkoiwyłącznieHimmleriniktinnywinnyjestśmierciRoweckiego”.


w 1944 r.30 Dodajmy, że wybuch powstania wWarszawie 1 sierpnia musiał równieżuświadomićNiemcomnieużytecznośćdalszegowysiłkuwtymkierunku.WedługWo-łodymiraStachiwaegzekucjęgenerała„Grota”miałwykonaćnajprawdopodobniejko-mendantpodobozuZellenbauwSachsenhausenwlatach1938–1945KurtEccarius,pod-ległyAntonowiKaindlowi31.WedłughipotetycznejrelacjiJanaKępińskiego,stosującegoanalogie,generałmiałzostaćzamordowanyuderzeniemmłotkawtyłgłowywkoryta-rzukrematoriumobozuitamspalony32.Przesłuchiwanypowojnie,Eccariusstwierdził,żeOdnośnie śmierci generała nic mu nie wiadomo33. Powojnietoczyłsięproceszałogiobozuw Sachsenhausen (23–31 października 1947 r.) przed RadzieckimTrybunałemWojskowymwBerlinie.Namocy ogłoszonegowyroku 1 listopada 1947 r. 14 oskar-żonychzostałoskazanychnadożywociepołączonezciężkimirobotami(wtymKaindl i Eccarius), a pozostali dwaj – na 15 latwięzienia połączonego z ciężkimi robotami.Po1955r.EccariuswróciłzZSRRdoRFN,gdziew1962r.skazanogona4latawięzie-nia.Zostałwarunkowozwolniony31maja1966r.,aponowniearesztowany–w1967r.

Wtrakcieprowadzonegopostępowaniawłączonodoaktśledztwamateriałypro-cesowe zebrane przez byłą Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich (Zn IIDs. 6/70),m.in. protokoły przesłuchańBlankiKaczorowskiej i LudwikaKalksteina- -Stolińskiego.Wtokuśledztwauzyskanorównieżinformacjeimateriałyarchiwalnezza-sobówIPN,FederalnegoArchiwumwBerlinie,CentrumPamięciiMuzeumSachsen-hausenorazFundacjiTopografiiTerroru,atakżeArchiwumStudiumPolskiPodziemnej wLondynie,ArchiwumDokumentacjiMechanicznejwWarszawie,jakrównieżmate-riałyprzekazaneprzezGłównąProkuraturęWojskowąwMoskwiezezbiorówzgroma-dzonychwarchiwachFederacjiRosyjskiej.Wykorzystanoteżeksponaty,opracowaniai publikacje historyczne oraz wspomnienia nieżyjących już uczestników i świadkówtamtychwydarzeń.Śledztwow sprawie zamordowaniagenerałaStefanaRoweckiegops.„Grot”umorzono30marca2007r.zpowoduśmiercibezpośrednichsprawców:zle-ceniodawcyReichsführeraSSHeinrichaHimmlera34oraznajbardziejprawdopodobnychwykonawców–AntonaKaindlaiKurtaEccariusa.

Mimoumorzenia śledztwa zawsze istniejemożliwość jegoponownegowszczę-ciawrazieodkrycianowychmateriałówczyświadectwdotyczącycharesztowaniaorazsprawcówiokolicznościśmiercigenerałaStefanaRoweckiegops.„Grot”35.

30 T. Szarota, Stefan Rowecki „Grot”, Warszawa 1983, s. 265;A. Chmielarz,A.K. Kunert, Spiska 14…, s.230–232.Zob.także:sugestieJanaKępińskiegow:Relacja o śmierci gen. „Grota”, w:Stefan Rowecki…, s.334–337.

31 W.Stachiw,W Sachsenhausen…, s.297.32 J. Kępiński, Relacja o śmierci gen. „Grota”, w: Stefan Rowecki…, s. 336; J. Rowecka-Mielczarska,

Ojciec…, s. 287‒288.TomaszSzarota pogruntownej analizie dostępnychmateriałówdoszedł downio-sku,żegenerałStefanRoweckizostałnajprawdopodobniejrozstrzelanynatereniekrematoriumwSach-senchausenmiędzy2 a7 sierpnia1944 r., a jego szczątki spalono.Zob. tegoż:Stefan Rowecki „Grot”, Warszawa1983,PWN,s.268.

33 KurtEccarius,Komendant Zellenbau opowiada, w:Stefan Rowecki…, s.330–331.34 Wdniu23maja1945r.popełniłsamobójstwowniewolibrytyjskiej.35 Wdniu30 listopada2009r.PawełWrońskina łamach„GazetyWyborczej”opublikował informację,że

historykdrAndrzejK.KunertpoinformowałnakonwersatoriumzorganizowanymprzezprezydentaLecha KaczyńskiegowLucieniu,żewpołowielatdziewięćdziesiątychgenerałCzesławKiszczakprzekazałmuzbiórdokumentówotrzymanychodzwierzchnikaSTASIgenerałaErichaMielkegoidotyczącychareszto-waniagenerałaStefanaRoweckiegops.„Grot”.Dnia8stycznia2010r.AndrzejK.Kunertudzieliłprokura-torowiIPNobszernychwyjaśnieńwtejsprawie.Zob.S24/05/Zn,k.1412–1416.

Generał Stefan Rowecki „Grot” – tropiony dowódca podziemnej armii 137

O AUTORACH

Andrzej Chmielarz –dr, historykwojskowości.

Waldemar Handke –drhab.,prof.PK,PolitechnikaKoszalińska.

Paweł Kosiński –dr,InstytutPamięciNarodowej.

Maciej Maciejowski–dr,InstytutPamięciNarodowejOddziałwSzczecine.

Lech Marasek–historyk.

Marek Ney-Krwawicz – prof. dr hab., Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PolskiejAkademiiNauk.

Artur Ochał –dr,mjrSG,ArchiwumStrażyGranicznejwSzczecinie.

Michał Polak –drhab.,prof.PK,PolitechnikaKoszalińska.

Bartłomiej Szyprowski–dr,InstytutPamięciNarodowej.

Krystyna Rowecka-Trzebicka –prof.drhab.,bratanicagen.StefanaRoweckiego.

Aleksander Woźny – dr hab., prof. nadzw. AHE, Akademia Humanistyczno- -EkonomicznawŁodzi.

generał stefan rowecki „grot”

Documents